PROBLEMY I UWARUNKOWANIA DZIAŁALNOŚCI

PROBLEMY I UWARUNKOWANIA DZIAŁALNOŚCI
CIEPŁOWNICZYCH W WARUNKACH RYNKU ENERGII
PRZEDSIĘBIORSTW
Autor: Jan C. Stępień, dr hab. inż. prof. nadzw. Politechniki Świętokrzyskiej, Politechnika
Świętokrzyska, Samodzielny Zakład Podstaw Energetyki, Al. Tysiąclecia Państwa Polskiego
nr 7, 25-314 Kielce, e-mail: [email protected]
(“Rynek Energii” – nr 5/2005)
Słowa kluczowe: ciepłownictwo, przedsiębiorstwa ciepłownicze, rynek energii
Streszczenie. Przedstawiona została sytuacja sektora ciepłowniczego po wprowadzeniu przemian
ustrojowych w kraju. Zmiany te zmieniły uwarunkowania działalności całego sektora w sferze
technicznej, ekonomicznej, organizacyjnej i prawnej. Określone zostały podstawowe uwarunkowania
zewnętrzne i wewnętrzne działalności przedsiębiorstw. Przedstawiono główne problemy i zadania
funkcjonowania przedsiębiorstw ciepłowniczych w warunkach rynkowych.
1. WSTĘP
W okresie ostatnich lat obserwuje się istotne zmiany w zapotrzebowaniu i zużyciu ciepła.
Tendencja taka wynika zarówno ze spadku produkcji w energochłonnych gałęziach
przemysłu jak również z procesów racjonalizacji zużycia ciepła, w tym termorenowacji
budynków. Na skutek tych procesów zużycie ciepła pobieranego z sieci ciepłowniczych
zmalało z ok. 500.000 TJ w 1994 roku do około 340.000 TJ w 1998 roku [l4].
Ten proces wpływa znacząco na wykorzystanie mocy źródeł ciepła. W 2002 roku
dyspozycyjna moc cieplna wszystkich źródeł, zainstalowanych w miejskich systemach
ciepłowniczych, wynosiła 46.000 MW, przy czym wykorzystanie jej kształtowało się na
poziomie (38.000 - 40.000) MW, przy sprzedaży ciepła na poziomie (270.000 - 300.000) TJ,
w tym 85% ciepła zużywane było na potrzeby grzewcze [14].
Udział ciepłownictwa scentralizowanego w całkowitym zaspokajaniu zapotrzebowania na
ciepło uwarunkowany jest przede wszystkim wielkością miast. W niektórych miastach jak w
Warszawie udział ten sięga (75-80)%, a w innych (20-30)% całkowitego zapotrzebowania na
ciepło [18]. Związane to jest przede wszystkim z gęstością zapotrzebowania na moc cieplną i
wynikającą z tego potrzebą powstania systemu ciepłowniczego.
Struktura pokrywania potrzeb cieplnych dużych aglomeracji miejskich jest następująca
[14,18]: około 35% potrzeb odbiorców ciepła zaspokajane jest ze źródeł energetyki
zawodowej, 7% z przemysłowych źródeł ciepła, 20% z ciepłowni komunalnych, 11% z
kotłowni wbudowanych przez różnych właścicieli, a ok. 27% stanowią własne źródła ciepła
zainstalowane w indywidualnych instalacjach grzewczych.
Jak z powyższego wynika, w ogólnym bilansie mocy cieplnej systemów ciepłowniczych,
największy udział stanowi ciepło pochodzące z istniejących elektrociepłowni zawodowych i
przemysłowych, prowadzących gospodarkę skojarzoną. Zakłady takie lokalizowane były,
zgodnie z obowiązującymi w poprzednim okresie procesami podejmowania decyzji
inwestycyjnych, na terenach dużych miast. Wpłynęło to na fakt, że tylko 20% aglomeracji
miejskich, posiada systemy ciepłownicze zasilane ciepłem produkowanym w procesie
gospodarki skojarzonej.
2. UWARUNKOWANIA DZIAŁALNOŚCI SEKTORA CIEPŁOWNICTWA
Wraz z reformą ustrojową wprowadzoną w latach dziewięćdziesiątych wystąpiły zasadnicze
zmiany w organizacji krajowego ciepłownictwa. Zmianie uległy, przede wszystkim, stosunki
własnościowe przedsiębiorstw ciepłowniczych działających na obszarach województw.
Zostały one podzielone a ich majątek przekazany został gminom, których obowiązkiem stało
się zapewnienia zaopatrzenia w ciepło odbiorców. Wynikiem tego było powstanie kilkaset
podmiotów gospodarczych, o różnej strukturze organizacyjnej i różnych stosunkach
własnościowych, pracujących w obszarze wytwarzania i dystrybucji ciepła.
Ze względu na zakres działalności przedsiębiorstwa te można podzielić na [11]:
- wytwórców ciepła, którzy wytwarzają ciepło i sprzedają przedsiębiorstwom
zajmującym się przesyłaniem i dystrybucją ciepła do odbiorców,
- przedsiębiorstwa dystrybucyjne, które zajmują się przesyłaniem i dystrybucją ciepła
kupowanego u wytwórców,
- przedsiębiorstwa, które kompleksowo obsługują odbiorców przez wytwarzanie,
przesyłanie i dystrybucję ciepła do odbiorców,
- przedsiębiorstwa, które wytwarzają i kupują ciepło u innych wytwórców, a następnie
zajmują się jego przesyłaniem oraz dystrybucją.
Jak z powyższego wynika struktura przedsiębiorstw jest niejednolita i niespójna: 74%
stanowią przedsiębiorstwa wytwarzające ciepło, 16% przesyłające ciepło zakupione i 10% to
przedsiębiorstwa w których ciepło jest własnej produkcji oraz zakupione od innych
wytwórców [11].
Dostosowanie poziomu technicznego systemów ciepłowniczych do obecnych wymagań
odbiorców wymagało istotnych przedsięwzięć technicznych, organizacyjnych i
ekonomicznych [1,6,7,8,9]. Przedsiębiorstwa, które w porę podjęły działania w tych
kierunkach osiągnęły dobrą pozycję na rynku [6,9], natomiast inne, pomimo
monopolistycznej pozycji, straciły część odbiorców ciepła.
Rezultatami prowadzonych przedsięwzięć modernizacyjnych powinno być spełnienie
następujących warunków [13]:
- zasilanie w ciepło z bezpiecznego i niezawodnego systemu ciepłowniczego,
- dyspozycyjność dostawy ciepła przez przedsiębiorstwo na każde żądanie odbiorcy,
- zapewnienie odbiorcy znamionowych parametrów dostarczanego ciepła,\
- obniżenie cen jednostkowych ciepła a przez to zwiększenie pozycji konkurencyjnej
przedsiębiorstwa,
- uzyskanie przez odbiorcę możliwości oszczędzania ciepła na skutek
zautomatyzowania węzłów cieplnych i zastosowania liczników ciepła,
- zmniejszenie obciążenia środowiska przez modernizację kotłowni opalanych węglem
lub wymiany ich na kotłownie gazowe,
- wprowadzenie ciągłego monitoringu pracy sieci i źródeł ciepła w celu polepszenia
parametrów jakościowych dostarczanego ciepła i ograniczenia strat,
- ograniczenie zatrudnienia w celu zmniejszenia kosztów stałych przedsiębiorstwa.
Zaniechanie przedsięwzięć modernizacyjnych, przy prowadzeniu eksploatacji systemu
ciepłowniczego, prowadzi w konsekwencji do wzrostu cen ciepła dla odbiorców a tym samym
pozbawia przedsiębiorstwo pozycji konkurencyjnej na rynku.
Zmiana warunków ekonomicznych Jakie zachodzą w Polsce spowodowała wzrost cen
nośników energii, w tym cen jednostkowych ciepła. Spowodowało to zwiększenie obciążenia
finansowego gospodarstw domowych. Powoduje to określone reakcje odbiorców w postaci
formułowanych coraz częściej negatywnych ocen działalności miejskich przedsiębiorstw
ciepłowniczych a ponieważ w skrajnych przypadkach nawet 80% kosztów operacyjnych w
produkcji i dystrybucji ciepła stanowią koszty jego zakupu w elektrociepłowniach opinie te
dotyczą także energetyki zawodowej [15].
Podstawowe przyczyny powodujące powyższe zmiany, związane z fazą przekształcania
struktur gospodarczych i warunków ekonomicznych Polski wymieniono poniżej [13,15].
1. Dostosowanie cen nośników energii do poziomu cen europejskich realizowane zgodnie z
założeniami polityki gospodarczej kraju a obejmujące w pełni węgiel i paliwa ciekłe oraz
gaz przewodowy i energię elektryczną, przy sile nabywczej (2 - 3) razy mniejszej niż w
krajach Unii Europejskiej,
2.
Nadmierne, średnio (1,5 - 2,2) krotne większe, wartości strat cieplnych krajowych
obiektów budowlanych, będące na poziomie (250 -- 350) kW-h/m-a, a w szczególności
budynków mieszkalnych i budownictwa publicznego, w stosunku do standardów europejskich
i w porównywalnych warunkach klimatycznych,
3.
Wady eksploatowanych systemów ciepłowniczych, wynikające z przesłanek
historycznych,
polegające
na
nadmiernym
skupieniu
mocy
wytwórczych,
przewymiarowaniu
źródeł
ciepła i sieci przesyłowych. Wady te spowodowane były
zawyżaniem w przeszłości potrzeb cieplnych odbiorców a obecnie spotęgowały się na skutek
procesów termorenowacyjnych. Małe lub zerowe formy skojarzonego wytwarzania ciepła
i energii elektrycznej
i
wreszcie
nadmierne koszty osobowe przedsiębiorstw
ciepłowniczych.
Z doświadczeń w eksploatacyjnych krajowych systemów ciepłowniczych i krajów Unii
Europejskiej oraz przygotowanych założeń polityki energetycznej Polski do 2020 roku
wynikają następujące kierunki rozwoju i przekształcenia miejskich systemów ciepłowniczych
i grzewczych [13,14].
1.
Zamiana sposobu wytwarzania ciepła. Ograniczenie węgla spalanego w urządzeniach
grzewczych na rzecz wykorzystania gazu lub energii elektrycznej. Prowadzi to do likwidacji
niskiej emisji spalin i jest pierwszym krokiem na drodze do poprawy stanu czystości
miejskiego środowiska.
2.
Tworzenie lokalnych rynków energii, których podstawą będzie wykorzystanie
rynków korzystających z ciepła sieciowego, gazu przewodowego, energii elektrycznej oraz
ciepła z odnawialnych źródeł energii lub źródeł wykorzystujących energię odpadową. Rynki
te z jednej strony będą z sobą konkurować a z drugiej strony będą się uzupełniać.
3.
Wytwarzanie ciepła i energii elektrycznej w sposób skojarzony. W istniejących
elektrociepłowniach współczynniki skojarzenia powinny wzrosnąć do poziomu (85 - 90)%. W
ciepłowniach wprowadzane będą rozproszone układy kogeneracyjne z zastosowaniem
silników spalinowych, turbin gazowych lub parowo-gazowych wytwarzających ciepło i
energię elektryczną sprzedawaną na rynku lokalnym. Równolegle powinna powstawać
kogeneracja rozsiana złożona z siłowni o małych mocach zasilająca skupionych
miejskich odbiorców tj. szpitale, zespoły szkół lub inne obiekty użyteczności publicznej.
4.
W miejskich systemach ciepłowniczych, nastąpi znaczący spadek zapotrzebowania na
moc i ciepło sieciowe u istniejących odbiorców, szacowany przez jednych autorów [10] na
(5,6 - 7,9)% do (20 — 25)% przez innych [13]. Będzie to wynikiem przeprowadzonych
przedsięwzięć termore-nowacyjnych. Skompensowanie tego spadku zapotrzebowania, przez
podłączenie
nowych
odbiorców, wymagać będzie wygrania konkurencji z innymi
nośnikami energii.
5.
Wzrost podaży gazu ziemnego, przy ograniczonym zapotrzebowaniu ze strony
indywidualnych odbiorców, stworzy sytuację korzystną do zasilania gazem ciepłowni i
elektrociepłowni mniejszych mocy. W źródłach tych spalanie gazu bez wyprowadzenia
kogeneracji będzie działaniem nieracjonalnym.
6.
W okresie lat 2005-2015 prognozuje się znaczny wzrost zapotrzebowania na energię
elektryczną zarówno dla odbiorców przemysłowych jak i indywidualnych Stwarza to
dodatkowy czynnik wzrostu popytu energetycznego na rynkach lokalnych. Przesłanki te
wynikają również z ogólnych zasad programów zrównoważonego rozwoju gminy lub
regionu uwzględniających zagadnienia ochrony środowiska [1].
Zmiana gospodarki z centralnie planowanej do rynkowej wraz z towarzyszącymi zmianami
legislacyjnymi (w tym głównie postanowienia ustawy Prawo energetyczne) spowodowały
także istotne zmiany uwarunkowań krajowego sektora ciepłownictwa, do których należy
zaliczyć [7]:
- zmiany sektora i ich dynamika,
- przemiany własnościowe,
- uwarunkowania i uregulowania prawne,
- dywersyfikacja w zakresie nośników energii, technologii i źródeł finansowania,
- demonopolizacja i liberalizacja,
- deregulacja i regionalizacja prowadząca do powstawania lokalnych rynków energii.
Przedsiębiorstwa ciepłownicze muszą dostosować się do tych uwarunkowań aby z jednej
strony zapewnić dostawę ciepła, realizując wymagany przez ustawę Prawo energetyczne
poziom bezpieczeństwa energetycznego, a z drugiej strony zapewnić sobie korzystną pozycję
konkurencyjną na rynku energii.
3. PROBLEMY FUNKCJONOWANIA FIRM CIEPŁOWNICZYCH
Dla zapewnienia wysokiej pozycji konkurencyjnej na rynku ciepła przedsiębiorstwa
ciepłowniczego istnieje konieczność zwiększenia rejonów zasilania w ciepło. istniejących
systemów ciepłowniczych, polegająca na racjonalnej rozbudowie układu przesyłowego i dystrybucyjnego ciepła w celu dociążania istniejących źródeł.
Taka realizacja strategii rynkowej ma na celu. przede wszystkim, przeciwdziałanie
podstawowym przyczynom zmniejszenia wartości sprzedawanego ciepła jakimi są [l ]:
- automatyzacja dostaw ciepła i opomiarowanie odbiorców,
- termomodernizacja zasobów budowlanych,
- stagnacja gospodarcza odbiorców przemysłowych.
Podstawowe kierunki działań, jakie powinny być wdrażane i preferowane do osiągnięcia
założonych celów, to [1]:
-
likwidacja przestarzałych i wyeksploatowanych kotłowni o małych sprawnościach i
nie posiadających wysokowydajnych urządzeń oczyszczania spalin,
zmiana stosowanych technologii, szczególnie węglowych, na nowe tzw. czyste,
charakteryzujące się wysoką sprawnością energetyczną oraz niską emisją
zanieczyszczeń,
wdrażanie technologii odsiarczania i odazotowania spalin, równolegle z
wprowadzaniem paliwa uszlachetnionego,
gazyfikacja najbardziej zanieczyszczonych obszarów szczególnie w dużych
aglomeracjach miejskich,
ograniczenie niskiej emisji przez wprowadzenie lepszych gatunkowo paliw z wyraźną
preferencja dla sieciowego gazu ziemnego.
Efektem liberalizacji rynku energii jest powstawanie lokalnych rynków energetycznych.
Rynki takie powinny się tworzyć wokół przedsiębiorstw ciepłowniczych realizujących
sieciową dostawę ciepła. Dodatkową okolicznością, która sprzyja powstawaniu i rozwojowi
lokalnych rynków energii jest reforma administracyjna. Zgodnie ze znowelizowaną ustawą
Prawo energetyczne samorządy lokalne są odpowiedzialne za planowanie zasilania miast i
gmin w nośniki energii i zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego gminy [5].
Niezbędne jest zatem opracowanie strategicznego planu rozwoju przedsiębiorstwa
ciepłowniczego działającego na lokalnym rynku ciepła, który powinien zawierać [1]:
-
analizę stanu istniejącego w zakresie zaopatrzenia w ciepło oraz analizę marketingową
rynku ciepła,
analizę przedsięwzięć rozwojowych planu przedsiębiorstwa,
badanie wpływu przyjętych założeń na przewidywane ceny ciepła,
określenie niezbędnych działań dotyczących wywiązywania się z obowiązku dostawy
ciepła oraz realizowania współpracy z gminą,
strategiczne cele i kierunki rozwoju przedsiębiorstwa.
jednym z istotnych celów tworzenia planów rozwojowych przedsiębiorstw
ciepłowniczych jest wykonanie analizy opłacalności możliwych do zrealizowania
działań inwestycyjnych i modernizacyjnych.
analiza taka powinna zawierać następujące etapy [7]:
ocena planowanego poziomu nakładów na inwestycje modernizacyjne i rozwojowe,
analiza wpływu planowanych inwestycji na koszty funkcjonowania przedsiębiorstwa
(amortyzacja, opłaty za korzystanie ze środowiska, koszty osobowe, remonty, awarie
itp.),
ocena wpływu planowanych inwestycji na przychody przedsiębiorstwa (w
szczególności ze wzrostu sprzedaży),
wyznaczenie wskaźników opłacalności inwestycyjnej oraz poziomu zysku.
Strategia rozwoju przedsiębiorstw ciepłowniczych powinna zawierać również program
realizacji założonych celów strategicznych w krótkim, średnim i długim czasie. Jak
przedstawiono w [7] realizację strategii rozwoju firmy należy rozpocząć od jej udoskonalania
organizacyjno-prawnego, poprzez określenie liderów poszczególnych zadań i etapowaniu ich
realizacji. Następnym krokiem jest umocnienie pozycji firmy na rynku. To zadanie jest
szczególnie istotne w okresie wzrastającej konkurencji ze strony poszczególnych sektorów
energetycznych.
W istniejących procesach zachodzących na rynkach energii zauważa się stopniowy proces
rozpadu pionowo zintegrowanych przedsiębiorstw energetycznych. Trzy tradycyjne sfery
rynku: generacja, przesył i dystrybucji stają przed koniecznością określania na rynku swoich
niszy handlowych. Wobec takich procesów naturalną konsekwencją jest, że każdy z tych
obszarów będzie poszukiwał sojuszników tworząc alianse strategiczne, które umożliwią mu
egzystencję i rozwój. Liberalizacja rynków energii w Polsce może zaowocować (podobnie jak
w innych krajach) znaczącym wprowadzeniem gazu do procesów wytwarzania ciepła [7].
Podstawowymi decyzjami determinującymi funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstw
ciepłowniczych, w warunkach konkurencji na rynku energii, powinny być zatem decyzje
prowadzące do poprawienia sprawności zarządzania oraz obniżenia kosztów świadczonych
usług.
W tym celu należy [ l ,7]:
- określić a następnie skoncentrować działania na kluczowych problemach firmy,
- wyeliminować ze struktur wewnętrznych zbędne działy przedsiębiorstwa, których
koszty utrzymania są bardzo wysokie w stosunku do wartości świadczonych usług i
pozycji ocenianej z perspektywy rozwojowej,
- określić i chronić interesy odbiorców strategicznych,
- opracować system standardów kompleksowej obsługi odbiorców,
- poszerzyć ofertę usług (np. przedsiębiorstwa multienergetyczne, sprzedaż „chłodu" w
miesiącach letnich itp.),
- zdefiniować zewnętrznych partnerów strategicznych w zakresie wspólnych korzyści o
charakterze rynkowym, finansowym i technicznym, stworzyć wewnętrzne struktury
organizacyjne podporządkowane zasadom funkcjonalności (dopasowane do wymagań
obowiązującego prawa) przez wyodrębnienie:
- zakładów sieciowych (z możliwością dalszego wyodrębnienia sieci tranzytowej)
realizujących usługi przesyłowe,
- jednostek (centrów) usług dystrybucyjnych obsługujących klientów i prowadzących
rozliczenia z klientami,
- jednostek operatorskich prowadzących ruch sieci oraz system rozliczeń z innymi
przedsiębiorstwami energetycznymi.
4. PODSUMOWANIE
W dotychczasowej strukturze powstających rynków energii przedsiębiorstwa ciepłownicze
działają w warunkach monopolu naturalnego. Jest to wynikiem przede wszystkim praw do
własności infrastruktury technicznej, której zastąpienie na dużym obszarze wymaga dużych
nakładów finansowych aczkolwiek nie jest niemożliwe [11].
Pozycja monopolistyczna przedsiębiorstw ciepłowniczych nie wyklucza jednak powstawania
lokalnych rynków ciepła, które stwarzają szansę na aktywizację rezerw podażowych i
popytowych w regionalnej gospodarce energetycznej. Budowa lokalnych rynków ciepła
znalazła wyraz w uruchomieniu mechanizmów ukierunkowanych na tworzenie rynków
lokalnych energii. Szczególnie istotne są tutaj procesy restrukturyzacji gospodarki
energetycznej prowadzonej za pomocą instrumentów efektywnej polityki regionalnej oraz
racjonalnych kierunków rozwoju przedsiębiorstw energetycznych [1]. Należy także
podkreślić, że funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstw wymagać będzie [1]:
- ustanowienia jasnych stosunków własnościowych,
- pełnej realizacji prawa energetycznego,
- poszerzenia dostępu producentów energii do różnych jej nośników i technologii
wytwarzania,
- poszerzenia dostępu odbiorców energii do nowoczesnych zintegrowanych technologii
-
energetycznych,
stworzenia jasnych zasad rozliczeń za energię między podmiotami biorącymi udział w
jej obrocie.
LITERATURA
[1] Augusiak A., Bućko P., Kamrat W.: Tworzenie planów rozwoju przedsiębiorstw ciepłowniczych.
Ciepłownictwo, Ogrzewnictwo, Wentylacja 2002, nr 1.
[2] Besler G., J.: Problemy rynku energii. COW 2002, nr 4.
[3] Gorczyca M.: Wydatki na ciepło polskich gospodarstw domowych. Rynek Energii 2004, nr 5.
[4] Bućko P., Buriak J., Reński A.: Porównanie łącznych kosztów ponoszonych przez odbiorcę
ciepła w warunkach lokalnej konkurencji nośników energii. Rynek Energii 2004, nr 4.
[5] Kamrat W., Augusiak A., Bućko P.: Planowanie energetyczne na poziomie gminy. COW 2002, nr
2.
[6]
Kamrat W.: Jakie ciepłownictwo jest opłacalne. Rynek Energii 2004, nr 2.
[7]
Kamrat W.: Metodologia oceny inwestowania na lokalnym rynku energii. Monografie, nr 5.
Politechnika Gdańska 1999.
[8]
Kamrat W.: Strategia rozwoju przedsiębiorstw ciepłowniczych w warunkach konkurencji.
COW 2001, nr 10.
[9]
Kaproń H.: Finansowe korzyści dystrybutora monopolisty na lokalnym rynku energii. Rynek
Energii 2003, nr 3.
[10] Pawelec J.: Założenia polityki energetycznej Polski do roku 2020. Program działania państwa,
zadania gmin i przedsiębiorstw ciepłowniczych. COW 2000, nr 7-8.
[11]
Regulski B.: Bezpieczeństwo systemów ciepłowniczych w aglomeracjach miejskich.
Konferencja „Bezpieczeństwo Systemów Energetycznych", Warszawa, 8-9 grudnia 2004 r.
[12] Stępień J.C.: Podstawowe problemy rozwoju ciepłownictwa w Polsce w warunkach rynkowych.
Konferencja „Bezpieczeństwo Systemów Energetycznych", Warszawa, 8-9 grudnia 2004 r.
[13] Stępień J.C.: Uwarunkowania funkcjonowania przedsiębiorstw ciepłowniczych w warunkach
rynkowych. Ekologia, Energie Odnawialne, Ciepłownictwo w Polsce, Rocznik XII, nr 5/6, 2005 r.
[14] Wasilewski W., Mańkowski S.: 50 lat ciepłownictwa. Stan obecny. COW 2000, nr 7-8.
PROBLEMS AND CONDITIONS OF HEAT-ENGINEERING PLANTS ACTIYITY
IN POWER MARKET CONDITIONS
Key words: heat engineering, heat-engineering plants, power market
Summary. Situation of the heat-engineering sector after introducing in the country the transformations
of political system has been presented. The transformations have changed the activity conditions of the
whole sector in technical, economic, organisation and law spheres. Basic external and internal
conditions of the plant activity have been determined. Main problems and tasks for heat-engineering
plants operation in market conditions have been presented.