Przemoc seksualna

Przemoc seksualna
Jarosław Polanowski
Rok: 2002
Czasopismo: Niebieska Linia
Numer: 1
"Przemoc seksualna" jest bardziej pojęciem potocznym niż prawnym, podobnie jak równie
często używany zwrot "molestowanie seksualne", czy też "gwałt". Ustawodawstwo - w tym
wypadku Kodeks karny - ujednolica kwestię nazewnictwa, cały XXV rozdział prawnie tytułując
Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. W rozdziale tym ustawodawca
zawarł opis wszystkich zachowań seksualnych karnie zabronionych i zagrożonych sankcjami
karnymi, a więc będących przestępstwami. Wszystkie je można określić jako przemoc bądź
molestowanie seksualne.
Gwałt
Pierwszym z wyliczonych przestępstw jest wymienione w art. 197: doprowadzenie innej osoby
przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem do obcowania płciowego (par. 1), zgwałcenie
dokonane ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą (par. 3), a także
doprowadzenie osoby pokrzywdzonej do innej czynności seksualnej (par. 2).
Przemoc w rozumieniu tego przepisu oznacza np. przytrzymywanie za kończyny, zatykanie
ust, przygniatanie i tym podobne zachowania, które mają doprowadzić do obezwładnienia
ofiary. Nie przybierają one jednak postaci np. bicia albo innych gwałtownych zachowań,
sprawiających ofierze cierpienie; w takim wypadku należy już mówić o szczególnym
okrucieństwie sprawcy.
Pojęcie "obcowania płciowego", czyli czynności sprawcy inaczej nazwanej "zgwałceniemv, nie
jest dla ofiar tego przestępstwa jasne. Ofiary zgwałcenia przeważnie identyfikują je jako siłą
przez sprawcę odbyty stosunek seksualny, polegający na penetracji lub usiłowaniu penetracji
pochwy (stosunek waginalny). Takie zawężanie tego pojęcia nierzadko jest przyczyną, dla
której ofiary zgwałcenia nie powiadamiają organów ścigania o przestępstwie. Pojawiają się też
wątpliwości, jak nazwać inne, wychodzące poza w ten sposób pojmowany gwałt, zachowania
sprawcy.
Stanowczo należy podkreślić, że każde umyślne działanie sprawcy, mające na celu
zaspokojenie jego potrzeb seksualnych, podjęte wbrew woli ofiary, a polegające na
jakichkolwiek czynnościach, począwszy od bezpośredniego dotykania intymnych części ciała
ofiary (a więc nie tylko narządów płciowych, ale także np. piersi kobiet), a skończywszy na
aktach penetracyjnych (stosunki seksualne z użyciem ust, odbytu) - jest gwałtem w rozumieniu
art. 197 k.k. Tak zdefiniowane pojęcie zgwałcenia obejmuje więc jako ofiary tego przestępstwa
zarówno kobiety, jak i mężczyzn.
1/6
Przemoc seksualna
Gwałt zbiorowy
Pojęcie gwałtu "wspólnie z inną osobą" należy rozumieć w ten sposób, że druga osoba
niekoniecznie musi uczestniczyć w przestępstwie, bez- pośrednio dokonując wyżej opisanych
czynności. Wystarczy, że weźmie w nim udział w formie pomocnictwa: podstępem
doprowadzając ofiarę na miejsce gwałtu, pilnując, czy nikt nie nadchodzi, czy też w czasie
gwałtu przytrzymując ofiarę.
W praktyce sądowej nierzadkim zjawiskiem są wyroki skazujące za gwałt w takiej formie...
kobiety. Klasyczną postacią gwałtu zbiorowego jest jednak bezpośrednie dokonywanie
czynności seksualnych przez więcej niż jedną osobę, przy czym osoby te działają wspólnie i w
porozumieniu.
Zupełnie niezrozumiałym jest użycie w art. 197 par. 3 obecnie obowiązującego w k.k.
wyrażenia: działanie sprawcy "wspólnie z inną osobą". Poprzednio obowiązujący Kodeks karny
z 1969 roku w art. 168 par. 2 używał prawidłowego określenia: "działając wspólnie z innymi
osobami", co w pełni i prawidłowo określało istotę gwałtu zbiorowego. Tak też i należy tę formę
zgwałcenia rozumieć; ów passus jest chyba pomyłką redakcyjną ustawodawcy.
Inne czynności seksualne
Na wstępie jako ostatni wymieniłem art. 197 par. 2. Paragraf ten bowiem nie opisuje
zgwałcenia, tylko "inne czynności seksualne", do których sprawca zmusza ofiarę, np. do
dotykania swoich narządów płciowych.
Szczególne ofiary przestępstwa
Kolejnym przestępstwem seksualnym jest dopuszczenie się przez sprawcę obcowania
płciowego (w rozumieniu art. 197 par. 1 k.k.) lub do poddania się innej czynności seksualnej,
albo też do wykonania takiej czynności, przewidziane w art. 198 k.k. Przestępstwo to można
inaczej nazwać zgwałceniem, lecz dokonanym na szczególnej ofierze przestępstwa: bezradnej
(w rozumieniu życiowym) lub na osobie chorej psychicznie lub upośledzonej umysłowo, która
nie ma zdolności do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem.
Molestowanie seksualne
Często przez ofiary przestępstwa jako gwałt jest określana sytuacja doprowadzenia do
obcowania płciowego (w rozumieniu takim samym jak w art. 197 par. 1 k.k.) lub innej czynności
seksualnej (jak w rozumieniu art. 197 par. 2 k.k.) przez sprawcę, który działa poprzez
wykorzystanie stosunku zależności (np. pracodawca wobec pracownika, nauczyciel wobec
ucznia) lub wykorzystanie krytycznego położenia ofiary (wierzyciel - dłużnik). Zdarzenia takie są
jednak odrębnym przestępstwem, przewidzianym w artykule 199 k.k., i nie mogą być nazwane
gwałtem. Najbardziej nasuwającym się określeniem będzie w tym przypadku "molestowanie
seksualne".
2/6
Przemoc seksualna
Ściganie przestępstw
Wyżej wymienione przestępstwa są ścigane z oskarżenia publicznego dopiero wtedy, gdy zgodnie z wymogiem art. 205 k.k. - ofiara przestępstwa złoży wniosek do policji lub prokuratury
o ściganie sprawcy czynu. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy pokrzywdzony przestępstwem
wymienionym w art. 198 k.k. cierpi na trwałe zaburzenia psychiczne. W takim przypadku
ściganie sprawcy następuje z oskarżenia publicznego. Organa ścigania (prokurator, policja)
dowiedziawszy się o zgwałceniu, a nawet o samym fakcie czynności seksualnych podjętych
wobec osoby chorej psychicznie, mają obowiązek wszcząć i przeprowadzić postępowanie
karne. W wypadku zgwałcenia osoby chorej psychicznie należy się jednak liczyć z tym, że
może ona być (a nawet, dla dobra sprawy, powinna) bez jej zgody przesłuchana z udziałem
biegłego lekarza lub psychologa.
Wniosek o ściganie
W wypadku zaistnienia przestępstwa określonego w art. 197 par. 1-3 k.k. raz złożonego
wniosku o ściganie nie można cofnąć (wymóg art. 12 par. 3 Kodeksu Postępowania Karnego, w
skrócie - k.p.k.). Wniosek przewidziany do uruchomienia ścigania w pozostałych wyżej
wymienionych przypadkach - można - za zgodą prokuratora lub sądu - wycofać, ale wtedy
ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne! Przepis ten stanowi szczególną "ustawową
pułapkę" dla niezdecydowanych pokrzywdzonych, a do takich należą np. ofiary przemocy, także
seksualnej.
"Ciemna liczba"
Jest to liczba przestępstw, o których nie są powiadamiane organa ścigania - w wypadku
przestępstw seksualnych oscyluje ona w granicach 80%. Świadczy to o występowaniu u ich
ofiar wielu blokad psychicznych: wstydu, strachu, braku wiary w skuteczność swojego działania.
Nie dokładajmy do tego blokady polegającej na nieznajomości "podstępnych" wobec ofiary
przepisów! Przydatna jest tu także wiedza, jak ma się zachować ofiara gwałtu.
Co robić w razie gwałtu
Najbardziej racjonalnym postępowaniem powinno być natychmiastowe wezwanie policji, która
przede wszystkim poda pokrzywdzonej środki poronne (powinny one być w dyspozycji policji).
Gdyby jednak wynikiem przestępstwa była ciąża, to na podstawie zaświadczenia wydanego
przez prokuratora, a opartego na art. 4a ust. 1.3 Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu
ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży - ofiara gwałtu może poddać się
zabiegowi usunięcia ciąży. Następnie policja przewozi pokrzywdzoną do lekarza w celu
dokonania przez niego badań połączonych z oględzinami ciała. Badania te przeprowadza się w
celu poszukiwania ewentualnych obrażeń (podbiegnięcia krwawe, otarcia śluzówki narządów
płciowych, odbytu, czerwieni wargowej ust, ślady defloracji). Lekarz pobiera wymaz z pochwy
do późniejszych badań, mających na celu wykrycie nasienia, bądź też - w razie użycia przez
3/6
Przemoc seksualna
sprawcę środków zabezpieczających - śladów substancji konserwujących lub nawilżających
stosowanych przy produkcji prezerwatyw.
Niezwykle istotne jest, aby ofiara gwałtu nie myła się, nawet nie podmywała, zachowała
bieliznę, a najlepiej całą odzież, w którą była ubrana w dniu zdarzenia, i pod żadnym pozorem
nie wyrzucała np. podartej w czasie gwałtu bielizny lub jej nie prała! Bardzo ważne jest także
wskazanie miejsca dokonania gwałtu, podanie okoliczności, np. informacji o paleniu przez
sprawcę papierosów (na odnalezionych niedopałkach można odnaleźć ślady czerwieni
wargowej sprawcy i jego ślinę). Wszelkie części ciała sprawcy i jego płyny ustrojowe (sperma,
ślina) to nosiciele jego kodu genetycznego! W przypadku ustalenia potencjalnego sprawcy
badania tych materiałów dają pewność jego identyfikacji z prawdopodobieństwem powyżej
99%.
Jeżeli ofiara gwałtu może wcześniej niż do policji dotrzeć do lekarza, powinna to uczynić lekarz będzie wiedział, jakie badania powinien wykonać.
Przesłuchanie
Kolejną czynnością, jaką przeprowadzi policja, będzie przesłuchanie osoby pokrzywdzonej w
charakterze świadka. Policjant musi przed tą czynnością odebrać od pokrzywdzonej, w sposób
protokolarny, wniosek o ściganie sprawcy. Jeżeli sprawcą jest osoba - nominalnie - najbliższa
dla pokrzywdzonej, np. mąż, policjant uprzedzi o możliwości odmowy złożenia zeznań przez
pokrzywdzoną. Taka sytuacja nie jest tylko teoretyczna - małżeństwo nie jest przyzwoleniem na
jakąkolwiek formę wymuszania pożycia seksualnego!
Przesłuchanie ofiary gwałtu nie może być dla niej dodatkową traumą, dlatego też zarówno
policjantom, jak i prokuratorom znane jest zalecenie, aby osobę pokrzywdzoną przesłuchiwała
osoba tej samej płci. Ofiara gwałtu powinna się takiego potraktowania stanowczo domagać. Nie
można się jednakże przeciwstawiać dociekliwości osoby przesłuchującej w ujawnianiu
okoliczności intymnych i krępujących - taka jest prawidłowość tej czynności, niezbędna dla
postępowania karnego.
Ochrona praw ofiary
W toku postępowania karnego ochronie praw pokrzywdzonej będzie służyć:
niejawność rozprawy (rozprawa "przy drzwiach zamkniętych", bez publiczności - należy się tego
od sądu domagać na podstawie art. 360 par. 2 k.k., o ile sam tego nie zarządzi),
zachowanie w tajemnicy danych personalnych osoby pokrzywdzonej - zarówno w toku
postępowania przygotowawczego, jak i sądowego - na podstawie art. 184 par. 1 k.k. (gdy
zachodzi, z uwagi np. na agresywną postawę sprawcy i okoliczności popełnienia przez niego
przestępstwa, uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia i zdrowia pokrzywdzonej),
przesłuchanie przez sąd pokrzywdzonej - na jej żądanie - pod nieobecność oskarżonego na sali
sądowej (art. 390 par. 2 k.p.k.).
Wszelkie wydatki ponoszone przez ofiarę gwałtu w związku z dokonaniem na jej osobie
przestępstwa (wizyty lekarskie, zniszczona odzież, utrata zarobków wskutek czasowej
4/6
Przemoc seksualna
niemożności wykonywania pracy) należy dokumentować. W wypadku skierowania przez
prokuratora aktu oskarżenia przeciwko sprawcy pokrzywdzona będzie mogła wystąpić
przeciwko niemu z powództwem cywilnym (tzw. powództwem adhezyjnym) w procesie karnym
(takie powództwo opisałem w "NL" nr 3/8/2000). Będzie mogła domagać się odszkodowania za
straty i zadośćuczynienia za krzywdę.
Czyny lubieżne wobec osoby małoletniej
Kolejnym przestępstwem seksualnym wymienionym w Kodeksie karnym jest to opisane w art.
200. Dotyczy ono karalności doprowadzenia osoby małoletniej (poniżej 15. roku życia) do
obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej (czyny lubieżne), a także
(w par. 2 tego artykułu) zakazu utrwalania treści pornograficznych z udziałem takiej osoby. Jak
łatwo stwierdzić, w opisanym przypadku nie ma znaczenia zgoda wyrażona przez dziecko, czy
jej brak na dokonanie opisanych czynności. Po prostu: nie można przedsiębrać wobec dziecka
żadnych czynności o charakterze seksualnym! Przestępstwo to ścigane jest z urzędu, podobnie
jak i wszystkie pozostałe przestępstwa opisane niżej. Przypominam jednakże o stosowaniu
wszelkich sposobów chronienia dzieci przed traumą postępowań karnych (sposoby te opisałem
w numerze 5/10/2000 "NL", poświęconym ochronie dzieci przed przemocą).
Kazirodztwo
Identyczny bezwzględny zakaz obcowania płciowego został przewidziany w stosunku do
wstępnego (rodzice), zstępnego (dzieci), przysposobionego, przysposobiajacego, brata lub
siostry (art. 201).
Do pozostałych przepisów karnych określających formy przemocy seksualnej należą:
Art. 202 k.k., dotyczący zakazu publicznego prezentowania treści pornograficznych (zakaz
dotyczy prezentowania ich w taki sposób, że może to narzucić ich odbiór osobie, która sobie
tego nie życzy - par. 1); prezentowania treści pornograficznej małoletniemu (poniżej 15 lat) lub
udostępniania mu przedmiotów mających taki charakter (par. 2); produkcji treści
pornograficznych z udziałem małoletniego lub związanych z użyciem przemocy, lub też
posługiwaniem się zwierzęciem (zoofilia).
Art. 203 i 204, z których wynika zakaz doprowadzania przemocą, groźbą, podstępem i z
wykorzystaniem stosunku zależności lub krytycznego położenia do uprawiania prostytucji,
nakłanianie innej osoby do tego procederu, ułatwianie go, czerpanie korzyści majątkowej z
uprawiania prostytucji przez inną osobę, uprowadzanie innej osoby w celu uprawiania
prostytucji za granicą (tzw. handel żywym towarem).
Kary
Za wyżej wymienione przestępstwa przewidziano bardzo surowe kary, np. za zgwałcenie - do
10 lat pozbawienia wolności, za zgwałcenie zbiorowe lub ze szczególnym okrucieństwem nawet do 12 lat pozbawienia wolności, za czyn lubieżny na małoletnim dziecku - do 10 lat
pozbawienia wolności. Kary wymierzane przez sądy niestety oscylują przeważnie w granicach
poniżej połowy tych najwyższych. Na pocieszenie mogę tylko poinformować czytelników, że
5/6
Przemoc seksualna
sprawcy gwałtów, a w szczególności gwałtów popełnionych na dzieciach, w czasie odbywania
kar w więzieniach są traktowani przez współwięźniów - delikatnie mówiąc - nadzwyczaj
nieprzychylnie.
J. P.
Miejsca, w których można uzyskać pomoc
Zarząd Główny Towarzystwa Rozwoju Rodziny
Poradnia Młodzieżowa i Rodzinna TRR
00-331 Warszawa, ul. Sewerynów 4
tel./fax (0-22) 828-61-92
Ogólnopolska Lekarska Przychodnia
Specjalistyczna TRR
00-449 Warszawa, Plac Trzech Krzyży 16
tel. (0-22) 621-69-29
Poradnia Przedmałżeńska i Rodzinna TRR
45-064 Opole, ul. Damrota 6
tel./fax (0-77) 454-48-45
Poradnia. Ośrodek Interwencji Kryzysowej TRR
50-449 Wrocław, ul. Podwale 74,
oficyna 23
tel./fax (0-71) 342-14-13, 343-79-55
Poradnia Młodzieżowa i Rodzinna TRR, Zakład Poradnictwa Młodzieżowego i Edukacji
Seksualnej
65-729 Zielona Góra, ul. Energetyków 2
tel. (0-68) 323-79-44, 323-79-47
Centrum Praw Kobiet
00-679 Warszawa, ul. Wilcza 60 m. 19
(0-22) 652-01-17
Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia"
Warszawa,
tel. 0-800-120-002, (0-22) 666-00-60
Ośrodek Interwencji Kryzysowej
32-026 Kraków, ul. Radziwiłłowska 8 b
tel. (0-12) 421-92-82
Centrum Interwencji Kryzysowej PCK
80-219 Gdańsk, al. Zwycięstwa 27
tel. (0-58) 341-73-77
Poradnia Seksuologiczna
04-125 Warszawa, ul. Fieldorfa 40,
tel. (0-22) 610-20-56, 610-59-93
6/6