ŻYWNOŚĆ MODYFIKOWANA GENETYCZNIE
advertisement
Finn Holm FoodGroup Denmark Denmark [email protected] ŻYWNOŚĆ MODYFIKOWANA GENETYCZNIE Syntetyczny raport Flair-Flow Europe na temat sponsorowanych przez UE badań z zakresu żywności modyfikowanej genetycznie oraz technologii genów Spis treści Wstęp Żywność GM Reakcje konsumentów Dyrektywy UE oraz kwestie prawne Bezpieczeństwo, wykrywalność i badania na obecność GMO Nowe osiągnięcia w zakresie modyfikowanych genetycznie roślin uprawnych Wnioski Podziękowania Literatura Literatura dodatkowa Ilustracje: © INRA/Weber Jean Wstęp Termin „biotechnologia” definiowany jest w różny sposób, najczęściej jednak jako „jakakolwiek metoda, polegająca na wykorzystaniu żywych organizmów do wytwarzania produktów, ulepszania roślin lub zwierząt lub do stworzenia drobnoustrojów służących specyficznym celom”. Tak więc biotechnologia obejmuje wiele pokrewnych nauce o żywności dyscyplin, takich jak: hodowla, fermentacja żywności i kultury starterowe, technologia enzymów, produkcja składników i dodatków do żywności z wykorzystaniem żywych organizmów, biosensory i metody analityczne, biologiczne przetwarzanie odpadów i produktów ubocznych. Dzięki coraz to obszerniejszej wiedzy na temat roli DNA oraz genów w żywych organizmach, jak też w wyniku opracowania w latach 70. metod modyfikacji genów, w biotechnologii nastąpiły rewolucyjne zmiany. Obecnie, technologie genów stanowią najszybciej rozwijający się sektor biotechnologii, wpływając w coraz to większym stopniu na produkcję żywności, techniki środowiskowe i ochronę zdrowia. -1- Celem niniejszego syntetycznego raportu Flair-Flow jest przekazanie, w skrócie, przemysłowi spożywczemu w Europie informacji na temat osiągnięć nauki oraz postępu społecznego, będących wynikiem realizacji projektów unijnych dotyczących żywności modyfikowanej genetycznie, a także potwierdzenie słuszności inicjowanych w tej dziedzinie badań oraz wprowadzanych innowacji. Raport dotyczy głównie postępu technicznego w zakresie produkcji żywności modyfikowanej genetycznie (GM), porusza jednak również inne tematy, nie bez znaczenia dla przemysłu spożywczego w Europie, takie jak: postawa konsumentów, kwestie prawne, bezpieczeństwo żywności, metody analityczne. Raport opiera się na wynikach badań prowadzonych w ramach około 25 projektów finansowanych ze środków UE, ujętych w 4. i 5. Programie Ramowym i podprogramie Żywność i Rolnictwo. Żywność GM Organizmy czy też pokarmy zmodyfikowane genetycznie są w istocie częścią przyrody, pojawiają się bowiem w następstwie spontanicznych modyfikacji genów (mutacji). Na przestrzeni ostatnich 10 000 lat ludzkość, stosując tradycyjne metody hodowli, spowodowała przyspieszenie tych zmian. Nowe metody genetyczne opracowane w ostatnich 30 latach (tabela 1) są wynikiem coraz lepszej znajomości genomu różnych żywych komórek (struktura DNA), a także kodowanych przez nie białek i enzymów (rys. 1). Z czasem nauczyliśmy się modyfikować geny metodami enzymatycznymi, przenosić je i ujawniać w organizmach docelowych (rys. 2). Dysponujemy coraz większą wiedzą, potrafimy więc coraz szybciej uzyskiwać nowe i ulepszone odmiany, a także wprowadzać całkowicie nową informację genetyczną, np. z bakterii lub zwierząt do roślin. Poniżej podano niektóre najważniejsze osiągnięcia, które przyczyniły się do obecnego stanu wiedzy: Wyjaśnienie budowy podwójnej helisy DNA oraz sposobu kodowania informacji genetycznej przez sekwencje nukleotydów wzdłuż nici DNA. Poznanie zasady ekspresji genów i roli matrycowego RNA (mRNA) w procesie syntezy specyficznego białka. Zastosowanie, do modyfikacji DNA, enzymów-nożyczek (enzymów restrykcyjnych) wycinających określone geny, jak też ligaz łączących je w koliste cząsteczki DNA (plazmidy). Opracowanie metod wprowadzania i uaktywniania w komórce docelowej nowego rekombinacyjnego DNA, z zastosowaniem wektora – bakterii Agrobacterium tumefaciens, strzelby genowej (metoda balistyczna) lub mikroiniekcji. 1953 1968 1973 1990 1994 1995 1995 1996 1997 1997 1998 2000 2001 Opisanie struktury DNA Enzymatyczne metody przecinania lub łączenia DNA lub genów (enzymy restrykcyjne i ligazy), celem uzyskania rekombinacyjnego DNA Metody transferu genów/DNA do komórek Pierwsza Dyrektywa UE dotycząca żywności GM Komercjalizacja w USA pierwszego produktu GM (pomidora) Opracowanie chipu DNA dla celów identyfikacji materiału genetycznego Opisanie genomu pierwszego organizmu Zatwierdzenie przez UE soi GM Zatwierdzenie przez UE kukurydzy GM Dyrektywa UE w Sprawie Żywności Nowatorskiej Czasowe wstrzymanie przez UE badań polowych nad roślinami GM Opisanie około 40 genomów Opisanie genomu człowieka -2- Projekty Dyrektyw UE dotyczących zatwierdzania, oceny bezpieczeństwa, wykrywalności i oznakowania żywności GM 2002 Tabela 1 – Historia żywności GM Jak dotąd, do obrotu na rynku UE dopuszczona została jedynie modyfikowana genetycznie soja i kukurydza (tab. 2), do Komisji zgłoszono jednak kilka odmian roślin, które zgodnie z Dyrektywą w Sprawie. Żywności Nowatorskiej można w zasadzie uznać za porównywalne z uprawami tradycyjnymi. Na załatwienie czeka też kilka innych wniosków, na różnych etapach autoryzacji, jednak z uwagi na czasowe wstrzymanie, w 1998 r., doświadczeń polowych nie wydano jeszcze żadnej decyzji. W USA ponad 50 roślin spożywczych zawierających rekombinacyjny DNA (r-DNA) zostało pozytywnie ocenionych przez Agencję do Spraw Żywności i Leków (FDA). Oprócz nowych upraw r-DNA, zmodyfikowanych celem poprawy cech rolniczych (tolerancja na herbicydy i owadyszkodniki), na uwagę zasługują [1]: rzepak o wysokim poziomie syntezy fitazy (BASF), soja o wysokiej zawartości kwasu oleinowego (DuPont), dynia odporna na wirusy (Seminis Vegetable Seeds), pomidor o zmodyfikowanym procesie dojrzewania (Agritope), canola laurate canola (Calgene) oraz pomidor o przedłużonej przechowalności (Calgene and Zebeca Plant Science). W 2000 r. pod uprawę roślin zmodyfikowanych genetycznie (lub transgenicznych) przeznaczono ogółem ponad 44 mln ha, przy czym na Stany Zjednoczone – lidera rynkowego – przypadało 68%, a na drugi w kolejności kraj – Argentynę – 23%.W Europie, w konsekwencji decyzji politycznych, powierzchnia ta zbliżona jest do zera. Organizm Kukurydza Soja Canola Nowa cecha Zastosowanie w żywności Tolerancja na owady Produkty i herbicydy żywnościowe i ich składniki Tolerancja na Produkty herbicydy żywnościowe i ich składniki Tolerancja na Olej przetworzony herbicydy Wnioskodawca Status prawny Ciba-Geigy, Novartis Seeds APP Monsanto APP AgrEvo UK, Plant Genetic Systems, Monsanto, Hoechst Schering Monsanto, Pioneer Overseas Corp AgrEvo NTF Kukurydza Odporność na owady Składniki żywności Kukurydza Odporność na herbicydy Opóźnione dojrzewanie Tolerancja na herbicydy i męska sterylność Składniki żywności Przetwory pomidorowe Warzywo Zeneca PED Bejo-Zaden PED Wysoka zawartość kwasu oleinowego Tolerancja na herbicydy Olej E I DuPont Nemours Monsanto PED Plant Genetic Systems Novartis Seeds, PED Pomidor Cykoria (czerwona – radicchio oraz zielona) Soja Kukurydza Soja Kukurydza Tolerancja na herbicydy Tolerancja na Produkty żywnościowe i ich składniki Nasiona Warzywo, mrożona -3- NTF NTF PED PED herbicydy i owady Burak cukrowy Kukurydza Burak pastewny Ziemniak Bawełna Tolerancja na herbicydy Tolerancja na herbicydy i owady Tolerancja na herbicydy Zmieniony skład skrobi Tolerancja na herbicydy lub owady słodka kukurydza i sproszkowana, składniki żywności Cukier, z pulpy składniki żywności Pasza dla zwierząt Skrobia i składniki Monsanto, Pioneer Overseas Corp Monsanto & Novartis Seeds Pioneer Overseas Corp, Mycogen Seeds DLF-Trifolium, Monsanto, Danisco Amylogene Zastosowanie tak jak Monsanto inna bawełna PED PED PED PED PED Tabela 2 – Rośliny uprawne dopuszczone do obrotu przez UE (APP), zgłoszone (NTF) i czekające na decyzję (PED) Rys.1 – Synteza białka (źródło: International Life Sciences Institute – ILSI) W pierwszym pokoleniu roślin r-DNA zwracano przede wszystkim uwagę na poprawę cech rolniczych, celem zmniejszenia strat oraz kosztów produkcji, koncentrując się na tolerancji na herbicydy, odporności na owady-szkodniki oraz wirusy. W przyszłości zamierzano uzyskać rośliny odporne na suszę, zasolenie oraz temperaturę. W drugim, obecnym pokoleniu roślin, poświęca się uwagę cechom jakościowym, bardziej interesującym dla konsumentów. W tym względzie stosuje się często następującą klasyfikację: 1) modyfikacja oleju, 2) modyfikacja białka, 3) modyfikacja węglowodanów, 4) modyfikacja cech sensorycznych, 5) ulepszenia pod względem właściwości prozdrowotnych oraz składu, w tym również udoskonalenie składników nie spożywczych [2]. Modyfikacja oleju. Olej roślinny jest jednym z najważniejszych towarów na świecie; jego roczna produkcja wynosi obecnie 65 mln ton metrycznych. Stosując technologię r-DNA można ulepszyć takie ważne jego cechy, jak wartość odżywcza, odporność na utlenianie oraz użytkowność. Jako przykład podać można uzyskanie oleju sojowego o wysokiej, 80% zawartości kwasu oleinowego poprzez supresję genu kodującego desaturazę oleinianową; olej kanola zawierający 30% stearynianu; zastąpienie olejów utwardzanych chemicznie olejami -4- naturalnymi nie zawierającymi kwasów tłuszczowych trans; zwiększony poziom produkcji n3 wielonienasyconych kwasów tłuszczowych o długim łańcuchu lub sprzężonego kwasu linolowego w roślinach. Rys. 2 Agrobacterium naturalnie infekuje pewne rośliny, wprowadzając do nich nowy DNA. Do modyfikacji genetycznej roślin stosuje się specjalnie dobrane formy Agrobacterium (źródło: International Life Sciences Institute – ILSI). Modyfikacja białka. Przykładem może być poprawa jakości białka poprzez zwiększenie poziomu aminokwasów specyficznych oraz podstawowych; poprawa użytkowności białka, np. jakości glutenu w mące lub emulgowalności białka sojowego. Modyfikacja węglowodanów. Zwiększenie zawartości skrobi w pewnych roślinach poprzez regulację kompleksu enzymatycznego skrobi; zmiana stosunku amylazy do amylopektyny; zwiększenie zawartości niestrawnych węglowodanów, np. węglowodanów typu inuliny; zwiększenie poziomu produkcji specyficznych pektyn. Modyfikacja cech sensorycznych. Modyfikacja procesu dojrzewania oraz tekstury takich roślin, jak np. pomidory, banany, truskawki, ananasy; zwiększenie słodkości owoców lub poziomu związków aromatycznych. Modyfikacje prozdrowotne. Można tu wymienić zwiększenie zawartości witamin, minerałów i fitozwiązków, np. Golden Rice o wysokiej zawartości witaminy A i żelaza, ale także zwiększenie poziomu produkcji fitazy w roślinach zbożowych, a tym samym poprawa biodostępności minerałów dwuwartościowych; zmniejszenie alergenności; zwiększenie zawartości fitosterolu w roślinach stosowanych do produkcji żywności funkcjonalnej. -5- Przemysł spożywczy zainteresowany jest nie tylko transgenicznymi roślinami, ale także transgenicznymi mikroorganizmami. Mogą one służyć jako kultury starterowe w produkcji żywności (np. sery, jogurt, wino, chleb, mięso) lub też mieć zastosowanie w procesach fermentacji dla uzyskania enzymów, barwników, kwasów organicznych itd. (rys. 3). Rys. 3 – Czystą chemozynę stosowaną do produkcji serów można teraz otrzymywać z genetycznie zmodyfikowanych drożdży (źródło: International Life Sciences Institute – ILSI). Obecnie na rynku europejskim nie ma jeszcze transgenicznych kultur starterowych, ale w USA najważniejsze z nich są dozwolone. Wiele enzymów i dodatków do artykułów spożywczych produkowanych jest natomiast przez mikroorganizmy transgeniczne. Można tu wymienić chymozynę, -amylazę, katalazę, lipazę, izomerazę glukozową, -glukanazę, czy oksydazę glukozową. Jak na razie nie wymagają one specjalnego oznakowania. Reakcje konsumentów W ostatnim 10-leciu wiele dyskutuje się na temat wykorzystania technologii r-DNA. Większość naukowców oraz przedstawicieli przemysłu opowiada się za stosowaniem jej wobec roślin spożywczych, w medycynie, diagnostyce, technologiach środowiskowych oraz do produkcji chemikaliów organicznych. Zwolennicy technologii r-DNA wyliczają następujące jej korzyści: Zwiększenie, w skali ogólnoświatowej, podaży żywności, a jednocześnie obniżenie kosztów jej produkcji. Możliwość zwiększania wartości odżywczej pokarmów, w tym uzyskiwanie produktów o unikalnym składzie, przeznaczonych dla społeczeństw, których pożywienie wykazuje niedobór podstawowych składników odżywczych. Wydłużenie przechowalności warzyw i owoców. Uzyskanie produktów żywnościowych o zmniejszonej alergenności. -6- Opracowanie żywności funkcjonalnej, szczepionek i innych tego typu produktów o właściwościach prozdrowotnych i leczniczych. Stosowanie zabiegów uprawowych bardziej przyjaznych dla środowiska. Z drugiej strony, konsumenci oraz organizacje konsumenckie zwracają uwagę na: kwestię bezpieczeństwa zdrowotnego żywności GM, zagrożenie dla środowiska, etyczne aspekty stosowania technologii r-DNA, zwłaszcza w przypadku transferu genów dokonywanego między organizmami ze sobą nie spokrewnionymi. Większość badaczy uważa, że zastrzeżenia co do bezpieczeństwa zdrowotnego oraz zagrożenia dla środowiska są, z naukowego punktu widzenia, bezpodstawne. Dwie największe organizacje konsumenckie – Bureau Européen des Unions de Consommateurs (BEUC) oraz Consumers International (CI) opublikowały swe stanowisko w sprawie żywności GM [3, 4]. BEUC nie jest przeciwna żywności GM, domaga się jednak: oznakowania wszystkich produktów GM, w tym składników żywności nie zawierających DNA lub białka, np. skrobi, olejów lub innych komponentów, całkowitego rozdzielenia produktów modyfikowanych i nie modyfikowanych genetycznie, jak też wyprodukowanych z nich artykułów spożywczych, opracowania procedur odnośnie badań bezpieczeństwa oraz wydawania zezwoleń, z zapewnieniem ich bezstronności. Z uwagi na stosunek konsumentów do technologii r-DNA, Dyrektoriat ds. Badań UE przyjął, w ramach podprogramu Rolnictwo i Żywność, ponad 5 obszernych projektów badawczych, w celu dokładnego przestudiowania reakcji konsumentów. Projekt „Europejska baza danych o biotechnologii: Obawy społeczeństwa, 1999-2000” (EUDEB, [5]) opierał się na wynikach wcześniejszych badań ankietowych Eurobarometer (1996), z których wynikało, że: kwestie ryzyka oraz bezpieczeństwa nie wpływają na stopień poparcia społecznego, konsumenci nie ufają instytucjom odpowiedzialnym za rozwiązania prawne. Celem projektu EUDEB było zbadanie opinii konsumentów na temat organizmów modyfikowanych genetycznie w aspekcie ich bezpieczeństwa oraz użyteczności, a także norm moralnych oraz opracowanie praktycznych zaleceń, będących wskazówką przy podejmowaniu inicjatyw politycznych. W wyniku przeprowadzonych wywiadów, badań ankietowych i dyskusji przy okrągłym stole stwierdzono, że stosunek Europejczyków do biotechnologii i jej zastosowań w rolnictwie jest obojętny, sprzeciwy budzi jednak żywność GM oraz klonowanie zwierząt (rys. 4). Ten nieprzychylny stosunek tłumaczono faktem, iż pierwsze pokolenie produktów GM (w którym ulepszono jedynie cechy rolnicze) nie przedstawiało dla konsumentów żadnych wartości. Pomimo nieakceptowania żywności GM, opinie na temat stosowania biotechnologii w medycynie i ochronie środowiska są bardzo pochlebne [6]. Przeciwnikami żywności GM było 53% Europejczyków, zwolennikami - 22%, zaś tolerowało obecność tych produktów i związane z nimi ryzyko 25% społeczeństwa. Powodem sprzeciwu było zagrożenie dla naturalnego porządku w przyrodzie, ogromne ryzyko oraz niebezpieczeństwo dla przyszłych pokoleń. Do krajów najbardziej pozytywnie nastawionych do żywności GM (% oponentów) należały Holandia (25%), Hiszpania (30%) oraz Finlandia (31%). Najwięcej przeciwników produkty te miały w Grecji (81%), Austrii i Norwegii (po 70%) oraz Francji i Danii (po 65%). Na ten temat wydana została praca [7]. -7- W innym projekcie dotyczącym badań konsumenckich, CADE-GENTECH [8] próbowano określić interakcje między postawami konsumentów i różnymi innymi czynnikami oraz ich wpływ na podejmowanie decyzji kupna danego produktu. Analizowano również wpływ polityki informacyjnej odnośnie korzyści i ryzyka zakupu na reakcje konsumentów i podejmowane przez nich decyzje. Wyniki badań odnosiły się do dwóch specyficznych produktów (piwa i jogurtu) i dotyczyły konsumentów w Danii, Niemczech, Włoch i Wielkiej Brytanii. Tak jak w przypadku pierwszego projektu, również i teraz ujawnił się znaczny sceptycyzm społeczeństwa wobec żywności genetycznie zmodyfikowanej. Sceptycyzm ten można w dużym stopniu tłumaczyć faktem, iż produkty te nie przedstawiały dla konsumentów specjalnej wartości, wzbudzały natomiast obawy co do niekontrolowanych i niepożądanych konsekwencji (ryzyka) ich produkcji. Interesującym było również stwierdzenie, iż „bombardowanie konsumentów informacjami na temat modyfikacji genetycznej wcale nie sprzyja społecznej akceptacji żywności GM”. Badania postaw konsumentów wobec żywności GM prowadzone były również w ramach 3 innych projektów. Projekt BABAS (9) dotyczył znaczenia ochrony własności intelektualnej jako czynnika akceptacji moralnej; w projekcie PABE (10) analizowano postawy konsumentów w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech, Włoszech i Hiszpanii; celem projektu LSES (11) było monitorowanie społecznego odbioru osiągnięć nauk biologicznych (poprzez badania ankietowe Eurobarometer 1999). Rys. 4 – Postawy Europejczyków wobec zastosowań biotechnologii (Gaskell G., Bauer M.W. Biotechnology 1996-2000: The years of controversy) [7] Dyrektywy UE oraz kwestie prawne Przed wprowadzeniem do obrotu nowej zmodyfikowanej genetycznie rośliny uprawnej lub mikroorganizmu GM należy uzyskać u stosownych władz oficjalne zezwolenie. Producent składa dokumenty zawierające dane na temat modyfikacji genetycznej oraz bezpieczeństwa danego GMO dla środowiska, ludzi oraz zwierząt. Procedura przewidziana dla takich wniosków podzielona jest na kilka etapów, z udziałem krajów członkowskich, Komisji Europejskiej, Europejskiej Rady Ministrów i komisji stałej UE. Podstawę prawną w kwestii wydawania zezwoleń, jak też oznakowania GMO stanowią następujące podstawowe dyrektywy: Dyrektywa 220/90. Celowe uwolnienie GMO do środowiska naturalnego Dyrektywa 219/90. Dyrektywa w sprawie hodowli mikroorganizmów GM i kultur komórek w fermentorach -8- Rozporządzenie 258/97. Dyrektywa w Sprawie. Żywności Nowatorskiej Rozporządzenie 1139/98. Oznakowanie GMO, np. soi i kukurydzy Rozporządzenie 49/2000. Oznakowanie GMO, zwłaszcza 1% próg poniżej którego oznakowanie nie jest wymagane Rozporządzenie 50/2000. Oznakowanie produktów żywnościowych i ich składników, zawierających dodatki i aromaty wytworzone przez GMO Rozporządzenie 1852/2001. Informowanie społeczeństwa Projekty nowych Dyrektyw, które przyjęte zostaną prawdopodobnie wiosną 2003: Dyrektywa 0173/2001 (COD). Dyrektywa w sprawie żywności i paszy GM Dyrektywa 0180/2001 (COD). Dyrektywa w sprawie wykrywalności i oznakowania GMO oraz żywności lub pasz wytworzonych z GMO Dyrektywy oraz propozycje dyrektyw znaleźć można na stronie http://europa.eu.int/eurlex/ (12). Produkty żywnościowe GM oraz składniki żywności wytworzone przez GMO traktowane są w Dyrektywie w sprawie żywności nowatorskiej jako oddzielne kategorie. Podane drzewo decyzyjne ułatwia wybór danych odnośnie bezpieczeństwa, wymaganych przy składaniu wniosku. Dyrektywa ta wymienia dwie dopuszczalne procedury autoryzacji (lub zawiadomienie): pełną oraz skróconą. Tę ostatnią można stosować w przypadku produktów pochodzących wprawdzie od GMO, ale obecnie organizmów tych już nie zawierających, które są „zasadniczo równoważne” ich naturalnemu (wolnemu od GMO) odpowiednikowi (np. olej canola, skrobia kukurydziana czy ryboflawina bakteryjna). Wspomniane wyżej propozycje Dyrektyw są reakcją na postawy konsumentów wobec żywności GM, a celem ich jest zaostrzenie wymagań co do oznakowania i wykrywalności oraz nowelizacja przepisów ogólnych. Proponowane oznakowanie pozwoli konsumentom na dokonywanie świadomego wyboru między żywnością modyfikowaną i nie modyfikowaną genetycznie. Wprowadza się też nowy system wykrywania GMO – „od gospodarstwa do stołu”. W ten sposób wszelka żywność wytworzona z GMO, bez względu na to, czy w produkcie końcowym od GMO pochodzi DNA czy też białko, musi być odpowiednio oznakowana (np. olej sojowy, skrobia kukurydziana, syrop glukozowy). Oznakowane muszą być również wszystkie modyfikowane genetycznie pasze, ale produkty pochodzące od zwierząt karmionych paszą GM są od tego nakazu zwolnione. Należy zauważyć, że proponowana dyrektywa 0180/2001 zabrania stosowania w przyszłości genów-markerów oporności na antybiotyki, służących dotąd, u większości organizmów r-DNA, do sprawdzenia, czy ekspresja genów powiodła się. Badania na obecność GMO, bezpieczeństwo, wykrywalność O wydaniu zezwolenia, a także akceptacji żywności GM ze strony konsumentów, decydują w głównej mierze: 1. Możliwość wykrycia obecności GMO lub produktów z nich wytworzonych. 2. Możliwość oszacowania bezpieczeństwa we wszelkich jego aspektach. Dyrektoriat ds. Badań UE udzielił poparcia kilku projektom, mającym na celu poprawę wykrywalności GMO w produktach żywnościowych, a zwłaszcza określenie metod oceny ich bezpieczeństwa. Tematyka tych badań została w skrócie zaprezentowana poniżej. Żywność GM lub surowce GM można zidentyfikować lub kontrolować poprzez wykrycie albo obcego DNA wprowadzonego do GMO albo obcych, nowo kodowanych białek (tab. 3). -9- Metoda Elisa Rodzaj testu Białko Cena (euro) 2-3 Czas analizy 2-4 godz. Analiza paskowa Białko (Lateral flow strip) Reakcja DNA łańcuchowa polimerazy (PCR) 1,5-5 10-20 min. 100-320 Southern blot 100-320 DNA Uwagi Metoda łatwa, ale wymaga doświadczenia Metoda łatwa Wyniki Oznaczenie ilościowe 1-3 dni Wymagane duże doświadczenie i specjalna aparatura 4-6 dni Wymagane duże doświadczenie i specjalna aparatura Oznaczenie ultraczułe i specyficzne. Oznaczenie ilościowe Oznaczenie specyficzne Oznaczenie jakościowe Tabela 3 – Metody kontroli żywności GM (J.Pedersen, The Danish Ministry of Food, Agric.and Fisheries) [13] PCR (reakcja łańcuchowa polimerazy) jest metodą niezwykle czułą, umożliwiającą amplifikację i ilościowe oznaczenie około 20 specyficznych cząsteczek/fragmentów DNA. Jest to reakcja enzymatyczna z zastosowaniem fragmentów syntetycznego DNA, identycznego z obcym DNA wprowadzonym do rośliny. Podczas analizy interesująca nas sekwencja DNA jest amplifikowana, często nawet 109-krotnie, do momentu aż wykrycie jej staje się możliwe, na przykład poprzez zastosowanie elektroforezy na żelu [14]. Zasady metody PCR przedstawiono na rys. 5. Techniki PCR można stosować dla celów oznaczeń jakościowych (np. screening lub identyfikacja specyficznego DNA) lub ilościowych. Na rynku dostępne są zestawy do analizy przeprowadzanej na miejscu lub zewnętrznej. Metodę PCR można stosować dla różnych próbek – surowców, takich jak nasiona, mąka czy mączka, albo przetworów, np. produktów mleczarskich, chleba, białek, mięsa czy nierafinowanego oleju roślinnego. Metody stosowane w celu wykrycia GMO w żywności, polegające na oznaczaniu białka kodowanego przez nowe geny są mniej czułe, ale szybsze, tańsze i łatwiejsze aniżeli techniki PCR. Metoda Elisa (immunologiczne oznaczanie biologicznie aktywnych substancji z zastosowaniem enzymów immobilizowanych na sorbentach) jest metodą immunologiczną, stosowaną często z powodzeniem dla celów wewnętrznej kontroli jakości, ale nadającą się wyłącznie do żywności GM zawierającej nienaruszone białka (tj. nie rozłożone i nie zdenaturowane). Najnowszą i najdoskonalszą metodą badania DNA jest analiza biochip. Stosując system nanodruku, na powierzchnię płytki biochip nanosi się punkty, tworząc z nich rodzaj siatki. Biocząsteczki przyłączone do tych punktów tworzą matrycę, zwaną matrycą DNA, stanowiącą czuły środek płytki. Płytki biochip można stosować w celu oznaczania gatunków roślin, identyfikacji GMO, czy też wykrywania zmian w ekspresji genów. Celem projektu badawczego UE, GMOCHIPS [15], jest opracowanie nowej technologii biochipów dla ilościowego oznaczenia i detekcji GMO po amplifikacji danej sekwencji DNA metodą PCR. Tematem innego projektu, DNA-TRACK [16], jest zbadanie wykrywalności DNA w całym łańcuchu pokarmowym, przy zastosowaniu metod PCR i PCR w czasie rzeczywistym, chipsów DNA oraz nowej techniki PNA. Projekt QPCRGMOFOOD [17] ma na celu dalsze udoskonalenie ilościowych i jakościowych analiz żywności GM, w - 10 - tym opracowanie specyficznych testów transformacji genetycznej dla co najmniej 12 GMO, jak też testów wielokrotnych dla oznaczenia różnorodności modyfikacji genetycznych. Rys. 5. Kopiowanie DNA metodą PCR (Źródło: Palmgren kommunikation) Sprawa bezpieczeństwa modyfikowanych genetycznie roślin uprawnych oraz produktów żywnościowych GM jest często problemem złożonym, wymagającym szczegółowej analizy, zwłaszcza w odniesieniu do następujących kwestii [18]: 1. Toksyczność i bezpieczeństwo zdrowotne genetycznie modyfikowanych roślin uprawnych, np. toksyczność białek kodowanych przez nowy r-DNA lub nowe produkty metaboliczne. 2. Pionowy przepływ genów zmodyfikowanych genetycznie roślin, czyli ryzyko uwolnienia do środowiska nowego genu. 3. Wpływ genetycznie zmodyfikowanych roślin na inne organizmy, np. na naturalną populację owadów jako konsekwencja wprowadzenia genu Bt kodującego odporność na owady szkodniki. 4. Alergenność produktów żywnościowych wytworzonych z roślin modyfikowanych genetycznie. Każde nowo wprowadzone białko musi być dokładnie zbadane przy użyciu metod immunologicznych, in vivo oraz fizykochemicznych. - 11 - 5. Bezpieczeństwo biologiczne, markery oporności na antybiotyki oraz rozprzestrzenianie się genów na skutek ich przepływu poziomego. Zgodnie z propozycją nowej Dyrektywy stosowanie genów-markerów oporności na antybiotyki ma być zabronione, zaś nowe markery muszą być bezpieczne pod względem transferu genów do bakterii jelitowych w organizmie człowieka. To samo odnosi się do wszelkich nowych sekwencji r-DNA. Dyrektoriat ds. Badań UE sfinansował 12 obszernych projektów badawczych dotyczących bezpieczeństwa GMO. Zostały one przedstawione i przedyskutowane w nowej publikacji Komisji, stanowiącej wykaz wszystkich finansowanych ze środków UE projektów z zakresu bezpieczeństwa biologicznego GMO [19]. W publikacji tej ujęto również większość projektów związanych tematycznie z żywnością. Jednym z pierwszych projektów europejskich poświęconym zagadnieniu oceny bezpieczeństwa był projekt TRANSAFE [20]. Zastosowane w badaniach transgeniczne pomidory (pomidory Bt odporne na owady-szkodniki) oraz kalafior posłużyły do opracowania testu na bezpieczeństwo, który stał się użytecznym modelem, pomocnym komisjom naukowym i ciałom doradczym przy opracowywaniu wytycznych dla oszacowania ryzyka. Celem projektu SAFEOTEST [21] jest opracowanie i zatwierdzenie metodologii oceny bezpieczeństwa żywności pochodzącej od roślin GM, zgodnie z Rozporządzeniem UE dotyczącym żywności nowatorskiej i jej składników. Do opracowania metodologii posłużą 3 szczepy ryżu GM, a badania obejmować będą charakterystykę nowych genów, test in vivo, test trwałości, ocena wartości odżywczej oraz test toksyczności przeprowadzany na szczurach oraz metodą in vitro. Celem innego projektu, GMOCARE [22] jest opracowanie nowych metodologii, dostatecznie czułych, aby można było przy ich pomocy oszacować ryzyko związane z niezamierzonymi efektami, zwłaszcza nieoczekiwanymi, niebezpiecznymi zaburzeniami metabolizmu (np. główne i wtórne metabolity roślinne). Ocena bezpieczeństwa poziomego transferu genów jest tematem projektu GMOBILITY [23]. Badania koncentrują się na transferze genów do mikroflory łańcucha pokarmowego i jelit człowieka. Zbierane są informacje na temat niezamierzonego transferu genów do tych mikroorganizmów. Do badań użyto żywności, pierwszego żołądka przeżuwaczy, zastosowano modele gryzoni oraz komputerowe modele przewodu żołądkowo-jelitowego. Zadaniem ENTRANSFOOD [18], Sieci Tematycznej, gromadzącej dane na temat prac prowadzonych w ramach uprzednio oraz obecnie realizowanych projektów, jest ocena dotychczas przeprowadzonych i opublikowanych oszacowań ryzyka. W celu zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego GMO, oprócz badań obowiązkowych, przed wprowadzeniem produktów na rynek, zamierza się również sprawować nadzór nad obrotem żywnością GM. Na stronie www.entransfood.com można znaleźć ciekawą dyskusję na temat różnych aspektów bezpieczeństwa. Nowe osiągnięcia w zakresie modyfikowanych genetycznie roślin uprawnych Rozpoczęto produkcję transgenicznych roślin spożywczych, obejmującą transfer i ekspresję tylko jednego genu. Aktualnie opracowuje się charakterystykę genomu kilku roślin (spośród roślin uprawnych do tej pory w pełni opisano jedynie genom ryżu). W nadchodzących latach musimy się jednak wiele jeszcze nauczyć. Musimy odpowiedzieć sobie na pytania, w jaki sposób kontrolowana jest jakość żywności i jej parametry zdrowotne, a także jakie nowe geny należałoby wprowadzić, by poprawić te cechy; kiedy zrozumiemy niezwykle skomplikowane interakcje pomiędzy sekwencjami DNA a genami, zmianami w - 12 - metabolizmie, jakością i zdrowotnością; kiedy będziemy mogli modyfikować i kontrolować cechy wielogenowe; kiedy pojawią się pierwsze transgeniczne produkty zwierzęce. W projekcie DELPHI-AGROFOOD usiłowano ocenić wpływ technologii genów w kontekście przyszłościowym. Prognoza do 2010 roku (w układzie chronologicznym) przedstawia się następująco: Zastosowania w przemyśle spożywczym Enzymy i mikroorganizmy o zmodyfikowanym białku znajdują szerokie zastosowanie w przemyśle spożywczym. Genomy większości mikroorganizmów stosowanych w przemyśle zostały w całości zsekwencjonowane. Enzymy wytwarzane są przez genetycznie zmodyfikowane rośliny uprawne. Surowce roślinne Diagnozowanie chorób roślin przy użyciu technologii genów. Produkcja specjalistycznych chemikaliów przez kultury komórek roślinnych. Powszechne stosowanie mieszańców roślin w rolnictwie. Opracowanie metod zmian wielogenowych cech oraz uzyskanie roślin tolerancyjnych na zasolenie lub suszę. Surowce zwierzęce Diagnozowanie chorób zwierząt przy użyciu technologii genów. Produkcja modyfikowanych genetycznie składników pasz. Produkcja szczepionek przez zwierzęta GM. Klonowanie zwierząt hodowlanych oraz zmiana jednogenowych cech u ryb hodowlanych. Niedawno Komisja Europejska poparła ponad 10 projektów dotyczących produktów transgenicznych, zwłaszcza badań nad wydłużeniem przechowalności warzyw, owoców z drzew i owoców jagodowych (4 projekty) oraz poprawą wartości odżywczej lub składu (2 projekty) oraz cech rolniczych (4 projekty). Dłuższa przechowalność Truskawki są owocami jakościowo bardzo nietrwałymi, o krótkiej przechowalności. Celem wielostronnego projektu [25] była poprawa przechowalności truskawek poprzez sklonowanie genów warunkujących strukturę ścian komórkowych oraz ich rozkład, a także barwę owoców. Końcowe wyniki badań nie zostały jeszcze przekazane, wiadomo jednak, iż naukowcom udało się uzyskać rośliny transgeniczne, prace dotyczyły zaś głównie enzymu liazy pektynianowej oraz hormonu auksyny. W okresie dojrzewania owoce narażone są na straty będące wynikiem zaawansowanego procesu starzenia oraz gnicia na skutek zaatakowania przez mikroorganizmy. Problem ten dotyczy zwłaszcza tzw. produktów klimakterycznych, u których proces dojrzewania kontrolowany jest przez gazowy hormon roślinny – etylen (np. pomidory). Dlatego też celem innego projektu FAIR [26] było wydłużenie przechowalności poprzez supresję lub nadekspresję genów lub produktów genów u roślin transgenicznych, blokowanie niepożądanego wpływu etylenu i wytworzenie nowych, przyjaznych dla środowiska inhibitorów dojrzewania. Naukowcy odkryli m.in. inhibitor izoenzymu oksydazy ACC - 13 - (ważnego dla dojrzewania) oraz geny promotory, których supresję można osiągnąć przez zastosowanie „technologii antysensu”. Regulacja biosyntezy etylenu jest także tematem innego projektu [27]. Celem prac była charakterystyka dwóch transgenicznych melonów, u których wystąpiła ekspresja genu antysensu oksydazy ACC oraz wytworzenie na ich bazie nowych odpornych mieszańców o lepszym aromacie, a zarazem zwiększonej tolerancji na temperatury chłodowe. Strategia innego projektu dotyczącego przechowalności [28] różniła się od strategii przyjętych w poprzednich projektach tym, iż usiłowano uzyskać nowe transgeniczne owoce o opóźnionym starzeniu przed i po zbiorze. W tym celu wprowadzono nowy gen związany z biosyntezą cytokininy, pod kontrolą specyficznego promotora starzenia, oraz gen związany z oksydazą askorbinianową. Produkcja składników prozdrowotnych oraz odżywczych Jak wynika z wcześniejszych rozdziałów niniejszego raportu, rośliny o ulepszonym profilu zdrowotnym można już znaleźć na rynku. Są to na przykład oleje roślinne lub ryż o wysokiej zawartości witaminy A i żelaza, a w przygotowaniu jest jeszcze wiele innych produktów. Komisja Europejska popiera tego rodzaju innowacje, tak więc należy oczekiwać dalszego rozwoju tego typu produkcji, czemu służyć będą nowe dyrektywy oraz decyzje polityczne. Jeden z pierwszych projektów UE [29] dotyczył badań nad metabolizmem lipidów w oleju rzepakowym (canola). Nadto, zajmowano się pewnymi grzybami oraz transferem genów kontrolujących produkcję specyficznych kwasów tłuszczowych, np. długość łańcucha i stopień nasycenia. Ogólnie, celem badań było uzyskanie, na drodze manipulacji genetycznej, korzystnych organizmów produkcyjnych (roślin i drożdży), wytwarzających specyficzne kwasy tłuszczowe, które można by było wykorzystać jako składniki żywności lub leków. W projekcie CAROTENE-PLUS [30] koncentrowano się na biosyntezie karotenoidów u roślin lub drobnoustrojów, a także genach kontrolujących biosyntezę, celem uzyskania ulepszonych roślin lub drobnoustrojów mających zastosowanie w przemysłowej produkcji karotenoidów. Karotenoidy, zwłaszcza naturalne barwniki żywności, aromaty oraz prekursor witaminy A, -karoten, są produktami o dużym znaczeniu handlowym; rocznie, wartość ich produkcji na rynek przekracza 100 mln euro. Niesyntetyczne karotenoidy ekstrahuje się z papryki lub marchwi, albo też otrzymuje metodą fermentacji. Dzięki inżynierii genetycznej udało się zmodyfikować metabolizm karotenoidów u pomidora, ryżu i drożdży Phycomyces. Cechy rolnicze Co się tyczy innych projektów z zakresu inżynierii genetycznej, Komisja poparła badania mające na celu poprawę cech rolniczych oraz jakościowych rzepaku [31] oraz różnych roślin strączkowych ([32], Transleg; [33], Uncle; [34], Medicago). Wnioski Celem sprostania wyzwaniom przyszłości, Komisja Europejska udzieliła silnego poparcia badaniom biotechnologicznym z zakresu technologii genów, z zastosowaniem w żywności. Nacisk położono na te obszary badań, które związane są z konsumentem, zwłaszcza z reakcjami konsumentów oraz ich obawami, ale także bezpieczeństwem zdrowotnym i wykrywalnością GMO. Badania te, razem z nowymi inicjatywami legislacyjnymi (dyrektywy i rozporządzenia) pomogą Europie uczynić duży krok naprzód, - 14 - poprzez wzrost konkurencyjności w dziedzinie rolnictwa i handlu, a także poprawę jakości produktów żywnościowych o ewidentnych dla konsumenta zaletach. Podziękowania Autor pragnie przekazać podziękowania Doktorowi Gerry Downey oraz Pani Marcie Vidal za korektę rękopisu, a także Komisji Europejskiej za finansowe wsparcie niniejszej pracy zrealizowanej w ramach projektu QLK1-2000-00040, w obrębie tematu Jakość życia i gospodarowanie zasobami żywymi, Akcja Kluczowa 1,stanowiącego część 5. Programu Ramowego. Literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. IFT expert report on biotechnology and foods, www.ift.org/govtrelations/biotech/. K.Liu, Biotech crops: Products, properties and prospects. Food Technology, 1999, 53 (5), 42-49. BEUC, Genetically modified foods campaign for consumer choice – New revised policy position, 1999, http://www.beuc.org/public/xfiles2000/x2000/x028e.pdf CL http://www.consumerinternational.org/compaigns/biotech/julian-oecd.html European Debates on Biotechnology: “Dimensions of Public Concern, 1999-2000”, EUDEB, QLG71999-00286 http://www-97.oeaw.ac.at/ita/ebene4/e2-2c08.htm Co-ordinator: Prof. George Gaskell Methodology Institute, London School of Economics, Houghton Street, London WC2A 2AE, UK. Tel: +44 (0)20 7955 7702 / fax: +44 (0)20 7955 7005 e-mail: [email protected] URL: http://www.lse.ac.uk/Depts/Methodology/ George Gaskell, Nick Allum, Martin Bauer, John Durant, Agnes Allansdottir, Heinz Bonfadelli, Daniel Boy, Suzanne de Cheveigné, Björn Fjaestad, Jan M.Gutteling, Juergen Hampel, Erling Jelsøe, Jorge Correia Jesuino, Matthias Kohring, Nicole Kronberger, Cees Midden, Torben Hviid Nielsen, Andrzej Przestalski, Timo Rusanen, George Sakellaris, Helge Torgersen, Tomasz Twardowski, Wolfgang Wagner: Biotechnology and the European Public. Nature Biotechnology 2000, 18, 935-938. www.nature.com/nbt/ Gaskell, G. and Bauer, M.W. Biotechnology 1996-2000: The years of controversy London: Science Museum, 2001, ISBN: 1 900747 43X. Consumer attitudes and decision-making with regard to genetically engineered food products, FAIR96-1667, CADE-GENTECH http://www.mapp.hha.dk/gen/pages/velkommen.html Co-ordinator:Prof. Klaus G.Grunert MAPP – Centre for Market Surveillance, Research and Strategy for the Food Sector, The Aarhus School of Business, Haslegaardsvej 10, 8210Aarhus, Denmark, Tel: +45 89486487 / Fax: +45 86150177 e-mail: [email protected] URL: http://www.mapp.hhadk/ Bioethical aspects of biotechnology in the agro food sector, FAIR-97-1848, BABAS http://www.kluyver.stm.tudelft.nl/efb/TGPPB/Home.htm Co-ordinator: Prof. David J.Bennett Cambridge Biomedical Consultants, Oude Delft 60, NL-2611 CD Delft, The Netherlands; Phone +31 – 15 212 7800/7474 / fax +31 – 15 212 7111 e-mail: [email protected] URL: http://www.biopartneruk.com/Profiles/cbc_01.htm - 15 - 10. Public perceptions of agricultural biotechnologies in Europe – perception of biotechnology, FAIR-983844. PABE Co-ordinator: Prof. Brian Wynne Centre for the Study of Environmental Change, Lancaster University, Bowland Tower East, LA1 4YT Lancaster, UK, Tel. +44 1524592678 / fax: +44 1524-846339 URL: http://www.lancs.ac.uk/depts/csec/ 11. Life Sciences in European Society, QLG7-1999-00286, LSES http://www.lse.ac.uk/Depts/lses/index.html. Co-ordinator: Prof. George Gaskell Methodology Institute, London School of Economics, Houghton Street, London WC2A 2AE, UK. Tel: +44 (0) 20 7955 7702 / fax: +44 (0) 20 7955 7005 e-mail: [email protected] URL: http://www.lse.ac.uk/Depts/Methodology/ 12. EU Directives on GMOs http://europa.eu.int/eu-lex/ 13. J.Pedersen. The Danish Ministry of Food, Agriculture and Fisheries. Private communication. 14. E.Gachet, G.G.Martin, F.Vigneau and G.Meyer, 1998. Detection of genetically modified organisms (GMOs) by PCR: a brief review of methodologies available. Trends In Food Science & Technology, 9, 11-12, 380-388. 15. New technology in food sciences facing the multiplicity of new released GMO, G6RD-2000-00419, GMOCHIPS http://www.gmochips.org/ Co-ordinator: Prof. José Remacle Faculté Universitaire Notre-Dame de la Paix de Namur, Laboratoire de Biochimie Cellulaire, FUNDP, URBC, Rue de Bruxelles, 61, B-5000 Namur, Belgium, Tel: +32 81 724 127 / fax: +32 81 724 135 URL: www.fundp.ac.be/urbc, e-mail: [email protected], [email protected]. 16. Traceability of DNA fragments through the food chain by DNA-PNA techniques: Application to novel foods, QLK1-2000-01658, DNA-TRACK Co-ordinator: Universita degli Studi di Parma Dipartimento di Scienze Ambientali, Sezione di Genetica e Biotecnologie Ambientali, Coordinatore: Prof.Nelson Marmiroli Parco Area delle Scienze, 43100 Parma, Italy, Tel: +39 521 905606 / fax: +39 521 905696 URL: http://www.dsa.unipr.it./Ricerca/Marmiroli.html 17. Reliable, standardised, specific, quantitative detection of genetivally modified food, QLK1-199901301, QPCRGMOFOOD http://www.vetinst.no/Qpcrgmofood/Qpcrgmofood.htm Co-ordinator: Dr Arne Holst-Jensen National Veterinary Institute , Section of Food and Feed Microbiology, Ullevålsveien 68, P.O.Box 8156 ep. 0033 Oslo, Norway, Tel: +47 22 59 74 73 / fax: +47 22 59 74 75 e-mail: [email protected] URL: http://www.vetinst.no/ 18. European network on safety assessment of genetically modified food crops, QLK1-99-1182, ENTRANSFOOD http:/www.entransfood.nl/ Co-ordinator: Dr. Kuiper / Hans Marvin (Dissemination Officer) State Institute for Quality Control of Agricultural Products (RIKILT), Bornsesteeg 45, 6708 PD Wageningen, The Netherlands, Tel: +31 317475543 e-mail: [email protected] 19. EC-sponsored research on safety of genetically modified organisms, European Commission, ISBN 92894-1527-4 http://europa.eu.int/comm/research/quality-of life/gmo/index.html - 16 - 20. Safety evaluation of transgenic food crops, AIT3-2311 Co-ordinator: Dr.Hubert P.J.M. Noteborn, RIKILT-DLO, Bornsesteeg 45, NL-6708 PD Wageningen, The Netherlands, Tel: +31 317-475462 / fax: +31 317 417717 21. New methods for the safety testing of transgenic food, SAFOTEST, QLK1-1999-00651 http://www.entransfood.nl/RTDprojects/SAFOTEST/safotest.html Co-ordinator: Dr. Ib Knudsen Danish Veterinary and Food Administration, Moerkhoej Bygade 19, 2860 Soeborg, Denmark, Tel: +45 3395 6000 / fax: +45 3395 6698 e-mail: [email protected] URL: http://www.vfd.dk/ 22. New methodologies for assessing the potential of unintended effects in genetically modified food crops, GMOCARE, QLK1-1999-00765 http://www.entransfood.nl/RTDprojects/GMOCARE/GMOCARE.html Co-ordinator: Dr.Kuiper / Hans Marvin (Dissemination Officer) State Institute for Quality Control of Agricultural Products (RIKILT), Bornsesteeg 45, 6708 PD Wageningen, The Netherlands, Tel./mail: +31 317475543 / [email protected] URL: http://www.rikilt.wageningen-ur.nl/ 23. Safety evaluation of horizontal gene transfer from genetically modified organisms to the microflora of the food chain and human gut, GMOBILITY, QLK1-1999-00527 http://www.entransfood.com/RTDprojects/GMOBILITY/gmobility.html Co-ordinator: Jos M.B.M. van der Vossen Department Food Microbiology and Quality management, TNO Nutrition and Food Research Institute, Utrechtseweg 48, 3704 HE Zeist, The Netherlands, fax: +31 30 6944901 e-mail: [email protected] URL: http://www.voeding.tno.nl 24. Future impacts of biotechnology on agriculture, food production and food processing, DELPHIAGROFOOD, FAIR-95-0269 Co-ordinator: Dr.Klaus Menrad Fraunhofer Institute for Systems and Innovations Research, Breslauer Str. 48, 76139 Karlsruhe, Germany, Tel: +49 7216809262 / fax: +49-721-6809-176 e-mail: [email protected] URL: http://www.isi.fhg.de/homeisi.htm 25. Improvement of strawberry quality for fresh and processing markets by genetic engineering, FAIR97-3005 Co-ordinator: Prof. Victoriano Valpuesta Departamento de Biología Molecular y Bioquímica, Facultad de Ciencias, Campus Universitario de Teatinos, Universidad de Málaga, 29071 Málaga, Spain, Tel: +34 95 213 1932 / fax: +34 95 213 1932 e-mail: [email protected] URL: http://www.uma.es/ 26. Controlled ripening and increased storage life of fruit and vegetables through ethylene control, FAIR95-0225 Co-ordinator: Dr. Ernst J.Woltering ATO-DLO, Bornsesteeg 59, Box 17, 6700 AA, Wageningen, The Netherlands, Tel: +31 317475111 e-mail: [email protected] URL: http://www.ato.dlo.nl/ 27. Commercial feasibility of controlling melon ripening through genetic manipulation of ethylene biosynthesis, FAIR-96-1138 Co-ordinator: Dr. Denis LOR Domaine de Maninet, Route de Beaumont, 26000 Valence, France, - 17 - 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. Tel: +33 (0)4 75 57 57 57 / fax: +33 (0)4 75 57 34 94 e-mail: [email protected] URL: http://www.limagrain.com/ Improved quality and shelf life in vegetables, FAIR-97-3161 Co-ordinator: Dr. Philip J.Dix Biology Department, National University of Ireland, Maynooth, Co. Kildare, Ireland, Tel: +353 1 7083836 / fax: +353 1 7083845 e-mail: [email protected] URL: http://www.may.ie/academic/biology/ Manipulation of lipid metabolism aimed at production of fatty acids and polyketides for industrial use for application in functional foods, AIR2-0967 Co-ordinator: Prof. David Archer School of Life and Environmental Sciences, University of Nottingham, University Park, Nottingham, NG7 2RD, UK, Phone: +44 (0) 115 9513313 / fax: +44 (0) 115 9513251 e-mail: [email protected] http://vsb.nott.ac.uk/life-env/personal/archer.htm http://www.nottingham.ac.uk/life-env Genetic engineering of carotenoid metabolism: A novel route to vitamins, colours and aromas for the European market, CAROTENE-PLUS, FAIR-96-1633 Co-ordinator: Dr. Giovanni Giuliano Ente par le Nuove Technologie l’Energia et l`Ambiente (ENEA), Via Anguillarese 301, Casella Postale 2400, 00100 Santa Maria dl Galeria Roma, Italy, Tel: +39 630483192 e-mail: [email protected] URL: http://www.enea.it/ Engineering shatter resistance into oilseed rape, FAIR-97-3072 Co-ordinator: Biotechnology Group Danish Institute of Agricultural Sciences 40 Thorvaldsensvej DK-1871, Frederiksberg C, Denmark, tel: +45 3528 2580 e-mail: [email protected] Coordination for a joint approach on grain legume transformation to develop commercial applications, TRANSLEG, AIR3-2224 Co-ordinator: Prof. Hans-Jorg Jacobsen Lehrgebiet Molekulargenetik, Universitaet Hannover, Herrenhäuser Str 2, 30419 Hannover, Germany, tel: +49 5117624082 / fax: +49-511-7624088 e-mail: [email protected] Understanding nitrogen and carbohydrate metabolism for legume engineering, UNCLE, FAIR-950066 Co-ordinator: Prof. Ulrich Wobus Institut für Pflanzengenetic und Kulturpflanzenforchung (IPK), Corrensstr.3, D-06466, Gatersleben, tel: +49-39482-5220 / fax: +49-39482-5500 e-mail: [email protected] Integrated structural, functional and comparative genomic model legume Medicago truncatula, MEDICAGO, QLG-2000-30676 http://medicago.toulouse.inra.fr/EU Co-ordinator: Dr. Jean Denarie INRA/CNRS, UMR 215 Laboratoire de Biologie Moléculaire des Relations Plantes-Micro-organismes, BP 27, 31326 Castanet-Tolosan, France, Tel: +33 5 61 285058 / fax: +33 5 61 285058 e-mail: [email protected] URL: http://www.toulouse.inra.fr Literatura dodatkowa www.cordis.lu/cris2000/src/awareness.htm. Niezwykle interesująca strona, utworzona przez Komisję; omówienie większość tematów związanych z GMO - 18 - GM Crops, understanding the issues. Publikacja wydana przez Prof. Roberta Pickarda, dofinansowana przez UK Agricultural Biotechnological Industry www.entransfood.com/. Doskonałe omówienie większości aspektów bezpieczeństwa GMO. Strona utworzona przez Wspólną Akcję UE – ENTRANSFOOD. Tłumaczenie: Elżbieta Wójtowicz - 19 -
