przewodnik wycieczki rowerowej - Zespół Szkół Ogólnokształcących
advertisement
PRZEWODNIK WYCIECZKI ROWEROWEJ PO GMINIE NIDZICA TRASA: Nidzica Wietrzychowo Łyna Łyński Młyn Orłowo Koniuszyn Wikno Likusy Brzeźno Łyńskie MAPA GMINY NIDZICA 2 SZANOWNY ROWERZYSTO! Witaj na Ziemi Nidzickiej, w okolicach historycznego miasta Nidzica. Obszary te słyną z malowniczych tras wycieczkowych. Prowadzą one w pagórkowatym, urozmaiconym terenie wśród pól, lasów i jezior. Unikalny w skali europejskiej krajobraz obfituje w jagody, grzyby, jest schronieniem dla dzikiej zwierzyny. Liczne miejsca, ze względu na swoją przyrodniczą wartość, zostały objęte ochroną rezerwatową. W rezerwacie krajobrazowym u źródeł Łyny zachwyci Cię mnogość krynicznych strumieni wśród wiekowych drzew, w jeziorze Orłowo Małe osobliwość europejskiej fauny – żółw błotny. Drogi wycieczkowiczu! Poprzez niniejszy przewodnik pragniemy przybliżyć Ci historyczno-przyrodnicze walory tej ziemi. Zapraszamy Cię do tego, byś śledząc jego karty, spróbował odkryć niepowtarzalne piękno przyrody Ziemi Nidzickiej i wtopione w nią liczne zabytki. Autorzy 3 Wietrzychowo Ludność sołectwa Wietrzychowo - 500 mieszkańców Sołectwo Wietrzychowo to płaskie tereny, miejscami lekko pofałdowane, o niewielkich deniwelacjach1 z podmokłymi torfowiskami w obniżeniu. Wieś Wietrzychowo lokowana2 została w 1422 roku przez Komtura Ostródzkiego Wolfa von Saunsheima, który nadał braciom Nikolausowi, Paulowi, Mateuszowi, Andrzejowi i Gabrielowi Weissermelowi 30 łanów ziemi na prawie chełmińskim, a Mertenowi i Hansowi Spilet 30 łanów ziemi na prawie lennym. W 1717 roku własność szlachecka, czyli majątek ziemski należący do trzech właścicieli, zajmowała powierzchnię 50 łanów, natomiast własność chłopska obejmowała dwa gospodarstwa, o łącznej powierzchni 10 łanów. Do chwili obecnej zachował się układ przestrzenny dawnego założenia dworsko-parkowego z tradycyjną zabudową. Na terenie wspomnianego parku można spotkać liczny wielogatunkowy starodrzew i fragmenty dawnych kompozycji roślinnych. Ciekawym obiektem Wietrzychowa jest zachowany w historycznej postaci budynek dawnej gorzelni z 1930 roku, mieszczący się w zespole podwórza folwarcznego. 1 Deniwelacja jest to różnica pomiędzy najniższym a najwyższym wzniesieniem danego obszaru. 2 Lokacja było to w dawnej Polsce (od XIII w.) zakładanie wsi lub miast (zwykle na prawie niemieckim), połączone z wprowadzeniem nowego układu pól i regularnej zabudowy. 4 Łyna Ludność sołectwa Łyna - 406 mieszkańców Łyna jest wsią, do której od strony północnej przylega kompleks leśny, stanowiący rezerwat Źródeł Rzeki Łyny. Nazwę wsi po raz pierwszy wymieniono w 1387 roku z racji nadania Heinrichowi 4 łanów i 7 mórg ziemi na prawie chełmińskim przez komtura Ostródzkiego Johanna von Baffarta. W XVII wieku (1680 rok) do Łyny należało 60 łanów, będących w posiadaniu polskich rodzin szlacheckich (Chmielewskich, Krasińskich, Michałowskich, Węgierskich). W 1857 roku właścicielem dóbr rycerskich był kapitan von Kornatzki. W 1540 roku wzniesiony został kościół, którego pierwszym proboszczem był Stanisław Nowak. W latach 1725-1726 wybudowano kościół parafialny z plebanią pod wezwaniem Najświętszego Serca Marii Panny, który istnieje do dziś. W centrum wsi znajduje się szkoła, wzniesiona w pierwszej połowie XVIII wieku, obecnie rozbudowana. Elementami charakterystycznymi dla Łyny są dwa cmentarze z około XIX wieku: ewangelicki z aleją i parafialny rzymskokatolicki. 5 Rezerwat Źródła rzeki Łyny im. prof. Romana Kobendzy Profesor Roman Kobendza (1886-1955) był zasłużonym badaczem flory Pojezierza Mazurskiego i propagatorem racjonalnej sieci rezerwatów w ówczesnym województwie olsztyńskim. Jego imieniem został nazwany, utworzony w 1959 roku na 121 ha, Rezerwat Źródła rzeki Łyny. Teren ten jest częścią moreny czołowej3 ostatniego zlodowacenia z wyraźnie zaznaczoną bramą wypływu wód roztopowych. Stanowi go szeroki na 300-500 m wąwóz, do którego z okolicznych zboczy spływają wody gruntowe dające początek rzece Łynie, która jest dopływem Pregoły. Występują tu pokłady lodowcowe o miąższości od kilku do kilkunastu metrów składające się z utworów zwałowych i wodnolodowcowych. Spoczywają one na pokładzie iłów trzeciorzędowych. Wody, które przesiąkły przez piaszczysty materiał moren lodowcowych, spływają po warstwie nieprzepuszczalnych iłów, tworząc tak zwane źródła wysiękowe. Tam, gdzie strumyki te mają większe spadki, tworzą się kaskady. W zboczach wąwozu, w wyniku dużych okresowych opadów, a także działalności wód roztopowych, powstało 12 jarów poprzecznych. Zachodzi w nich zjawisko erozji wstecznej4 oraz zjawisko sufozji, polegające na tworzeniu się kanałów podziemnych, których rozwój powoduje zapadanie się stropów wąwozów. W odległości około 1150m od 3 4 Morena czołowa jest to materiał skalny niesiony i osadzany przez lodowiec u jego czoła. Erozja wsteczna jest to erozja prowadząca do cofania się progów w korycie rzecznym, a przez to do wydłużania doliny w górę rzeki. 6 źródeł rzeki zbudowana została w ubiegłym wieku zapora, a wraz z nią młyn, z którego obecnie pozostały tylko ruiny. W wyniku spiętrzenia wód powstał niewielki sztuczny zbiornik. Najwyżej usytuowany punkt w rezerwacie leży na wysokości 190,7 m n.p.m., dno wąwozu w najwyższym punkcie źródeł Łyny na wysokości ok. 150 m n.p.m. Stoki wąwozu porasta drzewostan, w którym występuje głównie grab, sosna, jarzębina i dąb, zaś runo tworzą przede wszystkim pięciornik, gwiazdnica, jaskier, malina i turzyca. Dno jaru porasta olsza z domieszką brzozy, a czasami na obrzeżach grab, lipa, dąb i świerk natomiast w podszytach występuje porzeczka, czeremcha, kruszyna, leszczyna i jarzębina. Stałymi mieszkańcami rezerwatu są sarna, przechodnimi jeleń i łoś. Od maja do sierpnia można spotkać lochy z prosiętami. Z drobnej zwierzyny występują tu zające, wiewiórki i lisy, zaś ptaki reprezentowane są przez dzięcioły, kowaliki, drozdy, sójki i pliszki. W latach 1983-1984 zespół pracowników i studentów Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie przeprowadził badania nad wybranymi grupami mikrofauny wodnej i lądowej na terenie rezerwatu. W ocenie podsumowującej wyniki przeprowadzonych obserwacji stwierdzono, że o szczególnych wartościach faunistycznych, ze względu na specyfikę badanego obszaru, decyduje fauna wodna. Odkryte tu zostały gatunki, których występowanie odnotowano dotychczas wyłącznie 7 w wodach górskich. Do gatunków zaobserwowanych na tym terenie i które są tutaj ewenementem należą: z rzędu jętek – Ameletus inopinatus z rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych – Glaenocorisa propinqua (wybitnie rzadki wioślak, gatunek znaleziony do tej pory w Polsce tylko dwa razy) oraz Corixa castanea (będący również rzadko spotykanym gatunkiem) z rzędu chrząszczy – Agabus guttatus (uważany za gatunek związany z górskimi źródłami, a jego duża liczebność na tym terenie jest zjawiskiem unikalnym) z rzędu chruścików – wśród 16 gatunków odkryto występowanie dwóch gatunków nowych dla Polski: Limneophilus binotatus i Rhyacophila evoluta z rzędu wodopójek – stwierdzono występowanie 35 gatunków m.in.: Torrenticola elliptica, Libertia minutipalpis i Vettina podagrica Obszar zajmowany przez rezerwat jest bardzo urozmaiconym terenem tak pod względem siedliskowym jak i gatunkowym odznaczając się jednocześnie niepowtarzalnymi walorami krajobrazowymi, na które składają się rozwinięta rzeźba terenu, bogata szata roślinna i sieć hydrograficzna. 8 Łyński Młyn Na początku biegu rzeki Łyny zbudowano młyn wodny. Pierwsza wzmianka o młynie pochodzi z 1387 roku. Jego pierwszym właścicielem był brat zakonu krzyżackiego komtur Johann von Baffart z Ostródy. Początkowo w młynie mielono zboże, później przystosowano go do przeróbki kaszy. Oprócz młyna znajdował się tu również folusz5. Do dnia dzisiejszego układ przestrzenny tej jednodworczej osady młyńskiej przetrwał z tylko częściowo zachowaną tradycyjną zabudową młyna. Z Łyńskim Młynem związane są dwie legendy. Pierwsza mówi o pięknej dziewczynie o imieniu Lana, która zakochała się w przystojnym młodzieńcu Dobrzynie. Nie dane jej jednak było go poślubić. Zrozpaczona nie mogła powstrzymać potoku łez. Spadały one na miękką ziemię, aż nagle ona sama podzieliła rozpacz dziewczyny. Wybiło z niej źródło, które dało początek rzece Łynie. Według drugiej zaś Łyna była córką króla Tysiąca Jezior. W pewnej wsi żył Jaśko, sierota, który pięknie śpiewał. Łyna i Jaśko zakochali się i wkrótce zostali szczęśliwym małżeństwem. Pewnego dnia drzewo przywaliło Jaśka. Łyna postanowiła uratować męża, kradnąc z ogrodu ojca życiodajny kwiat. Dziewczyna uratowała życie Jaśka, ale za swój czyn została ukarana. Ten, kto raz opuścił świat wody, nie miał prawa tam wrócić, a Łyna złamała tę zasadę. Król zamienił córkę w rzekę. Jaśko, który kochał Łynę nad życie, poprosił żeby i jego ukarać. Został zamieniony w wielką wierzbę płaczącą, zanurzającą swe gałązki w nurcie rzeki. 5 Folusz jest to budynek mieszczący urządzenia do folowania, czyli spilśniania tkanin. 9 Orłowo Ludność - 209 mieszkańców Orłowo usytuowane jest na terenach o atrakcyjnych walorach przyrodniczych. Po stronie północnej, w obniżeniu, znajduje się niewielkie jezioro Orłowo Małe, w którym można spotkać żółwia błotnego. Według danych historycznych Orłowo było pierwotnie wsią czynszową, lokowaną na 60 łanach przez Komtura Ostródzkiego Burchardta von Mansfelda w 1379 roku. Zasadźca6 Jakub otrzymał wówczas 6 łanów ziemi. W późniejszym czasie był to tylko majątek ziemski. Układ przestrzenny majątku zachował się w niezmienionej postaci do dnia dzisiejszego, a obiektami najatrakcyjniejszymi są folwark i park o przejrzystej kompozycji. Przy szosie do Łyny znajduje się największy na Mazurach cmentarz pobitewny z I wojny światowej. Pochowanych jest tu 1101 żołnierzy rosyjskich i 326 żołnierzy niemieckich. 6 Zasadźca był to w dawnej Polsce organizator miasta lub wsi lokowanej na prawie niemieckim. Najczęściej zostawał wójtem lub sołtysem. 10 Rezerwat przyrody - Jezioro Orłowo Małe Rezerwat faunistyczny „Orłowo Małe” o powierzchni 3,5 ha utworzono w 1958 roku w celu ochrony żółwia błotnego, który jest jednym z najrzadszych zwierząt kręgowych na Pojezierzu Mazurskim. W 1956 roku złowiono tu przypadkowo żółwia, którego pancerz górny był oliwkowo-czarny z żółtymi niewyraźnymi cętkami, pancerz spodni miał barwę żółtawo-brunatną, a szyja, nogi i ogon były ciemnobrunatne, licznie nakrapiane żółtymi cętkami. Latem w 1957 roku złowiono znacznie większego drugiego żółwia, w 1958 trzeciego. Wszystkie złowione okazy, po dokonaniu pomiarów i szczegółowych oględzin, wpuszczono do jeziora. Żółw błotny lęgnie się z jaj składanych nieopodal brzegu i zagrzebywanych w ziemi. Żywi się głównie robakami, owadami, a przygodnie żabami i rybami. Przyjmuje również pokarm roślinny. Polowanie jak i pobieranie pokarmu odbywa się pod wodą, i w ogóle większość ważnych czynności życiowych łącznie z porą godową, ma miejsce w wodzie. Długość tarczy pancerza górnego wynosi 23 cm. Na okres zimowy żółw zapada w sen na dnie wód. Wprawdzie osiąga sędziwy wiek, przekraczający 100 lat, lecz do dojrzałości płciowej dochodzi bardzo późno. Jedni podają, że w wieku 18 lat, inni 20 lat. Pora godowa żółwia zaczyna się w maju, a w połowie czerwca samica składa do 20 jaj, zakopując je w piasku lub w lekkiej ziemi. Bardzo rzadko z jaj wylęgają się młode, gdyż nie sprzyjają temu panujące u nas warunki klimatyczne. Do rozwoju jaj potrzebna jest w miesiącach lipcu i sierpniu średnia temperatura +18C, a ten właśnie okres charakteryzuje się opadami deszczu i spadkiem temperatury. Żółw błotny potrafi odbywać dalekie wędrówki w poszukiwaniu nowych 11 terenów łownych albo suchych piaszczystych miejsc w celu złożenia jaj. Na to, że jest coraz rzadziej spotykany, przeważnie pojedynczo, wpływają takie przyczyny jak osuszanie terenów podmokłych, wzrost zanieczyszczenia wód, powolny rozwój osobniczy i bezbronność. Żółw błotny był niegdyś zwierzęciem pospolitym na Warmii i Mazurach. Jeszcze w XIX wieku żółwie żyły na całym obszarze, a szczególnie licznie w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich i Warmii. Po II wojnie światowej miejscowi rybacy nierzadko wyciągali w sieciach wraz z rybami żółwie błotne. Z opowiadań starych Mazurów wynika, że żółwie przetrzymywano po wsiach „... jedni twierdzą, że na szczęście, inni, aby się świnie dobrze chowały...” Obecnie spotykany bywa coraz rzadziej. Jezioro Orłowo Małe jest ginącym zbiornikiem wodnym. Pływają na nim kępy roślinności i łączą się w szeroką przybrzeżną ławicę, porośniętą oczeretami. Głębokość jeziora wynosi 2 m, dno jest muliste. Rezerwat otacza las iglasty, porastający pagórkowaty teren. Żółwie spotyka się najczęściej na południowo-zachodnim brzegu, nie zalesionym i dobrze nasłonecznionym. Jezioro Orłowo Małe jest jednym z dwóch istniejących w Polsce rezerwatów żółwia, dlatego zasługuje na szczególną ochronę. Obowiązują tu m.in. zakazy: łowienia ryb, płoszenia zwierzyny, uprawiania sportów wodnych, niszczenia roślinności itp. Istnieją tu również bardzo dobre warunki do przeprowadzania obserwacji biologicznych. 12 Koniuszyn Pierwsze wzmianki o Koniuszynie pochodzą z 1372 i 1437 roku. Dawniej istniała tu huta żelaza, a jej właściciel Hannus Granss w imieniu Wielkiego Mistrza Winricha Kniprode w 1381 roku założył Nidzicę. Przy majątku szlacheckim funkcjonował młyn - jeszcze na przełomie XVIII i XIX wieku. Strukturę historycznego układu przestrzennego w Koniuszynie tworzy cenny architektonicznie dwór nadleśniczego zachowany w pierwotnej formie. W miejscowości tej występują bobry. Zamieszkują różnego typu wody od małych potoków aż do jezior. Nad brzegami kopią nory, na podmokłych terenach budują żeremia. Są to nadwodne domki z chrustu i mułu w postaci dużych kopców, które zamieszkują całe kolonie bobrów. Aktywne są nocą i o zmierzchu. Przegradzają rzeki tamami utrzymującymi odpowiednio wysoki poziom wody. Młode rodzą się owłosione i widzą. Bóbr jest wszędzie pod ścisłą ochroną. 13 Wikno W XIX wieku Wikno stanowiła leśniczówka w lasach królewskich, w której mieszkało kilka osób. W pobliżu leśniczówki Wikno, w rejonie ujścia rzeki Koniuszanki do jeziora Omulew, znajduje się rezerwat krajobrazowy Koniuszanka II. Położony jest on około 1,5 km na północ od jeziora Koniuszyn. Rezerwat Koniuszanka II zajmuje powierzchnię 64,55 ha. Został utworzony w 1978 roku w celu zachowania i ochrony okresowych stanowisk leśnych (stare dęby i sosny) oraz ciekawego układu morfologicznego terenu, łącznie z przełomowym odcinkiem rzeki Koniuszanki i z porastającym zbocza doliny tej rzeki starodrzewem. Wyróżnione tu zostały następujące zespoły roślinne: Tilio Carpinetum typicum – grąd7 subkontynentalny Circaeo Alnetum – łęg8 jesionowo-olszowy Ribo nigri Alnetum – ols9 porzeczkowy W rezerwacie można zobaczyć aż 78 drzew o wymiarach pomnikowych. Najdorodniejszy z nich to dąb, który przez Niemców nazwany został Dębem Cesarza Wilhelma 7 Grąd jest to las liściasty utworzony głównie przez dęby i graby, czasami z domieszką buka, lipy i świerka. Występuje na dość żyznych, wilgotnych glebach. 8 Łęg jest to zbiorowisko leśne o bogatym podszyciu i runie. Występuje głównie w dolinach rzek i żyznych madach. 9 Ols jest to typ siedliskowy lasu z przewagą olszy, niekiedy z jesionem i świerkiem, przeważnie na glebach podmokłych (głównie bagiennych). 14 mierzy ponad 6 metrów obwodu. Można tu zobaczyć również bardzo stare drzewa - na przykład sosnę, która ma około 200 lat, a także daglezje - długowieczne, wysokie, cały czas zielone drzewa o potężnych pniach. Choć daglezje występują w zachodniej części Ameryki Północnej i we wschodniej Azji, to są również cenione w leśnictwie w Polsce. W naszych lasach są najważniejszymi drzewami obcego pochodzenia. Oprócz starych drzew, w rezerwacie chroniony jest również przełomowy odcinek rzeki Koniuszanki. Ten piękny teren szczególnie upodobały sobie bobry i pluszcze, czyli ptaki, które występują w strumieniach górskich. Odnotowano także bociana czarnego, ale tego ptaka już dawno nikt nie widział. Częściowo skrajem tego rezerwatu biegnie trasa ścieżki dydaktycznej. Ma ona charakter zamkniętej pętli o długości 2,5 km. Wzdłuż trasy umieszczono 12 stanowisk edukacyjnych w formie tablic: 1. Pomnikowe dęby; 2. Sukcesja naturalna; 3. Obumierające drzewo; 4. Rezerwat Koniuszanka; 5. Kępa daglezji; 6. Kępa dębów; 7. Potężne sosny; 8. Dokarmianie zwierzyny; 9. Ochrona lasu; 10. Przebudowa drzewostanu; 11. Naturalne odnowienie świerkowe; 12. „Klasa leśna”. Na 9 stanowisku edukacyjnym można obejrzeć pułapki do zwalczania szkodników lasów np. kornika drukarza, jednego z najgroźniejszych szkodników świerka. Pułapka feromonowa zawiera substancję zapachową, która przyciąga postacie dorosłe obu płci owada, nawet z odległości kilku kilometrów. Owady wlatują do wnętrza rury, gdzie giną. 15 Likusy Likusy+Brzeźno Łyńskie - 46 mieszkańców Pierwsza wzmianka o wsi Likusy, posiadającej 10 łanów ziemi na prawie pruskim, pochodzi z 1372 roku. Na przełomie XVIII i XIX wieku powstała tu szkoła. Położone w malowniczej dolinie w otoczeniu lasów, Likusy zachwycają swym krajobrazem. Atmosfera tej miejscowości umożliwia wypoczynek w dziewiczym terenie, w którym nie widać śladu nadmiernej ingerencji człowieka. Dojazd do Likus piaszczystymi drogami to prawdziwy sprawdzian sprawności fizycznej. Niedaleko, w znacznym obniżeniu terenu, można podziwiać Jezioro Zdręczno. Brzegiem jeziora biegnie ścieżka, która pozwala obejrzeć je z każdej strony. 16 Brzeźno Łyńskie Brzeźno Łyńskie to wieś usytuowana w północnej części gminy, po obu stronach rzeki Łyny. Położona jest w miejscu bardzo atrakcyjnym pod względem przyrodniczokrajobrazowym, pomiędzy jeziorami Kiernoz i Brzeźno. Wieś została lokowana po raz pierwszy w 1321 roku a po raz drugi w 1420 roku na 34 łanach na prawie pruskim, później na prawie chełmińskim. W końcu XIX wieku wzniesiono tutaj szkołę. Obecnie zabudowa wsi jest z jednej strony tradycyjna, rozproszona, z drugiej przekształcona przez współczesną zabudowę niezwiązaną z historycznymi wzorami. Zmienia to jej charakter z rolnego na letniskowy. 17 Bibliografia 1. Gmina Nidzica w latach 1990-2002. Brama na Warmię i Mazury Wydawnictwo RENOMA BIS s.c. Publikacja powstała na podstawie materiałów dostarczonych przez Urząd Miejski w Nidzicy 2. Nidzica – z dziejów miasta i okolic Pojezierze-Olsztyn 1976 3. Powiat Nidzicki – przewodnik na zlecenie Nidzickiej Fundacji Rozwoju Nida w Nidzicy Wydawnictwo KENGRAF Kętrzyn 1999 4. Scenariusz cyklu warsztatów o powiecie nidzickim Zespół Szkół Rolniczych w Jagarzewie Opracowała: mgr Elżbieta Jabłonowska Jagarzewo 2000/2001 5. Strony internetowe: www.pg.gda.pl oraz www.chelonia.com.pl 6. Materiały uzyskane z Nadleśnictwa Nidzica PRZEWODNIK WYCIECZKI ROWEROWEJ PO GMINIE NIDZICA Zespół Szkół Ogólnokształcących w Nidzicy Opracowanie pod kierunkiem mgr Teresy Kalinowskiej Nidzica 2002/2003 Od lewej: I. Małecka, D. Zastępiński, P. Pękalska, mgr T. Kalinowska Zdjęcia i tekst: mgr Teresa Kalinowska, Dawid Zastępiński, Iwona Małecka, Patrycja Pękalska Opracowanie komputerowe: mgr Teresa Kalinowska, Dawid Zastępiński 18
