mapy drogowe ochrony wybranych gatunków i siedlisk leśnych
advertisement
MAPY DROGOWE OCHRONY WYBRANYCH GATUNKÓW I SIEDLISK LEŚNYCH 1 Praca zbiorowa pod redakcją Mirosława Jędrzejewskiego. W skład zespołu autorów wchodzą następujące osoby: 1. Dariusz Anderwald, 2. Katarzyna Bojarska, 3. Lech Dąbrowski, 4. dr Sławomir Chmielewski, 5. dr hab. Marian Cieślak, 6. prof. dr hab. Roman Dziedzic, 7. dr Anna Krzysztofiak, 8. dr Michał Falkowski, 9. dr hab. Jacek Hilszczański, 10. Janusz Holuk, 11. dr Marta Jermaczek-Sitak, 12. Marek Kowalski, 13. Katarzyna Kurek, 14. Wojciech Mazur, 15. dr Robert Mysłajek, 16. dr Paweł Nasiadka, 17. Artur Pałucki, 18. dr Paweł Pawlikowski, 19. dr Sabina Pierużek-Nowak, 20. Michał Piotrowski, 21. Andrzej Ryś, 22. Zenon Rzońca, 23. dr hab. Krzysztof Schmidt, 24. Joanna Węgiel, 25. dr Dorota Zawadzka. 2 Ogólny nadzór nad opracowaniem map drogowych sprawował Komitet Sterujący Projektu, którego cenne uwagi i sugestie zostały uwzględnione w mapach drogowych. Komitet Sterujący projektu obradował w składzie: 1. Arleta Siarkiewicz-Hoszowska – przedstawiciel Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska 2. Jolanta Błasiak – przedstawiciel Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych 3. Wojciech Cieślowski – przedstawiciel Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej 4. Dariusz Bukaciński – przedstawiciel Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków 5. Grzegorz Lesiński – przedstawiciel Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego 6. Elżbieta Budka – przedstawiciel Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi 7. Katarzyna Pawlikowska – przedstawiciel Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi 8. Dorota Radziwiłł – przedstawiciel Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska 9. Janusz Łogożny – przedstawiciel Ministerstwa Środowiska 3 Od autorów Ochrona przyrody jest wyzwaniem dla całego współczesnego społeczeństwa, jednak główną rolę w tym zakresie mają do odegrania instytucje państwowe oraz zarządcy terenów, na których występują cenne walory przyrodnicze. Dotychczas realizowane działania dotyczące ochrony gatunków i siedlisk pozwoliły zgromadzić wiele cennych doświadczeń. Wskazują one, że najlepsze efekty w ochronie przyrody przynoszą działania wynikające z opracowanych przez specjalistów długookresowych programów. Takimi programami są opracowane przez nas mapy drogowe wybranych gatunków i siedlisk, zawierające syntetyczne wskazówki dotyczące zachowania dobrego stanu najcenniejszych walorów przyrodniczych naszego kraju. Zalecenia umieszczone w mapach drogowych wynikają z naszych wieloletnich doświadczeń w ochronie przyrody, nabytych podczas realizacji projektów oraz pracy w administracji rządowej i samorządowej, Lasach Państwowych, instytucjach naukowych, organizacjach pozarządowych, instytucjach finansujących ochronę środowiska. Stworzone opracowania są stosunkowo krótkie i spójne, co ułatwia ich praktyczne wykorzystanie. Chcielibyśmy, aby zapisy map drogowych były wskazówkami dla państwowych instytucji odpowiedzialnych za ochronę przyrody oraz pomocą dla zarządców cennych przyrodniczo terenów, a także podmiotów realizujących projekty ochroniarskie. Mamy też nadzieję, że propozycje zawarte w mapach drogowych zostaną uwzględnione przez instytucje finansujące ochronę przyrody przy opracowywaniu listy priorytetowych zadań, których realizacja może uzyskać dofinansowanie. Mamy nadzieję, że nasz wysiłek i czas poświęcony na przygotowanie map drogowych zostanie dobrze wykorzystany przez instytucje odpowiedzialne za ochronę przyrody i przyczyni się do zachowania w Polsce bogactwa i piękna natury. Zespół ekspertów opracowujących mapy drogowe 4 Spis Treści 1. WPROWADZENIE 6 2. WSPÓLNE ZAGADNIENIA MAP DROGOWYCH OCHRONY GINACYCH GATUNKÓW I SIEDLISK LEŚNYCH W POLSCE 10 3. MAPA DROGOWA OCHRONY ŻUBRA 17 4. MAPA DROGOWA OCHRONY WILKA W POLSCE 27 5. MAPA DROGOWA OCHRONY RYSIA W POLSCE 39 6. MAPA DROGOWA OCHRONY NIEDŹWIEDZIA BRUNATNEGO W POLSCE 51 7. MAPA DROGOWA OCHRONY GŁUSZCA W POLSCE 67 8. MAPA DROGOWA OCHRONY CIETRZEWIA W POLSCE 85 9. MAPA DROGOWA OCHRONY ZAJĄCA SZARAKA W POLSCE 101 10. MAPA DROGOWA OCHRONY KUROPATWY W POLSCE 108 11. MAPA DROGOWA OCHRONY LEŚNCH MOKRADEŁ W POLSCE 117 12. MAPA DROGOWA OCHRONY ŻÓŁWIA BŁOTNEGO W POLSCE 126 13. MAPA DROGOWA OCHRONY GNIEWOSZA PLAMISTEGO I WĘŻA ESKULAPA W POLSCE 134 14. MAPA DROGOWA OCHRONY NIETOPERZY W POLSCE 144 15. MAPA DROGOWA OCHRONY SÓW W POLSCE 154 16. MAPA DROGOWA OCHRONY WYBRANYCH GATUNKÓW PTAKÓW SZPONIASTYCH W POLSCE 162 17. MAPA DROGOWA OCHRONY WYBRANYCH GATUNKÓW OWADÓW W POLSCE 18. MAPA DROGOWA OCHRONY KSEROTERM W POLSCE 168 178 5 Wprowadzenie Przyroda to nasze wspólne dziedzictwo, którego zachowanie jest potrzebą i obowiązkiem całego społeczeństwa. Jednak zmiany zachodzące we współczesnym świecie powodują wiele zagrożeń dla środowiska naturalnego i żyjących w nim organizmów. Aby możliwe było przetrwanie jak największej liczby gatunków roślin i zwierząt, konieczne są różnorodne działania, obejmujące regulacje prawne, ochronę i odtwarzanie siedlisk, czynną ochronę zagrożonych gatunków, a także edukację społeczeństwa. Na potrzebę ochrony zasobów przyrodniczych zwracana jest uwaga w wielu aktach prawa międzynarodowego. Postanowienia zawarte między innymi w Traktacie o Unii Europejskiej, dokumentach strategicznych i dyrektywach Unii Europejskiej, czy Konwencji o różnorodności biologicznej zobowiązują Polskę do zrównoważonego wykorzystania zasobów przyrodniczych, ochrony dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Zapisy te mają odzwierciedlenie w prawie krajowym, przede wszystkim w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Ustawie o ochronie przyrody, Ustawie o lasach oraz w dokumentach o charakterze strategicznym, np. w Polityce Ekologicznej Państwa, Krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej 2003, Długookresowej strategii trwałego i zrównoważonego rozwoju do 2025 oraz w lokalnych Strategiach Rozwoju Województw do roku 2020. Dokumenty te zakładają miedzy innymi konieczność zapewnienia zrównoważonego rozwoju ekonomicznego, z poszanowaniem i zachowaniem różnorodności biologicznej, prowadzenie działań ochronnych i monitoringu zmian przyrodniczych oraz opracowanie i wdrożenie strategii ochrony różnych elementów przyrody ożywionej. Te założenia stały się inspiracją dla Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych do stworzenia map drogowych ochrony wybranych gatunków i siedlisk. Zadanie to zostało wykonane w ramach realizacji projektu pn. „Ochrona różnorodności biologicznej na obszarach leśnych, w tym w ramach sieci Natura 2000 – promocja najlepszych praktyk”, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu LIFE+, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Lasów Państwowych. Czym są mapy drogowe Mapy drogowe zostały opracowane przez zespół ekspertów – biologów, reprezentujących różne środowiska: leśników, administrację rządową i samorządową, pracowników naukowych, organizacje pozarządowe, myśliwych. Są dokumentami, które mają stymulować i ukierunkować działania podejmowane dla ochrony ginących gatunków i siedlisk. Pokazują obecny stan ochrony, cel do którego należy dążyć oraz zadania, których realizacja jest wg ekspertów niezbędna, dla osiągnięcia zakładanego celu. Mapy drogowe w sposób formalny nie obligują do podejmowania określonych działań tak, jak czynią to zatwierdzone przez właściwe organy państwowe strategie ochrony gatunków i siedlisk. Założeniem map drogowych jest uświadomienie właściwym instytucjom i osobom istniejącego problemu, 6 wskazanie drogi dojścia do jego rozwiązania oraz stymulowanie podjęcia określonych działań. Opracowujący mapy eksperci skupiali się głównie na merytorycznej zgodności postulatów z najnowszą wiedzą z zakresu biologii oraz doświadczeniem z krajowych realiów ochrony wybranych gatunków i siedlisk, w związku z tym niektóre zaproponowane zadania nie są zgodna z obecnie obowiązującymi przepisami prawa. Dlatego wśród postulatów map znajduje się między innymi zmiana wskazanych aktów prawnych, powodująca zwiększenie skuteczności i usprawnienie ochrony poszczególnych gatunków i siedlisk, czasami także zmniejszając związane z tym ograniczenia działalności człowieka. Adresaci map drogowych Adresatami tych dokumentów są instytucje odpowiedzialne za ochronę, monitoring i finansowanie przyrody w Polsce: Ministerstwo Środowiska, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Znacząca część postulatów zawartych w mapach drogowych jest skierowana do Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, reprezentującej instytucję zarządzającą większością lasów w naszym kraju i mającą decydujący wpływ na stan zachowania gatunków i siedlisk na terenach leśnych. Zawarte w mapach propozycje poszczególnych zadań skierowane są przede wszystkim do instytucji, określonych jako „Podmiot odpowiedzialny”, które są predysponowane do ich realizacji na mocy zakresu swoich obowiązków albo też posiadają możliwości organizacyjne, kadrowe i finansowe do ich realizacji. Nie oznacza to jednak, że wyłącznie te instytucje mogą zajmować się realizacją postulowanego zadania. Wśród „podmiotów odpowiedzialnych” wymieniane są także przyrodnicze organizacje pozarządowe oraz instytucje naukowe. Nie jest tutaj możliwe wskazanie konkretnych organizacji, dlatego zapisy te należy traktować raczej jako pokazanie ważnej roli stowarzyszeń i instytucji naukowych w krajowym systemie ochrony przyrody. Gatunki i siedliska uwzględnione w mapach drogowych Mapy drogowe zostały opracowane dla 9 grup gatunków oraz 2 siedlisk. Ten wybór był nieprzypadkowy, ponieważ wskazane gatunki i siedliska pełnią role parasolową, czyli ich ochrona zapewnia dogodne warunki do życia także wielu innym zagrożonym organizmom. Ponadto ważnym kryterium wyboru tych gatunków była kluczowa rola, jaką odgrywają Lasy Państwowe w ich ochronie czynnej oraz zapewnieniu im niezbędnych siedlisk. Opracowane dokumenty dotyczą następujących gatunków i siedlisk: 1. Żubr. Gatunek leśny, będący symbolem polskiej ochrony przyrody, uratowany przed wyginięciem dzięki programowi hodowli i restytucji, który w dużej części jest realizowany przez Lasy Państwowe. 2. Duże ssaki drapieżne: wilk, ryś, niedźwiedź. Gatunki leśne, silnie zagrożone wyginięciem, dzięki ochronie gatunkowej i ochronie siedlisk ich liczebność jest 7 stabilna, a w przypadku wilka zwiększa się. Ich czynna ochrona oraz monitoring liczebności są możliwe dzięki zaangażowaniu przyrodniczych organizacji pozarządowych, instytucji naukowych, a przede wszystkim dużemu wsparciu Lasów Państwowych. 3. Kuraki leśne: głuszec i cietrzew. Gatunki krytycznie zagrożone wyginięciem w Polsce, o dużych wymaganiach siedliskowych, o ich przetrwaniu zadecyduje sposób prowadzenia gospodarki leśnej w ostojach oraz efekty projektów hodowli i restytucji prowadzonych – obecnie i w przyszłości – przez Lasy Państwowe. 4. Zając i kuropatwa. Gatunki związane z ekosystemami otwartymi, do niedawna pospolite, w ciągu ostatnich 20 lat kilkakrotnie zmniejszyły swoją liczebność w Polsce. W ich hodowlę i restytucję zaangażowanych jest wiele jednostek organizacyjnych Lasów Państwowych. 5. Gady: żółw błotny, gniewosz plamisty, wąż Eskulapa. Gatunki żyjące na terenach leśnych, ich występowanie i liczebność są słabo rozpoznane. Nieliczne realizowane dotychczas projekty ochrony czynnej były prowadzone przez organizacje przyrodnicze i administrację państwową, przy dużym wsparciu leśników. 6. Nietoperze. Wszystkie krajowe gatunki są związane z lasami, w których mogą rozmnażać się, zimować i żerować. Cała grupa tych zwierząt jest uznawana za zagrożoną wyginięciem. Duży wkład w ochronę nietoperzy mają organizacje pozarządowe, parki narodowe i krajobrazowe oraz Lasy Państwowe, które zabezpieczają tym zwierzętom miejsca do rozrodu oraz zimowania. 7. Sowy: puchacz, włochatka, sóweczka, puszczyk, uszatka. Są to gatunki leśne o różnej liczebności i stopniu zagrożenia (pierwsze trzy są nieliczne i objęte ochroną strefową, ostatnie dwa są pospolite). Ich przetrwanie zależy od dostępności odpowiednich środowisk oraz dostępności miejsc do zakładania gniazda. 8. Ptaki szponiaste: bielik, rybołów, sokół wędrowny - populacja leśna, orzeł przedni, orlik krzykliwy. Gatunki rzadkie i nieliczne, o różnym stopniu zagrożenia w Polsce. Bielik i sokół wędrowny odbudowują swoja liczebność w Polsce, liczebność pozostałych gatunków jest uzależniona od aktywnej ochrony żerowisk, którą prowadzą głównie organizacje pozarządowe, parki narodowe i krajobrazowe oraz Lasy Państwowe. 9. Owady: wybrane gatunki ksylobiontów i błonkówek. Owady te potrzebują do życia martwego drewna (ksylobionty) oraz śródleśnych otwartych terenów (błonkówki). Ich ochrona pozwala zachować środowiska życia wielu innych ginących gatunków, występujących w podobnych siedliskach. 10. Leśne mokradła. Są to jedne z najbardziej bogatych w gatunki ekosystemów w Polsce, jednak na skutek celowego odwadniania w przeszłości wiele z nich zostało zdegradowane i nie pełni swoich ekologicznych funkcji. Od kilkudziesięciu lat prowadzone są działania czynnej ochrony mokradeł, podejmowane między innymi przez organizacje pozarządowe, parki narodowe i krajobrazowe, a także Lasy Państwowe, które na dużą skalę realizują działania mające na celu odtworzenie i ochronę tych siedlisk. 8 11. Kserotermy. Są siedliskami nietrwałymi, powstawały na skutek zaburzeń w środowisku, np. pożarów, obecnie są bardzo zagrożone zanikiem na skutek sukcesji leśnej. Na ich terenie występuje specyficzna flora i fauna, która nie może egzystować w środowiskach zastępczych. Ochroną kseroterm dotychczas zajmowały się głównie organizacje pozarządowe, parki krajobrazowe oraz odpowiedzialne za ochronę przyrody jednostki administracji państwowej, często przy wsparciu Lasów Państwowych. 9 WSPÓLNE ZAGADNIENIA MAP DROGOWYCH OCHRONY GINACYCH GATUNKÓW I SIEDLISK LEŚNYCH W POLSCE Stan obecny Ochrona przyrody w Polsce ma tradycje sięgające średniowiecza i jest jedną z lepiej zorganizowanych w Europie, a nawet na świecie. Niektóre z przyjętych w naszym kraju rozwiązań (np. ochrona strefowa miejsc rozrodu i stałego przebywania ginących gatunków zwierząt) to działania pionierskie, nigdzie nie stosowane na tak dużą skalę. Stosunkowo dobremu funkcjonowaniu ochrony przyrody w Polsce sprzyja prawo krajowe i międzynarodowe, w większości państwowa własność terenów leśnych, zaangażowanie administracji państwowej, pracowników Lasów Państwowych oraz przyrodniczych organizacji pozarządowych, skupiających ekspertów oraz wolontariuszy. Istotnym elementem umożliwiającym podejmowanie różnorodnych działań jest także możliwość uzyskania środków finansowych z funduszy krajowych, zwłaszcza z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz z wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, a także ze środków międzynarodowych, w szczególności z Unii Europejskiej. Jednak zmiany zachodzące w Polsce i na świecie, dotyczące przede wszystkim postępującego przekształcenia środowiska naturalnego, wzrostu wiedzy o biologii i metodach ochrony ginących gatunków i siedlisk, co raz większej profesjonalizacji przyrodniczych organizacji pozarządowych, zmieniającego się prawa międzynarodowego i krajowego oraz rosnących oczekiwań społeczeństwa dotyczących ochrony i udostępniania turystycznego zasobów przyrodniczych powodują potrzebę udoskonalania przepisów oraz organizacji systemu ochrony przyrody w Polsce. Cel: Zwiększenie skuteczności działań, mających na celu ochronę przyrody w Polsce Będzie on realizowany poprzez: 1. Intensyfikację współpracy w zakresie ochrony przyrody pomiędzy administracją państwową i samorządową, Lasami Państwowymi oraz organizacjami pozarządowymi i ekspertami. 2. Poprawę egzekwowania przepisów dotyczących ochrony przyrody. 3. Udoskonalenie systemu rekompensat finansowych dla właścicieli lub zarządców terenów za poniesione koszty i utracone przychody, wynikające z ograniczeń wynikających z ochrony przyrody. 4. Podniesienie poziomu wykształcenia przyrodniczego absolwentów techników leśnych i wydziałów leśnych wyższych uczelni. 10 Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL ZAGADNIENIA WSPÓLNE 1. Powołanie grup roboczych do spraw ochrony wybranych gatunków Wśród występujących w naszym kraju zwierząt istnieje pewna grupa gatunków, których ochrona nastręcza problemy ze względu na ich wysokie wymagania życiowe, trudności w wykrywaniu lub niedostateczną akceptowalność społeczną ochrony. Należą do nich między innymi żubr, duże ssaki drapieżne (wilk, ryś, niedźwiedź), kuraki leśne (głuszec, cietrzew), żółw błotny, węże (wąż Eskulapa, gniewosz plamisty). Decyzje mające wpływ na występowanie w Polsce tych gatunków powinny być konsultowane ze specjalistami, znającymi ich potrzeby życiowe. Potrzebne jest powołanie grup roboczych, które będą wsparciem merytorycznym dla decydentów (np. z Ministerstwa Środowiska czy Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska). Zadaniem grup będzie konsultacja i wydawanie opinii dla organów ochrony przyrody w sprawach dotyczących ochrony tych gatunków i ich siedlisk. W szczególności grupy powinny opiniować metody ochrony i monitoringu, opracowywać wnioski z uzyskanych wyników tych działań, konsultować projekty aktów prawnych dotyczących tych gatunków i ich siedlisk, w tym planów zadań ochronnych wybranych obszarów Natura 2000, a także wszelkie działania mające wpływ na siedliska i bazę pokarmową. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ – powołanie grup roboczych i określenie ich szczegółowych celów, trybu pracy i składu osobowego powołanie grup - do końca 2015 roku, później działalność ciągła 1. Intensyfikacja współpracy w zakresie ochrony przyrody pomiędzy administracją państwową i samorządową, Lasami Państwowymi oraz organizacjami pozarządowymi i ekspertami. 11 Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ZAGADNIENIA WSPÓLNE 2. Stworzenie formalnych płaszczyzn współpracy pomiędzy odpowiedzialną za ochronę przyrody administracją państwową i samorządową, Lasami Państwowymi oraz ekspertami Potrzebne jest wypracowanie procedury wymiany informacji pomiędzy Lasami Państwowymi a administracją państwową i biologami z ośrodków naukowych i organizacji pozarządowych, a także ściślejsza współpraca w ochronie gatunków i siedlisk, która zapewni zachowanie cennych walorów przyrodniczych przy jak najmniejszych utrudnieniach w prowadzeniu gospodarki leśnej. Współpraca ta powinna polegać na dialogu, np. tworzeniu grup roboczych składających się z osób cieszących się zaufaniem i autorytetem we wszystkich ww. środowiskach i wspólnej realizacji uzgodnionych działań. Optymalnym rozwiązaniem byłoby zorganizowanie współpracy na trzech poziomach: 1) centralnym – pomiędzy DGLP a GDOŚ, której celem byłaby konsultacja tworzonych aktów prawnych oraz wymiana informacji o funkcjonowaniu działań dotyczących ochrony przyrody w lasach, identyfikowanie problemów i propozycje ich systemowego rozwiązania; 2) regionalnym – pomiędzy rDLP, rDOŚ i ekspertami przyrodniczymi (z NGO i ośrodków naukowych), która polegałaby na wymianie informacji o stanowiskach chronionych gatunków, ustaleniach rozwiązań dotyczących zapisów w tworzonych planach urządzania lasu oraz inicjowania wspólnych działań na rzecz ochrony przyrody. Punktem wyjścia przy opracowywaniu zasad takiej współpracy może być działalność regionalnych Rad Ochron Przyrody, funkcjonujących przy rDOŚ; 3) lokalnym – pomiędzy nadleśnictwami a ekspertami przyrodniczymi (z NGO i ośrodków naukowych), której celem byłoby szukanie rozwiązań problemów dotyczących konkretnych stanowisk chronionych gatunków, wspólne planowanie szczegółowego zakresu działań ochronnych, a także wspólne realizowanie projektów ochronnych i edukacyjnych w skali lokalnej. Nadleśnictwa powinny aktywnie poszukiwać osób do współpracy, by ustalać z nimi zakres i formy działań, również eksperci powinni starać się nawiązywać współpracę z leśnikami. Wskazane jest zorganizowanie konferencji określającej cele i zasady współpracy, stworzenie płaszczyzny 12 ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI DGLP, GDOŚ – Powołanie wspólnej grupy roboczej, która opracuje cele i metody współpracy do końca 2015 roku 1. Intensyfikacja współpracy w zakresie ochrony przyrody pomiędzy administracją państwową i samorządową, Lasami Państwowymi oraz organizacjami pozarządowymi i ekspertami. CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS wymiany informacji (np. strony internetowej pod egidą GDOŚ), przeprowadzenie warsztatów szkoleniowych dla współpracowników. Przykładem dobrej współpracy leśników i służb ochrony przyrody jest projekt ochrony kseroterm w Małopolsce, realizowany przez RDOŚ w Krakowie, a którego inicjatorem i ważnym partnerem są Lasy Państwowe. Inne przykłady to porozumienia pomiędzy RDLP w Szczecinie a RDOŚ w Szczecinie i RDLP Szczecinku a RDOŚ w Szczecinie i Gdańsku, a także powołanie grupy doradców ds. ochrony przyrody przy RDLP we Wrocławiu, składającej się z przedstawicieli RDOŚ, świata nauki i organizacji pozarządowych. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych ZAGADNIENIA WSPÓLNE 3. Zwiększenie uprawnień Straży Leśnej. Obecnie Straż Leśna nie posiada odpowiednio sformalizowanych i opisanych uprawnień do zwalczania przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody, równorzędnych do uprawnień Straży Parków Narodowych. Taka sytuacja prawna jest utrudnieniem w przeciwdziałaniu niszczeniu chronionych zwierząt i roślin, gdyż Straż Leśna nie może np. zrewidować samochodu lub pomieszczeń należących do osób naruszających przepisy o ochronie przyrody, jeżeli wykroczenie nie powoduje szkody w gospodarce leśnej. 13 Rozszerzenie i uszczegółowienie uprawnień Straży umożliwi skuteczniejszą ochronę cennych gatunków. Proponowane jest znowelizowanie Zarządzenia Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych nr 52 z dnia 09.09.2004 w sprawie ochrony lasów przed szkodnictwem wraz z Instrukcją ochrony lasów przed szkodnictwem leśnym oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24.09.2002 r. (D.U. nr 175, poz. 1432). Zmiana w przepisach powinna polegać na uzupełnieniu Zarządzenia i Instrukcji o upoważnienia dla Straży Leśnej równorzędne z uprawnieniami Straży Parków Narodowych, dotyczących zwalczania przestępstw w zakresie ochrony przyrody oraz dostosowania do obecnie dostępnych metod prewencji i zwalczania kłusownictwa na gatunkach chronionych. Wskazane jest też przekazanie Straży Leśnej wiedzy o nowoczesnych metodach identyfikacji zarekwirowanych dowodów przestępstw (np. metodach genetycznych), które pozwalają skuteczniej ścigać kłusowników i dowodzić ich winy. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania wymaga rozszerzenia: Zarządzenia DGLP nr 52 z dnia 09.09.2004 w sprawie ochrony lasów przed szkodnictwem wraz z Instrukcją ochrony lasów przed szkodnictwem leśnym o upoważnienia dla straży leśnej dotyczące ochrony przyrody, Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24.09.2002 r. (D.U. nr 175, poz. 1432) o upoważnienia dla straży leśnej do nakładania mandatów za przestępstwa przeciwko ochronie przyrody. WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ DGLP – rozszerzenie Zarządzenia DGLP nr 52 z dnia 09.09.2004 w sprawie ochrony lasów przed szkodnictwem. MŚ – Aktualizacja Ustawy o lasach oraz rozszerzenie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24.09.2002 r. (D.U. nr 175, poz. 1432). CZAS REALIZACJI do końca 2014 roku CEL 2. Poprawa egzekwowania przepisów dotyczących ochrony przyrody 14 Gatunek: REKOMENDACJA ZAGADNIENIA WSPÓLNE 4. Stworzenie zasad rekompensowania kosztów związanych z ochroną przyrody OPIS W rejonach dużych koncentracji areałów gatunków chronionych poprzez tworzenie stref ochronnych w miejscach ich rozrodu i stałego przebywania, znaczne obszary lasów są wyłączone z produkcji, z powodu powoływania stref ochronnych. Powoduje to czasowe zmniejszenie przychodów właścicielom lub zarządcom lasów. Aby zrekompensować nadleśnictwom utracone korzyści, postuluje się uwzględnianie liczby i powierzchni obszarów wyłączonych z gospodarki leśnej w kryteriach przyznawania środków z Funduszu Leśnego. Wskazane jest także systemowe rozwiązanie rekompensowania właścicielom i zarządcom lasów kosztów lub utraconych dochodów związanych z ochroną przyrody. Należy rozważyć stworzenie funduszu leśno-środowiskowego, promującego przyjazną przyrodzie gospodarkę leśną. Mogłaby to być skuteczna zachęta dla prywatnych właścicieli lasów do większego poszanowania potrzeb chronionych gatunków w lasach. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania wymaga zmian prawnych dotyczących finansowania zadań ochronnych. WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL DGLP – zmiana kryteriów przyznawania środków z Funduszu Leśnego Ministerstwo Środowiska, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi – opracowanie i wdrożenie funduszu leśno-środowiskowego wdrożenie procedury do końca 2015 roku 1. Udoskonalenie systemu rekompensat finansowych dla właścicieli lub zarządców terenów za poniesione koszty i utracone przychody, wynikające z ograniczeń wynikających z ochrony przyrody. 15 ZAGADNIENIA WSPÓLNE Gatunek: REKOMENDACJA 5. Skierowanie do uczelni i techników kształcących przyszłych leśników postulatu lepszego przygotowania młodzieży do realizacji zadań związanych z ochrona przyrody w lasach OPIS Znajomość zasad i przepisów dotyczących ochrony przyrody jest w coraz większym stopniu potrzebna w pracy leśnika. Związane jest to z koniecznością uwzględniania przepisów o ochronie gatunkowej, w tym strefowej, powstałymi obszarami Natura 2000 i opracowywanymi dla nich planami zadań ochronnych, prowadzonymi na szeroką skalę działaniami edukacyjnymi, a także angażowaniu się Lasów Państwowych w lokalne i ogólnopolskie projekty ochrony gatunków i siedlisk (przykładem może być mała retencja wody). Dlatego potrzebne są kadry przygotowane do realizacji tych zadań. W ramach zadania proponowane jest zorganizowanie pod patronatem Ministra Środowiska i Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych konferencji, na której prezentowane będą potrzeby Lasów dotyczące przyrodniczych kwalifikacji absolwentów szkół leśnych. Na konferencję powinni zostać zaproszeni m.in. dziekani wydziałów leśnych szkół wyższych, dyrektorzy techników leśnych, kierownictwo DGLP, rdLP, przedstawiciele GDOŚ i rDOŚ. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadnia nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL MŚ we współpracy z DGLP– zorganizowanie konferencji oraz zaproszenie na nią wskazanych osób do końca roku 2015 4. Podniesienie poziomu wykształcenia przyrodniczego absolwentów techników leśnych i wydziałów leśnych wyższych uczelni. 16 MAPA DROGOWA OCHRONY ŻUBRA Stan obecny Żubr jest symbolem polskiej ochrony przyrody, gdyż dzięki celowej hodowli ostatnich ocalałych w niewoli osobników uratowano przed wymarciem gatunek i przywrócono go środowisku. Obecnie w Polsce dzikie populacje żubrów występują w Puszczy Białowieskiej (około 450 osobników), Puszczy Knyszyńskiej (około 100 osobników), Puszczy Boreckiej (około 100 osobników), na Pomorzu Zachodnim (w okolicach Mirosławca i Drawska – łącznie około 100 osobników) oraz w Bieszczadach (około 300 osobników), gdzie żyje linia zawierająca niewielką domieszkę genów żubra podgatunku kaukaskiego. Ponadto hodowle zamknięte administrowane przez Lasy Państwowe znajdują się w Nadleśnictwach: Kobiór, Niepołomice, Stuposiany oraz Ośrodku Kultury Leśnej w Gołuchowie. W najbliższej przyszłości ukończone zostaną zagrody podlegające administracji Lasy Państwowe w Puszczy Knyszyńskiej i Boreckiej. Pomimo stosunkowo wysokiej liczebności poszczególnych stad, gatunek nadal uważany jest za zagrożony wyginięciem. Jest to spowodowane bardzo ograniczoną pulą genów (wszystkie dzisiejsze żubry tzw. linii nizinnej są potomkami zaledwie siedmiu osobników), dużą podatnością na choroby, oraz wymaganiami siedliskowymi – dla prawidłowego funkcjonowania populacja żubra potrzebuje dużych areałów, których ilość w polskich lasach jest ograniczona. W Polsce żubr jest prawnie chroniony już od XVI wieku. Początkowo były to dekrety królewskie, a w okresie rozbiorów ukazy carskie. Obecnie żubry podlegają ochronie gatunkowej na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348). Ponadto gatunek ten został umieszczony na liście zwierząt ginących i zagrożonych oraz w Czerwonej Księdze IUCN. Polska populacja żubra jest objęta Państwowym Monitoringiem Środowiska. Żubr jest chroniony także przez prawo międzynarodowe. Figuruje na liście gatunków wymagających ochrony zgodnie z Konwencją Berneńską z 1975 roku. Żubr wymieniony jest w załączniku II oraz w załączniku IV Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory, co oznacza, że wymaga on objęcia ochroną ścisłą i wyznaczania obszarów specjalnej ochrony. Główne zagrożenia dla żubrów to bardzo niska zmienność genetyczna na poziomie osobniczym i w całej populacji, co powoduje miedzy innymi obniżoną odporność na choroby. Trwałe zachowanie żubra w krajowej faunie wymaga prowadzenia wielu działań ochronnych, w tym hodowli zamkniętej, nastawionej na zachowanie jak największej puli genów w populacji. Cele ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Żubra w Polsce. 17 Cele Celem planowanych działań jest umożliwienie utrzymania i rozwoju populacji żubra na terytorium Polski poprzez: 1. Zachowanie lub zwiększenie liczebności obecnych stad wolnożyjących. 2. Zwiększenie areału występowania żubra poprzez naturalną dyspersję oraz wsiedlanie do wybranych kompleksów w różnych rejonach kraju. 3. Kontynuację hodowli zagrodowej. 4. Zmniejszenie poziomu konfliktów pomiędzy żubrami, a działalnością człowieka. 18 Zadania Gatunek: REKOMENDACJA ŻUBR 1. Plan utworzenia 5 nowych stad wolnościowych OPIS Zwiększenie liczebności i areału występowania żubrów na wolności przyczyni się do lepszego zabezpieczenia gatunku przed wyginięciem, W związku z tym uzasadniony jest postulat utworzenia nowych stad wolnościowych w następujących rejonach: 1) Puszcza Solska (Nadleśnictwa: Janów Lubelski, Józefów) 2) Puszcza Rzepińska (Nadleśnictwa: Cybinka, Krosno Odrzańskie, Bytnica) 3) Puszcza Piska (Nadleśnictwa: Maskulińskie, Strzałowo) 4) Puszcza Drawska (Nadleśnictwa: Drawno, Głusko, Bierzwnik) 5) Nadleśnictwa Czarnobór, Borne Sulinowo Propozycje lokalizacji zostały wstępnie wytypowane w ramach opracowanego w latach 2010-2011 projektu Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych pt. „Creating new, free-living E. bison herds in areas of Breeding Centres managed by PGL LP”, jednak obecnie wymagają one aktualizacji, tj. uzgodnienia z gospodarzami terenu. Tworzenie nowych stad powinno być realizowane przez lokalne podmioty, tj. nadleśnictwa we współpracy z jednostkami naukowymi, państwowymi organami ochrony przyrody, NGO i przy akceptacji lokalnej społeczności. Całość powinna zostać zrealizowana w ramach projektu z dofinansowaniem zewnętrznym, który obejmowałby wsiedlenia żubrów oraz kilka lat ich adaptacji. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych, konieczne są uzgodnienia z zarządcami terenów (nadleśnictwa, rDLP) oraz zgoda rDOŚ i GDOŚ. WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Podmioty realizujące projekt tworzenia stad wolnościowych we współpracy z instytucjami odpowiedzialnymi za ochronę gatunku (rDOŚ) i zarządzającymi obszarem wsiedlania (nadleśnictwa, parki narodowe) Etap I – aktualizacja obszarów wyznaczonych do wysiedleń - do końca roku 2015 19 Etap II- sukcesywne wsiedlenia poprzedzone kampaniami informacyjnymi do końca 2025 roku 1. Zachowanie lub zwiększenie liczebności obecnych stad wolnożyjących. CEL ŻUBR Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ 2. Powiększenie areału istniejących populacji: Bieszczadzkiej i Białowiesko-Knyszyńskiej W rejonach tych istnieje niewykorzystany przez żubry potencjał siedliskowy. Możliwe jest stworzenie w tych rejonach dwóch metapopulacji. Należy utworzyć stada satelitarne, które będą zasiedlały tereny przyległe do areałów istniejących stad. Stada satelitarne powinny zostać wprowadzone na tereny Nadleśnictwa Żednia w Polsce pn-wsch. oraz w rejonie Magurskiego Parku Narodowego oraz Jaśliskiego Parku Krajobrazowego (Nadleśnictwo Dukla) w Polsce pd-wsch. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych, konieczne są uzgodnienia z zarządcami terenów (nadleśnictwa, rDLP, Magurski Park Narodowy) oraz zgoda DGLP, rDOŚ i GDOŚ. RDOŚ i RDLP w Białymstoku oraz RDOŚ w Rzeszowie i RDLP w Krośnie: rDLP – odpowiedzialne za stworzenie nowych stad, rDOŚ – przygotowanie akceptacji społecznej. CZAS REALIZACJI do końca 2020 roku CEL 2. Zwiększenie areału występowania żubra poprzez naturalną dyspersję oraz wsiedlanie do wybranych kompleksów w różnych rejonach kraju. 20 ŻUBR Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ 3. Zwiększenie poziomu akceptacji społeczeństwa dla istnienia stad wolnościowych Akceptowanie obecności żubrów przez lokalną społeczność jest warunkiem koniecznym dla powodzenia akcji wsiedlania tych zwierząt. Dlatego przed utworzeniem nowych stad żubrów lub powiększaniem areałów i liczebności stad istniejących, należy przeprowadzić kampanię informacyjno-edukacyjną, w której społeczeństwo zostanie poinformowane o planowanych działaniach, a także potencjalnych korzyściach, problemach i możliwości uzyskania odszkodowań za ewentualne szkody powodowane przez zwierzęta. Na zakończenie kampanii należy przeprowadzić badanie opinii publicznej. Jeśli na podstawie przeprowadzonego sondażu okaże się, że nie została uzyskana akceptacja społeczności lokalnej, powinno się wstrzymać wsiedlanie zwierząt w danej lokalizacji i kontynuować kampanię promocyjną. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych Podmiot realizujący projekt wsiedlania żubrów, we współpracy z rDOŚ i rDLP CZAS REALIZACJI Zadanie do ciągłej realizacji CEL 1. Zachowanie lub zwiększenie liczebności obecnych stad wolnożyjących. 2. Zwiększenie areału występowania żubra poprzez naturalną dyspersję oraz wsiedlanie do wybranych kompleksów w różnych rejonach kraju. 4. Zmniejszenie poziomu konfliktów pomiędzy żubrami, a gospodarką człowieka. 21 Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ 4. Prowadzenie nadzoru weterynaryjnego nad stadami wolnościowymi i hodowlami Nadzór powinien dotyczyć kontroli zakażenia najgroźniejszymi parazytami oraz prowadzenia sekcji wszystkich padłych zwierząt z oceną kondycji zdrowotnej oraz przyczyn śmierci zwierzęcia. Szczególnego nadzoru wymaga populacja bieszczadzka, ze względu na stwierdzoną w jednym stadzie gruźlicę. Potrzebne jest wskazanie źródła finansowania usług weterynaryjnych. Działanie powinno być prowadzone na dwóch poziomach: 1) ogólny monitoring populacji – zbieranie i analiza informacji o zdrowotności żubrów ze wszystkich stad, 2) bieżąca opieka weterynaryjna nad konkretnym stadem – wykonywanie sekcji padłych zwierząt, okresowa analiza odchodów pod kątem obecności pasożytów, obserwacja kondycji zdrowotnej osobników, działania interwencyjne. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ - ogólny monitoring Zarządca stada - opieka bieżąca CZAS REALIZACJI zadanie do ciągłej realizacji CEL 1. Zachowanie lub zwiększenie liczebności obecnych stad wolnożyjących. 3. Kontynuacja hodowli zagrodowej. 22 ŻUBR Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ 5. Stworzenie zespołu doradczego ds. ochrony i zarządzania populacją żubra Potrzebne jest powołanie zespołu ekspertów, spotykających się około 2 razy w roku. Może on mieć formę stałego zespołu zadaniowego, powołanego przez GDOŚ lub DGLP. Zadaniem tej jednostki będzie ułatwienie przepływu informacji, mających kluczowe znaczenie dla ochrony żubra, opiniowanie planowanych przedsięwzięć (zabiegów hodowlanych, redukcji liczebności, tworzenia nowych stad wolnościowych itp.), ocena efektów prowadzonych działań i ewentualne proponowanie korekt sposobów prowadzenia prac. Zadaniem zespołu byłaby także analiza przepisów prawnych, dotyczących ochrony żubra i proponowanie zmian. W szczególności chodzi o ujednolicenie i uproszczenie procedur dotyczących zarządzania stadami (np. przemieszczeń, eliminacji osobników, dołączania nowych zwierząt i innych czynności związanych z obsługą stad). Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ – powołanie zespołu. Możliwe utworzenie tej jednostki we współpracy z DGLP, na mocy porozumienia zawartego przez Dyrektorów tych dwóch instytucji CZAS REALIZACJI powołanie zespołu do końca 2015 roku, potem realizacja ciągła CEL 1. Zachowanie lub zwiększenie liczebności obecnych stad wolnożyjących 3. Kontynuacja hodowli zagrodowej 23 ŻUBR Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ 6. Udział Państwowego Gospodarstwa Leśnego „Lasy Państwowe” w pracach European Bison Conservation Center (EBCC) European Bison Conservation Center jest międzynarodową platformą konsultacyjną, stanowiąca organ doradczy w zakresie hodowli żubra, opieki nad stadami wolnościowymi oraz rozwiązań technicznych dotyczących tworzenia infrastruktury o charakterze hodowlanym i edukacyjnym. Udział w jego pracach ma duże znaczenie prestiżowe, a także dla promowania dorobku Polski w dziedzinie ochrony żubra i dzieleniu się z innymi państwami doświadczeniami w tym zakresie. Może być także pomocny w pozyskaniu z zagranicznych źródeł środków finansowych na hodowlę i ochronę żubrów. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych DGLP – zgłoszenie akcesu do EBCC CZAS REALIZACJI do końca 2015 roku CEL 1. Zachowanie lub zwiększenie liczebności obecnych stad wolnożyjących. 3. Kontynuacja hodowli zagrodowej. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ŻUBR 7. Ustalenie zasad finansowania ochrony żubrów przez LP Potrzebne jest wyjaśnienie źródeł finansowania ochrony żubrów. Dotyczy to zarówno utrzymania stad zamkniętych, jak i wolnościowych. 24 ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania wymaga analizy obowiązujących przepisów oraz ewentualnego doprecyzowania możliwości finansowania przez Lasy Państwowe działań dotyczących ochrony przyrody. Ministerstwo Środowiska CZAS REALIZACJI do końca 2015 roku CEL 1. Zachowanie lub zwiększenie liczebności obecnych stad wolnożyjących. 3. Kontynuacja hodowli zagrodowej. 4. Zmniejszenie poziomu konfliktów pomiędzy żubrami, a działalnością człowieka. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY ŻUBR 8. Wdrożenie sprawdzonych metod zapobiegania szkodom wyrządzanym przez żubry Podczas realizowanych dotychczas projektów ochrony żubra, szczególnie na terenie Puszczy Knyszyńskiej, Puszczy Białowieskiej i Pomorza Zachodniego, zostały wypracowane i zweryfikowane metody zapobiegania powodowanym przez te zwierzęta szkodom, lub ograniczania ich rozmiarów w uprawach rolniczych i leśnych. Metody te znane są opiekunom wymienionych stad. Najważniejszą z nich jest rozbijanie na mniejsze grupy zimowych zgrupowań żubrów, m.in. poprzez wykładanie karmy w różnych częściach kompleksu leśnego, oddalonych od pól z atrakcyjnymi dla tych zwierząt uprawami. Należy opracować i wdrożyć lokalne plany zmniejszania szkód powodowanych przez żubry, poprzez wybór spośród sprawdzonych działań tych, które są odpowiednie dla miejscowych warunków. W planach tych należy także uwzględnić wypracowanie nowych niż dotychczas stosowane metod, obniżających koszty społeczne i finansowe bytowania stad wolnościowych. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych 25 WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Zarządca stada i nadleśnictwa we współpracy z rDOŚ CZAS REALIZACJI Opracowanie planów do końca 2015 roku, wdrażanie - do ciągłej realizacji CEL 4. Zmniejszenie poziomu konfliktów pomiędzy żubrami, a gospodarką człowieka 26 MAPA DROGOWA OCHRONY WILKA W POLSCE Stan obecny Wilk jest dużym drapieżnikiem, bytującym w lasach półkuli północnej. Dawniej licznie występował w całym swoim areale, jednak na skutek wylesień, ograniczenia bazy pokarmowej (liczebności i zasięgu występowania dzikich zwierząt kopytnych) i celowego tępienia przez człowieka stał się gatunkiem rzadkim, a w wielu krajach wyginął całkowicie lub jest bardzo nieliczny. Obecnie populacja wilka w Polsce liczy szacunkowo ok. 1000 osobników. Od czasu objęcia go ochroną gatunkową w całym kraju, obserwuje się wzrost liczebności populacji wilka oraz stopniowe zwiększanie się zasięgu jego występowania. Pomimo, że widoczny jest proces rekolonizacji kompleksów leśnych w środkowej i zachodniej Polsce, w których został wcześniej wytępiony, to nadal istnieje wiele obszarów, gdzie gatunek ten nie występuje, chociaż mógłby znaleźć tam dogodne ostoje. Rejestruje się także okresowe wycofywanie się wilków z wcześniej zasiedlonych obszarów, zwłaszcza tych pozostających na skraju zasięgu. W Polsce wilk jest objęty ochroną gatunkową w całym kraju od 1998 roku. Gatunek ten został wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi zwierząt z kryterium NT - niższego ryzyka, ale bliski zagrożenia. Wilk jest chroniony przez prawo międzynarodowe, w tym przez Konwencję Berneńską. Umieszczony został także w Dyrektywie Siedliskowej UE w Załączniku II (gatunek ważny dla Wspólnoty, którego ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony) i Załączniku IV (gatunek ważny dla Wspólnoty, który wymagają ścisłej ochrony). W Traktacie Akcesyjnym na wniosek Polski zawarto poprawkę o wyłączeniu naszej krajowej populacji wilka z załącznika IV i przeniesienie go do załącznika V, co oznacza, że możliwe jest pozyskiwanie ze stanu dzikiego i eksploatacja gatunku w zakresie określonym w zarządzaniu. Obecność w załączniku II oznacza, że wilk jest gatunkiem wyznacznikowym dla typowania obszarów Natura 2000 – ma on tu status gatunku priorytetowego i w naszym kraju jest przedmiotem ochrony w 73 specjalnych obszarach ochrony siedlisk Natura 2000. Najważniejszym zagrożeniem dla wilków jest celowe zabijanie ich przez ludzi. Potwierdzeniem tego faktu jest odbudowa liczebności i zasięgu tego gatunku po wprowadzeniu jego ścisłej ochrony w Polsce. Inne ważne zagrożenia to nadmierne pozyskanie łowieckie ssaków kopytnych (zmniejszenie bazy pokarmowej), przekształcanie i fragmentacja siedlisk oraz niepokojenie przez ludzi. Dla skutecznej ochrony wilka w Polsce potrzebne jest podjęcie specjalnych działań ochronnych. Cele ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Wilka w Polsce. 27 Cele Celem ochrony wilka w Polsce jest: 1. Zachowanie dobrego stanu populacji tego drapieżnika gwarantującej jego trwałe istnienie w granicach kraju. 2. Osiedlenie się wilków we wszystkich kompleksach leśnych, w których istnieją odpowiednie siedliska i baza pokarmowa. Żyjące tam grupy rodzinne wilków powinny mieć ustabilizowaną strukturę socjalną i przestrzenną. 3. Połączenie siecią korytarzy ekologicznych kompleksów leśnych, w których wilki występują lub mogą występować z sąsiednimi obszarami leśnymi. Umożliwi to zachowanie odpowiednio licznej i żywotnej populacji gatunku w kraju. 4. Zwiększenie wiedzy o gatunku i akceptacji dla jego ochrony wśród społeczeństwa polskiego. 28 Zadania Gatunek: REKOMENDACJA OPIS WILK 1. Zaktualizowanie informacji o zasięgu występowania wilka na terenie kraju Potrzebne jest zebranie z nadleśnictw (za pomocą prostej ankiety) aktualnych informacji o stwierdzeniu obecności wilków (z dokładnością do obrębu), bez konieczności podawania liczebności. Uwzględnić należy także informacje o wycofaniu się z danego terenu drapieżników w ostatnich 5 latach. Dane te należy nanieść na mapy cyfrowe (przy wykorzystaniu SILP), dzięki czemu powstanie aktualna mapa zasięgu populacji tego gatunku. Na jej podstawie można będzie zidentyfikować kompleksy leśne aktualnie zasiedlone przez wilki, porównać obecny zasięg z zasięgiem z 2001 r., i na tej podstawie ocenić tempo i kierunki dalszego rozprzestrzeniania się gatunku. Wiedza ta pozwoli na uwzględnianie działań ochronnych wynikających z obecności wilka przy planowaniu działalności gospodarczej Lasów Państwowych, opiniowaniu inwestycji na terenach leśnych i w ich sąsiedztwie, czy zatwierdzaniu planów łowieckich. Ta sama ankieta powinna także dostarczyć informacji o obecności rysia i niedźwiedzia. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GIOŚ, we współpracy z GDOŚ i DGLP – instytucja odpowiedzialna za monitoring zwierząt – zlecenie inwentaryzacji rozmieszczenia gatunku CZAS REALIZACJI do końca 2015 roku CEL 1. Zachowanie dobrego stanu populacji wilka gwarantującej jego trwałe istnienie w granicach kraju 29 Gatunek: REKOMENDACJA WILK 2. Przygotowanie cyfrowej mapy rozmieszczenia siedlisk korzystnych dla bytowania wilka OPIS Zadanie polega na zidentyfikowaniu z wykorzystaniem SILP korzystnych dla wilka terenów, wskazanych w modelu przydatności siedlisk opracowany w Instytucie Biologii Ssaków PAN w Białowieży (Jędrzejewski i in. 2008, Huck i in. 2010) i na tej podstawie opracowaniu listy nadleśnictw, które posiadają obszary dogodne do bytowania wilków oraz mapy potencjalnego występowania tych zwierząt w naszym kraju. Celem zadania jest przygotowanie służb leśnych do przewidywanego osiedlenia się drapieżników i związanych z tym m.in. modyfikacji gospodarowaniem zwierzyną łowną i wprowadzaniem (postulowanym w „mapie drogowej”) stref ochrony miejsc rozrodu drapieżników. Umożliwi też uwzględnianie potrzeb tych zwierząt w opiniowaniu różnorodnych przedsięwzięć i inwestycji. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ DGLP – zlecenie realizacji zadania badawczego, we współpracy z IBS PAN (przekazanie danych oraz warstw shp z modelem przydatności siedlisk) CZAS REALIZACJI do końca 2015 roku CEL 1. Zwiększenie wiedzy o stanie populacji wilka, gwarantującej jego trwałe istnienie w granicach kraju 30 Gatunek: REKOMENDACJA OPIS WILK 3. Odtwarzanie i wzmacnianie leśnych korytarzy ekologicznych. Dla prawidłowego funkcjonowania populacji wilka, konieczne jest umożliwienia migracji osobników pomiędzy różnymi kompleksami leśnymi, zarówno w skali lokalnej (wewnątrz obszaru zajmowanego przez konkretną watahę), regionalnej (pomiędzy terytoriami watah) jak i w skali kraju. Ważne jest więc zachowanie integralności kompleksów leśnych oraz łączności ekologicznej pomiędzy lasami lub też jej odtworzenie. Zadanie to powinno obejmować: a) Nałożenie warstw shp z przebiegiem korytarzy ekologicznych opracowanych i zaktualizowanych w 2012 r. w IBS PAN w Białowieży na cyfrowe mapy leśne i wygenerowanie mapy ilustrującej łączność pomiędzy kompleksami leśnymi. b) Wykonanie szczegółowej mapy obszarów priorytetowych do zalesień w celu odtworzenia łączności w obrębie korytarzy ekologicznych. c) Wprowadzanie do planów zagospodarowania przestrzennego województw oraz szczegółowych planów zagospodarowania przestrzennego gmin zapisów o przebiegu i ochronie korytarzy ekologicznych oraz potrzebie ich zalesiania. Informacja o konieczności ochrony korytarzy oraz ich lokalizacji w terenie powinna zostać przekazana do Urzędów Marszałkowskich, które są odpowiedzialne za tworzenie planów zagospodarowania przestrzennego województw. d) Lokalizowanie zalesień na wskazanych terenach, e) Wskazywanie lokalizacji i budowa przejść dla zwierząt przez drogi, tam gdzie stwierdzono problem ich barierowego wpływu na drożność korytarzy ekologicznych i siedliska drapieżników. Ochrona i odtwarzanie korytarzy ekologicznych jest zadaniem wymagającym zaangażowania wielu podmiotów. Wykupy gruntów na obszarach priorytetowych oraz ich zalesianie może być prowadzone w ramach projektu finansowanego ze środków zewnętrznych. Pozostałe działania powinny być zrealizowane w ramach 31 ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI rutynowej działalności różnych instytucji. Realizacja zadnia wymaga wprowadzenia właściwych zapisów do wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego GDOŚ – wykonanie szczegółowej mapy obszarów do zalesień, przekazanie do Urzędów Marszałkowskich informacji o potrzebie uwzględniania korytarzy ekologicznych w wojewódzkich planach zagospodarowania przestrzennego, rDOŚ – nadzór nad wprowadzaniem korytarzy ekologicznych do wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego, uwzględnianie potrzeb ochrony korytarzy przy uzgadnianiu decyzji środowiskowych, GDDKiA i inwestorzy – budowa przejść dla zwierząt na drogach. Etapy a) i b) – do końca 2015 roku, Etapy c), d) i e) – realizacja ciągła. CEL 2. Osiedlenie się wilków we wszystkich kompleksach leśnych, w których istnieją odpowiednie siedliska i baza pokarmowa. Żyjące tam grupy rodzinne wilków powinny mieć ustabilizowaną strukturę socjalną i przestrzenną. 3. Połączenie siecią korytarzy ekologicznych kompleksów leśnych, w których wilk występuje lub może występować z sąsiednimi obszarami leśnymi. Umożliwi to zachowanie odpowiednio licznej i żywotnej populacji gatunku w kraju. 32 Gatunek: REKOMENDACJA WILK 4. Zebranie i opracowanie danych dotyczących składu, liczebności i dynamiki populacji dzikich zwierząt kopytnych w lasach OPIS Coroczne liczenia dzikich zwierząt kopytnych należy przeprowadzać w kompleksach leśnych zasiedlonych przez wilki oraz w tych, w których przewidywana jest rekolonizacja. Metodyka liczeń powinna być jednolita dla całego kraju, aby dawała wiarygodne i porównywalne wyniki. Podsumowanie i analiza zebranych informacji, wyznaczanie trendów i ocena dynamiki liczebności populacji rodzimych dzikich zwierząt kopytnych powinny być powtarzane co najmniej co 6 lat, zgodnie z okresami sprawozdawczymi dotyczącymi stanu ochrony gatunków, wymaganymi przez Unię Europejską. Zebrane informacje pozwolą na ocenę bazy pokarmowej wilków oraz na zaplanowanie odstrzałów na poziomie pozwalającym drapieżnikom na zaspokojenie swoich potrzeb pokarmowych, przy jednoczesnej ochronie lasu przed nadmiernymi szkodami. Ponadto dane na temat bazy pokarmowej wilków będą mogły być wykorzystane do przygotowania raportów dla UE, dotyczących stanu ochrony gatunków. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ MŚ - przekazanie wytycznych dotyczących metodyki liczenia zwierząt, PZŁ – wykonanie liczeń, Instytucje naukowe prowadzące badania nad wilkiem - pomoc w opracowaniu danych i wyznaczeniu liczby (procentu populacji) rodzimych zwierząt kopytnych niezbędnych dla zaspokojenia potrzeb pokarmowych drapieżników, przygotowanie raportu dla MŚ, GDOŚ, PZŁ i DGLP. CZAS REALIZACJI wdrożenie liczeń - do końca 2017 roku, później realizacja ciągła CEL 1. Zachowanie dobrego stanu populacji wilka gwarantującej jego trwałe istnienie w granicach kraju 33 Gatunek: REKOMENDACJA OPIS WILK 5. Opracowanie wytycznych dla nadleśnictw, na terenie których występuje lub może występować wilk Na terenach występowania wilka, lub mogących być w najbliższym okresie zrekolonizowane przez ten gatunek, potrzebne jest uwzględnianie tego faktu w organizacji i prowadzeniu prac leśnych. Aby pomóc nadleśnictwom w godzeniu potrzeb ochrony drapieżników z działalnością gospodarczą, wskazane jest opracowanie wytycznych dotyczących: a) gospodarki leśnej; b) tworzenia czasowych stref dedykowanych jako ostoje dla rozrodu drapieżników; c) uwzględniania występowania zagrożonych gatunków zwierząt w planowaniu systemu dróg leśnych; d) eliminacja praktyk łowieckich, które niekorzystnie wpływają na stan ochrony drapieżników; e) wyznaczenie minimalnych zagęszczeń saren i jeleni; f) szkolenia pracowników ZUL nt. zasad pracy i postępowania w obszarach bytowania dużych drapieżników; g) zasad wydawania zgody na realizację inwestycji i przedsięwzięć na terenie lasów w zarządzie LP oraz opiniowania inwestycji w otoczeniu lasów, mogących negatywnie wpływać na siedliska wilka ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych DGLP – zlecenie opracowania wytycznych, rozpowszechnienie ich w nadleśnictwach GDOŚ, instytucje naukowe i organizacje pozarządowe – konsultacje wytycznych do końca 2016 roku 34 1. Zachowanie dobrego stanu populacji wilka gwarantującej jego trwałe istnienie w granicach kraju CEL 2. Osiedlenie się wilków we wszystkich kompleksach leśnych, w których istnieją odpowiednie siedliska i baza pokarmowa. Żyjące tam grupy rodzinne wilków powinny mieć ustabilizowaną strukturę socjalną i przestrzenną. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS WILK 6. Prowadzenie inwentaryzacji wilka w nadleśnictwach w Polsce Dla skutecznej ochrony wilka potrzebna jest wiedza na temat miejsc jego występowania, liczebności i trendów zmian w populacji. W roku 2001, na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych wykonano dzięki ogromnemu zaangażowaniu pracowników LP i parków narodowych inwentaryzację wilków we wszystkich nadleśnictwach Polski, co stało się podstawą do oceny skuteczności ochrony gatunku oraz zaplanowania dalszych działań. Przez kilka następnych lat inwentaryzacja była kontynuowana, jednak ze stopniowo malejącym zaangażowaniem nadleśnictw. Obecnie, w sytuacji rozwoju populacji tego gatunku i wynikających z zapisów Dyrektywy Siedliskowej koniecznych działań ochronnych i monitoringowych w stosunku do gatunków priorytetowych (art. 11, 12 i 17), konieczne jest regularne powtarzanie oceny zasięgu i liczebności wilków. Proponuje się zatem co 2 lata aktualizować zasięg występowania tych drapieżników, a co 6 lat przeprowadzać ocenę ich liczebności, w terminach dopasowanych do terminów sprawozdań do Komisji Europejskiej o stanie ochrony gatunków (obowiązek wynikających z art. 17 Dyrektywy Siedliskowej). Realizację zadania należy rozpocząć od opracowania wytycznych i wskazania jednolitej metodyki, która umożliwi porównanie uzyskanych wyników w całym kraju, a także obecnego stanu ze stanem populacji z roku 2001. Wyniki powinny być opracowane w formie map cyfrowych powiązanych z bazą danych. W ostatnich latach inwentaryzacja wilka (oraz rysia) prowadzona była jedynie na poziomie regionalnym, np. w RDLP Olsztyn (Puszcza Piska i Lasy Napiwodzko-Ramuckie) oraz w województwie zachodniopomorskim (RDLP Szczecin i Szczecinek). Ponownie duże zaangażowanie 35 leśników umożliwiło uzyskanie cennych informacji o występowaniu i liczebności drapieżników. Dla powodzenia postulowanych w Mapie Drogowej działań także niezbędna będzie pomoc leśników. Planując ogólnopolską inwentaryzację wilków należy skorzystać z doświadczeń zdobytych w czasie poprzednich projektów oraz dopracować metodykę zbierania informacji. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ GIOŚ CZAS REALIZACJI pierwsza inwentaryzacja w sezonie 2015/2016, później zadanie cykliczne CEL 1. Zachowanie dobrego stanu populacji wilka gwarantującej jego trwałe istnienie w granicach kraju Gatunek: REKOMENDACJA WILK 7. Opracowanie dla nadleśnictw wytycznych, dotyczących monitorowania i przekazywania informacji o śmiertelności wilka OPIS Zgodnie z obowiązującym prawem (art. 58 ust. 1, 2 i 3 Ustawy o ochronie przyrody) wszystkie stwierdzone przypadki śmierci wilków i innych chronionych zwierząt powinny być zgłaszane do właściwej rDOŚ. W celu usprawnienia przekazywania takich informacji przez pracowników nadleśnictw potrzebne jest opracowanie procedur i formularza do gromadzenia i przekazywania danych o takich przypadkach. Pozwoli to na ujednolicenie zakresu przekazywanych informacji oraz zwróci uwagę pracowników terenowych na istotne szczegóły dotyczące miejsca, okoliczności zdarzenia i kondycji zwierzęcia, które powinny być odnotowane. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE GDOŚ – opracowanie i zatwierdzenie formularza, 36 INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ DGLP – przesłanie go nadleśnictwom do stosowania CZAS REALIZACJI do końca 2014 roku CEL 1. Zachowanie dobrego stanu populacji wilka gwarantującej jego trwałe istnienie w granicach kraju Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ WILK 8. Przygotowanie wytycznych i materiałów edukacyjnych dla Ośrodków Edukacji PrzyrodniczoLeśnej Ośrodki Edukacji Przyrodniczo-Leśnej prowadząc zajęcia z różnymi odbiorcami pełnią ważną rolę w edukacji ekologicznej społeczeństwa. Jednak często brakuje im materiałów i programów dydaktycznych dotyczących dużych drapieżników, dostosowanych do specyficznych potrzeb danej grupy. Aby wspomóc Ośrodki w realizacji swoich zadań należy na ich potrzeby opracować cele edukacyjne oraz zestaw informacji jakie powinny być przekazywane o dużych drapieżnikach różnym grupom społecznym (biologia i ekologia gatunku, rola dużych drapieżników w lasach, usługi ekosystemowe dostarczane środowisku przez duże drapieżniki, metodyka oraz zasady prowadzenia monitoringu populacji itp.). W oparciu o te materiały powinny zostać opracowane materiały edukacyjne w różnej formie (np. prezentacje multimedialne, płytki CD z materiałami edukacyjnymi, broszury, ulotki, gry planszowe, naklejki, zakładki, pamiątki), dostosowane do różnych grup społecznych i wiekowych. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych jednostka realizująca projekt ze środków zewnętrznych – zamówienie materiałów i programów dydaktycznych, po konsultacji z LP GDOŚ, instytucje naukowe i organizacje pozarządowe – konsultacje merytoryczne 37 MŚ - konsultacje merytoryczne CZAS REALIZACJI przygotowanie materiałów – do końca roku 2015, edukacja – do realizacji ciągłej CEL 1. Zachowanie dobrego stanu populacji tego drapieżnika gwarantującej jego trwałe istnienie w granicach kraju 4. Zwiększenie wiedzy o gatunku i akceptacji dla jego ochrony wśród społeczeństwa polskiego. 38 MAPA DROGOWA OCHRONY RYSIA W POLSCE Stan obecny Na terytorium Polski bytuje około 200 rysi, przy czym największa zwarta populacja, licząca około 100 osobników, występuje w Karpatach. Rejon północno-wschodniej Polski zasiedla około 65 rysi, a grupy tych kotów reintrodukowane w Puszczy Kampinoskiej oraz Piskiej liczą obecnie po około 10 osobników. Całkowitą liczebność rysi bytujących w Polsce uzupełnia nieliczna grupa (kilka osobników) z terenu Roztocza, ostatnio pojawiły się też doniesienia o stwierdzeniu tego gatunku w Karkonoszach, Górach Izerskich i na Pomorzu. W ciągu ostatnich trzydziestu lat, w naszym kraju obszar występowania rysia zmniejszył się. Ponadto, pomimo trwającej od 1995 roku ochrony ścisłej, gatunek nie wykazuje tendencji do rozszerzania zasięgu, a nawet powrotu na wcześniej zasiedlane tereny. W niektórych rejonach notuje się okresowe występowanie rysia (Puszcza Borecka i Romincka), sporadycznie pojawiają się też pojedyncze doniesienia o obserwowaniu osobników bądź tropów rysia w różnych rejonach zachodniej części kraju. Informacje te nie świadczą jednak o tworzeniu się nowych populacji, lecz o przypadkach migracji młodych osobników. Ryś po raz pierwszy znalazł się na liście gatunków chronionych w Polsce w 1995 r. w rozporządzeniu Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 stycznia 1995 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 1995 Nr 13, poz. 61). Obecnie gatunek ten jest objęty ochroną ścisłą na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348). Na obszarze Europy ryś jest chroniony Konwencją Berneńską. Jest on także wymieniony w załącznikach II i IV Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej, co oznacza, że jest to gatunek ważny dla Wspólnoty, wymagający ochrony ścisłej oraz wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony w ramach sieci NATURA 2000. Głównymi czynnikami utrudniającymi prawidłowe funkcjonowanie populacji rysia jest fragmentacja lasów, ograniczenie dostępności bazy pokarmowej, uproszczona struktura lasów i rozwój infrastruktury drogowej. Czynniki te utrudniają wzrost liczebny populacji oraz migracje osobników między nimi, które są niezbędne w celu zapewnienia jej odporności na wahania liczebne i spadek zmienności genetycznej. Dla zachowania rysia w faunie Polski w dłuższym okresie czasu, potrzebne jest podjęcie specjalnych działań ochronnych. Cele ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Rysia w Polsce. 39 Cele Celem planowanych działań jest umożliwienie utrzymania i rozwoju populacji rysia na terytorium Polski, aby przywrócić naturalne układy ekologiczne w lasach. Cel ten może zostać osiągnięty poprzez: 1. Uaktualnienie wiedzy o występowaniu rysia. 2. Utrwalenie populacji rysia w granicach obecnego obszaru występowania. 3. Odtworzenie populacji gatunku na obszarze dawnego zasięgu. 4. Umożliwienie przemieszczania się osobników między istniejącymi populacjami oraz zasiedlenia nowych terenów (w tym zachodniej części Polski). 40 Zadania Działania ochronne można podzielić na dwa etapy: ETAP I. OCHRONA ISTNIEJĄCEJ POPULACJI RYSIA RYŚ Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL 1. Zaktualizowanie informacji o zasięgu występowania rysia na terenie kraju wraz z opracowaniem cyfrowych map występowania gatunku Potrzebne jest zebranie z nadleśnictw (np. za pomocą ankiety) informacji o stwierdzeniu obecności rysia, bez podawania liczebności. Uwzględnić należy także informację o wycofaniu się z danego terenu drapieżników w ostatnich 5 latach. Dane te powinny być naniesione na mapy cyfrowe (przy wykorzystaniu SILP), dzięki czemu powstanie aktualna mapa zasięgu rysia. W tej samej ankiecie należy zadać także pytanie o obecność wilka i niedźwiedzia. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GIOŚ – instytucja odpowiedzialna za monitoring zwierząt – zlecenie realizacji monitoringu GDOŚ i DGLP – konsultacja metodyki monitoringu, pomoc organizacyjna przy realizacji do końca 2015 roku 1. Uaktualnienie wiedzy o występowaniu rysia 41 Gatunek: REKOMENDACJA RYŚ 2. Cykliczne prowadzenie ogólnopolskiego monitoringu występowania i liczebności rysia OPIS Dla skutecznej ochrony gatunku niezbędne jest posiadanie aktualnej wiedzy o jego występowaniu i liczebności. W związku z tym potrzebne jest cykliczne prowadzenie monitoringu występowania i liczebności rysia. Liczenia należy powtarzać co 6 lat, zgodnie z okresami sprawozdawczymi dotyczącymi stanu ochrony gatunków, wymaganymi przez Unię Europejską. Monitoring powinien obejmować wszystkie znane stanowiska rysia oraz kompleksy leśne, w których możliwe jest samoistne zasiedlenie przez ten gatunek (wskazane przez Instytut Biologii Ssaków PAN). Jednolita metodyka monitoringu oraz kompleksy leśne do przeprowadzenia liczeń powinna zostać wskazana przez ekspertów wyznaczonych przez Generalny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ). Dotychczas liczenia rysia w Polsce realizowane były lokalnie, w ramach projektów badawczych (np. w Puszczy Białowieskiej przez Instytut Biologii Ssaków PAN) i ochronnych (np. w Puszczy Piskiej przez leśników i WWF Polska) oraz zleconego przez GIOŚ monitoringu gatunków chronionych, a w skali całego kraju w ramach projektu zleconego przez DGLP. Zaproponowane działanie ma na celu usystematyzowanie sposobu zbierania danych oraz możliwość monitorowania zmian zasięgu i liczebności rysia w Polsce. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL GIOŚ – zlecenie monitoringu, DGLP – wsparcie organizacyjne w realizacji zadania na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe Zadanie do ciągłej realizacji 1. Uaktualnienie wiedzy o występowaniu rysia 42 RYŚ Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ 3. Objęcie rysi i ich siedlisk ochroną poprzez wpisywanie ich do SDF (Standardowych Formularzy Danych) obszarów Natura 2000 i uwzględnianie w planach zadań ochronnych Instytucje i osoby, które posiadają informacje o występowaniu rysia na obszarach Natura 2000, powinny wnioskować do rDOŚ o wpisanie tego gatunku do SDF danego obszaru. Pozwoli to na uwzględnienie w planach zadań ochronnych potrzeb siedliskowych i pokarmowych rysi, a przez to poprawienie stanu ich ochrony. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych RDOŚ – uzupełnianie zapisów w SDF, NGO, instytucje naukowe, nadleśnictwa – zgłaszanie do rDOŚ informacji o stwierdzeniu występowania rysi na obszarach Natura 2000. CZAS REALIZACJI Zadanie do ciągłej realizacji CEL 2. Utrwalenie populacji rysia w granicach obecnego obszaru występowania Gatunek: REKOMENDACJA OPIS RYŚ 4. Cykliczne prowadzenie ogólnopolskiego monitoringu występowania i liczebności ssaków kopytnych Celem działania jest zebranie i opracowanie danych dotyczących składu gatunkowego, liczebności i dynamiki populacji ssaków kopytnych w lasach zasiedlonych przez rysie oraz w lasach, gdzie przewidywana jest samoistna rekolonizacja przez ten gatunek (kompleksy leśne wskazane w ramach zadania 2). Liczenia należy przeprowadzić jednolitą metodą, wyniki wskazaną przez ekspertów wyznaczonych przez GDOŚ. Monitoring 43 powinien być powtarzany co 6 lat, zgodnie z okresami sprawozdawczymi dotyczącymi stanu ochrony gatunków, wymaganymi przez Unię Europejską. Zebrane informacje powinny zostać poddane analizie, której wyniki pozwolą na ocenę bazy pokarmowej rysia oraz na zaplanowanie odstrzałów zwierząt kopytnych na poziomie pozwalającym drapieżnikom na zaspokojenie swoich potrzeb, przy jednoczesnej ochronie lasu przed nadmiernymi szkodami. W przypadku planowanego wprowadzenia rysia do niezasiedlonego obecnie kompleksu leśnego, należy przeprowadzić tam ocenę liczebności ssaków kopytnych, a następnie prowadzić ich stały monitoring. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych MŚ – wskazanie metodyki i kompleksów do monitoringu, zlecenie opracowania wyników, PZŁ – wykonanie liczeń, CZAS REALIZACJI Instytucje naukowe prowadzące badania nad rysiem - pomoc w opracowaniu danych i wyznaczeniu liczby (procentu populacji) rodzimych zwierząt kopytnych niezbędnych dla zaspokojenia potrzeb pokarmowych drapieżników, przygotowanie raportu dla MŚ, GDOŚ, PZŁ i DGLP. wdrożenie do roku 2017, potem realizacja ciągła CEL 2. Utrwalenie populacji rysia w granicach obecnego obszaru występowania. 3. Odtworzenie populacji gatunku na obszarze dawnego zasięgu gatunku. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS RYŚ 5. Uwzględnianie obecności ssaków drapieżnych w planach pozyskania kopytnych W kompleksach leśnych, w których występuje ryś, plany łowieckie powinny uwzględniać potrzeby pokarmowe tego drapieżnika. Wielkość odstrzału powinna być planowana na podstawie uzyskanej w monitoringu wiedzy o liczebności saren i jeleni, a także o liczebności dużych drapieżników (wilków i rysi) i ich zapotrzebowaniu 44 ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI pokarmowym. Potrzebna jest nowelizacja Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie rocznych planów łowieckich i wieloletnich łowieckich planów hodowlanych planów łowieckich. MŚ – nowelizacja rozporządzenia Zadanie do ciągłej realizacji 2. Utrwalenie populacji rysia w granicach obecnego obszaru występowania CEL ETAP II. ROZSZERZANIE AREAŁU WYSTĘPOWANIA RYSIA RYŚ Gatunek: REKOMENDACJA 6. Wytypowanie kompleksów leśnych, które mogą zostać zasiedlone przez rysia OPIS Przy typowaniu obszarów, które mogą być zasiedlone przez rysia, należy uwzględnić takie czynniki jak: wielkość kompleksu leśnego, odległość od aktualnych ostoi rysia, odległości do sąsiednich kompleksów leśnych – potencjalnych miejsc rozprzestrzeniania się populacji, zróżnicowanie struktury drzewostanów, a także połączenia leśnymi korytarzami, które mogą stanowić drogę migracji zwierząt. Równolegle należy przeprowadzić analizę dostępnych informacji na temat bazy pokarmowej drapieżników, czyli zagęszczeń i rozmieszczenia ssaków jeleniowatych. Wytypowanie kompleksów należy wykonać w podziale na te, które mogą być samoistnie rekolonizowane przez rysie (ewentualnie przy wzmocnieniu korytarzy ekologicznych) oraz takie, w których celowe jest wsiedlanie tych zwierząt. Informacja o wytypowanych kompleksach powinna zostać przekazana do GDOŚ oraz DGLP. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadnia nie wymaga zmian prawnych 45 WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ IBS PAN (lub inna kompetentna instytucja naukowa) – przekazanie do GDOŚ oraz DGLP listy wytypowanych kompleksów. CZAS REALIZACJI do końca 2015 roku CEL 3. Odtworzenie populacji gatunku na obszarze dawnego zasięgu gatunku RYŚ Gatunek: REKOMENDACJA OPIS 7. Odtwarzanie i wzmacnianie leśnych korytarzy ekologicznych. Prawidłowe funkcjonowanie populacji rysia, gwarantujące jej stabilność wymaga dużej przestrzeni. Potrzebne jest więc połączenie większych kompleksów leśnych korytarzami ekologicznymi, umożliwiającymi rysiom dyspersję. Zadanie to powinno obejmować: a. Nałożenie warstw shp z przebiegiem korytarzy ekologicznych opracowanych i zaktualizowanych w 2012 r. w IBS PAN w Białowieży na cyfrowe mapy leśne i wygenerowanie mapy ilustrującej łączność pomiędzy kompleksami leśnymi. b. Wykonanie szczegółowej mapy obszarów priorytetowych do zalesień w celu odtworzenia łączności w obrębie korytarzy ekologicznych; c. Wprowadzanie do planów zagospodarowania przestrzennego województw oraz szczegółowych planów zagospodarowania przestrzennego gmin zapisów o przebiegu i ochronie korytarzy ekologicznych oraz potrzebie ich zalesiania. Informacja o konieczności ochrony korytarzy oraz ich lokalizacji w terenie powinna zostać przekazana do Urzędów Marszałkowskich, które są odpowiedzialne za tworzenie planów zagospodarowania przestrzennego województw. 46 d. Lokalizowanie zalesień na wskazanych terenach, ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI e. Wskazywanie lokalizacji i budowa przejść dla zwierząt przez drogi, tam gdzie stwierdzono problem ich barierowego wpływu na drożność korytarzy ekologicznych i siedliska drapieżników. Ochrona i odtwarzanie korytarzy ekologicznych jest zadaniem wymagającym zaangażowania wielu podmiotów. Wykupy gruntów na obszarach priorytetowych oraz ich zalesianie mogą być prowadzone w ramach projektu finansowanego ze środków zewnętrznych. Pozostałe działania powinny być zrealizowane w ramach rutynowej działalności różnych instytucji. Realizacja zadnia wymaga wprowadzenia właściwych zapisów do wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego GDOŚ - wykonanie szczegółowej mapy obszarów do zalesień, przekazanie do Urzędów Marszałkowskich informacji o potrzebie wpisywania korytarzy ekologicznych do wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego, RDOŚ - nadzór nad wprowadzaniem korytarzy ekologicznych do wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego, uwzględnianie potrzeb ochrony korytarzy przy uzgadnianiu decyzji środowiskowych, GDDKiA i inwestorzy - budowa przejść dla zwierząt nad drogami. Etapy a) i b) – do końca 2015 roku, Etapy c), d) i e) – realizacja ciągła. CEL 4. Umożliwienie przemieszczania się osobników między istniejącymi populacjami oraz zasiedlenia nowych terenów (w tym zachodniej części Polski) 47 RYŚ Gatunek: REKOMENDACJA OPIS 8. Przygotowanie i wdrożenie wytycznych dotyczących dostosowania struktury lasu do wymagań siedliskowych rysia W kompleksach leśnych, które mogą być samoistnie rekolonizowane przez rysie oraz przeznaczonych do restytucji gatunku należy zadbać o zapewnienie właściwych warunków siedliskowych. W szczególności chodzi o: a) różnicowanie struktury pionowej lasu poprzez zapewnienie odpowiedniej ilości podszytów (jeżeli ich brakuje), b) pozostawianie większej ilości powalonych drzew, c) różnicowanie struktury poziomej lasu (dostosowanie składu drzewostanu do warunków siedliskowych, pozostawianie miejsc otwartych) Potrzebny jest przegląd siedlisk i w razie potrzeby wdrożenie działań zmierzających do ich poprawy. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych rDOŚ – wpisywanie zaleceń do planów zadań ochronnych obszarów Natura 2000, w których ryś jest przedmiotem ochrony właściwe jednostki organizacyjne Lasów Państwowych –wdrażanie zaleceń dotyczących kształtowania siedlisk struktury lasu CZAS REALIZACJI działalność ciągła CEL 2. Utrwalenie populacji rysia w granicach obecnego obszaru występowania. 3. Odtworzenie populacji gatunku na obszarze dawnego zasięgu 48 RYŚ Gatunek: REKOMENDACJA OPIS 9. Realizacja projektu wsiedlania rysia do wytypowanych kompleksów, izolowanych od istniejących ostoi W ramach zadania nr 6, kompetentna instytucja naukowa wyznaczy kompleksy leśne, w których mogłyby występować rysie. Część z nich, np. w Polsce zachodniej, nie może być samoistnie zasiedlona, ze względu na dużą odległość od aktualnych ostoi gatunku oraz brak korytarzy ekologicznych. Utworzenie nowych populacji rysia pozwoliłoby zwiększyć liczebność i zasięg występowania gatunku w Polsce. Taki projekt powinien obejmować wieloletnie działania związane ze wzbogacaniem struktury lasu oraz wsiedlanie rysi różnymi metodami – translokacji odłowionych dzikich osobników, wpuszczanie zwierząt z hodowli, np. metodą „born to be free”. Należy zapewnić monitoring losów wsiedlanych zwierząt. Dobrym przykładem wsiedlania rysi jest projekt WWF Polska i RDLP w Olsztynie realizowany na terenie Puszczy Piskiej. W przypadku uzyskania zakładanego efektu tych działań można realizować analogiczne projekty w innych kompleksach leśnych. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadnia nie wymaga zmian prawnych podmiot realizujący projekt Etap I weryfikacja metod wsiedlania – do 2017 roku Etap II wsiedlanie rysi w nowych kompleksach leśnych – do 2025 roku CEL 3. Odtworzenie populacji gatunku na obszarze dawnego zasięgu 49 MAPA DROGOWA OCHRONY NIEDŹWIEDZIA BRUNATNEGO W POLSCE Stan obecny Niedźwiedzie brunatne występujące w Polsce stanowią niewielką i peryferyczną część dużej (ok. 8000 osobników) populacji zamieszkującej Karpaty. Liczebność niedźwiedzia w naszym kraju oszacowano na 95 osobników. Gatunek ten ma najwyższą liczebność w Bieszczadach (co najmniej 55 osobników) i w Tatrach (co najmniej 20 osobników), natomiast w ostojach położonych pomiędzy nimi oraz w Beskidzie Żywieckim liczebność jest bardzo niska (po kilka osobników). Na terenie Polski można wyróżnić dwa główne obszary reprodukcji niedźwiedzi: Tatry i Bieszczady. Łączność ekologiczna pomiędzy tymi rejonami jest bardzo ograniczona, zarówno po stronie polskiej, jak i słowackiej. Zgodnie z modelem siedliska niedźwiedzi, w polskiej części Karpat siedliska sprzyjające obecności niedźwiedzi pokrywają się z obszarem występowania gatunku, a więc nie ma więcej odpowiednich terenów, które mogłyby zostać zasiedlone. Cała polska część populacji ma charakter transgraniczny, areały wielu osobników obejmują tereny dwóch lub trzech państw (Polski, Słowacji i Ukrainy). Na terenie każdego z nich niedźwiedzie podlegają innym reżimom ochronnym: po stronie polskiej jest to gatunek ściśle chroniony, na Słowacji jednocześnie chroniony i łowny, a po stronie ukraińskiej łowny. Głównym zagrożeniem dla populacji niedźwiedzia brunatnego w Polsce jest utrata i fragmentacja siedlisk, spowodowana rozwojem zabudowy oraz infrastruktury drogowej i narciarsko-turystycznej. Inne zagrożenia to: pozyskanie łowieckie, przekształcanie struktury lasu na niekorzystną dla niedźwiedzia (brak możliwości schronienia i gawrowania), zmiany naturalnych zachowań, w tym powstawanie konfliktów z człowiekiem. Niedźwiedź, na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348) jest w Polsce gatunkiem ściśle chronionym, wymagającym ochrony czynnej. Ponadto zaliczony został do zwierząt, dla których wymagane jest ustalenie stref ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania i obowiązuje dla niego 500 m strefa ochronna wokół gawry w okresie od 1 listopada do 30 marca. W "Polskiej czerwonej księdze zwierząt" niedźwiedź ma status NT - gatunek niższego ryzyka, ale bliski zagrożenia. Niedźwiedź brunatny jest chroniony prze prawo międzynarodowe – wymieniony został w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej. Oznacza to, że jest gatunkiem wyznacznikowym dla typowania obszarów Natura 2000 - ma status gatunku priorytetowego. Niedźwiedzie chronione są również przez Konwencję Berneńską. Aby nie doszło do pogorszenia stanu populacji niedźwiedzia potrzebne jest podjęcie specjalnych działań ochronnych. Cele ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Niedźwiedzia Brunatnego w Polsce. 50 Cele Celem ochrony niedźwiedzia w Polsce jest: 1. Zachowanie lub rozszerzenie zasięgu gatunku w Polsce. 2. Zachowanie liczebności w Bieszczadach i Tatrach na poziomie nie niższym niż obecny. 3. Rozszerzenie obszaru stałego rozrodu niedźwiedzi na Beskid Niski, Beskid Sądecki i na Pogórze, tam gdzie warunki pozwalają, a także zwiększenie liczebności w tych rejonach. 4. Poprawa możliwości przemieszczania się (łączność między ostojami): ochrona i wzmocnienie korytarzy ekologicznych. 5. Zapobieganie zachowaniom odbiegającym od naturalnych (np. związanych z żerowaniem i gawrowaniem), w tym powodujących konflikty z człowiekiem. 51 Zadania NIEDŹWIEDŹ Gatunek: REKOMENDACJA 1. Wdrożenie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego na obszarze Karpat OPIS Brak ważnych planów zagospodarowania przestrzennego umożliwia niekontrolowany rozwój zabudowy, powodujący fragmentację siedlisk dogodnych dla niedźwiedzia i przerwanie korytarzy migracyjnych. Potrzebne jest wpływanie na samorządy różnego szczebla (wojewódzkie, powiatowe i gminne), aby tworzyły i zatwierdzały plany zagospodarowania przestrzennego. Plany te powinny hamować rozwój zabudowy rozproszonej i liniowej: uniemożliwić tworzenie się nowych osiedli w enklawach leśnych i na przebiegu korytarzy ekologicznych (zwłaszcza w tzw. „punktach krytycznych” - miejscach zwężenia korytarzy ekologicznych, np. przy przecięciu z drogami), a dopuścić lokowanie nowych budynków tylko w obrębie lub blisko istniejącej linii zabudowy. Powinny także uwzględniać kwestie związane z ochroną przyrody, w tym niedźwiedzia (ochrona korytarzy ekologicznych, ostoi, bazy pokarmowej). Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska powinny zwracać na te czynniki uwagę przy zatwierdzaniu ocen oddziaływania na środowisko projektów planów zagospodarowania przestrzennego. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ GDOŚ – przekazanie do Urzędów Marszałkowskich postulatu dotyczącego uwzględniania w planach zagospodarowania przestrzennego województw ochrony siedlisk niedźwiedzia i innych dużych drapieżników Urzędy Marszałkowskie – wprowadzanie odpowiednich zapisów do planów zagospodarowania przestrzennego województw, nadzór nad przenoszeniem tych zapisów do planów lokalnych CZAS REALIZACJI CEL do końca 2015 roku 1. Zachowanie lub rozszerzenie zasięgu gatunku w Polsce. 52 2. Zachowanie liczebności w Bieszczadach i Tatrach na poziomie nie niższym niż obecny. 3. Rozszerzenie obszaru stałego rozrodu niedźwiedzi na Beskid Niski, Beskid Sądecki i na Pogórze, tam gdzie warunki pozwalają, a także zwiększenie liczebności w tych rejonach. 4. Poprawa możliwości przemieszczania się (łączność między ostojami): ochrona i wzmocnienie korytarzy ekologicznych. NIEDŹWIEDŹ Gatunek: REKOMENDACJA OPIS 2. Odtwarzanie ciągłości korytarzy ekologicznych Areały osobnicze niedźwiedzi są bardzo rozległe, ponadto zwierzęta te podejmują długie wędrówki. Dla prawidłowego funkcjonowania populacji potrzebne jest utrzymanie lub odtworzenie ciągłości leśnych korytarzy ekologicznych, które pozwolą niedźwiedziom na swobodne migracje. Dlatego należy dążyć do zalesiania otwartych przestrzeni pomiędzy zasiedlonym przez ten gatunek kompleksami leśnymi. Zadanie to powinno obejmować: a. Nałożenie warstw shp z przebiegiem korytarzy ekologicznych wskazanych w załączniku C do Programu Ochrony Niedźwiedzia Brunatnego w Polsce, Selva i in. 2011, na cyfrowe mapy leśne i wygenerowanie mapy ilustrującej łączność pomiędzy kompleksami leśnymi. b. Wykonanie szczegółowej mapy obszarów priorytetowych do zalesień w celu odtworzenia łączności w obrębie korytarzy ekologicznych; c. Wprowadzanie do planów zagospodarowania przestrzennego województw oraz szczegółowych planów zagospodarowania przestrzennego gmin zapisów o przebiegu i ochronie korytarzy ekologicznych oraz potrzebie ich zalesiania. Informacja o konieczności ochrony korytarzy oraz ich lokalizacji w terenie powinna zostać przekazana do Urzędów Marszałkowskich, które są 53 odpowiedzialne za tworzenie planów zagospodarowania przestrzennego województw. d. Lokalizowanie zalesień na wskazanych terenach, ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ e. Wskazywanie lokalizacji i budowa przejść dla zwierząt przez drogi, tam gdzie stwierdzono problem barierowego wpływu na drożność korytarzy ekologicznych i siedliska drapieżników. Realizacja zadnia wymaga wprowadzenia właściwych zapisów do wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego rDOŚ – wpływanie na władze samorządowe, aby wpisywano zalesianie terenów łącznikowych w lokalnych planach zagospodarowania przestrzennego (w ramach opiniowania tych planów) GDOŚ wraz z instytucjami naukowymi – określenie rodzaju przejść nad drogami, właściwymi dla niedźwiedzia. GDDKiA – zlecanie budowy przejść dla zwierząt nad drogami, inne podmioty – realizacja projektu odtwarzania korytarzy CZAS REALIZACJI Etapy a) i b) – do końca 2015 roku, Etapy c), d) i e) – realizacja ciągła. 4. Poprawa możliwości przemieszczania się (łączność między ostojami): ochrona i wzmocnienie korytarzy ekologicznych. CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS NIEDŹWIEDŹ 3. Zmniejszenie lub nie zwiększanie natężenia ruchu pojazdów na drogach leśnych Ruch samochodów, zwłaszcza dużych transportowych, zakłóca spokój niedźwiedzi - w okresie zimowym powoduje wybudzenia ze snu zimowego, pomiędzy jesienią a wiosną wypłasza zwierzęta z danej okolicy. 54 W szczególności tworzenie nowych utwardzonych dróg leśnych ułatwia dostęp do ostoi niedźwiedzi, w tym również przez osoby nieupoważnione (nielegalne wjazdy pojazdami motorowymi). Dlatego na obszarach występowania niedźwiedzi należy unikać wyznaczania nowych dróg leśnych (szczególnie dużych, odpowiednich dla ciężkiego sprzętu) oraz polepszania jakości istniejących (poszerzania, zmieniania właściwości w sposób umożliwiający rozwijanie dużych prędkości). Szczególnie duże zakłócenia w środowisku niedźwiedzia może spowodować zwiększenie ruchu pojazdów, spowodowane przez dopuszczenie na drogach leśnych ruchu lokalnego lub przekształcenie ich w drogi publiczne. W związku z tym nie powinno się dopuszczać do takich sytuacji. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych rDLP, nadleśnictwa – uwzględniające ochronę niedźwiedzi planowanie ruchu pojazdów po terenie zarządzanym przez Lasy Państwowe, rDOŚ – zwrócenie uwagi na potrzebę ochrony niedźwiedzi w procesie wydawania decyzji środowiskowych na budowę lub remont dróg. Działanie do ciągłej realizacji CEL 1. Zachowanie lub rozszerzenie zasięgu gatunku w Polsce. 2. Zachowanie liczebności w Bieszczadach i Tatrach na poziomie nie niższym niż obecny. 3. Rozszerzenie obszaru stałego rozrodu niedźwiedzi na Beskid Niski, Beskid Sądecki i na Pogórze, tam gdzie warunki pozwalają, a także zwiększenie liczebności w tych rejonach. 55 NIEDŹWIEDŹ Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI 4. Wdrożenie planów ochrony dla obszarów Natura 2000, na których występują niedźwiedzie Dla obszarów Natura 2000, w których występuje niedźwiedź, w miarę możliwości, zamiast planów zadań ochronnych powinno się opracować plany ochrony, gdyż mogą one skuteczniej wpływać na lokalne dokumenty planistyczne. W opracowaniach tych należy zwrócić uwagę na zapewnienie niedźwiedziom właściwych warunków bytowania oraz migracji. Plany te powinny zostać jak najszybciej zatwierdzone i wdrożone do realizacji. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ – wytypowanie obszarów Natura 2000, dla których należy opracować plany ochrony rDOŚ – zlecenie opracowania planów ochrony do końca 2016 roku 1. Zachowanie lub rozszerzenie zasięgu gatunku w Polsce. CEL 2. Zachowanie liczebności w Bieszczadach i Tatrach na poziomie nie niższym niż obecny. 3. Rozszerzenie obszaru stałego rozrodu niedźwiedzi na Beskid Niski, Beskid Sądecki i na Pogórze, tam gdzie warunki pozwalają, a także zwiększenie liczebności w tych rejonach. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS NIEDŹWIEDŹ 5. Wdrożenie Krajowej Strategii Ochrony Niedźwiedzia Brunatnego Ze względu na peryferyjność polskiej populacji niedźwiedzia brunatnego oraz wrażliwość na przekształcenia 56 siedliska, gatunek ten jest szczególnie narażony na wyginięcie na terenie naszego kraju. Potrzebne jest wdrożenie strategii ochrony niedźwiedzia, która ukierunkuje prace ochronne oraz powstrzyma degradacje siedlisk. Strategia powinna być przyjęta przez instytucje odpowiedzialne za ochronę przyrody na szczeblu krajowym, a jej zalecenia skierowane do realizacji na szczeblu lokalnym. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych. GDOŚ – zakończenie weryfikacji i uzupełniania projektu Strategii i jej zatwierdzenie do końca 2015 roku 1. Zachowanie lub rozszerzenie zasięgu gatunku w Polsce. CEL 2. Zachowanie liczebności w Bieszczadach i Tatrach na poziomie nie niższym niż obecny. 3. Rozszerzenie obszaru stałego rozrodu niedźwiedzi na Beskid Niski, Beskid Sądecki i na Pogórze, tam gdzie warunki pozwalają, a także zwiększenie liczebności w tych rejonach. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS NIEDŹWIEDŹ 6. Wzmocnienie współpracy międzynarodowej dla ochrony transgranicznej populacji niedźwiedzia Ponieważ cała polska populacja niedźwiedzia brunatnego ma charakter transgraniczny, wszystkie występujące w naszym kraju niedźwiedzie są zagrożone polowaniami odbywającymi się w Słowacji i na Ukrainie. Dlatego potrzebne jest wstrzymanie odstrzału tego gatunku w strefie przygranicznej w tych dwóch państwach. Szerokość przygranicznego pasa wolnego od polowań powinna być zróżnicowana w zależności od regionu i zapewnić możliwość migracji osobników. W celu wprowadzenia zakazu polowań w strefie przygranicznej 57 w Słowacji i na Ukrainie konieczne są ustalenia na szczeblu międzyrządowym, a także przedstawianie problemu na forum Komisji Europejskiej. Wskazane byłoby także regularne organizowanie międzynarodowych (polsko-słowacko-ukraińskich) konferencji poświęconych ochronie transgranicznych populacji zwierząt, w tym niedźwiedzia, na którą zaproszeni byliby przedstawiciele ministerstw odpowiedzialnych za ochronę przyrody, biolodzy i organizacje pozarządowe. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych Ministerstwo Środowiska – podjęcie rozmów z odpowiednimi ministerstwami Ukrainy i Słowacji, zainteresowanie problemem właściwych forów Unii Europejskiej, zorganizowanie konferencji do końca 2014 roku 1. Zachowanie lub rozszerzenie zasięgu gatunku w Polsce. CEL 2. Zachowanie liczebności w Bieszczadach i Tatrach na poziomie nie niższym niż obecny. 3. Rozszerzenie obszaru stałego rozrodu niedźwiedzi na Beskid Niski, Beskid Sądecki i na Pogórze, tam gdzie warunki pozwalają, a także zwiększenie liczebności w tych rejonach. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS NIEDŹWIEDŹ 7. Analiza warunków siedliskowych i ich polepszenie na obszarach pomiędzy rejonami reprodukcji w Tatrach i Bieszczadach Pomiędzy obszarami stałego rozrodu (Tatry i Bieszczady) należy poprawić warunki dla bytowania niedźwiedzi, zwłaszcza gawrowania, które jest jednoznaczne z rozrodem. Potrzebna jest analiza (pod kątem potrzeb tego gatunku) istniejących warunków siedliskowych, zwłaszcza w Beskidzie Niskim i Sądeckim, oraz opracowanie, a następnie wdrożenie planu ich poprawy dla niedźwiedzi. W szczególności chodzi o zapewnienie niedźwiedziom lepszych warunków do schronienia, utrudnienie dostępu ludziom do tych 58 terenów oraz wzbogacenie naturalnej bazy żerowej w okresie jesiennym. Potrzebne jest zachowanie leśnych gatunków drzew i krzewów owocowych, np. dzikiej wiśni, maliny, jeżyny, gruszy i jabłoni, a także buka i leszczyny, a w razie potrzeby zwiększenie ich ilości. Należy także zapewnić niedźwiedziom spokój (sezonowe ograniczanie prac leśnych i ruchu turystycznego, zakaz zbierania poroży) w okresie gawrowania. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI GDOŚ – wykonanie analizy siedlisk i opracowanie zaleceń dotyczących ich poprawy Jednostki organizacyjne Lasy Państwowe – realizacja zaleceń wynikających z ww. analizy. Możliwe jest też zrealizowanie tego zadania w ramach projektu finansowanego z funduszy zewnętrznych do końca roku 2016 analiza warunków, działania poprawiające siedlisko do roku 2020 3. Rozszerzenie obszaru stałego rozrodu niedźwiedzi na Beskid Niski, Beskid Sądecki i na Pogórze, tam gdzie warunki pozwalają, a także zwiększenie liczebności w tych rejonach. CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych NIEDŹWIEDŹ 8. Ochrona miejsc gawrowania i rozrodu niedźwiedzi W rejonach stałego gawrowania potrzebne jest zapewnienie niedźwiedziom dogodnych kryjówek oraz spokoju. Na obszarach występowania niedźwiedzia należy wyznaczyć rejony najdogodniejsze do gawrowania i objąć je ochroną zapewniającą dogodne warunki dla snu zimowego. W ramach prowadzonej gospodarki leśnej powinno się zadbać o zachowanie struktury lasu pozwalającej na ukrycie się i założenie gawry (wykroty, wielopiętrowa struktura ograniczająca widoczność w lesie), a także ograniczyć do niezbędnego minimum prace w okresie zimowym, aby zapewnić zwierzętom spokój. W rejonach gawrowania należy wzmocnić kontrolę prowadzoną przez służby parków narodowych i straż leśną, w celu 59 zapobiegania nielegalnej penetracji obszarów leśnych (np. ograniczyć zbieranie poroży jeleni, wjeżdżanie skuterami śnieżnymi i innymi pojazdami). ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych rDOŚ – przygotowanie wytycznych dotyczących wyznaczania rejonów gawrowania i zachowania w nich odpowiednich kryjówek parki narodowe, nadleśnictwa – wyznaczanie w terenie granic rejonów gawrowania, wzbogacanie siedliska, zapewnienie spokoju w okresie zimowym zadanie do ciągłej realizacji 1. Zachowanie lub rozszerzenie zasięgu gatunku w Polsce. CEL 2. Zachowanie liczebności w Bieszczadach i Tatrach na poziomie nie niższym niż obecny. 3. Rozszerzenie obszaru stałego rozrodu niedźwiedzi na Beskid Niski, Beskid Sądecki i na Pogórze, tam gdzie warunki pozwalają, a także zwiększenie liczebności w tych rejonach. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS NIEDŹWIEDŹ 9. Minimalizowanie możliwości powstawania konfliktów związanych z występowaniem niedźwiedzia i działalnością człowieka W celu zmniejszenia możliwości powstawania sytuacji konfliktowych pomiędzy ludźmi a występującymi w sąsiedztwie niedźwiedziami, należy podjąć niżej wymienione działania: a) Pasieki zlokalizowane w lasach w obrębie ostoi niedźwiedzi należy zabezpieczać ogrodzeniami elektrycznymi. Wykonanie takiego zabezpieczenia powinno być warunkiem wydania zgody na ustawienie uli na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe. W przypadku najczęściej 60 uszkadzanych uli stojących na gruntach prywatnych należy umożliwić dofinansowanie zakupu zabezpieczenia z funduszy przeznaczonych na ochronę przyrody. Wypłata odszkodowania za zniszczone ule powinna być uwarunkowana wykorzystaniem odpowiednich zabezpieczeń przed niedźwiedziem (ogrodzenia elektryczne skonstruowane zgodnie z zaleceniami rDOŚ). b) Należy stosować odstraszanie niedźwiedzi problemowych, czyli np. takich, które przyzwyczaiły się do żerowania w magazynach pasz i żywności, wsiach, przy schroniskach turystycznych i innych miejscach zagospodarowanych przez człowieka. O konieczności i sposobie odstraszania muszą decydować służby ochrony przyrody. c) Pojemniki na śmieci wzdłuż szlaków turystycznych powinny zostać zlikwidowane. Na początku i na końcu szlaku można ustawić wyłącznie pojemniki posiadające zabezpieczenia przed niedźwiedziami. d) Należy prowadzić działania edukacyjne (tablice w terenie, artykuły w prasie turystycznej i popularnej, audycje radiowe i telewizyjne) dotyczące właściwego zachowania się ludzi przebywających w ostojach niedźwiedzi, w tym negatywnych skutków dokarmiania zwierząt. Należy też informować o właściwym sposobie zachowania się, podczas spotkania niedźwiedzia w terenie. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania wymaga zmiany zapisów w ustawie o ochronie przyrody, dotyczących warunków wypłat odszkodowań za szkody wyrządzane przez zwierzęta rDOŚ – wprowadzenie regulacji prawnych dotyczących odstraszania niedźwiedzi oraz zorganizowanie wykwalifikowanych grup do realizacji takich zadań rDLP – wprowadzenie obowiązku zabezpieczania pasiek ustawianych na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe parki narodowe, nadleśnictwa – ustawienie zabezpieczonych przed niedźwiedziami pojemników na śmieci, ustawienie tablic edukacyjnych dla turystów, organizacje pozarządowe – prowadzenie kampanii medialnej 61 CZAS REALIZACJI zadanie do ciągłej realizacji 5. Zapobieganie zachowaniom odbiegającym od naturalnych (np. związanych z żerowaniem i gawrowaniem), w tym powodujących konflikty z człowiekiem. CEL Gatunek: REKOMENDACJA NIEDŹWIEDŹ 10. Wprowadzenie na terenie występowania niedźwiedzia okresowego zakazu dokarmiania dzikich zwierząt paszami treściwymi OPIS Dokarmianie niedźwiedzi może zmieniać ich naturalne zachowania związane z żerowaniem, snem zimowym i przemieszczaniem się. Dlatego bezwzględnie nie należy prowadzić dokarmiania tych zwierząt, jeśli nie ma dowodów na niedostatek naturalnej karmy. Niedźwiedzie korzystają też z niektórych rodzajów karmy wykładanej zimą dla zwierząt kopytnych. Dostęp do pokarmu zimą może być jednym z czynników decydujących o tym, czy niedźwiedzie przystępują do gawrowania Na obszarze występowania niedźwiedzi powinien zostać wprowadzony okresowy zakaz stosowania pasz treściwych (np. kukurydzy, buraków) i zastąpienie ich paszami objętościowymi (siano, sianokiszonka). Ograniczenia te powinny obowiązywać od połowy listopada do końca grudnia, a w przypadku wczesnych ostrych zim do 2 tygodni od pojawienia się utrzymującej się pokrywy śnieżnej i mrozów. Należy monitorować skutki tego działania na zachowanie niedźwiedzi (liczba osobników aktywnych zimą, udział pasz treściwych w diecie niedźwiedzi) i w razie potrzeby odpowiednio modyfikować postępowanie związane z dokarmianiem. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ rDLP – wprowadzenie na trenie występowania niedźwiedzi zasad zimowego dokarmiania zwierząt rDOŚ – umieszczenie w planie zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000, w których występują niedźwiedzie zapisów regulujących zimowe dokarmianie zwierząt 62 PZŁ – ograniczenie stosowania pasz treściwych do dokarmiania dzikich zwierząt Instytucja realizująca projekt badawczy - monitoring CZAS REALIZACJI wprowadzenie okresowego zakazu – do końca 2015 roku monitoring efektów – do końca 2018 roku 5. Zapobieganie zachowaniom odbiegającym od naturalnych (np. związanych z żerowaniem i gawrowaniem), w tym powodujących konflikty z człowiekiem. CEL Gatunek: REKOMENDACJA NIEDŹWIEDŹ 11. Powołanie grupy ekspertów oraz osób przeszkolonych w zakresie działań dotyczących ochrony niedźwiedzi OPIS Podejmowanie decyzji, które dotyczą niedźwiedzi i ich siedlisk wymaga opinii ekspertów, którzy będą w stanie przewidzieć konsekwencje realizowanych działań. Potrzebna jest też grupa osób przeszkolonych w postępowaniu z niedźwiedziami w sytuacjach kryzysowych. Należy powołać grupę ekspertów ds. niedźwiedzi, działającą przy rDOŚ. Zadaniem grupy byłoby opiniowanie projektów działań ochrony czynnej, decyzji dotyczących sposobu reakcji na problemy stwarzane przez niedźwiedzie, opiniowanie pod kątem potrzeb ochrony tego gatunku projektów dokumentów planistycznych, aktów prawnych itp. oraz podejmowania działań w sytuacjach kryzysowych. Możliwe jest podzielenie tej grupy na dwa zespoły: ekspertów-konsultantów oraz specjalistów od interwencji terenowych (wykonawców zaleceń). ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ rDOŚ – powołanie grup i szczegółowe określenie ich zadań oraz trybu pracy. 63 CZAS REALIZACJI do końca roku 2014 1. Zachowanie lub rozszerzenie zasięgu gatunku w Polsce. CEL 2. Zachowanie liczebności w Bieszczadach i Tatrach na poziomie nie niższym niż obecny. 3. Rozszerzenie obszaru stałego rozrodu niedźwiedzi na Beskid Niski, Beskid Sądecki i na Pogórze, tam gdzie warunki pozwalają, a także zwiększenie liczebności w tych rejonach. 4. Poprawa możliwości przemieszczania się (łączność między ostojami): ochrona i wzmocnienie korytarzy ekologicznych. 5. Zapobieganie zachowaniom odbiegającym od naturalnych (np. związanych z żerowaniem i gawrowaniem), w tym powodujących konflikty z człowiekiem. Gatunek: REKOMENDACJA NIEDŹWIEDŹ 12. Zbieranie informacji i prowadzenie bazy danych OPIS Dla skutecznej ochrony niedźwiedzia potrzebna jest aktualna wiedza na temat zasięgu występowania, liczebności populacji i trendów zmian, a także problemów, jakie zwierzęta powodują w gospodarce człowieka. Potrzebne jest stworzenie bazy danych o niedźwiedziu. Należy opracować procedurę zbierania i przekazywania danych dotyczących występowania, rozrodu, aktywności w zimie, miejsc gawrowania i sytuacji konfliktowych z udziałem niedźwiedzi. Potrzebne jest wskazanie instytucji odpowiedzialnej za gromadzenie, przetwarzanie i udostępnianie tych informacji. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI GDOŚ - zlecenie wykonania i prowadzenia bazy danych, MŚ – zapewnienie połączenia centralnej bazy z innymi krajowymi bazami przyrodniczymi, 64 ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL zawierającymi informacje o niedźwiedziu do końca roku 2014 1. Zachowanie lub rozszerzenie zasięgu gatunku w Polsce. 2. Zachowanie liczebności w Bieszczadach i Tatrach na poziomie nie niższym niż obecny. 3. Rozszerzenie obszaru stałego rozrodu niedźwiedzi na Beskid Niski, Beskid Sądecki i na Pogórze, tam gdzie warunki pozwalają, a także zwiększenie liczebności w tych rejonach. 4. Poprawa możliwości przemieszczania się (łączność między ostojami): ochrona i wzmocnienie korytarzy ekologicznych. 5. Zapobieganie zachowaniom odbiegającym od naturalnych (np. związanych z żerowaniem i gawrowaniem), w tym powodujących konflikty. 65 MAPA DROGOWA OCHRONY GŁUSZCA W POLSCE Stan obecny Głuszec jest gatunkiem borealnym, występuje w rozległych, starych iglastych lasach, o luźnym zwarciu drzewostanu i obficie występującą w runie borówką czernicą. W początku XX w. występował w większych puszczach na wschodzie kraju, w Karpatach, Sudetach, dużych kompleksach leśnych na Śląsku oraz na Pomorzu. Obecnie jest to gatunek silnie zagrożony wyginięciem i zasiedla tylko cztery rejony Polski: 1. Najliczniejsza w naszym kraju populacja, szacowana na około 285-325 osobników, występuje w Karpatach Zachodnich. Ptaki zasiedlają Pasmo Radziejowej w Beskidzie Sądeckim, Gorce, Tatry, Beskid Żywiecki, Beskid Śląski oraz sporadycznie obserwuje się je w Beskidzie Wyspowym. 2. Drugi obszar występowania głuszca to Lasy Janowskie i Puszcza Solska. Szacuje się, że populacja ta liczy ok. 100 osobników. 3. Następnym obszarem jest Puszcza Augustowska (Nadleśnictwa: Pomorze, Augustów), gdzie żyje 30-40 ptaków, w dwóch izolowanych już skupiskach. 4. Czwartym obszarem występowania głuszca są Bory Dolnośląskie, gdzie trwa restytucja (reintrodukcja) głuszców, których rodzima populacja wyginęła na początku XXI wieku. W latach 2009 – 2012 wsiedlono 70 osobników. Obecnie żyje tam ok. 40 głuszców. W Beskidzie Śląskim i w Beskidzie Żywieckim w latach 2003-2012 wypuszczono 475 ptaków z hodowli w Nadleśnictwie Wisła, a w latach 2010-2012 wypuszczono 45 głuszców w Beskidzie Sądeckim w Nadleśnictwie Nawojowa. Można przypuszczać, że stosunkowo dobra kondycja populacji głuszca w Beskidzie Żywieckim i w Beskidzie Śląskim jest efektem ciągłego wspomagania jej ptakami z hodowli. Potwierdzają to obserwacje znakowanych dorosłych ptaków, w tym kur wodzących młode. Chociaż hodowla głuszców i wsiedlanie pochodzących z niej ptaków jest zadaniem niezwykle trudnym, to wydaje się, że może ono mieć duże znaczenie dla zachowania gatunku w naszym kraju. Decydującą rolę w ochronie głuszca odgrywają Lasy Państwowe, które są odpowiedzialne za zachowanie siedlisk, a także prowadzą i finansują hodowlę oraz realizują programy ochrony i restytucji gatunku. Wszystkie krajowe populacje są silnie zagrożone wyginięciem. Szybszy spadek liczebności głuszca następuje na nizinach, populacje górskie są stabilniejsze. Głuszec, na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348) jest w Polsce gatunkiem ściśle chronionym, wymagającym ochrony czynnej. Tokowiska podlegają ochronie strefowej, ze strefą ochrony całorocznej w promieniu do 200 m od tokowiska, oraz strefą ochrony okresowej obowiązującą od 1.02 do 31.05. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt głuszec otrzymał status CR - skrajnie zagrożony wyginięciem. Głuszec objęty jest ochroną także przez prawo międzynarodowe. Gatunek ten jest wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej Unii Europejskiej (wymaga ochrony także 66 przez zachowanie siedlisk) oraz w Załączniku II Konwencji Berneńskiej (wymaga ochrony ścisłej). Za najważniejsze przyczyny spadku liczebności głuszca uważa się zmniejszenie powierzchni i fragmentację dogodnych siedlisk, wysoką presję drapieżników oraz płoszenie przez ludzi, penetrujących obszary występowania gatunku. Zwraca się też uwagę na niekorzystny wpływ zmian klimatycznych. Prowadzona dotychczas ochrona tego gatunku nie przynosi oczekiwanych efektów. Ochrona strefowa, której podlegają tylko tokowiska, nie zabezpiecza wszystkich potrzeb ptaków, które mają znacznie większe wymagania przestrzenne (roczny areał osobniczy to kilkaset ha). Ochrona strefowa nie zabezpiecza np. miejsc gniazdowania i wodzenia młodych, a także ostoi zimowych. Realizowane dotychczas projekty ochrony czynnej nie powstrzymały spadku liczebności gatunku, gdyż nie eliminowały wszystkich najważniejszych zagrożeń. Aby zachować głuszca w polskich lasach potrzebne są intensywne działania ochronne. Cele ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu, zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Głuszca w Polsce. Cele 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce. 2. Restytucja gatunku w wytypowanych kompleksach leśnych. 3. Zabezpieczenie lokalnych genotypów zachowanych w naturalnych populacjach głuszca. 67 Zadania I. Monitoring GŁUSZEC Gatunek: REKOMENDACJA 1. Wdrożenie jednolitego systemu monitoringu głuszca OPIS Potrzebne jest wdrożenie jednolitego systemu monitoringu, obejmującego wszystkie krajowe stanowiska, polegającego na wykonaniu liczeń głuszców na tokowiskach oraz prowadzeniu całorocznych obserwacji w ostojach (nanoszenie na mapę wszystkich obserwacji głuszców oraz śladów ich obecności). Zalecana metodyka (Zawadzka et al. 2009) zawarta jest w Poradniku Metodycznym Monitoring Ptaków Lęgowych (Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red.) Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią, GIOŚ, Warszawa). Nieco inną metodykę należy stosować w ostojach Karpackich (Żurek Z., Armatys P. 2011.Występowanie głuszca Tetrao urogallus w polskich Karpatach Zachodnich – wnioski z monitoringu w latach 2005–2010 oraz końcowa ocena liczebności karpackich subpopulacji głuszca i cietrzewia. Stud. i Mat. CEPL, Rogów 13 (27): 229–240). Krajowy monitoring głuszca i cietrzewia powinien być włączony do Państwowego Monitoringu Ptaków, organizowanego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Główny Inspektorat Ochrony Środowiska – wdrożenie krajowego programu monitoringu głuszca organizacje przyrodnicze – przekazanie informacji na temat aktualnych rejonów występowania oraz pomoc w dopracowaniu ostatecznej wersji metodyki monitoringu CZAS REALIZACJI wdrożenie do końca 2016 roku, później realizacja ciągła CEL 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce 68 II. Gospodarka leśna GŁUSZEC Gatunek: REKOMENDACJA 2. Wyznaczenie granic ostoi OPIS Działania dla ochrony głuszca powinny być prowadzone na obszarze wykorzystywanym przez lokalną populację (ostoi), a nie tylko w obrębie stref ochronnych wokół tokowisk. Za ostoję należy uznać wszystkie oddziały leśne, które są wykorzystywane przez głuszce w cyklu rocznym (do toków, zakładania gniazd, wodzenia piskląt, pierzenia, żerowania, zimowania). Potrzebne jest jednoznaczne wyznaczenie granic ostoi głuszca i prowadzenie na ich obszarze gospodarki leśnej, uwzględniające potrzeby tego gatunku. Ostoja nie będzie formą ochrony w rozumieniu obecnych zapisów rozporządzenia, gdyż nie będzie zabraniała prowadzenia prac leśnych. Może być wyznaczana na podstawie decyzji zarządcy terenu: nadleśnictwa lub parku narodowego. W granicach wyznaczonej ostoi rodzaj i terminy prac będą uwzględniały potrzeby ochrony głuszca. Ostoje powinny obejmować oddziały, w których obserwowano głuszce lub znajdowano ślady ich obecności. Dane o miejscach stwierdzenia głuszców powinny być gromadzone przez leśników i innych obserwatorów w postaci zestandaryzowanych kart obserwacji całorocznych. Wypełnione karty należy archiwizować jako załączniki do kronik programu ochrony przyrody w nadleśnictwach i w parkach narodowych (stwierdzenia na ich terenie), a kopie z nadleśnictw przekazać do rDOŚ. W ramach ostoi oraz pomiędzy sąsiednimi ostojami potrzebne jest wyznaczenie korytarzy ekologicznych (utrzymania połączeń poprzez zachowanie odpowiedniego siedliska gatunku) dających możliwość dyspersji i swobodnego przemieszczania się ptaków. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania wymaga wprowadzenia zapisu w rozporządzeniu o ochronie gatunkowej zwierząt, zgodnie z którym wyznaczanie ostoi byłoby jednym ze sposobów ochrony gatunku. WSKAZANIE INSTYTUCJI Ministerstwo Środowiska – zmiana rozporządzenia o ochronie gatunkowej zwierząt właściwe dla danej ostoi nadleśnictwo – powołanie ostoi i wyznaczenie jej granic 69 ODPOWIEDZIALNEJ właściwe dla danej ostoi regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska – powołanie ostoi na gruntach prywatnych, właściwe dla danej ostoi regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych – uzgadnianie granic ostoi w lasach, wprowadzanie ich do planów urządzania lasu (podczas opracowywania nowych lub rewizji obowiązujących) organizacje pozarządowe (np. Komitet Ochrony Kuraków) oraz rDOŚ – przekazanie do nadleśnictw i rDLP informacji o rejonach występowania głuszca, konsultacje zasad wyznaczania ostoi, opiniowanie przebiegu granic, konsultacja propozycji wzoru karty obserwacji. CZAS REALIZACJI do końca 2015 roku CEL 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce Gatunek: REKOMENDACJA OPIS GŁUSZEC 3. Ustalenie sposobu zagospodarowania ostoi Dla wyznaczonego obszaru ostoi należy wskazać sposoby prowadzenia gospodarki leśnej, takie jak powierzchnia zrębów, rodzaj rębni (preferencja rębni złożonych o długim okresie odnowienia), rozmiar użytkowania, utrzymanie optymalnego dla głuszca składu gatunkowego, zwarcia, udziału podszytu i podrostu, struktury powierzchniowej i przestrzennej klas wieku, ustalenie tras wywozu drewna minimalizujących płoszenie ptaków, ustalenie terminów wykonywania prac leśnych, analiza planów inwestycji drogowych i uwzględnienie przy ich planowaniu potrzeb ochrony kuraków. Takie wytyczne powinny zostać opracowane indywidualnie dla każdej ostoi i wprowadzone do planów zadań ochronnych (na obszarach Natura 2000) oraz do planów urządzania lasu, podczas jego opracowywania lub rewizji. 70 ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych Ministerstwo Środowiska – wprowadzenie wytycznych do tworzenia planów zadań ochronnych obszarów Natura 2000, zobowiązujących do ustalania szczególnych zasad gospodarowania w ostojach głuszców właściwe dla danej ostoi regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska – nadzór nad właściwym wprowadzeniem szczególnych zasad gospodarowania w ostojach głuszca do planów zadań ochronnych obszarów Natura 2000 regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych – wprowadzenie wytycznych do planów urządzania lasu oraz uproszczonych planów urządzania lasu organizacje pozarządowe – opiniowanie propozycji zapisów CZAS REALIZACJI Etap I - do 2017 roku należy przeprowadzić wstępne weryfikacje zapisów PUL i projekt rewizji zapisów. Etap II - do 2024 roku we wszystkich nadleśnictwach „głuszcowych” należy wprowadzić ostateczne wytyczne w aktualnych rewizjach PUL. 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS GŁUSZEC 4. Ocena jakości siedlisk Należy przeprowadzić ocenę przydatności dla głuszca siedlisk jednolitą, wyznaczoną na podstawach naukowych metodą. W oparciu o uzyskane wyniki należy sformułować zalecenia, dotyczące poprawy jakości siedlisk. 71 Ocenę jakości siedlisk wykonało w latach 2011-2012 Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, jednak obejmowała ona tylko część obszarów zasiedlanych przez głuszca. Potrzebne jest dokończenie tych działań, polegające na przeprowadzeniu oceny pozostałej części ostoi, a także przyległych dogodnych drzewostanów, które mogą być potencjalnie zasiedlone przez głuszca. Zadanie może być wykonane w ramach projektu finansowanego z funduszy zewnętrznych. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych Podmiot realizujący projekt – pozyskanie środków i wykonanie oceny WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Etap I - do 2017 roku wykonanie oceny na terenach zasiedlanych przez głuszce, gdzie nie była ona wykonana Etap II – do 2027 roku ponowna ocena jakości po 10 latach 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce CEL GŁUSZEC Gatunek: REKOMENDACJA OPIS 5. Monitoring i redukcja drapieżników Na terenie obwodów łowieckich i OHZ obejmujących ostoje kuraków należy prowadzić monitoring i redukcję liczebności ssaków drapieżnych (lisa, jenota, szopa, kuny leśnej, borsuka). W obwodach tych należy znieść limit odstrzału tych gatunków. Ponadto zalecane jest ograniczenie liczebności dzików. Dopuszczalne zagęszczenia dzików w obwodach łowieckich z ostojami głuszca powinny być określone w planie zadań ochronnych dla ostoi Natura 2000 (zgodność z Wieloletnim Łowieckim Planem Hodowlanym). Dodatkowym zadaniem jest monitoring liczebności i drapieżnictwa na głuszcu ptaków szponiastych oraz kruka. W przypadku stwierdzenia zbyt wysokiej presji tych drapieżników na kuraki, należy występować do rDOŚ 72 o zgodę na odłów i przemieszczanie, ograniczenie liczebności przez likwidację gniazd przed złożeniem jaj, a wyjątkowo także na odstrzał kruków i/lub ptaków szponiastych. Wyniki monitoringu mogą być decydującym argumentem za wydaniem zgody na takie działania. Z działaniem tym powinna być powiązana gospodarka łowiecka w zakresie obejmującym dokarmianie zwierząt i organizacje polowań zbiorowych. Działania te powinny zostać zabronione na obszarze ostoi głuszca. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania może wymagać zmian prawnych w zakresie wprowadzenia do Wieloletniego Łowieckiego Planu Hodowlanego limitu liczebności dzików i ssaków drapieżnych, uwzględniającego potrzeby ochrony głuszca PZŁ (obwody łowieckie), nadleśnictwo (OHZ) – prowadzenie redukcji zwierząt, dostosowanie gospodarki łowieckiej eksperci - monitoring ptaków szponiastych i kruka zadanie do ciągłej realizacji 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce CEL III. Antropopresja Gatunek: REKOMENDACJA OPIS GŁUSZEC 6. Ograniczenie możliwości przebywania w obrębie ostoi Płoszenie głuszców, zwłaszcza w sezonie rozrodczym, jest jedną z najistotniejszych przyczyn spadku ich liczebności. Pojawiający się w ostojach ludzie mogą zakłócać przebieg toków, płoszyć wysiadujące kury, co naraża lęg na porzucenie lub zniszczenie, a także płoszyć kury wodzące młode, co naraża je na częstsze ataki 73 drapieżników. Należy zatem ograniczyć możliwość poruszania się po terenie ostoi głuszca wszystkim osobom postronnym (turystom, ludności miejscowej, fotografom itp.) poprzez ustawienie szlabanów i tablic informacyjnych oraz prowadzenie edukacji społeczeństwa. Jednym z zalecanych działań jest tworzenie alternatywnych (poza ostojami kuraków) miejsc zbioru jagód dla lokalnej ludności (np. przerzedzanie drzewostanów, aby mogły lepiej rozwijać się krzewinki). Takie działania, z dobrymi dla ptaków rezultatami, prowadzono m.in. w Austrii. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych nadleśnictwa, parki narodowe – ograniczenie osobom postronnym wstępu do ostoi głuszca, rDOŚ – uregulowanie kwestii obecności człowieka w ostojach na gruntach prywatnych, organizacja i prowadzenie działań edukacyjnych zadanie do ciągłej realizacji 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce CEL GŁUSZEC Gatunek: REKOMENDACJA 7. Analiza przebiegu tras turystycznych OPIS W ostojach głuszca należy przeanalizować przebieg tras i szlaków turystycznych, a przypadku stwierdzenia, że przechodzą one przez ważne dla ptaków obszary, konieczne jest wyznaczenie przebiegu alternatywnego. Zalecenie zmiany tras szlaków turystycznych, ze względu na ochronę głuszca, powinno znaleźć się w planach zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000. Nowy przebieg tras turystycznych należy uzgadniać z zarządzającym terenem (np. nadleśnictwa). ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych 74 WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ rDOŚ – umieszczenie stosownych zapisów w planach zadań ochronnych organizacje pozarządowe (np. KOK) – analiza przebiegu tras PTTK i inne organizacje turystyczne – wyznaczenie tras alternatywnych CZAS REALIZACJI do końca 2016 roku 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce CEL GŁUSZEC Gatunek: REKOMENDACJA 8. Wprowadzenie zakazu tworzenia tras narciarskich w ostojach głuszca OPIS Infrastruktura rekreacyjna i turystyczna, budowana w ostojach głuszca, jest dużym zagrożeniem dla ptaków, ponieważ generuje presję turystyczną (okresową lub całoroczną), przekształcenie lub niszczenie siedlisk, fragmentację biotopu, bezpośrednie zagrożenie kolizją ptaków z urządzeniami np. linami wyciągów i kolei linowych czy kolizjami z podporami, przyciąga ludzi przebywających w terenie całymi dniami przez wiele miesięcy w roku. Szczególnie szkodliwe są trasy narciarskie, gdyż skupiają jednocześnie dużą liczbę osób, powodują też znaczące przekształcenia siedliska. Dlatego w ostojach głuszca powinien obowiązywać całkowity zakaz budowy wyciągów narciarskich i tras zjazdowych. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ właściwe dla danej ostoi regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska – umieszczanie zapisów dotyczących ograniczeń inwestycji w planach zadań ochronnych wybranych obszarów Natura 2000, uwzględnianie potrzeb ochrony głuszca w opiniach przy wydawaniu decyzji środowiskowych GDOŚ – wydanie zaleceń dla podległych służb, dotyczących zasad opiniowania inwestycji w ostojach głuszca 75 CZAS REALIZACJI Zadanie do ciągłej realizacji 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce CEL IV. Ochrona prawna GŁUSZEC Gatunek: REKOMENDACJA 9. Ochrona strefowa OPIS Zanim zostaną wprowadzone nowe, proponowane w mapie drogowej rozwiązania, powinno się jak najszybciej objąć ochroną prawną na obecnie obowiązujących zasadach wszystkie znane tokowiska. Dlatego należy wyznaczyć strefy na wszystkich czynnych tokowiskach głuszca, z powołaniem strefy ochrony całorocznej i okresowej. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL właściwe dla danej ostoi regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska do końca 2015 roku 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce 76 GŁUSZEC Gatunek: REKOMENDACJA OPIS 10. Zmiana zapisów dotyczących ochrony strefowej Obecnie obowiązujące przepisy o ochronie strefowej nie są dostosowane do potrzeb kuraków leśnych. Ochrona okresowa nie obejmuje całego okresu rozrodczego, chroniony obszar nie zabezpiecza w pełni miejsc gniazdowania i wodzenia piskląt, a decyzji powołującej strefę brakuje jednoznacznego wskazania, jakie zabiegi pielęgnujące siedliska głuszców należy wykonywać i kto powinien to robić. Dlatego potrzebna jest zmiana przepisów o ochronie strefowej polegająca na: 1) wydłużeniu okresu obowiązywania ochrony okresowej do końca lipca, 2) powiększeniu obszaru strefy, aby chroniły także lęgowiska, 3) ustalaniu przez dyrektora rDOŚ koniecznych zaleceń i zakazów indywidualnie dla każdej strefy (np. usuwanie podszytu na tokowiskach, rozrzedzanie drzewostanu itp.) już na etapie jej powoływania, zamiast wprowadzania wszystkich obligatoryjnych zakazów wymienionych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt sprawie. Dla zrealizowania tego postulatu potrzebna jest zmiana zapisów ustawy o ochronie przyrody oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL Realizacja zadania wymaga zmiany rozporządzenia Ministra Środowiska o ochronie gatunkowej zwierząt Ministerstwo Środowiska – nowelizacja ustawy o ochronie przyrody i rozporządzenia o ochronie gatunkowej zwierząt Lasy Państwowe i organizacje pozarządowe – konsultowanie proponowanych zmian do końca 2016 roku 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce 77 REKOMENDACJA OPIS 11. Aktualizacja statusu ochronnego głuszca w ramach krajowych ostoi Natura 2000 Dwie ostoje głuszca – Beskid Sądecki i Beskid Śląski – nie są objęte tzw. „ptasimi” obszarami Natura 2000, są tam jedynie obszary siedliskowe. Występująca na ich terenie populacja głuszca została opisana w standardowych formularzach danych (sdf) dla tych obszarów literą „D”, co oznacza że dana ostoja nie jest istotna dla zachowania gatunku. Ta informacja nie jest prawdziwa i wymaga weryfikacji. Na obu terenach realizowane są ważne projekty wsiedlania głuszców, wypuszczono tam już kilkaset ptaków, a efekty tych działań są zachęcające. Jednak zapisy w sdf-ach powodują, że potrzeby ochrony głuszca maja niską rangę przy opracowywaniu planów zadań ochronnych, ponadto uzyskanie środków finansowych na ochronę tego gatunku w danej ostoi jest bardzo trudne, a w przypadku niektórych funduszy wręcz niemożliwe. W związku z tym konieczna jest zmiana zapisu w sdf-ach dla tych obszarów, podnosząca ich rangę dla ochrony głuszca. Optymalnym rozwiązaniem problemu byłoby utworzenie „ptasich” obszarów Natura 2000 na tych terenach. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL Realizacja zadania wymaga korekty zapisów w standardowych formularzach danych dla obszarów Natura 2000 „Beskid Śląski” i „Ostoja Popradzka”. Ministerstwo Środowiska – utworzenie „ptasich” obszarów Natura 2000: „Beskid Śląski” i „Ostoja Popradzka” Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska – zmiana zapisu w sdf-ach do końca 2016 roku 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji głuszca w Polsce 78 V. Hodowla i restytucja GŁUSZEC Gatunek: REKOMENDACJA OPIS 12. Ustalenie potencjalnych miejsc restytucji i wsiedleń Co kilka lat pojawiają się w naszym kraju inicjatywy, mające na celu przywrócenie występowania głuszca w rejonach, gdzie gatunek ten wyginął. Działania takie mogą być bardzo korzystne dla zachowania gatunku w Polsce, jednak powinny spełniać określone kryteria dotyczące m.in. wyboru kompleksu leśnego, do którego ptaki zostaną wsiedlone. Potrzebne jest wskazanie kompleksów leśnych, w których celowa jest restytucja głuszców. Będzie to lista otwarta, nie ograniczająca ewentualnych innych inicjatyw, jednak wskazująca preferowane obszary. Miejsca te powinny spełniać następujące warunki: a) powinny to być kompleksy, w których głuszce występowały w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, b) stwierdzono w nich wystarczającą powierzchnię siedlisk przydatnych dla głuszca (przy zastosowaniu jednolitej, wyznaczonej na podstawach naukowych metody, np. HSI ), c) powinny to być miejsca o niskiej antropopresji, d) pożądane jest, aby obszary te dawały potencjalną możliwość odtwarzania połączeń pomiędzy istniejącymi populacjami głuszca. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ jako zleceniodawca/nadzorujący. kompetentna organizacja, np. Komitet Ochrony Kuraków lub instytucja naukowa – jako wykonawca. Opracowanie powinno być przekazane do GDOŚ oraz DGLP i opublikowane do końca 2015 roku 2. Restytucja gatunku w wytypowanych kompleksach leśnych 79 GŁUSZEC Gatunek: REKOMENDACJA 13. Ustalenie planu utworzenia ośrodków hodowli kuraków w Polsce OPIS Należy zaplanować przybliżone lokalizacje ośrodków hodowlanych, których rolą będzie prowadzenie hodowli zachowawczej, pełniącej rolę „żywego banku genów” oraz produkcja materiału do zasilania dzikich populacji głuszca oraz jego reintrodukcji. Konieczne jest też wskazanie pochodzenia genetycznego i geograficznego ptaków do hodowli w ośrodkach, z uwzględnieniem materiału z lokalnych rodzimych populacji. Zadanie to może być wykonane w ramach realizowanego w przyszłości projektu ochrony głuszca, np. przez organizację pozarządową lub inny podmiot. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL Podmiot realizujący projekt – opracowanie planu pożądanych lokalizacji ośrodków hodowli, dokument ten powinien być przekazany do MŚ, GDOŚ oraz DGLP i opublikowany do końca 2015 roku 2. Restytucja gatunku w wytypowanych kompleksach leśnych 3. Zabezpieczenie lokalnych genotypów zachowanych w naturalnych krajowych populacjach głuszca 80 GŁUSZEC Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI 14. Utworzenie nowych ośrodków hodowli kuraków Dla zabezpieczenia lokalnej puli genetycznej głuszców oraz zapewnienia osobników do wsiedleń potrzebne jest stworzenie nowych lub modernizacja istniejących ośrodków hodowlanych. Ich lokalizacja powinna uwzględniać bliskość rodzimej populacji głuszca oraz bliskość potencjalnego miejsca restytucji, zgodnie ze wskazaniami ekspertów oraz przy wykorzystaniu lokalnych inicjatyw. Przykłady potencjalnych lokalizacji to: 1) Bory Dolnośląskie, 2) Puszcza Solska Propozycja lokalizacji nie wyczerpuje wszystkich możliwości, nie może też blokować ewentualnych innych inicjatyw. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych Wszystkie podmioty potencjalnie zainteresowane, np. jednostki organizacyjne Lasów Państwowych, rDOŚ, KOK, instytucje naukowe i inne do końca 2025 roku 2. Restytucja gatunku w wytypowanych kompleksach leśnych CEL 3. Zabezpieczenie lokalnych genotypów zachowanych w naturalnych populacjach głuszca Gatunek: REKOMENDACJA GŁUSZEC 15. Restytucja populacji głuszca we wskazanych kompleksach leśnych 81 OPIS Działania te powinny obejmować przede wszystkim kontynuację aktualnych projektów restytucji: w Borach Dolnośląskich, Beskidzie Śląskim, Beskidzie Sądeckim, Puszczy Solskiej i Puszczy Augustowskiej. Dopuszczalne metody to translokacja osobników dzikich i wsiedlanie osobników pochodzących z hodowli. Konieczne jest prowadzenie dokładnego monitoringu efektywności wsiedleń (przeżywalności i dyspersji), z wykorzystaniem metod telemetrycznych. Jeżeli wyniki realizowanych dotychczas projektów będą pozytywne, można rozpocząć analogiczne działania w innych kompleksach leśnych. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI do końca 2025 roku 2. Restytucja gatunku w wytypowanych kompleksach leśnych CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS Zainteresowane podmioty (np. jednostki Lasów Państwowych, instytucje naukowe, organizacje pozarządowe) pod nadzorem rDOŚ GŁUSZEC 16. Prowadzenie monitoringu genetycznego głuszców Działanie to powinno być bezwzględnie prowadzone w odtwarzanych i wzmacnianych przez dosiedlenia populacjach. Pożądane jest także objęcie tym monitoringiem populacji naturalnych. Zebrane informacje pozwolą na ocenę poziomu zmienności genetycznej lokalnych populacji oraz dostosowanie do niej metod ochronnych. 82 ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych Instytucje naukowe, organizacje pozarządowe (np. KOK) – zbieranie i analiza danych, ocena wyników i formułowanie zaleceń ochronnych zadanie do ciągłej realizacji na obszarach restytucji 3. Zabezpieczenie lokalnych genotypów zachowanych w naturalnych populacjach głuszca 83 MAPA DROGOWA OCHRONY CIETRZEWIA W POLSCE Stan obecny Cietrzew jest gatunkiem borealnym, występuje w rozległych kompleksach lasów iglastych o luźnym zwarciu drzewostanu, na obszarach o niskim zadrzewieniu. Preferuje tereny w początkowym stadium sukcesji, styk lasu z terenami łąkowymi, torfowiskami lub wrzosowiskami, chętnie zajmuje też pożarzyska i rozległe zręby oraz obszary poklęskowe, a także poligony wojskowe. W górach występuje w strefie górnej granicy lasu i strefie subalpejskiej. Jest silnie związany z brzozami i krzewinkami, głównie z rodziny wrzosowatych, które stanowią jego bazę pokarmową. Do roku 1939 cietrzew występował prawie w całej Polsce (Tomiałojć 1990). Obecnie jest to gatunek silnie zagrożony wyginięciem. Całkowita liczebność wynosi ok. 500-600 osobników (w 2013 roku), żyjących w siedmiu rejonach Polski: 1. W Karpatach Zachodnich cietrzew spotykany jest sporadycznie w kilku rejonach, liczniej zasiedla Torfowiska Orawskie. Populacja ta liczy około 250 osobników na Torfowiskach Orawsko-Nowotarskich (Cichocki 2008), a w całych Karpatach razem ok. 300 - 350 osobników. 2. Drugim obszarem występowania tego gatunku są Sudety Zachodnie, a przede wszystkim Karkonosze i Góry Izerskie, gdzie żyje około 120 osobników. 3. Populacja podlaska, szacowana na około 150 osobników w tym około 5 kogutów w Biebrzańskim PN i kilkadziesiąt w rejonie Puszczy Knyszyńskiej. 4. Kolejnym obszarem są Mazury, gdzie występuje głównie na dawnych poligonach w południowej części regionu. Względnie liczna jest populacja w Nadleśnictwie Drygały (ok. 30 kogutów), w pozostałych ostojach występują pojedyncze osobniki. 5. Cietrzewie występują również na Kurpiach. Ta populacja jest w stadium zaniku, a pojedyncze ptaki spotykane są głównie w dolinie Omulwi. 6. Na Kielecczyźnie cietrzew występuje pomiędzy Starachowicami a Przysuchą. Niestety także i ta populacja jest w stanie zaniku. 7. Na Polesiu Lubelskim żyje kilkadziesiąt ptaków, pochodzących z reintrodukcji cietrzewi przywiezionych w 2001 roku z Ukrainy i wypuszczonych na terenie Poleskiego Parku Narodowego. 8. Ponadto w latach 2008-2009 wsiedlono kilkadziesiąt osobników pochodzących z Białorusi na terenie Nadleśnictwa Nowa Dęba, leżącego w Kotlinie Sandomierskiej. Obecnie populacja ta nie przekracza dwudziestu osobników. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt cietrzew otrzymał status EN - gatunek silnie zagrożony wyginięciem. W Polsce, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348) cietrzew objęty jest ochroną ścisłą, wymaga ochrony czynnej oraz ustalenia stref ochrony. Tokowiska cietrzewia podlegają ochronie strefowej, ze strefą ochrony okresowej obowiązującą od 1 lutego do 31 maja. 84 Gatunek ten ochroniony jest także przez prawo międzynarodowe. Został ujęty w załącznikach I, II i III Dyrektywy Ptasiej UE (wymaga ochrony także przez zachowanie siedlisk) oraz w Załączniku III Konwencji Berneńskiej (gatunek chroniony). We wszystkich polskich populacjach cietrzewia następuje szybki spadek liczebności, zagrażający istnieniu lokalnych populacji. Główne przyczyny tego zjawiska to zmiany zachodzące w siedlisku, wysoka presja drapieżników oraz izolacja lokalnych populacji, powodująca chów wsobny i dryf genetyczny. Dotychczas prowadzona ochrona tego gatunku nie przynosi oczekiwanych efektów. Ochrona strefowa, której podlegają tylko niektóre tokowiska, nie zabezpiecza wszystkich potrzeb ptaków, mających znacznie większe wymagania przestrzenne. Poza chronionym obszarem pozostają często miejsca gniazdowania i wodzenia młodych oraz ostoje zimowe. Także realizowane dotychczas projekty ochrony czynnej nie powstrzymały spadku liczebności gatunku, gdyż nie eliminowały jednocześnie wszystkich najważniejszych zagrożeń. Aby zachować cietrzewia w Polskich lasach potrzebne są intensywne działania ochronne. Cele realizacji zadań mapy drogowej 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji cietrzewia w Polsce. 2. Restytucja gatunku w wytypowanych w kompleksach leśnych i na obszarach nieleśnych (np. rozległych wrzosowiskach na obszarach czynnych poligonów i popoligonowych). 3. Zabezpieczenie lokalnych genotypów zachowanych w naturalnych populacjach cietrzewia. 85 Zadania I. Monitoring Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL CIETRZEW 1. Wdrożenie jednolitego systemu monitoringu cietrzewia Obecnie cietrzew nie jest objęty państwowym monitoringiem ptaków. Konieczne jest wdrożenie monitoringu, obejmującego wszystkie krajowe stanowiska, polegającego na prowadzeniu liczeń cietrzewi na tokowiskach oraz prowadzeniu całorocznych obserwacji w ostojach. W trakcie prowadzonego monitoringu konieczne jest nanoszenie na mapę wszystkich obserwacji cietrzewi oraz śladów ich obecności. Krajowy monitoring cietrzewia powinien być włączony do Państwowego Monitoringu Ptaków, organizowanego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych Generalny Inspektorat Ochrony Środowiska – zlecenie prowadzenia monitoringu cietrzewia, wskazanie metodyki, jaką powinien być wykonywany organizacje przyrodnicze – przekazanie informacji na temat aktualnych rejonów występowania oraz pomoc w dopracowaniu metodyki monitoringu wdrożenie do 2016 r., później realizacja ciągła 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji cietrzewia w Polsce 86 II. Gospodarka leśna Gatunek: REKOMENDACJA OPIS CIETRZEW 2. Identyfikacja i wyznaczenie granic ostoi i ostoi potencjalnych Ostoje, rozumiane jako obszary występowania cietrzewia powinny obejmować tereny, na których obserwowano cietrzewie lub znajdowano ślady ich obecności. Granica ostoi powinna objąć maksymalny zasięg funkcjonowania populacji w cyklu rocznym, czyli tokowiska, rejony gniazdowania i wodzenia młodych, a także miejsca, w których ptaki przebywają w okresie zimowym. Ostoje potencjalne należy rozumieć jako tereny byłego występowania cietrzewia, na które, po ewentualnym przygotowaniu lub odtworzeniu siedliska, możliwe jest odtworzenie (samoistne lub w wyniku restytucji wykonanej przez człowieka) populacji tych ptaków. Ostoje oraz ostoje potencjalne mogą być wyznaczane na podstawie decyzji zarządcy terenu: nadleśnictwa lub parku narodowego. Dane o miejscach stwierdzenia cietrzewi powinny być gromadzone przez leśników i innych obserwatorów w postaci zestandaryzowanych kart obserwacji całorocznych. Wypełnione karty należy archiwizować jako załączniki do kronik programu ochrony przyrody dla nadleśnictw, w parkach narodowych (stwierdzenia na ich terenie), a dla gruntów prywatnych w rDOŚ . Kopie kart powinny być raz do roku przekazywane do rDOŚ. W ramach ostoi oraz pomiędzy sąsiednimi ostojami konieczne jest wyznaczenie korytarzy ekologicznych (utrzymania połączeń poprzez zachowanie odpowiedniego siedliska gatunku) dających możliwość dyspersji i swobodnego przemieszczania się ptaków. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE Realizacja zadania wymaga wprowadzenia zapisu w rozporządzeniu o ochronie gatunkowej zwierząt, zgodnie z którym wyznaczanie ostoi byłoby jednym ze sposobów ochrony gatunku. Ministerstwo Środowiska – zmiana rozporządzenie o ochronie gatunkowej zwierząt 87 INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ właściwe dla danej ostoi nadleśnictwo lub park narodowy – powołanie ostoi i wyznaczenie jej granic na gruntach leśnych właściwe dla danej ostoi regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska – powołanie ostoi na gruntach prywatnych, właściwe dla danej ostoi regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych – uzgadnianie granic ostoi, wprowadzanie ich do planów urządzania lasu (podczas opracowywania nowych lub rewizji obowiązujących) organizacje pozarządowe (np. Komitet Ochrony Kuraków) oraz rDOŚ – przekazanie do nadleśnictw i rDLP informacji o rejonach występowania cietrzewia, konsultacje zasad wyznaczania ostoi, opiniowanie przebiegu granic, konsultacja propozycji wzoru karty obserwacji. CZAS REALIZACJI 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji cietrzewia w Polsce CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS do końca 2015 roku CIETRZEW 3. Ustalenie sposobu zagospodarowania ostoi z uwzględnieniem potrzeb gospodarczych rolnictwa i leśnictwa oraz wymagań cietrzewia Należy wskazać sposoby prowadzenia gospodarki rolnej i leśnej na terenie ostoi cietrzewia, aby zapewnić ptakom optymalne siedlisko i utrzymać korzystne dla nich zabiegi gospodarcze. Potrzebne jest przygotowanie wytycznych, adresowanych do zarządców terenów – rolników, parków narodowych i Lasów Państwowych, które będą pomocne przy planowaniu działań gospodarczych. Na terenach leśnych, w ramach realizacji gospodarki leśnej i ochrony ekosystemów, planowaniem należy objąć takie aspekty jak: powierzchnia zrębów, rodzaj rębni, utrzymanie optymalnego dla cietrzewia składu gatunkowego, zwarcia, udziału podszytu 88 i podrostu, struktury powierzchniowej i przestrzennej klas wieku, ustalenie tras wywozu drewna minimalizujących płoszenie ptaków, ustalenie terminów wykonywania prac leśnych, analiza planów inwestycji drogowych i uwzględnienie przy ich planowaniu potrzeb ochrony kuraków. Takie wytyczne powinny zostać opracowane indywidualnie dla każdej ostoi i wprowadzone do planów zadań ochronnych (na obszarach Natura 2000) oraz do planów urządzania lasu, podczas jego opracowywania lub rewizji. Na terenach nieleśnych należy powstrzymywać sukcesję przez wykaszanie i odkrzaczanie oraz odmładzać wrzosowiska. We wszystkich ostojach powinno się spowalniać odpływ wód powierzchniowych, chronić siedliska podmokłe i wspierać zadania związane z retencją gruntową. Potrzebne jest także stworzenie zachęty finansowej dla prywatnych właścicieli gruntów, aby zmotywować ich do realizacji zaleceń w ramach programów rolno-środowiskowych. Wskazania dotyczące sposobu użytkowania terenu i metod prowadzenia prac gospodarczych powinny być umieszczone w planach zadań ochronnych obszarów Natura 2000 oraz w planach urządzania lasu. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania wymaga ujęcia ochrony cietrzewia w programach rolno-środowiskowych. właściwe dla danej ostoi regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska – przygotowanie zaleceń, wprowadzenie ich do planów zadań ochronnych obszarów Natura 2000, regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych – uzgodnienie propozycji zapisów dotyczących terenów leśnych, wprowadzenie odpowiednich zapisów wytycznych do planów urządzania lasu, uproszczonych planów urządzania lasu oraz dokumentów dotyczących planowanej gospodarki leśnej na terenach wojskowych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi – stworzenie pakietu dopłat rolno-środowiskowych, wspierających kształtowanie biotopów korzystnych dla cietrzewia, organizacje pozarządowe – konsultacje i opiniowanie zapisów. 89 CZAS REALIZACJI Etap I - do 2016 roku należy przeprowadzić wstępne weryfikacje zapisów PUL i projekt rewizji zapisów. Etap II - do 2023 roku we wszystkich nadleśnictwach „cietrzewiowych” należy wprowadzić ostateczne wytyczne w aktualnych rewizjach PUL. Wprowadzanie zapisów do planów zadań ochronnych – na bieżąco 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji cietrzewia w Polsce CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL CIETRZEW 4. Ocena przydatności siedlisk dla cietrzewi Należy przeprowadzić ocenę przydatności dla cietrzewia siedlisk jednolitą, wyznaczoną na podstawach naukowych metodą (np. HSI). Oceną należy objąć powierzchnie całych ostoi. W oparciu o uzyskane wyniki należy sformułować zlecenia dotyczące poprawy jakości siedlisk. Zadanie należy wykonać dla wszystkich obszarów aktualnego i potencjalnego występowania gatunku w ramach projektu finansowanego ze środków zewnętrznych. Analogiczne działania zostały częściowo wykonane dla głuszca. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych Instytucja realizująca projekt finansowany z środków zewnętrznych Etap I - do 2017 roku wykonanie oceny na terenach zasiedlanych przez cietrzewia, Etap II – do 2027 roku ponowna ocena jakości po 10 latach 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji cietrzewia w Polsce 90 Gatunek: REKOMENDACJA OPIS CIETRZEW 5. Redukcja i monitoring drapieżników Na terenie obwodów łowieckich i OHZ obejmujących ostoje kuraków należy prowadzić monitoring i redukcję liczebności ssaków drapieżnych (lisa, jenota, szopa, kuny leśnej, borsuka). W obwodach tych należy znieść limit odstrzału tych gatunków. Ponadto zalecane jest ograniczenie liczebności dzików. Dopuszczalne zagęszczenia dzików w obwodach łowieckich z ostojami cietrzewia powinny być określone w planie zadań ochronnych dla ostoi Natura 2000 (i zapisane w Wieloletnim Łowieckim Planie Hodowlanym). Dodatkowym zadaniem jest monitoring liczebności i drapieżnictwa na cietrzewiu ptaków szponiastych oraz kruka. W przypadku stwierdzenia zbyt wysokiej presji tych drapieżników na kuraki, należy występować do rDOŚ o zgodę na odłów i przemieszczanie, ograniczenie liczebności przez likwidację gniazd przed złożeniem jaj, a wyjątkowo także na odstrzał kruków i/lub ptaków szponiastych. Wyniki monitoringu mogą być decydującym argumentem za wydaniem zgody na takie działania. Z działaniem tym powinna być powiązana gospodarka łowiecka w zakresie obejmującym dokarmianie zwierząt i organizację polowań zbiorowych. Działania te powinny zostać zabronione na obszarze ostoi cietrzewia. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania może wymagać zmian prawnych w zakresie wprowadzenia do Wieloletniego Łowieckiego Planu Hodowlanego limitu liczebności dzików i ssaków drapieżnych, uwzględniającego potrzeby ochrony cietrzewia PZŁ (obwody łowieckie) – prowadzenie redukcji zwierząt i dostosowanie metod gospodarki łowieckiej nadleśnictwa (OHZ) – prowadzenie redukcji zwierząt eksperci organizacji pozarządowych i instytucji naukowych - monitoring ptaków szponiastych i kruka 91 CZAS REALIZACJI zadanie do ciągłej realizacji 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji cietrzewia w Polsce CEL III. Antropopresja Gatunek: REKOMENDACJA CIETRZEW 6. Ograniczenie możliwości przebywania w obrębie ostoi cietrzewia OPIS Płoszenie cietrzewi, zwłaszcza w sezonie rozrodczym, a w górach także w okresie zimowym, jest jedną z najistotniejszych przyczyn spadku ich liczebności. Pojawiający się w ostojach ludzie mogą zakłócać przebieg toków, płoszyć wysiadujące kury, co naraża lęg na porzucenie lub zniszczenie, a także płoszyć kury wodzące młode, co naraża je na częstsze ataki drapieżników. Należy zatem ograniczyć możliwość poruszania się po terenie ostoi cietrzewia poprzez ustawienie szlabanów i tablic informacyjnych oraz prowadzenie edukacji społeczeństwa. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL Nadleśnictwa – ograniczenie osobom postronnym wstępu na teren ostoi cietrzewia rDOŚ – uregulowanie kwestii obecności człowieka w ostojach na gruntach prywatnych, prowadzenie działań edukacyjnych zadanie do ciągłej realizacji 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji cietrzewia w Polsce 92 Gatunek: REKOMENDACJA CIETRZEW 7. Analiza przebiegu tras turystycznych OPIS W ostojach cietrzewia należy przeanalizować przebieg tras szlaków turystycznych. W przypadku stwierdzenia, że trasy turystyczne przechodzą przez ważne dla ptaków obszary i stanowią dla nich zagrożenie, konieczne jest wyznaczenie przebiegu alternatywnego. Zalecenie zmiany tras szlaków turystycznych, ze względu na ochronę cietrzewia, powinno znaleźć się w planach zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000. Nowy przebieg tras turystycznych należy uzgadniać z zarządzającym terenem (np. z nadleśnictwami, parkami narodowymi). ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ rDOŚ – umieszczenie stosownych zapisów w planach zadań ochronnych organizacje pozarządowe – analiza przebiegu tras PTTK i inne organizacje turystyczne – wyznaczenie tras alternatywnych CZAS REALIZACJI 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji cietrzewia w Polsce CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS do końca 2016 roku CIETRZEW 8. Wprowadzenie zakazu tworzenia tras zjazdowych i nartostrad w ostojach cietrzewia Infrastruktura rekreacyjna i turystyczna, budowana w ostojach cietrzewia, jest dużym zagrożeniem dla ptaków, ponieważ generuje presję turystyczną (okresową lub całoroczną), przekształcenie lub niszczenie 93 siedlisk, fragmentację biotopu, bezpośrednie zagrożenie kolizją ptaków z urządzeniami np. linami wyciągów i kolei linowych czy kolizjami z podporami, przyciąga ludzi przebywających w terenie całymi dniami przez wiele miesięcy w roku. Szczególnie szkodliwe są trasy narciarskie, gdyż skupiają jednocześnie dużą liczbę osób, powodują też znaczące przekształcenia siedliska. Dlatego w ostojach cietrzewia powinien obowiązywać całkowity zakaz budowy nartostrad i tras zjazdowych. Na terenie ostoi alternatywą dla tras zjazdowych mogą być trasy biegowe, poprowadzone z dala od najważniejszych rejonów zimowania. Infrastruktura obsługująca trasy (parkingi, wypożyczalnie nart, gastronomia) musi być zlokalizowana poza ostoją. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych właściwe dla danej ostoi regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska – umieszczanie zapisów dotyczących ograniczeń inwestycji w planach zadań ochronnych wybranych obszarów Natura 2000, uwzględnianie potrzeb ochrony cietrzewia w opiniach przy wydawaniu decyzji środowiskowych GDOŚ – wydanie zaleceń dla podległych służb, dotyczących zasad opiniowania inwestycji w ostojach cietrzewia CZAS REALIZACJI Zadanie do ciągłej realizacji 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji cietrzewia w Polsce CEL IV. Ochrona prawna Gatunek: REKOMENDACJA OPIS CIETRZEW 9. Ochrona strefowa Zanim zostaną wprowadzone nowe, proponowane w punkcie 10 Mapy drogowej rozwiązania, powinno się jak najszybciej objąć ochroną prawną na obecnie obowiązujących zasadach wszystkie znane tokowiska 94 cietrzewia. Należy zinwentaryzować i objąć ochroną strefową wszystkie czynne tokowiska. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI właściwe dla danej ostoi regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska – zlecenie inwentaryzacji tokowisk i wyznaczenie stref ochronnych do końca 2016 roku 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji cietrzewia w Polsce CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych CIETRZEW 10. Zmiana zapisów dotyczących ochrony strefowej Obecnie obowiązujące przepisy o ochronie strefowej nie są dostosowane do potrzeb kuraków leśnych. Ochrona okresowa nie obejmuje całego okresu rozrodczego, chroniony obszar nie zabezpiecza w pełni miejsc gniazdowania i wodzenia piskląt, brakuje też jednoznacznego wskazania jakie zabiegi pielęgnujące siedliska cietrzewia należy wykonywać i kto powinien to robić. Dlatego potrzebne jest powiększenie obszaru strefy ochrony okresowej, wydłużenie okresu obowiązywania ochrony okresowej do końca lipca oraz wprowadzenie zapisów, umożliwiających ustalenie przez dyrektora rDOŚ koniecznych zaleceń indywidualnie dla każdej strefy (np. wykaszanie aren tokowych, zmniejszanie zwarcia drzewostanu, nasadzenia preferowanych przez ptaki gatunków drzew i krzewinek, poprawa uwilgotnienia gruntu itp.) i zakazów już na etapie jej powoływania. Dla zrealizowania tego postulatu potrzebna jest zmiana zapisów Ustawy o ochronie przyrody oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. 95 ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania wymaga zmiany rozporządzenia Ministra Środowiska o ochronie gatunkowej zwierząt Ministerstwo Środowiska – nowelizacja ustawy o ochronie przyrody oraz rozporządzenia w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt organizacje pozarządowe i instytucje naukowe – konsultowanie proponowanych zmian do końca 2016 roku 1. Zachowanie i wzmocnienie istniejących populacji cietrzewia w Polsce CEL V. Hodowla i restytucja Gatunek: REKOMENDACJA OPIS CIETRZEW 11. Ustalenie potencjalnych miejsc restytucji i wsiedleń Co kilka lat pojawiają się w naszym kraju inicjatywy, mające na celu przywrócenie cietrzewi na stanowiskach, w których gatunek ten już wyginął. Działania takie mogą być bardzo korzystne dla zachowania cietrzewia w Polsce, jednak aby przyniosły oczekiwane efekty, muszą spełnić kilka warunków, m.in. właściwy wybór miejsca wsiedlania oraz występowanie odpowiednich siedlisk. Potrzebne jest wskazanie obszarów, w których celowa jest restytucja cietrzewia. Będzie to lista otwarta, nie ograniczająca ewentualnych innych inicjatyw, jednak wskazująca preferowane obszary. Miejsca te powinny spełniać następujące warunki: a) powinny to być tereny, w których cietrzewie występowały w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, b) stwierdzono w nich wystarczającą powierzchnię siedlisk przydatnych dla cietrzewia (przy zastosowaniu jednolitej, wyznaczonej na podstawach naukowych metody, np. HSI ), c) powinny to być miejsca o niskiej antropopresji, 96 d) pożądane jest, aby obszary te dawały możliwość odtwarzania połączeń pomiędzy istniejącymi populacjami cietrzewia ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ jako zleceniodawca/nadzorujący kompetentna organizacja, np. Komitet Ochrony Kuraków lub instytucja naukowa – jako wykonawca. Opracowanie powinno być przekazane do GDOŚ oraz DGLP i opublikowane CZAS REALIZACJI do końca 2015 roku CEL 2. Restytucja gatunku w wytypowanych w kompleksach leśnych i na obszarach nieleśnych (np. rozległych wrzosowiskach na obszarach czynnych poligonów i obszarach popoligonowych). Gatunek: REKOMENDACJA OPIS CIETRZEW 12. Ustalenie planu utworzenia ośrodków hodowli cietrzewia w Polsce Hodowla cietrzewi może być ważną metoda ochrony ex situ. Zabezpieczy ona lokalne genotypy, pozwoli lepiej poznać biologię gatunku oraz dostarczy osobników do wsiedleń wzmacniających zanikające populacje lokalne oraz odtwarzających populacje wymarłe. Należy zaplanować przybliżone lokalizacje ośrodków hodowlanych, których rolą będzie prowadzenie hodowli zachowawczej, pełniącej rolę „żywego banku genów” oraz produkcja materiału do zasilania dzikich populacji i reintrodukcji cietrzewia. Przy wyborze lokalizacji należy uwzględnić rejony planowanych wsiedleń ptaków z hodowli, aby w przyszłości nie przewozić ich niepotrzebnie na znaczne odległości. Konieczne jest też wskazanie pochodzenia genetycznego i geograficznego ptaków do hodowli w ośrodkach, z uwzględnieniem rodzimych populacji. Zadanie to może być wykonane w ramach realizowanego w przyszłości projektu ochrony cietrzewia, np. przez organizację pozarządową lub inny podmiot. 97 ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych Podmiot realizujący projekt – opracowanie planu pożądanych lokalizacji ośrodków hodowli, dokument ten powinien być przekazany do MŚ, GDOŚ oraz DGLP i opublikowany CZAS REALIZACJI do końca 2015 roku CEL 2. Restytucja gatunku w wytypowanych kompleksach leśnych i na obszarach nieleśnych (np. rozległych wrzosowiskach) 3. Zabezpieczenie lokalnych genotypów zachowanych w naturalnych populacjach cietrzewia Gatunek: REKOMENDACJA CIETRZEW 13. Utworzenie nowych ośrodków hodowli cietrzewia, zgodnie ze wskazaniami ekspertów oraz przy wykorzystaniu lokalnych inicjatyw OPIS Dla zabezpieczenia lokalnej puli genetycznej cietrzewia oraz zapewnienia osobników do wsiedleń potrzebne jest stworzenie nowych ośrodków hodowlanych. Ich lokalizacja powinna uwzględniać bliskość rodzimej populacji cietrzewia oraz bliskość potencjalnego miejsca restytucji, zgodnie ze wskazaniami ekspertów oraz przy wykorzystaniu lokalnych inicjatyw. Należy także dopuścić inicjatywy hodowlane osób prywatnych, spełniające wysokie kryteria merytoryczne i techniczne, zgodnie z obowiązującym prawem. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ wszystkie podmioty potencjalnie zainteresowane, np. jednostki organizacyjne Lasów Państwowych, rDOŚ, NGO, instytucje naukowe i inne 98 CZAS REALIZACJI do końca 2025 roku CEL 2. Restytucja gatunku w wytypowanych w kompleksach leśnych i na obszarach nieleśnych (np. rozległych wrzosowiskach) 3. Zabezpieczenie lokalnych genotypów zachowanych w naturalnych populacjach cietrzewia Gatunek: REKOMENDACJA CIETRZEW 14. Ochrona i odtwarzanie populacji cietrzewia OPIS Działania te powinny obejmować przede wszystkim kontynuację projektów ochrony czynnej: w Sudetach Zachodnich, na Podlasiu, Mazurach, Mazowszu, Karpatach oraz Polesiu Lubelskim, Borach Dolnośląskich, Kotlinie Sandomierskiej i Kielecczyźnie. Na tych terenach należy prowadzić ochronę siedlisk (zachowanie właściwego stanu sukcesji, dostosowanie do potrzeb cietrzewia zwarcia młodników, wzbogacanie bazy pokarmowej, poprawa uwilgotnienia terenu) oraz redukować liczebność wybranych drapieżników. Takie projekty były z powodzeniem realizowane przez nadleśnictwa między innymi na obszarze Torfowisk Orawskich, oraz w Sudetach Zachodnich. Wsiedlanie osobników powinno być kontynuowane tam, gdzie je realizowano wcześniej: w Poleskim Parku Narodowym, w Nadleśnictwie Nowa Dęba oraz w Nadleśnictwie Jedwabno. Konieczne jest prowadzenie dokładnego monitoringu efektywności wsiedleń (przeżywalności i dyspersji), z wykorzystaniem metod telemetrycznych. Jeżeli wyniki realizowanych dotychczas projektów będą pozytywne, można rozpocząć analogiczne działania na innych obszarach. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI zainteresowane podmioty (np. jednostki Lasów Państwowych, instytucje naukowe, organizacje pozarządowe) pod nadzorem rDOŚ Etap I – do 2015 roku rozpoczęcie ochrony czynnej istniejących populacji 99 Etap II – do 2020 kontynuacja projektów reintrodukcyjnych Etap III – do 2025 zasilanie istniejących populacji osobnikami z hodowli i translokacji 2. Restytucja gatunku w wytypowanych w kompleksach leśnych i na obszarach nieleśnych (np. rozległych wrzosowiskach) CEL Gatunek: REKOMENDACJA CIETRZEW 15. Prowadzenie monitoringu genetycznego cietrzewi OPIS Działanie to powinno być bezwzględnie prowadzone w odtwarzanych i wzmacnianych przez dosiedlenia populacjach. Pożądane jest także objęcie tym monitoringiem populacji naturalnych. Zebrane informacje pozwolą na ocenę zmienności genetycznej lokalnych populacji oraz dostosowanie do niej metod ochronnych. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Instytucje naukowe, organizacje pozarządowe – zbieranie i analiza danych, ocena wyników i formułowanie zaleceń ochronnych CZAS REALIZACJI Zadanie do ciągłej realizacji na obszarach restytucji CEL 3. Zabezpieczenie lokalnych genotypów zachowanych w naturalnych populacjach cietrzewia 100 MAPA DROGOWA OCHRONY ZAJĄCA SZARAKA W POLSCE Stan obecny Zając szarak zasiedla cały obszar Polski, z wyjątkiem wyższych partii gór. Środowiskiem jego życia jest przede wszystkim krajobraz rolniczy z mozaiką polno-leśną, występuje też w lasach. Jeszcze w końcu lat 70-tych XX wieku zając był gatunkiem bardzo pospolitym, w środowisku polnym jego zagęszczenia wynosiły powyżej 20 osobników na 100 ha. W latach 90-tych nastąpiło znaczne zmniejszenie liczebności populacji tego gatunku. Obecnie zagęszczenia zajęcy w środowisku polnym wynoszą około 4 osobników na 100 ha i wartość ta jest uznawana jako „progowa”, poniżej której populacji grozi zanik występowania. Są rejony, gdzie obserwuje się niewielki wzrost zagęszczeń, ale są też rejony gdzie postępuje regres. Od kilkunastu lat prowadzone są próby wsiedlania zajęcy w rejony, gdzie spadek jego liczebności jest największy. Ich wyniki są różne i zależą głównie od sposobu realizacji przedsięwzięcia. Działania te umożliwiły zebranie doświadczeń, które można wykorzystać do podniesienia skuteczności zwiększania liczebności zająca. Zając szarak jest gatunkiem łownym, jednak ze względu na drastyczny spadek liczebności populacji, w większości obwodów łowieckich polowania na niego nie są prowadzone. Główne zagrożenia dla zająca to zmiany w środowisku (zmiana struktury upraw rolniczych, wprowadzanie wielkoobszarowych upraw roślin wysokich, np. zbóż, kukurydzy, zmniejszenie areału upraw roślin niskich, np. okopowych), choroby oraz wzrost liczebności drapieżników, głównie lisa. Dla przywrócenia i utrwalenia wyższego zagęszczenia populacji zająca szaraka w Polsce, potrzebne jest podjęcie specjalnych działań ochronnych. Cele ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Zająca Szaraka w Polsce. Cele 1. Tworzenie sprzyjającej zającowi struktury krajobrazu rolniczego. 2. Odtworzenie zagęszczeń zająca, które umożliwią samodzielne funkcjonowanie populacji. 101 Zadania ZAJĄC SZARAK Gatunek: REKOMENDACJA 1. Wprowadzenie jednolitych metod liczenia zajęcy przez dzierżawców obwodów łowieckich OPIS Dotychczasowe liczenia zajęcy w obwodach łowieckich prowadzone są niejednolitymi metodami i z różną dokładnością. Powoduje to brak pełnej wiarygodnych danych o aktualnej sytuacji gatunku w całym kraju. Potrzebne jest wprowadzenie katalogu zalecanych metod oceny liczebności zająca. Zalecane metody powinny być dostosowane do lokalnych warunków środowiskowych, dające porównywalne wyniki i możliwe do wykonania w terenie siłami członków kół łowieckich. Jedną z zalecanych przez ekspertów metod liczenia zajęcy, sprawdzających się w warunkach środowiska rolniczego, jest taksacja pasowa lub modyfikacja tej metody - nocne liczenie w reflektorach. Powierzchnia próbna powinna stanowić minimum 5% powierzchni do której będą interpolowane wyniki. Metody liczenia zajęcy zostały opisane w „Programie odbudowy populacji zwierzyny drobnej w województwie lubelskim w latach 2009 – 2020” – Urząd Marszałkowski, Lublin 2009. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania wymaga wprowadzenia jednolitych metod monitoringu, np. poprzez nową uchwałę Naczelnej Rady Łowieckiej PZŁ, zawierającą katalog zalecanych metod inwentaryzacji zwierząt łownych. WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Ministerstwo Środowiska, jako instytucja odpowiedzialna za nadzór nad zwierzętami łownymi – wskazanie zalecanych metod monitoringu zwierząt łownych Polski Związek Łowiecki – wprowadzenie do wewnętrznych dokumentów zalecanych metod monitoringu Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych – konsultacja proponowanych rozwiązań CZAS REALIZACJI do końca 2019 roku CEL 2. Odtworzenie zagęszczeń zająca, które umożliwią samodzielne funkcjonowanie populacji 102 Gatunek: REKOMENDACJA ZAJĄC SZARAK 2. Prowadzenie monitoringu występowania zająca w obwodach łowieckich w Polsce OPIS Monitoring powinien obejmować występowanie i liczebność zajęcy we wszystkich obwodach łowieckich. Należy go prowadzić zgodnie z metodyka opisaną w pkt. 1. Liczenia wiosenne powinny być wykonywane w ramach standardowych waloryzacji zwierząt łownych. Dodatkowo należy prowadzić liczenia jesienne we wszystkich obwodach, gdzie prowadzone są programy restytucyjne. Należy notować liczebność zajęcy, zmiany zachodzące w środowisku oraz występowanie i liczebność zagrażających temu gatunkowi drapieżników. W liczeniu powinni brać udział przedstawiciele kół łowieckich, Lasów Państwowych i samorządów. Dane należy przekazywać do Urzędów Marszałkowskich, właściwych dla lokalizacji obwodu łowieckiego nadleśnictw i Zarządów Okręgowych PZŁ. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania wymaga wprowadzenia jednolitych metod monitoringu, np. poprzez nową uchwałę Naczelnej Rady Łowieckiej PZŁ, zawierającą katalog zalecanych metod inwentaryzacji zwierząt łownych. WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ PZŁ, nadleśnictwa (w OHZ oraz jako nadzór instytucji zatwierdzającej plany łowieckie) – realizacja monitoringu jednolitą dla całego kraju metodą. CZAS REALIZACJI Nadleśnictwa powinny zwracać uwagę na sposób prowadzenia monitoringu przy zatwierdzaniu planów łowieckich zadanie do ciągłej realizacji CEL 2. Odtworzenie zagęszczeń zająca, które umożliwią samodzielne funkcjonowanie populacji 103 ZAJĄC SZARAK Gatunek: REKOMENDACJA OPIS 3. Promowanie upraw i sposobu wykonywania prac polowych, sprzyjających występowaniu drobnych zwierząt Zapewnienie odpowiednich warunków siedliskowych jest warunkiem koniecznym dla ochrony zająca. Należy dążyć do odtworzenia mozaiki siedlisk, z różnorodnymi uprawami, otwartymi przestrzeniami z niską roślinnością oraz pasami roślinności krzewiastej (remizami). W ramach tego zadania należy: a) Zakładać poletka karmowo-ochronne z roślinnością zapewniającą właściwą osłonę i pokarm. Poletka te powinny mieć powierzchnie kilku - kilkunastu arów i być równomiernie rozproszone w terenie, na każde 1000 ha powierzchni powinno przypadać około 2 ha poletek. Poletka mogą być zakładane bezpośrednio przez koła łowieckie lub rolników, którzy podpiszą umowy z kołami. b) Poszerzać miedze pomiędzy polami, aby miały nie mniej niż 1 m szerokości oraz pozostawiać nieuprawianą powierzchnię wokół plantacji, w postaci pasowej obwódki o szerokości około 2 do 5 m, w zależności od wielkości uprawy i deklaracji właściciela gruntu. Zdanie to powinno być realizowane przez rolników, na mocy umów podpisywanych z kołami łowieckimi. c) Zmniejszyć zagęszczenia lisów w środowisku, aby nie przekraczało 6 osobników na 1000 ha. Zadanie to powinno być poprzedzone monitoringiem liczebności drapieżników, przede wszystkim lisa. Zagęszczenie lisów należy oszacować poprzez liczenie tropów na śniegu i obserwacji zajętych nor w okresie wiosennym (metodyka szacowania liczebności tymi metodami została opisana przez Goszczyńskiego Lis –monografia przyrodniczo-łowiecka. OIKOS, Warszawa 1995). W książce ewidencji myśliwego w terenie należy notować wszystkie obserwacje związane z atakami drapieżników na zająca (lisów, psów, ptaków szponiastych i krukowatych) i prowadzić dokumentację fotograficzną. d) Wprowadzić pakiet dopłat rolno-środowiskowych, w ramach którego dofinansowane byłyby uprawy stwarzające korzystne warunki dla zająca i innych zwierząt, żyjących w agrocenozach. Pakiet ten 104 promowałby zakładanie poletek karmowo-ochronnych, mozaiki upraw różnych roślin, w tym będących bazą pokarmową dla zająca, pozostawianie pasów nieuprawianej gleby pomiędzy plantacjami, poszerzanie miedz, zakładanie remiz, tworzenie śródpolnych oczek wodnych, e) Zmienić zasady szacowania powierzchni upraw przy wypłacaniu rolnikom dopłat bezpośrednich. Obecna praktyka odliczania wszystkich nieużytkowanych powierzchni powoduje, że w celu uzyskania jak największej dopłaty rolnicy wycinają śródpolne zadrzewienia, likwidują miedze i zagospodarowują wszystkie nieuprawiane skrawki pól. Efektem jest uproszczenie struktury krajobrazu i zubożenie siedlisk, przez co zając i inne zwierzęta żyjące w krajobrazie rolniczym nie znajdują dogodnego środowiska życia. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania wymaga zmiany zasad szacowania powierzchni upraw do dopłat bezpośrednich oraz stworzenia nowego programu rolno-środowiskowego. PZŁ –zawieranie umów z rolnikami dotyczących tworzenia poletek karmowo-ochronnych, poszerzania miedz i pozostawiania nieobsianych pasów pola, redukcja lisów, MRiRW wprowadzenie pakietu dopłat rolno-środowiskowych chroniących siedliska zająca, zmiana zasad szacowania powierzchni do dopłat bezpośrednich, MŚ – wystąpienie do MRiRW o wprowadzenie wymienionych zmian zadanie do ciągłej realizacji 1. Tworzenie sprzyjającej zającowi struktury krajobrazu rolnego CEL Gatunek: REKOMENDACJA ZAJĄC SZARAK 4. Udział przedstawicieli instytucji samorządowych i innych instytucji zainteresowanych ochroną zająca w podejmowaniu decyzji mających wpływ na populację tego gatunku 105 OPIS Część decyzji, mających wpływ na rolnictwo, a przez to na kształtowanie struktury krajobrazu rolniczego (siedliska życia zająca), a także na gospodarkę łowiecką jest podejmowana przez instytucje samorządowe na szczeblu wojewódzkim i powiatowym. Ponadto na środowisko życia zająca pośrednio wpływają także działające na wsi stowarzyszenia i grupy producenckie. Dla wsparcia merytorycznego decydentów samorządowych i lokalnych liderów w zakresie ochrony zająca i jego środowiska życia potrzebne jest nawiązanie bliższej współpracy pomiędzy samorządowcami, środowiskami rolniczymi i myśliwymi. Proponuje się zapraszanie przedstawicieli samorządów i środowisk rolniczych na posiedzenia Komisji Hodowlanych Okręgowej Rady Łowieckiej PZŁ, dotyczące problemów związanych z zającem i drobną zwierzyną. Ważne jest także podejmowanie na szczeblu lokalnym współpracy Polskiego Związku Łowieckiego z Ośrodkami Doradztwa Rolniczego w promowaniu sprzyjających zwierzętom metod uprawy roli ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Polski Związek Łowiecki – nawiązywanie współpracy CZAS REALIZACJI do końca 2015 roku (opracowanie i wdrożenie metod współpracy), później działalność ciągła CEL 1. Tworzenie sprzyjającej zającowi struktury krajobrazu rolniczego 2. Odtworzenie zagęszczeń zająca, które umożliwią samodzielne funkcjonowanie populacji Gatunek: REKOMENDACJA ZAJĄC SZARAK 5. Wdrażanie programów restytucji zająca na wybranych obszarach 106 OPIS Restytucję zajęcy należy przeprowadzać w rejonach, gdzie lokalna populacja jest zbyt słaba, aby samodzielnie się odtworzyć (poniżej 4 osobników na 100 ha) oraz tam, gdzie w wyniku badań stwierdzono zawężenie puli genowej lokalnej populacji. Obszary, na których pożądane jest przeprowadzenie restytucji należy wyznaczyć na podstawie wyników monitoringu zająca. Program restytucji powinien obejmować waloryzację lokalnej populacji zająca, potencjalnych drapieżników oraz czynników środowiskowych w aspekcie retrospekcyjnym i aktualnym. Następnym krokiem powinno być określenie najważniejszych i niezbędnych działań w siedliskach. Wsiedlenia zajęcy, odłowionych na innych terenach lub pochodzących z hodowli zamkniętych, powinno być poprzedzone przygotowaniem siedliska oraz redukcją drapieżników, przede wszystkim lisa tak, aby jego zagęszczenie nie przekraczało 6 osobników na 1000 ha. Przed wsiedlaniem niezbędne jest przetrzymywanie zwierząt w zagrodach adaptacyjnych, które muszą znajdować się w miejscu wsiedlenia. Podczas prowadzenia programu restytucyjnego konieczny jest ciągły monitoring efektów i zakaz polowań na zająca. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych PZŁ we współpracy z nadleśnictwami i samorządami CZAS REALIZACJI do końca 2024 roku CEL 2. Odtworzenie zagęszczeń zająca, które umożliwią samodzielne funkcjonowanie populacji 107 MAPA DROGOWA OCHRONY KUROPATWY W POLSCE Stan obecny Kuropatwa była w latach 80. XX wieku gatunkiem licznym lub średnio licznym, jej zagęszczenia wahały się w różnych latach od 0,5 do 10 par na 100 ha. Na duże zmiany liczebności miały wpływ ostre zimy, które są przyczyną wysokiej śmiertelności ptaków oraz późniejsze odbudowywanie się populacji. W latach 90. nastąpiło znaczne zmniejszenie liczebności populacji tego gatunku. Obecnie trend spadkowy został zahamowany, jednak liczebność kuropatwy jest bardzo niska. Przypuszcza się, że zagęszczenia kuropatwy są obecnie 10-ciokrotnie niższe niż 30 lat temu. Nasza wiedza na temat występowania, liczebności i trendów populacji kuropatwy jest niewielka, gdyż nie prowadzi się stałego monitoringu, a liczenia wykonywane prze koła łowieckie są mało dokładne, przez co wyniki nie są wiarygodne. Brakuje też przepisów prawnych i mechanizmów finansowych umożliwiających skuteczną ochronę kuropatwy na dużych obszarach, poprzez kształtowanie środowiska jej życia - struktury i rozmieszczenia przestrzennego upraw, miedz i remiz. Najważniejszą przyczyną spadku liczebności kuropatwy są niekorzystne przemiany struktury upraw polowych. Postępuje monokulturyzacja, zmienia się skład gatunkowy upraw – zmniejsza się areał roślin okopowych, zwiększa zbóż i kukurydzy, zanikają miedze, przybywa ugorów porastających zadrzewieniami. Powoduje to kurczenie się areałów siedlisk przydatnych dla kuropatwy. Ponadto zwiększa się liczebność drapieżników, przede wszystkim lisa, ptaków szponiastych i krukowatych. Istotnym czynnikiem zmniejszającym liczebność kuropatwy są prawdopodobnie także psy i koty, które nie są zamykane na terenie gospodarstw. Kuropatwa jest w Polsce gatunkiem łownym, jednak ze względu na drastyczny spadek liczebności populacji, w większości obwodów łowieckich polowania na nią nie są prowadzone. Największymi zagrożeniami dla kuropatwy są zmiany zachodzące w środowisku rolniczym – zmniejszenie areału upraw okopowych i wzrost areału upraw wysokich zbóż, zwłaszcza kukurydzy, uproszczenie struktury krajobrazu – zanik miedz, remiz. Ponadto spadek liczebności kuropatwy jest spowodowany także wzrostem liczebności drapieżników, zwłaszcza lisa i chemizacją upraw. Od kilkunastu lat realizowane są próby wsiedlania kuropatwy w rejony, gdzie spadek jej liczebności jest największy. Ich wyniki są różne, najczęściej niezadowalające i zależą głównie od sposobu realizacji przedsięwzięcia. Działania te umożliwiły zebranie doświadczeń, które można wykorzystać do podniesienia skuteczności ochrony kuropatwy. Jednostki Lasów Państwowych biorą aktywny udział w czynnej ochronie kuropatwy, chociaż nie jest to gatunek leśny. Nadleśnictwa, zatwierdzając plany łowieckie, mają stały wgląd w zmiany zachodzące w populacji tego gatunku, co mobilizuje je do podejmowania działań ochronnych. Ponadto Lasy Państwowe angażują się także w ochronę i wsiedlanie zająca szaraka, a ponieważ oba te gatunki wymagają podobnych metod działania, często ich ochrona jest prowadzona równocześnie. 108 Aby kuropatwa nie stała się skrajnie nielicznym gatunkiem w naszym kraju potrzebna jest intensyfikacja ochrony gatunku oraz jego siedlisk. Cele ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Kuropatw w Polsce. Cele 1. Zwiększenie zagęszczenia lokalnych populacji kuropatw i odtworzenie populacji na obszarach wcześniejszego występowania tego gatunku. 2. Tworzenie sprzyjającej drobnej zwierzynie struktury krajobrazu rolnego 3. Wdrożenie systemu monitoringu kuropatwy. 109 Zadania Gatunek: KUROPATWA REKOMENDACJA 1. Wprowadzenie jednolitych metod monitoringu kuropatwy przez wszystkie koła łowieckie OPIS Dotychczasowe liczenia kuropatw w obwodach łowieckich prowadzone są niejednolitymi metodami i z różną dokładnością. Powoduje to brak pełnych i wiarygodnych danych o aktualnej sytuacji gatunku w całym kraju. Potrzebne jest wskazanie zalecanych metod oceny liczebności kuropatwy. Zalecane metody powinny być dostosowane do lokalnych warunków środowiskowych, dające porównywalne wyniki i możliwe do wykonania w terenie siłami członków kół łowieckich. Proponuje się wprowadzenie metodyki obejmującej dwa rodzaje liczeń: a) liczenie podstawowe wykonywane przez dzierżawców lub zarządców obwodów łowieckich, prowadzone każdego roku na terenie każdego obwodu łowieckiego, polegające na wykonaniu taksacji pasowej wiosną, oraz liczenia stad kuropatw podczas śnieżnych zim. b) liczenie dokładne na powierzchniach referencyjnych – prowadzone na terenie jednego obwodu łowieckiego w każdym powiecie, polegające na wykonaniu taksacji pasowej wiosną i jesienią, liczenia stad kuropatw zimą w czasie zalegania śniegu oraz rejestrowaniu głosów wiosną i liczenie par (metodą mapowania). Ponadto w każdym obwodzie łowieckim należy prowadzić monitoring struktury upraw (jakości siedliska) oraz monitoring liczebności drapieżników ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania wymaga wprowadzenia jednolitych metod monitoringu, np. poprzez nową uchwałę Naczelnej Rady Łowieckiej PZŁ, zawierającą katalog zalecanych metod inwentaryzacji zwierząt łownych. 110 WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Ministerstwo Środowiska, jako instytucja odpowiedzialna za nadzór nad zwierzętami łownymi – wskazanie zalecanych metod monitoringu zwierząt łownych Polski Związek Łowiecki – wprowadzenie do wewnętrznych dokumentów zalecanych metod monitoringu Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych – konsultacja proponowanych rozwiązań CZAS REALIZACJI do końca 2016 roku CEL 3. Wdrożenie systemu monitoringu kuropatwy Gatunek: REKOMENDACJA KUROPATWA 2. Prowadzenie monitoringu występowania kuropatwy w obwodach łowieckich w Polsce na podstawie ustalonej jednolitej metodyki OPIS Monitoring powinien obejmować występowanie i liczebność kuropatwy we wszystkich obwodach łowieckich. Powinien być prowadzony zgodnie z metodyką opisaną w pkt. 1. Liczenia powinny być prowadzone w ramach standardowych waloryzacji zwierząt łownych. Monitoring powinien obejmować liczebność kuropatwy, zmiany zachodzące w środowisku oraz występowanie i liczebność zagrażających temu gatunkowi drapieżników. W liczeniu powinni brać udział przedstawiciele kół łowieckich, Lasów Państwowych (ponieważ zatwierdzają plany łowieckie) i samorządów – przede wszystkim w tych miejscach, w których działania ochronne będę wspierane przez środki finansowe z samorządów. Dane powinny być przekazywane do Urzędów Marszałkowskich, właściwych dla lokalizacji obwodu łowieckiego nadleśnictw i Zarządów Okręgowych PZŁ ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE Polski Związek Łowiecki 111 INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Zadanie do ciągłej realizacji CEL 3. Wdrożenie systemu monitoringu kuropatwy Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ KUROPATWA 3. Wprowadzenie systemu zarządzania populacją kuropatwy Zgodnie z Ustawą Prawo Łowieckie populacją zwierząt łownych zarządza Polski Związek Łowiecki. Zarządzanie to powinno być oparte o wiedzę na temat stanu populacji, środowiska, zagrożeń (w tym populacjach drapieżników) oraz znajomości aktów prawnych, pozwalających podejmować działania ochronne oraz ewentualne pozyskanie. Zarządzanie powinno obejmować planowanie: zabiegów kształtujących środowisko, redukcji drapieżników, wielkości pozyskania łowieckiego kuropatw, ewentualne wsiedlenia osobników pochodzących z hodowli. System zarządzania lokalnymi populacjami kuropatwy powinien zostać zawarty w Zasadach Gospodarowania Populacjami Zwierząt Łownych Realizacja zadania wymaga rozszerzenia Zasad Gospodarowania Populacjami Zwierząt Łownych Polski Związek Łowiecki CZAS REALIZACJI Rozszerzenie Zasad Gospodarowania Populacjami Zwierząt Łownych – do 2016 CEL 1. Zwiększenie zagęszczenia lokalnych populacji kuropatw i odtworzenie populacji na obszarach wcześniejszego występowania tego gatunku 112 Gatunek: REKOMENDACJA OPIS KUROPATWA 4. Promowanie upraw i sposobu wykonywania prac polowych, sprzyjających występowaniu drobnych zwierząt (w tym kuropatwy) Zapewnienie odpowiednich warunków siedliskowych jest warunkiem koniecznym dla ochrony kuropatwy. Należy dążyć do odtworzenia mozaiki siedlisk, z różnorodnymi uprawami, otwartymi przestrzeniami z niską roślinnością. W ramach tego zadania należy: a) Zakładać poletka karmowo-ochronne z roślinnością zapewniającą właściwą osłonę i pokarm. Poletka te powinny być w wielkości od kilku do kilkunastu arów, równomiernie rozproszone w terenie, na każde 1000 ha powierzchni powinno przypadać około 2 ha poletek. Poletka mogą być zakładane bezpośrednio przez koła łowieckie lub rolników, którzy podpiszą umowy z kołami. b) Poszerzać miedze pomiędzy polami, aby miały nie mniej niż 1 m szerokości oraz pozostawiać nieuprawianą powierzchnię wokół plantacji, w postaci pasowej obwódki o szerokości około 2 do 5 m, w zależności od wielkości uprawy i deklaracji właściciela gruntu. Zdanie to powinno być realizowane przez rolników, na mocy umów podpisywanych z kołami łowieckimi. c) Wprowadzić pakiet rolno-środowiskowy, w ramach którego dofinansowane byłyby uprawy stwarzające korzystne warunki dla małych zwierząt, w tym kuropatwy. Pakiet ten promowałby zakładanie poletek karmowo-ochronnych, mozaiki upraw różnych roślin, w tym będących bazą pokarmową dla małych zwierząt, pozostawianie pasów nieuprawianej gleby pomiędzy plantacjami, poszerzanie miedz, zakładanie remiz, tworzenie śródpolnych oczek wodnych, d) Zmienić zasady szacowania powierzchni upraw przy wypłacaniu rolnikom dopłat bezpośrednich. Obecna praktyka odliczania wszystkich i nieużytkowanych powierzchni powoduje, że w celu uzyskania jak największej dopłaty rolnicy wycinają śródpolne zadrzewienia, likwidują miedze i zagospodarowują 113 wszystkie nieuprawiane skrawki pól. Efektem jest uproszczenie struktury krajobrazu i zubożenie siedlisk, przez co kuropatwa i inne zwierzęta żyjące w krajobrazie rolniczym nie znajdują dogodnego środowiska życia. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania może wymagać zmiany zasad szacowania powierzchni do dopłat bezpośrednich. PZŁ – zawieranie umów z rolnikami dotyczących tworzenia poletek karmowo-ochronnych, poszerzania miedz i pozostawiania nieobsianych pasów pola, redukcja lisów, MRiRW - wprowadzenie pakietu dopłat rolno-środowiskowych chroniących siedliska kuropatw, zmian zasad szacowania powierzchni do dopłat bezpośrednich, MŚ – wystąpienie do MRiRW o wprowadzenie wymienionych zmian zadanie do ciągłej realizacji CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS KUROPATWA 5. Wsiedlanie na wybranych obszarach kuropatw pochodzących z hodowli Wsiedlanie kuropatw należy przeprowadzać zarówno w rejonach, gdzie lokalna populacja jest zbyt słaba, aby samodzielnie się odtworzyć oraz tam, gdzie są jeszcze lokalne populacje, zwłaszcza te które są odizolowane od innych miejsc występowania kuropatw. Program restytucji powinien obejmować waloryzację lokalnej populacji kuropatwy, potencjalnych drapieżników, jakości środowiska. Następnym krokiem powinno być określenie najważniejszych i niezbędnych działań, dostosowujących siedliska do potrzeb życiowych kuropatw. Wsiedlenia kuropatw pochodzących z hodowli zamkniętych powinno być poprzedzone przygotowaniem siedliska oraz redukcją drapieżników, 114 przede wszystkim lisa. Przed wsiedlaniem niezbędne jest przygotowanie ptaków w zagrodach adaptacyjnych. Podczas prowadzenia programu restytucyjnego konieczny jest ciągły monitoring efektów i zakaz polowań. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych Polski Związek Łowiecki CZAS REALIZACJI do końca 2024 roku CEL 1. Zwiększenie zagęszczenia lokalnych populacji kuropatw i odtworzenie populacji na obszarach wcześniejszego występowania tego gatunku Gatunek: REKOMENDACJA OPIS KUROPATWA 6. Redukcja zagęszczenia drapieżników zagrażających kuropatwie Należy zmniejszyć zagęszczenia lisów w środowisku, aby nie przekraczało 6 osobników na 1000 ha. Zadanie to powinno być poprzedzone monitoringiem liczebności drapieżników. Zagęszczenie lisów należy oszacować przy pomocy liczenia tropów na śniegu, mapowania nor i oceny stanu ich zasiedlenia i przyrostu (metodyka opisana przez Goszczyńskiego: Lis –monografia przyrodniczo-łowiecka. OIKOS, Warszawa 1995). Koła łowieckie powinny wprowadzić realistyczny system planowania i realizacji pozyskania lisów, oparty na znajomości faktycznych zagęszczeń tego gatunku w terenie oraz na wyznaczeniu zagęszczeń dopuszczalnych, (6 osobników na 1000 ha powierzchni obwodu). Wskazane jest też opracowanie i wdrożenie systemu zachęt dla myśliwych do pozyskiwania lisów. W książce ewidencji myśliwego w terenie powinny być notowane wszystkie obserwacje związane z obecnością i presją drapieżników (lisów, psów, kotów, ptaków szponiastych 115 i krukowatych), gdyż dane te mogą być pomocne przy planowaniu ich redukcji. Należy także podjąć działania zmierzające do likwidacji zjawiska niekontrolowanego przebywania psów i kotów poza ogrodzonym terenem posesji. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania wymaga zmiany rozporządzenia Ministra Środowiska, w którym określony jest wzór książki ewidencji myśliwego (należy dodać rubrykę do notowania obserwacji drapieżników) Polski Związek Łowiecki Lokalne samorządy w zakresie zwierząt domowych CZAS REALIZACJI do końca 2014 roku CEL 1. Zwiększenie zagęszczenia lokalnych populacji kuropatw i odtworzenie populacji na obszarach wcześniejszego występowania tego gatunku 116 MAPA DROGOWA OCHRONY LEŚNCH MOKRADEŁ W POLSCE Stan obecny Według definicji przyjętej przez międzynarodową konwencję podpisaną w Ramsarze, mokradła to wszelkie ekosystemy wodne i ziemnowodne oraz płytkie wody morskie (poniżej 6 m głębokości podczas odpływu). Przez mokradła rozumiemy obszary, na których występuje roślinność higrofilna lub utwory powierzchniowe, akumulowane w efekcie oddziaływania wody (torfy, muły, namuły), a także cieki i zbiorniki wodne. Na terenach leśnych są to przede wszystkim: rzeki, jeziora, lasy bagienne i obszary otwarte, objęte ochroną przez Dyrektywę Siedliskową Unii Europejskiej, a także nieuwzględnione w niej (np. olsy). Obszary wodnobłotne mają ogromne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania procesów zachodzących w przyrodzie, a także dla gospodarki człowieka. Są to naturalne zbiorniki retencyjne, gromadzące wodę w okresach jej nadmiaru oraz oddające ją do gleby w czasie suszy. Mokradła są środowiskiem życia wielu gatunków roślin i zwierząt, które nie występują na innych siedliskach (np. lipiennik Loesela, przeplatka aurinia, poczwarówki, żółw błotny, bocian czarny), dlatego tereny te mają ogromny wpływ na bioróżnorodność. Obszary podmokłe pełnią też rolę naturalnych oczyszczalni wód powierzchniowych z biogenów, zwłaszcza ze związków azotu i fosforu. Dzięki panującym tam warunkom fizykochemicznym, rozpuszczone w wodzie związki azotu ulęgają procesowi dezaminacji, a azot w postaci cząsteczkowej uwalniany jest do atmosfery. Mokradła są też ważnym naturalnym magazynem węgla, który odkłada się w torfach lub w osadach dennych – 1 ha torfowiska będącego w dobrym stanie pochłania w ciągu roku około 2 tony CO2, a 1 ha torfowiska przesuszonego, w wyniku procesu murszenia corocznie emituje do atmosfery około 15 ton CO2 i dodatkowo stwarza zagrożenie pożarowe. Od kilkudziesięciu lat stosunek ludzi do mokradeł zmienia się na lepszy - obecnie uważa się je za cenne ekosystemy, zapewniające trwałość procesów zachodzących w przyrodzie oraz za naturalne zbiorniki retencyjne. Objawia się to odtwarzaniem i ochroną terenów bagiennych, w czym aktywny udział biorą między innymi Lasy Państwowe. Ochrona mokradeł jest jednym z najważniejszych postulatów Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej. Dla zachowania walorów przyrodniczych tych środowisk tworzone są w naszym kraju i innych państwach europejskich liczne obszary Natura 2000. Niestety, w Polsce stan zachowania mokradeł jest niezadowalający. Zgodnie z prezentowanymi na stronie internetowej GIOŚ „Projektami raportów do KE za lata 20012006” stan niemal wszystkich siedlisk mokradłowych, wymienionych w Załączniku I do Dyrektywy Siedliskowej został określony jako zły lub niezadowalający. Jako najgorzej zachowane wskazano: łąki zmiennowilgotne, wilgotne wrzosowiska, bory i lasy bagienne, łęgi oraz torfowiska niskie, wysokie i przejściowe. Pomimo wielu projektów ochrony mokradeł, zrealizowanych przez nadleśnictwa, organizacje pozarządowe oraz instytucje odpowiedzialne za ochronę przyrody, istnieją ciągle bardzo duże możliwości i potrzeby dalszych prac renaturyzacyjnych oraz pielęgnacyjnych na obszarach wodno-błotnych. Cele tych działań oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Mokradeł w Polsce. 117 Cele Celem mapy drogowej ochrony mokradeł jest: 1. Zachowanie i odtwarzanie otwartych siedlisk mokradłowych. 2. Poprawa stanu zachowania leśnych siedlisk mokradłowych. 118 Zadania Siedlisko: REKOMENDACJA MOKRADŁA 1. Stworzenie centralnej bazy danych o siedliskach mokradłowych w lasach OPIS Aby skutecznie chronić mokradła potrzebna jest wiedza o ich rozmieszczeniu, powierzchni, stanie i zachodzących zmianach. Posiadane obecnie informacje na powyższe tematy są niekompletne i rozproszone w różnych instytucjach. Istnieje potrzeba utworzenia bazy danych o mokradłach leśnych, zawierającej informacje o rodzaju, powierzchni, stanie zachowania oraz ewentualnych działaniach ochronnych – realizowanych wcześniej lub postulowanych. Część danych można uzyskać z SILP, jednak wymagają one uzupełnienia. Ponadto uzupełnienia w SILP wymaga katalog siedlisk bagiennych, gdyż obecna nomenklatura leśna nie rozróżnia niektórych cennych typów siedlisk. W szczególności dotyczy to olsu źródliskowego oraz mokradeł nieleśnych, które w SILPI są opisane ogólnie jako bagna. Należy także wykorzystać dane zebrane przez Instytut Ochrony Przyrody i gromadzone przez Generalny Inspektorat Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, a także informacje posiadane przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska oraz regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska, wpływające tam np. przy okazji różnych inwentaryzacji. Potrzebne jest określenie dokładnego zakresu gromadzonych informacji i uzupełnianie ich przez nadleśnictwa, poprzez weryfikację obiektów mokradłowych w terenie. Baza powinna mieć kilka poziomów dostępu – lokalny – w nadleśnictwie, pośredni w rDLP oraz ogólny w DGLP. Baza taka mogłaby być pomocna przy planowaniu projektów i ubieganiu się o środki zewnętrzne na ich realizację, opracowywaniu planów urządzania lasu, monitoringu obszarów Natura 2000 itp. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ DGLP - opracowanie założeń bazy, opracowanie raportów oraz uzupełnienie grup czynności w SILP 119 CZAS REALIZACJI do końca 2016 roku CEL 1. Zachowanie i odtwarzanie otwartych siedlisk mokradłowych 2. Poprawa stanu zachowania leśnych siedlisk mokradłowych MOKRADŁA Siedlisko REKOMENDACJA OPIS 2. Uproszczenie procedur administracyjnych związanych z czynną ochroną mokradeł Realizacja projektów ochrony mokradeł jest bardzo trudna z powodu rozbudowanych procedur administracyjnych. Wskazany byłby przegląd obowiązujących przepisów wynikających z prawa wodnego, środowiskowego, ochrony przyrody oraz leśnego i zaproponowanie ich stosownych zmian. W tym celu powinna zostać powołana komisja złożona z prawników i osób doświadczonych w realizacji zadań z ochrony mokradeł, która dokonałaby takiego przeglądu i zaproponowała zmiany w procedurach. Wstępne propozycje tematów są następujące: a) przy wykonywaniu prostych urządzeń piętrzących (do 1 m) w celu odtworzenia lub ochrony mokradeł odstąpić od wymogu uzyskania decyzji środowiskowych, decyzji lokalizacji inwestycji, pozwolenia na budowę, w tym w szczególności na obszarach chronionych (parki krajobrazowe, rezerwaty, Natura 2000), jeżeli taka inwestycja nie koliduje z planem ochrony rezerwatu, planem ochrony parku, planem zadań ochronnych obszaru Natura 2000 lub planem urządzania lasu w nadleśnictwie, b) przy realizacji na terenie Lasów Państwowych - poza obszarami chronionymi - działań, które służą ochronie środowiska, poprawie fizjologicznej stanu zdrowotnego lasu i nie oddziaływają na grunty innych zarządców odstąpić od wszczynania procedur administracyjnych, a działania te potraktować jako zabiegi gospodarcze realizowane w ramach instrukcji hodowli i ochrony, c) umożliwić w ramach wewnętrznych procedur Lasów Państwowych finansowanie opisanych wyżej działań 120 z własnych funduszy, wydawanych na bieżącą działalność. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania może wymagać zmian ustaw i rozporządzeń dotyczących ochrony przyrody i prawa budowlanego Ministerstwo Środowiska – powołanie grupy roboczej składającej się z przedstawicieli MŚ, GDOŚ i DGLP do opracowania propozycji zmiany procedur, wprowadzenie propozycji do obowiązujących przepisów prawnych (ewentualna zmiana rozporządzeń lub zaproponowanie nowelizacji ustaw) CZAS REALIZACJI do końca 2016 roku CEL 2. Poprawa stanu zachowania leśnych siedlisk mokradłowych Siedlisko REKOMENDACJA MOKRADŁA 3. Modyfikacja zasad gospodarki leśnej w olsach OPIS Jednym z najczęściej spotykanych w lasach typów mokradeł są olsy. Jednak niektóre metody prac leśnych mogą negatywnie wpływać na walory przyrodnicze tego siedliska. Dlatego wskazana byłaby modyfikacja sposobu prowadzenia gospodarki w olsach, polegająca na odchodzeniu, w miarę możliwości, od rębni zupełnych na rzecz złożonych, a tam, gdzie nie ma takiej możliwości, powinno się ograniczyć powierzchnię zrębów do maksymalnie 2 ha. Zalecane jest też zaakceptowanie w zasadach hodowli lasu odnawianie olsów z odrośli. Potrzebne jest też uwzględnienie w typologii leśnej siedliska łęgu olszowego (olchowego). Siedlisko to jest obecnie traktowane jako ols. Szczególnie cenne przyrodniczo siedlisko, jakim jest ols źródliskowy – 91E04, zwykle nie mające istotnego znaczenia gospodarczego, powinno zostać wyłączone z gospodarki. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE DGLP – umieszczenie postulowanej modyfikacji gospodarki w olsach w Zasadach Hodowli Lasu 121 INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI do końca 2016 roku CEL 2. Poprawa stanu zachowania leśnych siedlisk mokradłowych Siedlisko REKOMENDACJA MOKRADŁA 4. Wykonanie „Programu ochrony i renaturalizacji ekosystemów mokradłowych dla nadleśnictwa” OPIS Ze względu na duże pozytywne znaczenie mokradeł dla zdrowotności i tempa wzrostu drzew leśnych, retencjonowania wody, akumulacji węgla i zachowania bioróżnorodności wskazane jest, aby czynna i bierna ochrona siedlisk wodno-błotnych była realizowana w każdym nadleśnictwie na podstawie specjalnie opracowanego programu ochrony i renaturalizacji ekosystemów mokradłowych. Program ten powinien być istotną częścią programu ochrony przyrody w nadleśnictwie, można go opracować razem z planem urządzania lasu. W programie ochrony mokradeł powinna znaleźć się informacja na temat rodzajów, powierzchni i stanu zachowania siedlisk mokradłowych, zalecanych metod ochrony czynnej i biernej, terminów, rodzaju i lokalizacji wykonywanych zadań ochronnych oraz sposobów prowadzenia monitoringu ich efektów. W ramach programu, w pierwszej kolejności należy planować odtwarzanie naturalnych mokradeł. Wskazówki do opracowania programu powinny zostać zapisane w Instrukcji Urządzenia Lasu. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ DGLP – umieszczenie w Instrukcji Urządzenia Lasu zaleceń i wskazówek dotyczących sporządzania programu ochrony mokradeł w nadleśnictwie 122 CZAS REALIZACJI do końca 2025 roku sukcesywnie przy opracowywaniu nowych planów urządzania lasu CEL 1. Zachowanie i odtwarzanie otwartych siedlisk mokradłowych 2. Poprawa stanu zachowania leśnych siedlisk mokradłowych MOKRADŁA Siedlisko REKOMENDACJA 5. Realizacja programów ochrony i odtwarzania mokradeł oraz związanych z nimi gatunków OPIS Prace zapisane w programie ochrony mokradeł, z uwzględnieniem związanych z nimi zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, powinny być realizowane przez nadleśnictwa w ramach bieżącej działalności oraz w ramach projektów finansowanych ze środków zewnętrznych, również we współpracy z innymi podmiotami (np. organizacjami pozarządowymi, rDOŚ, czy parkami krajobrazowymi). Dla usprawnienia lokalnej ochrony mokradeł wskazane jest pozostawienie Nadleśnictwom swobody w wyborze terminów realizacji zadań i źródeł ich finansowania. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Nadleśnictwa - realizacja ochrony czynnej mokradeł w lasach DGLP – zmiana zasad finansowania ochrony mokradeł w lasach. CZAS REALIZACJI Zadanie do ciągłej realizacji CEL 1. Zachowanie i odtwarzanie otwartych siedlisk mokradłowych 2. Poprawa stanu zachowania leśnych siedlisk mokradłowych 123 Siedlisko REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ MOKRADŁA 6. Wprowadzenie obowiązku monitorowania efektów programów ochronnych oraz zasad prowadzenia tego monitoringu Wszystkie działania chroniące przyrodę powinny być monitorowane, aby poznać ich skuteczność i ewentualnie wprowadzić korektę metod. W przypadku ochrony mokradeł należy opracować prostą metodykę do oceny efektów działań, możliwą do wykonania przez leśniczego. Ogólny opis metodyki i rejestrowanych parametrów powinien zostać zapisany w Instrukcji Urządzenia Lasu i powtórzony w programie ochrony przyrody w nadleśnictwie. Wskazane jest też nawiązywanie współpracy z ośrodkami naukowymi, które mogą prowadzić monitoring specjalistyczny, wykonywany przez ekspertów z różnych dziedzin nauk przyrodniczych. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych właściwe jednostki organizacyjne Lasów Państwowych – wpisanie do programu ochrony mokradeł w nadleśnictwie lub założeń realizowanego projektu metodyki monitoringu. CZAS REALIZACJI wdrożenie do końca 2016 roku, później realizacja ciągła CEL 2. Poprawa stanu zachowania leśnych siedlisk mokradłowych 124 MOKRADŁA Siedlisko REKOMENDACJA OPIS 7. Zwiększanie świadomości dotyczącej roli i ochrony mokradeł oraz promocja planowanych i realizowanych działań Wszystkie działania mające na celu ochronę przyrody, w tym także mokradeł, powinny mieć akceptację społeczną oraz zrozumienie celów i metod. Dlatego ochrona czynna powinna być realizowana łącznie z edukacją ekologiczną. Proponowane zadanie powinno obejmować: a) zwiększenie świadomości leśników na temat roli mokradeł w lesie, np. poprzez organizowanie konferencji, publikacje w prasie branżowej, wydawanie broszur, b) włączenie kameralnych i terenowych zajęć o mokradłach do oferty ośrodków edukacji leśnej, c) opracowanie pakietu materiałów edukacyjnych i promocyjnych (np. film, prezentacja multimedialna, naklejki itp.), będących pomocą dla ośrodków edukacji leśnej w prowadzeniu zajęć z różnymi grupami społecznymi i wiekowymi. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych CILP w porozumieniu z DGLP – zlecenie opracowania materiałów edukacyjnych oraz scenariuszy zajęć nadleśnictwa - włączenie zajęć o mokradłach do oferty ośrodków edukacji leśnej CZAS REALIZACJI do końca 2016 roku CEL 1. Zachowanie i odtwarzanie otwartych siedlisk mokradłowych 2. Poprawa stanu zachowania leśnych siedlisk mokradłowych 125 MAPA DROGOWA OCHRONY ŻÓŁWIA BŁOTNEGO W POLSCE Stan obecny Żółw błotny dawniej występował na terenie całego niżu Polski, jednak przekształcenia środowiska spowodowały, że obecnie jest to gatunek skrajnie nieliczny, a lokalnie wymarły. Pojedyncze osobniki tego gatunku spotyka się jeszcze w wielu miejscach, ale regionów, gdzie żółwie się rozmnażają znanych jest tylko pięć: 1) Polesie – najliczniejsza populacja, szacowana na ponad 1500 osobników, 2) nad rzeką Zwolenką w okolicach Radomia, 3) Warmia i Mazury, 4) zachodnia część Pojezierza Pomorskiego i Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, 5) Ziemia Lubuska. Żółw błotny to gatunek silnie zagrożony wyginięciem, wpisany do Polskiej czerwonej księgi zwierząt z kategorią EN (zagrożone wyginięciem). Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348) żółw objęty jest ochroną ścisłą, wymaga ochrony czynnej, w miejscach jego rozrodu i stałego przebywania tworzy się strefy ochronne – całoroczną i okresową. Jest objęty Państwowym Monitoringiem Środowiska prowadzonym przez Generalny Inspektorat Ochrony Środowiska. Żółw błotny jest chroniony także przez prawo międzynarodowe - wymieniony został w załączniku II (gatunek ważny dla Wspólnoty, którego ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony) i załączniku IV (gatunek ważny dla Wspólnoty, który wymagają ścisłej ochrony) Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, a także w Załączniku II Konwencji z dnia 19 września 1979 r. o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, zwanej Konwencją Berneńską. Najważniejszymi zagrożeniami dla żółwia błotnego są: zanik siedlisk mokradłowych, zarastanie drzewami i krzewami lęgowisk oraz presja drapieżników. W ostatnich latach pojawia się nowe zagrożenie – konkurencja z obcymi gatunkami żółwi, wypuszczanymi z hodowli domowych do środowiska naturalnego. Żółw jest zwierzęciem bardzo płochliwym i przez to trudnym do obserwacji. Nawet tam, gdzie występuje nieco liczniej, do niedawna spotykano prawie wyłącznie tylko dorosłe osobniki. Od połowy lat 80-tych XX wieku realizowana jest czynna ochrona żółwia na Polesiu, nieco później podobne działania podjęto nad Zwolenką, Mazurach i w Zachodniej Polsce. Ich efektem jest odtworzenie wielu zniszczonych siedlisk oraz poprawa sukcesu lęgowego, co potwierdzają coraz częstsze obserwacje również młodych osobników w ich naturalnym środowisku. Działania ochronne pozwoliły też lepiej poznać zachowania i potrzeby żółwi, zagrożenia dla tych zwierząt i metody przeciwdziałania im. 126 Cele Celem głównym ochrony żółwia błotnego jest zachowanie populacji gatunku w Polsce, poprzez utrzymanie, a tam gdzie jest to możliwe odtworzenie rozmnażających się populacji lokalnych. Aby to osiągnąć należy zrealizować poniższe cele szczegółowe: 1. Dokładniejsze poznanie rozmieszczenia i liczebności populacji żółwia błotnego na terytorium Polski. 2. Rozpoznanie zagrożeń wszystkich lokalnych populacji i objęcie ich ochroną czynną. 3. Utrzymanie w dobrym stanie siedlisk niezbędnych dla żółwia błotnego. 4. Stworzenie centralnej bazy danych o występowaniu żółwia błotnego. 5. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat zagrożeń i biologii żółwia błotnego. 127 Zadania ŻÓŁW BŁOTNY Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI 1. Zebranie informacji o występowaniu żółwia błotnego Zadanie powinno obejmować zebranie wszystkich znanych obserwacji żółwi błotnych i stworzenie centralnej bazy danych, zawierającej informacje o lokalizacji, szacunkowej liczebności lokalnej populacji, stwierdzeniu lub nie rozrodu oraz zagrożeniach. W tym celu należy podsumować znane doniesienia o występowaniu tego gatunku i zebrać je w postaci uporządkowane j bazy danych. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ – zebranie i analiza informacji do końca 2015 roku 1. Dokładniejsze poznanie rozmieszczenia i liczebności populacji żółwia błotnego na terytorium Polski. CEL 2. Rozpoznanie zagrożeń wszystkich lokalnych populacji i objęcie ich ochroną czynną. 4. Stworzenie centralnej bazy danych o występowaniu żółwi błotnych. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ŻÓŁW BŁOTNY 2. Zweryfikowanie zebranych informacji oraz przeprowadzenie w nadleśnictwach szkoleń na temat biologii i metod ochrony gatunku Zebrane informacje dotyczące miejsc występowania żółwia powinny zostać zweryfikowane w terenie. W tym 128 ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI celu należy stworzyć i przeszkolić lokalne grupy współpracowników, którzy będą mogli dokonywać obserwacji. Szkolenia powinny być połączone z weryfikacją obecności żółwi, co będzie praktyczną metodą zdobywania umiejętności. W nadleśnictwach, w których potwierdzone zostanie występowanie żółwia błotnego, potrzebne jest przeszkolenie leśników, aby umieli rozpoznawać ślady bytności tego gatunku i wiedzieli, jak można pogodzić ochronę żółwi z prowadzonymi pracami leśnymi. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych zainteresowane jednostki Lasów Państwowych – rekrutacja chętnych do współpracy pracowników, organizacja szkoleń do końca 2016 roku 1. Dokładniejsze poznanie rozmieszczenia i liczebności populacji żółwia błotnego na terytorium Polski CEL 4. Stworzenie centralnej bazy danych o występowaniu żółwi błotnych 5. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat zagrożeń i biologii żółwi Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ŻÓŁW BŁOTNY 3. Opracowanie programu ochrony żółwia błotnego w Polsce Ochrona żółwia błotnego w Polsce jest oparta na lokalnych inicjatywach różnych środowisk. Zaletą tego jest dostosowanie działań do miejscowych potrzeb, wadą jest słaby przepływ informacji o występowaniu i ochronie żółwi, zróżnicowanie merytorycznej stosowanych w poszczególnych ostojach metod ochronnych, a także przypadkowy dobór miejsc realizacji działań, czasami oderwany od hierarchii potrzeb. Potrzebne jest więc opracowanie jednego spójnego programu ochrony żółwia we wszystkich krajowych ostojach. Program ten powinien zawierać następujące elementy: 129 1) Utworzenie centralnej bazy danych dotyczących obserwacji żółwi błotnych oraz prowadzonych działań ochronnych. W ramach tego zadania powinna być wskazana instytucja odpowiedzialna za jego realizację, a także zaplanowane wytyczne, dotyczące sposobu zbierania informacji, wzór karty do zapisywania obserwacji, miejsce i sposób gromadzenia danych, zakresu i częstotliwości wykonywania podsumowań, zasady udostępniania danych źródłowych i podsumowań. 2) Analizę dotychczasowej ochrony prawnej gatunku. Efektem tej analizy powinna być informacja, które przepisy prawne sprawdziły się w praktyce, a które wymagają modyfikacji i na czym ona ma polegać. 3) Analizę dotychczasowej ochrony czynnej gatunku. Ocenie należy poddać stosowane w różnych okresach czasu i w różnych miejscach metody czynnej ochrony żółwia błotnego, uwzględniając ich poprawność merytoryczną w świetle najnowszej wiedzy o biologii gatunku, efekty dla populacji, potrzebę i możliwość dalszego stosowania. 4) Propozycje zasad ochrony lokalnych populacji żółwia błotnego. Spośród miejsc, w których w ostatnich latach stwierdzono występowanie żółwi, należy wytypować te, w których celowe jest prowadzenie zabiegów ochrony czynnej. Dla każdej z wytypowanych lokalnych populacji powinny zostać zaproponowane i wdrożone metody dalszego rozpoznania występowania żółwi, szczegółowa lokalizacja i rodzaj zabiegów ochronnych oraz monitoring ich efektów. Ze względu na postęp wiedzy oraz poprawiające się rozpoznanie występowania żółwia błotnego w Polsce, należy przewidzieć możliwość modyfikacji powyższych zaleceń. Potrzebne jest także stworzenie wskazówek dotyczących wyboru właściwej formy ochrony prawnej ważnych dla żółwia terenów, dostosowanych do lokalnych potrzeb. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ – zlecenie opracowania programu 130 ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI opracowanie programu do 2016, jego realizacja - działalność ciągła 1. Dokładniejsze poznanie rozmieszczenia i liczebności populacji żółwia błotnego na terytorium Polski. CEL 2. Rozpoznanie zagrożeń wszystkich lokalnych populacji i objęcie ich ochroną czynną. 3. Utrzymanie w dobrym stanie siedlisk niezbędnych dla żółwia błotnego. 4. Stworzenie centralnej bazy danych o występowaniu żółwia błotnego. ŻÓŁW BŁOTNY Gatunek: REKOMENDACJA 4. Wprowadzenie do programów ochrony przyrody w nadleśnictwach zaleceń dotyczących ochrony siedlisk żółwia błotnego OPIS W nadleśnictwach, w których stwierdzono rozród żółwi, należy wpisywać czynną ochronę siedlisk gatunku do programów ochrony przyrody. Szczególnie istotne jest utrzymywanie dobrego nasłonecznienia lęgowisk, zachowanie środowisk podmokłych oraz utrzymanie drożności tras migracji żółwi pomiędzy lęgowiskami i mokradłami. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL nadleśnictwa, rDLP – umieszczanie odpowiednich zapisów w programach ochrony przyrody przy opracowywaniu lub rewizji planu urządzania lasu zadanie do ciągłej realizacji 3. Utrzymanie w dobrym stanie siedlisk niezbędnych dla żółwia błotnego 131 ŻÓŁW BŁOTNY Gatunek: REKOMENDACJA 5. Czynna ochrona siedlisk żółwia Miejsca występowania żółwia powinny być objęte ochroną czynną, polegającą na zapewnieniu różnorodnych zbiorników wodnych (dostosowanych do różnych potrzeb życiowych – płytkich na lato, głębszych jako zimowiska) oraz utrzymaniu właściwego nasłonecznienia lęgowisk. Zakres i terminy prac w siedliskach powinny być konsultowane z ekspertami. W ostojach żółwia należy regularnie redukować liczebność drapieżników, zwłaszcza lisa, szczególnie intensywnie w okolicach lęgowisk. OPIS Po opracowaniu i przyjęciu programu ochrony żółwia błotnego, opisanego w zadaniu nr 3 mapy drogowej, działania ochronne należy prowadzić zgodnie z ustalonymi w tym dokumencie zasadami. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych rDOŚ-ie, nadleśnictwa, organizacje pozarządowe – realizacja ochrony czynnej, PZŁ – uwzględnienie potrzeby zwiększonej redukcji lisów przy opracowywaniu planów pozyskania łowieckiego na terenach ostoi żółwia błotnego zadanie do ciągłej realizacji 3. Utrzymanie w dobrym stanie siedlisk niezbędnych dla żółwia błotnego CEL Gatunek: REKOMENDACJA ŻÓŁW BŁOTNY 6. Dostosowanie aktów prawnych do wymagań ochrony żółwia błotnego 132 OPIS W niektórych miejscach, mimo zabezpieczania, większość gniazd żółwi jest niszczonych przez małe i średnie drapieżniki, w tym gatunki obce co zagraża populacji. Konieczne jest ograniczenie populacji tych drapieżników. Rekomenduje się włączenie żółwia błotnego do grupy gatunków, dla ochrony których możliwe jest prowadzenie całorocznych polowań na lisy i borsuki. Realizacja zadania wymaga zmiany rozporządzenia MŚ z dnia 16 marca 2005 r. w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne w § 1. 1.pkt 7 i 9 poprzez rozszerzenie okresu polowania na borsuki i lisy przez cały rok w obwodach w których występuje żółw błotny. Inne zmiany przepisów prawnych mogą wyniknąć w wyniku realizacji zadania wymienionego w pkt. 3 mapy. ASPEKT PRAWNY Zmiana rozporządzenia MŚ z dnia 16 marca 2005 r. w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Ministerstwo Środowiska – zmiana rozporządzenia CZAS REALIZACJI do końca 2015 roku CEL 3. Utrzymanie w dobrym stanie siedlisk niezbędnych dla żółwia błotnego. 133 MAPA DROGOWA OCHRONY GNIEWOSZA PLAMISTEGO I WĘŻA ESKULAPA W POLSCE Stan obecny Gniewosz plamisty jest wężem spotykanym na terenie niemal całego kraju, jednak o jego występowaniu oraz liczebności wiadomo bardzo mało. Preferowane przez gniewosza środowiska to: murawy, wrzosowiska, obrzeża lasów, polany powstałe po pożarach. Cechą charakterystyczna tego gatunku jest zajmowanie środowisk synantropijnych i ruderalnych. Bardzo często, w szczególności na terenach leśnych, bytuje w bezpośrednim sąsiedztwie człowieka. Spotykany jest też w kamieniołomach, na torowiskach, miedzach polnych, ogródkach działkowych, a nawet śmietniskach. W Polsce, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348) gniewosz plamisty objęty jest ochroną ścisłą, w miejscach jego występowania tworzy się strefy ochronne – całoroczną i okresową. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt ma status VU (narażony na wyginięcie w dłuższej perspektywie). Jest objęty Państwowym Monitoringiem Środowiska, prowadzonym przez Generalny Inspektorat Ochrony Środowiska. Gniewosz plamisty jest chroniony także przez prawo międzynarodowe - wymieniony został w Załączniku IV do Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej (gatunek ważny dla Wspólnoty, który wymaga ścisłej ochrony) oraz w Załączniku II Konwencji Berneńskiej. Gniewosz jest zagrożony wyginięciem z powodu przekształcania siedlisk, głównie zarastania terenów otwartych. Ponadto ważnymi czynnikami zwiększającymi śmiertelność jest antropopresja - węże stosunkowo często giną w wyniku kolizji z samochodami, zdarza się także celowe zabijanie przez ludzi, mylących ten gatunek ze żmiją zygzakowatą. Dotychczas nie prowadzono na większą skalę czynnej ochrony gniewosza. Polska populacja węża Eskulapa znajduje się na północnej granicy zasięgu gatunku, w naszym kraju znane są aktualne stanowiska tylko w Bieszczadach. Możliwe jest jego stwierdzenie także w innych regionach, jednak określenie rzeczywistych miejsc występowania tego gatunku wymaga badań faunistycznych. Podobnie jak gniewosz, wąż Eskulapa spotykany jest na obrzeżach lasu, polanach, w dolinach rzecznych, a także w środowiskach synantropijnych. W naszym kraju wąż Eskulapa jest objęty ochroną ścisłą na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348), w miejscach jego występowania tworzy się strefy ochronne – całoroczną i okresową. W Polskiej Czerwonej Księdze ma status CR (krytycznie zagrożony wyginięciem). Jest objęty Państwowym Monitoringiem Środowiska prowadzonym przez Generalny Inspektorat Ochrony Środowiska. Gatunek ten jest chroniony także przez prawo międzynarodowe. Wymieniono go w Załączniku IV do Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej (gatunek ważny dla Wspólnoty, który wymaga ścisłej ochrony) oraz w Załączniku II Konwencji Berneńskiej. 134 Najważniejsze zagrożenia dla węża Eskulapa w Polsce to utrata siedlisk, śmiertelność na drogach oraz nielegalne odławianie osobników przez kolekcjonerów i hodowców. Od kilku lat Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, przy wsparciu Lasów Państwowych, prowadzi rozpoznanie populacji oraz ochronę czynną węża Eskulapa, polegającą na pielęgnacji siedlisk oraz tworzeniu specjalnych kopców, w których węże mogą składać jaja. Stwierdzono, że realizacja tych działań przynosi pozytywne rezultaty, obserwowane są młode osobniki, a populacja gatunku zwiększa swoją liczebność. Postępujące zmniejszanie się liczebności węża Eskulapa oraz gniewosza plamistego grozi całkowitym wyginięciem tych gatunków w naszym kraju. Aby temu zapobiec potrzebne jest podjęcie działań ochronnych. Cele ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Węża Eskulapa oraz Gniewosza Plamistego w Polsce. Cele Celem ochrony węża Eskulapa i gniewosza plamistego jest: 1. Rozpoznanie rozmieszczenia gniewosza, stanu populacji oraz zajmowanych siedlisk w Polsce. 2. Poznanie wielkości populacji oraz dokładnego rozmieszczenia węża Eskulapa w południowo-wschodniej Polsce. 3. Objęcie stanowisk węża Eskulapa i gniewosza plamistego adekwatnymi formami ochrony prawnej i/lub metodami ochrony czynnej. 4. Utrzymanie lub tworzenie korytarzy ekologicznych pomiędzy subpopulacjami gniewosza na terenie kompleksów leśnych, w których zostały one stwierdzone. 5. Dostosowanie przepisów prawnych do potrzeb ochrony węży. 6. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat potrzeby i metod ochrony węża Eskulapa i gniewosza plamistego. 7. Wypracowanie metod zmniejszenia śmiertelności na drogach. 135 Zadania GNIEWOSZ PLAMISTY I WĄŻ ESKULAPA Gatunek: REKOMENDACJA OPIS 1. Kompleksowe rozpoznanie rozmieszczenia gatunków, waloryzacja stanu populacji węży oraz zajmowanych siedlisk W ramach tego zadania należy wykonać: a) Opracowanie metod zbierania danych o występowaniu gniewosza i węża Eskulapa oraz sposobu typowania potencjalnych siedlisk, które należy skontrolować, b) Rozpoznanie potencjalnych miejsc występowania węży zgodnie z przyjętą metodyką. Poszukiwanie stanowisk węża Eskulapa może być wspomagane tworzeniem sztucznych miejsc rozrodu. Zadanie może być wykonane w ramach projektu finansowanego ze środków zewnętrznych. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GIOŚ – zlecenie monitoringu znanych stanowisk, podmiot realizujący projekt – rozpoznanie terenów pod katem możliwości występowania węży. Etap I – zebranie aktualnych danych o występowaniu i siedliskach gniewosza plamistego (literatura wywiady, obserwacje od specjalistów) oraz zaproponowanie metodyki – do 2016 Etap II – wskazanie rejonów z brakiem aktualnych danych o występowaniu gniewosza plamistego i węża Eskulapa – do 2018 Etap III – inwentaryzacja stanowisk węży na potencjalnych obszarach występowania – do 2022 r. CEL 1. Rozpoznanie w Polsce. rozmieszczenia gniewosza, stanu populacji oraz zajmowanych siedlisk 136 2. Poznanie wielkości populacji oraz dokładnego rozmieszczenia węża Eskulapa w południowowschodniej Polsce. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS GNIEWOSZ PLAMISTY I WĄŻ ESKULAPA 2. Opracowanie programu ochrony gniewosza plamistego i węża Eskulapa w Polsce Ochrona węży w Polsce jest oparta na lokalnych inicjatywach różnych środowisk. Zaletą tego jest dostosowanie działań do miejscowych potrzeb, wadą jest słaby przepływ informacji o występowaniu i ochronie węży, zróżnicowanie merytoryczne stosowanych w poszczególnych ostojach metod ochronnych, a także przypadkowy dobór miejsc realizacji działań, czasami oderwany od hierarchii potrzeb. Potrzebne jest więc opracowanie ogólnopolskich programów ochrony gniewosza plamistego i węża Eskulapa (jako dwóch osobnych dokumentów). Programy te powinny zawierać następujące elementy: 1) Utworzenie centralnej bazy danych dotyczących obserwacji gniewosza plamistego i węża Eskulapa oraz prowadzonych działań ochronnych. W ramach tego zadania powinna być wskazana instytucja odpowiedzialna za jego realizację, a także zaplanowane wytyczne, dotyczące sposobu zbierania informacji, wzór karty do zapisywania obserwacji, miejsce i sposób gromadzenia danych, zakresu i częstotliwości wykonywania podsumowań, zasady udostępniania danych źródłowych i podsumowań. 2) Analizę dotychczasowej ochrony prawnej gatunków. Efektem tej analizy powinna być informacja, które przepisy prawne sprawdziły się w praktyce, a które wymagają modyfikacji i na czym ona ma polegać. 3) Analizę dotychczasowej ochrony czynnej gatunków. Ocenie należy poddać stosowane w różnych okresach czasu i w różnych miejscach metody czynnej ochrony gniewosza plamistego i węża Eskulapa, uwzględniając ich poprawność merytoryczną w świetle najnowszej wiedzy o ich biologii, efekty dla populacji, potrzebę i możliwość dalszego stosowania. 137 4) Propozycje zasad ochrony lokalnych populacji gniewosza plamistego i węża Eskulapa. Spośród miejsc, w których w ostatnich latach stwierdzono występowanie węży, należy wytypować priorytetowe do prowadzenie zabiegów ochrony czynnej. Dla każdej z wytypowanych do ochrony czynnej lokalnych populacji powinny zostać zaproponowane i wdrożone metody dalszego rozpoznania występowania węży, szczegółowej lokalizacji i rodzaju zabiegów ochronnych oraz monitoringu ich efektów. Ze względu na postęp wiedzy oraz poprawiające się rozpoznanie występowania gniewosza plamistego i węża Eskulapa w Polsce, należy przewidzieć możliwość modyfikacji powyższych zaleceń. Potrzebne jest także stworzenie wskazówek dotyczących wyboru właściwej formy ochrony prawnej ważnych dla węży terenów, dostosowanych do lokalnych potrzeb. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ – zlecenie opracowania programu opracowanie programu do 2016, jego realizacja - działalność ciągła 3. Objęcie stanowisk węża Eskulapa i gniewosza plamistego adekwatnymi formami ochrony prawnej i/lub metodami ochrony czynnej. 4. Utrzymanie lub tworzenie korytarzy ekologicznych pomiędzy subpopulacjami gniewosza na terenie kompleksów leśnych, w których zostały one stwierdzone. 5. Dostosowanie przepisów prawnych do potrzeb ochrony węży. 138 Gatunek: REKOMENDACJA GNIEWOSZ PLAMISTY I WĄŻ ESKULAPA 3. Współudział ekspertów przy tworzeniu PUL w nadleśnictwach, w których występują liczne populacje OPIS W nadleśnictwach, w których stwierdzono ważne ostoje gniewosza i węża Eskulapa, zasadą powinno być konsultowanie z herpetologami planów urządzania lasu, np. zapraszanie ich na Komisję Założeń Planu. Do programów ochrony przyrody w nadleśnictwach należy wprowadzać zalecenia dotyczące ochrony siedlisk węży, w tym wskazane przez ekspertów działania. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI DGLP – wprowadzenie zapisu do Instrukcji Urządzenia Lasu lub wydanie innych wytycznych do sporządzania programów ochrony przyrody w nadleśnictwach wdrożenie do końca 2016 roku, potem realizacja ciągła 3. Objęcie stanowisk węża Eskulapa i gniewosza plamistego adekwatnymi formami ochrony prawnej i/lub metodami ochrony czynnej. CEL 4. Utrzymanie lub tworzenie korytarzy ekologicznych pomiędzy subpopulacjami gniewosza na terenie kompleksów leśnych, w których zostały one stwierdzone. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS GNIEWOSZ PLAMISTY I WĄŻ ESKULAPA 4. Ochrona stanowisk węży Dla trwałego zachowania w krajowej faunie węża Eskulapa i gniewosza plamistego potrzebna jest ochrona 139 ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI czynna tych gatunków i ich siedlisk. Działania te powinny mieć charakter lokalny, dostosowany do potrzeb danego miejsca. Tworzone formy ochrony prawnej (np. strefy ochrony wokół miejsc regularnego przebywania, użytki ekologiczne) oraz metody ochrony czynnej powinny być skonsultowane z herpetologami. W przypadku węża Eskulapa ochrona czynna w rejonie jego występowania może polegać na pozostawieniu bez odnowienia sztucznego niewielkich fragmentów rozpadającego się drzewostanu w lasach liściastych i mieszanych, odkrzaczaniu i wykaszaniu polan, budowie kopców do inkubacji jaj, pozostawianiu pniakowisk, gałęziowisk na obrzeżach zrębów i innych powierzchni otwartych graniczących z powierzchniami leśnymi lub zadrzewionymi, zachowaniu starych drewnianych budynków, murków etc. Takie prace wykonywane są od kilku lat na terenie Nadleśnictwa Lutowiska, w ramach projektu realizowanego przez Instytut Ochrony Przyrody PAN we współpracy z Lasami Państwowymi. Dla gniewosza będą to np. pozostawianie w rejonach występowania węży niezadrzewionych obrzeży dróg leśnych, wykładanie sztucznych kryjówek w postaci pniakowisk i gałęziowisk, pozostawianie części pni i karpiny na obrzeżach zrębów, pozostawienie 2-5 arów nieodnowionej powierzchni zrębu na siedliskach borowych, wykaszanie i odkrzaczanie polan, pozostawianie otwartych przestrzeni w otoczeniu leśniczówek, aktywne przeciwdziałanie naturalnej sukcesji na terenach otwartych (poligony, wydmy, wrzosowiska itp.), tworzenie miejsc dogodnych do zimowania. Tego typu działania wykonywane są przez pracowników Lasów Państwowych na terenie Nadleśnictwa Włocławek. Ochrona czynna węży i ich siedlisk powinna być realizowana w ramach programów ochrony przyrody w nadleśnictwach oraz w ramach projektów finansowanych ze środków zewnętrznych. Po opracowaniu i przyjęciu programu ochrony węży, opisanego w zadaniu nr 2 mapy drogowej, ochronę węża Eskulapa i gniewosza plamistego należy prowadzić zgodnie z ustalonymi w tym dokumencie zasadami. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych rDOŚ - ustanawianie ochrony prawnej, wyznaczenie metod ochrony czynnej, nadleśnictwa – ochrona czynna NGO i inne podmioty – ochrona czynna w ramach projektów realizacja ciągła 140 3. Objęcie stanowisk węża Eskulapa i gniewosza plamistego adekwatnymi formami ochrony prawnej i/lub metodami ochrony czynnej. CEL 4. Utrzymanie lub tworzenie korytarzy ekologicznych pomiędzy subpopulacjami gniewosza na terenie kompleksów leśnych, w których zostały one stwierdzone. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS GNIEWOSZ PLAMISTY I WĄŻ ESKULAPA 5. Zwiększanie świadomości dotyczącej potrzeb ochrony gniewosza plamistego oraz węża Eskulapa Zadanie to powinno być realizowane lokalnie, w rejonach występowania węży i obejmować: a) Podniesienie kwalifikacji leśników w zakresie rozpoznawania i ochrony węża Eskulapa oraz gniewosza plamistego, np. poprzez zorganizowanie warsztatów, konferencji, publikacje w prasie branżowej, wydawanie broszur, b) Przeprowadzenie kampanii edukacyjnej skierowanej do lokalnej społeczności, dotyczącej potrzeby ochrony węży, a także odróżniania żmii zygzakowatej od niejadowitych gatunków, c) Włączenie zajęć o wężach do oferty ośrodków edukacji leśnej, d) Opracowanie pakietu materiałów edukacyjnych i promocyjnych (np. film, prezentacja multimedialna, naklejki itp.), będących pomocą dla ośrodków edukacji leśnej w prowadzeniu zajęć z różnymi grupami społecznymi i wiekowymi. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych rDOŚ – kampania skierowana do lokalnych społeczności o CILP w porozumieniu z DGLP – zlecenie opracowania pakietów edukacyjnych (scenariusze zajęć dotyczących węża Eskulapa i gniewosza plamistego, materiały edukacyjne dla różnych 141 grup odbiorców) Ośrodki Edukacji Leśnej – prowadzenie działań edukacyjnych dla leśników i innych grup społecznych CZAS REALIZACJI zadanie do ciągłej realizacji 6. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat potrzeby i metod ochrony węża Eskulapa i gniewosza plamistego CEL GNIEWOSZ PLAMISTY I WĄŻ ESKULAPA Gatunek: REKOMENDACJA 6. Dostosowanie aktów prawnych do wymagań ochrony gniewosza plamistego i węża Eskulapa OPIS Obecnie obowiązujące przepisy o ochronie strefowej nie są dostosowane do potrzeb węży. Obowiązujące w strefach zakazy w niektórych przypadkach dotyczą także działań korzystnych dla tych gatunków. Ponadto ograniczenia obowiązujące w strefach zniechęcają mieszkańców zasiedlonych terenów do informowania o obserwacji węży. Potrzebne jest dostosowanie zakazów w strefach do potrzeb poszczególnych gatunków. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania wymaga zmiany Rozporządzenia MŚ o ochronie gatunkowej zwierząt WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL Ministerstwo Środowiska – dostosowanie obowiązujących aktów prawnych (np. rozporządzenia o ochronie gatunkowej zwierząt) do potrzeb ochrony węży do końca 2015 roku 5. Dostosowanie przepisów prawnych do potrzeb ochrony węży. 142 GNIEWOSZ PLAMISTY I WĄŻ ESKULAPA Gatunek: REKOMENDACJA OPIS 7. Opracowanie metod ochrony węży przed śmiertelnością na drogach Drogi i pobocza są atrakcyjne dla gadów, ze względu na szybkie nagrzewanie się i obfitość pokarmu. Stanowią jednocześnie pułapkę dla węży, ginących pod kołami pojazdów. Brakuje skutecznych metod ochrony węży przed śmiertelnością na drogach. Ze względu na rozproszone występowanie populacji wzdłuż dróg, nie jest możliwe wybudowanie skutecznych barier i przejść. Dlatego potrzebne jest wypracowanie i przetestowanie metod zabezpieczania węży przed wpełzaniem na drogi. Zadanie to może być wykonane na zlecenie instytucji odpowiedzialnej za ochronę przyrody w ramach projektu badawczo-ochronnego. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ, GDDKiA – zlecenie opracowania metod ochrony węży przed śmiertelnością na drogach do końca 2016 roku 7. Wypracowanie metod zmniejszenia śmiertelności na drogach 143 MAPA DROGOWA OCHRONY NIETOPERZY W POLSCE Stan obecny W naszym kraju stwierdzono występowanie 25 gatunków nietoperzy. Wszystkie są związane z lasami, które są miejscami żerowania, a dla wielu z nich także zakładania kolonii rozrodczych. Mapa Drogowa Ochrony Nietoperzy obejmuje działania dotyczące sześciu niżej wymienionych gatunków, które mają różne wymagania siedliskowe i mogą być traktowane jako gatunki parasolowe. Ich ochrona zapewni zachowanie całego zespołu chiropterofauny występującej w polskich lasach. Spośród gatunków nietoperzy, których kolonie rozrodcze obserwowano w Polsce, na szczególna uwagę zasługują niżej opisane. Podkowiec mały – występuje w południowej części Polski: w Karpatach, na Pogórzu Karpackim, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej oraz w Sudetach. Kolonie letnie zakłada na ciepłych strychach budynków, a także w podziemiach. Kryjówkami zimowymi podkowca małego są głównie jaskinie, sztolnie, a także piwnice i fortyfikacje. Żeruje wewnątrz lasów, preferując drzewostany liściaste. Podkowiec mały nie odbywa długich wędrówek, zimuje w pobliżu schronisk letnich. W przypadku tego gatunku stosunkowo dobrze rozpoznane zostały letnie stanowiska kolonii rozrodczych w budynkach, nie wiadomo natomiast, jaka część populacji zakłada kolonie rozrodcze w jaskiniach i szczelinach skalnych. Znacznie gorzej rozpoznane zostały stanowiska zimowe. Pomimo regularnych kontroli potencjalnych miejsc zimowania w podziemiach, liczba znajdowanych tam osobników jest wielokrotnie niższa niż liczba nietoperzy tego gatunku, stwierdzana w tych samych regionach na stanowiskach letnich. W 2004 roku opracowano, na zlecenie Ministerstwa Środowiska „Krajowy plan zarządzania gatunkiem - podkowiec mały". Od 1996 roku PTPP „pro Natura” realizuje „Program ochrony podkowca małego w Polsce”, w ramach którego zabezpieczono już wiele letnich i zimowych stanowisk tego gatunku, prowadzona jest także inwentaryzacja stanowisk oraz monitoring stanu jego populacji. Nocek duży – występuje w południowej oraz zachodniej i centralnej Polsce. Rozproszone stanowiska znajdują się także: na Podlasiu, wschodnim Mazowszu i wschodniej części Pojezierza Pomorskiego. Kolonie rozrodcze zakłada niemal wyłącznie na obszernych i ciepłych strychach, ale znane są również kolonie rozrodcze w podziemiach. Zimuje w jaskiniach, sztolniach oraz większych i cieplejszych podziemiach. Żeruje przeważnie w lasach i na ich obrzeżach, w parkach, sadach na terenach będących mozaiką obszarów leśnych i polnych. Nocek duży jest gatunkiem, u którego stosunkowo łatwo można lokalizować kolonie rozrodcze i zimowiska oraz liczyć znajdujące się tam nietoperze. Znaczna liczba jego stanowisk została już zlokalizowana, jednak trudno jest określić, jaki to stanowi procent jego krajowej populacji. Nadal problemem jest wyznaczanie żerowisk konkretnych kolonii. Wynika to z dużego dystansu, jaki mogą każdej nocy pokonywać te zwierzęta wylatujące na żerowanie, który może wynosić nawet ponad dwadzieścia kilometrów. 144 Nocek orzęsiony – w Polsce zasięg gatunku obejmuje Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, Karpaty i Sudety Wschodnie. Jego preferencje odnośnie wyboru schronień letnich i zimowych są podobne jak u podkowca małego, dlatego często spotyka się te dwa gatunki w tych samych schronieniach. Żerują głównie w lasach i na ich obrzeżach oraz parkach, sadach, ogrodach, często w pobliżu wód. W ostatnich latach znacznie wzrosła liczba znanych stanowisk tego gatunku, które odnaleziono podczas inwentaryzacji stanowisk podkowca małego. Pomimo to, liczebność na tych stanowiskach jest jeszcze znacząco niższa niż obserwowana przy wylotach jaskiń w okresie rojenia, co oznacza, że stan rozpoznania stanowisk letnich i zimowych jest wciąż niewystarczający. Nocek Bechsteina – występuje w centralnej i południowej Polsce, pojedyncze stanowiska zlokalizowane są także w północno-zachodniej części kraju. Kolonie rozrodcze zakłada w dziuplach drzew położonych nisko nad ziemią, zarówno wewnątrz, jak i na skraju lasu. Czasem zajmuje skrzynki lęgowe dla ptaków i dla nietoperzy. Kolonie rozrodcze zmieniają swoje miejsca co kilka dni. W okresie wychowywania młodych samice mogą korzystać z około 20 schronień. Żerują najczęściej w lukach, na skrajach drzewostanów oraz na przesiekach i drogach leśnych. Zimuje w jaskiniach, sztolniach, fortyfikacjach. Nocek Bechsteina notowany jest na niektórych zimowiskach, ale zwykle bardzo nielicznie. Natomiast jego wysoki udział w niektórych obszarach Polski w miejscach rojenia, w pobliżu wejść do podziemi, wyraźnie wskazuje, że jest to gatunek znacznie liczniej występujący niż to wynika z liczby osobników notowanych na zimowiskach. Nocek łydkowłosy – występuje na obszarze całej Polski, najprawdopodobniej bardzo nieregularnie. Częściej spotykany jest w pasie pojezierzy i na Północnym Podlasiu Jego kolonie rozrodcze są zlokalizowane głównie w budynkach. Zimuje w różnorodnych podziemiach - sztolniach, fortyfikacjach, jaskiniach, rzadziej w studniach i piwnicach. Żeruje głównie nad większymi wodami stojącymi lub wolno płynącymi. Stan rozpoznania jego stanowisk letnich i zimowych można określić na bardzo słaby, mimo że występuje w kryjówkach stosunkowo łatwych do lokalizacji (budynki i podziemia). Mopek - występuje w całej Polsce. Jego kolonie letnie znajduje się w szczelinach pod odstającą korą oraz w pniach starych drzew (zwłaszcza dębów), rzadziej w szczelinach budynków oraz za okiennicami. Zimuje w zimnych podziemiach, zarówno naturalnych, jak i sztucznych. Żeruje w lasach i na ich obrzeżach, nad wodami (zwłaszcza ciekami) o zarośniętych brzegach, w ogrodach oraz przy lampach ulicznych. Znanych jest wiele zimowisk tego gatunku, niektóre z nich gromadzą znaczne liczby osobników, jednak trudno jest oszacować jaki to stanowi procent jego krajowej populacji. W Polsce wszystkie gatunki nietoperzy są ściśle chronione na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348). W Polsce, spośród 862 ostoi Natura 2000 wyznaczonych na terenach PGL Lasy Państwowe, w 149 przedmiotem ochrony są nietoperze (stan na 2012 rok). Tylko jedno zimowisko nietoperzy zostało objęte ochroną strefową (Nadleśnictwo Wieluń, RDLP Łódź). 145 W prawie międzynarodowym nietoperze są chronione na mocy Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (tzw. Konwencji Bońskiej) oraz zawartego na jej podstawie porozumienia dotyczących ochrony nietoperzy EUROBATS, którego Polska jest sygnatariuszem. Spośród gatunków występujących w naszym kraju 7 (nocek łydkowłosy, nocek orzęsiony, nocek Bechsteina, nocek duży, mopek, podkowiec mały i podkowiec duży) wymieniono w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej UE, co oznacza, że są to gatunki ważne dla Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony. Główne zagrożenia dla nietoperzy to: 1) niepokojenie podczas hibernacji, a także niszczenie kryjówek zimowych; 2) niszczenie letnich kryjówek poprzez nieodpowiednio wykonane remonty budynków, iluminacje oświetlające wloty oraz wycinanie zasiedlonych drzew; 3) wycinanie zadrzewień, będących korytarzami migracyjnymi do miejsc żerowania; 4) zatrucia chemicznymi środkami ochrony roślin. Dotychczasowe działania ochrony czynnej koncentrowały się głównie na ochronie kryjówek letnich i zimowych, wieszaniu budek lęgowych w lasach oraz edukacji. Realizowane działania w wielu przypadkach przyniosły oczekiwany efekt w postaci zabezpieczenia danego stanowiska oraz poprawy wiedzy społeczeństwa o nietoperzach, a także podniesieniu akceptowalności ochrony tej grupy zwierząt. Prowadzone w PGL Lasy Państwowe działania proekologiczne w oparciu o Zasady Hodowli Lasu, wytyczne powstające przy certyfikacji lasów oraz Instrukcję Ochrony Lasu, sprzyjają kształtowaniu korzystnego środowiska dla życia nietoperzy. Jednak aby utrwalić i zwiększyć pozytywne efekty dotychczasowej ochrony potrzebne są dalsze działania. Cele ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Nietoperzy w Polsce. Cel: Zachowanie istniejących populacji nietoperzy w Polsce. Będzie on realizowany poprzez: 1) Rozpoznanie rozmieszczenia i terenów liczniejszego występowania krajowych gatunków nietoperzy. 2) Rozpoznanie wybiórczości kryjówek i miejsc żerowania dla 6 gatunków wymienionych w Dyrektywie siedliskowej UE: podkowca małego, mopka, nocka dużego, nocka Bechsteina, nocka łydkowłosego, nocka orzęsionego. 3) Zabezpieczenie znanych kryjówek nietoperzy na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe. 4) Zwiększenie wiedzy społeczeństwa o nietoperzach i ich roli w ekosystemach, a także zwalczanie przesądów związanych z tymi zwierzętami. 146 Zadania Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY NIETOPERZE 1. Rozpoznanie występowania gatunków nietoperzy na terenie Polski (ze szczególnym uwzględnieniem nocka łydkowłosego, nocka orzęsionego, nocka Bechsteina, nocka dużego, mopka, podkowca małego) Wiedza o występowaniu nietoperzy w Polsce jest bardzo fragmentaryczna i dotyczy głównie miejsc, w których prowadzono kiedyś badania naukowe. Potrzebne jest rozpoznanie chiropterologiczne większych obszarów kraju, które da nam informację na temat zasiedlenia przez poszczególne gatunki różnych części kraju oraz lokalnych różnicach w częstości ich występowania. Nie jest jednak możliwe oszacowanie liczebności nietoperzy leśnych na większym obszarze. Po zrealizowaniu tego zadania uzyskamy informacje o zasiedleniu wytypowanych kompleksów leśnych przez nietoperze i o terenach, gdzie poszczególne gatunki występują liczniej. Zadanie powinno zostać wykonane w czterech etapach: 1) Zebranie ze wszystkich dostępnych źródeł informacji o występowaniu nietoperzy w poszczególnych kompleksach leśnych w Polsce. Na podstawie analizy danych, dla każdego gatunku „naturowego” należy wytypować kompleksy leśne, w których potrzebne jest zebranie w terenie uzupełniających informacji faunistycznych. 2) Opracowanie metodyki prowadzenia obserwacji, obejmującej różnorodne metody badań, a jednocześnie prostej, umożliwiającej prowadzenie obserwacji przez szeroką grupę specjalistów. Opracowana metodyka ma służyć przede wszystkim takiemu przeprowadzeniu prac, aby uzyskane wyniki były ze sobą jak w możliwie największym stopniu porównywalne. 3) Przeprowadzenie obserwacji terenowych (według opracowanej wcześniej metodyki). 4) Podsumowanie wiedzy (w postaci książki) o występowaniu nietoperzy w kompleksach leśnych w Polsce. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych 147 WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Właściwe jednostki organizacyjne Lasów Państwowych - zlecenie wykonania waloryzacji, zapewnienie środków (w miarę możliwości własnych lub zewnętrznych) na jej wykonanie Etap 1 – do 2016 roku Etap 2: do 2016 roku Etap 3: do 2020 roku Etap 4: do 2021 roku 1. Rozpoznanie rozmieszczenia i terenów liczniejszego występowania krajowych gatunków nietoperzy CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS NIETOPERZE 2. Rozpoznanie preferencji w wyborze kryjówek i żerowisk wybranych gatunków nietoperzy Celem zadania jest: 1) dla nocka łydkowłosego, nocka orzęsionego, nocka Bechsteina i mopka – rozpoznanie wybiórczości kryjówek i żerowisk 2) dla nocka dużego i podkowca małego – rozpoznanie wybiórczości żerowisk. Istotną luką w wiedzy o nietoperzach jest brak dokładniejszych informacji o preferencjach żerowiskowych poszczególnych gatunków, a także – dla wielu gatunków – wybiórczości kryjówek. Dotychczas nieco więcej informacji na temat miejsc żerowania opublikowano jedynie dla nocka łydkowłosego. Trwa projekt zlecony przez DGLP dotyczący preferowanych przez nietoperze miejsc żerowania w lasach górskich. Potrzebne jest uzupełnienie informacji o pozostałych gatunkach na terenach nizinnych. W ramach zadania należy wytypować dla każdego z wybranych gatunków kompleksy leśne i przeprowadzić w nich badania. Jeżeli założenia projektu na to pozwolą, w pierwszej kolejności do badań należy wybierać Leśne Kompleksy Promocyjne. 148 Zadanie będzie realizowane w trzech etapach Etap I - Zebranie wszystkich dostępnych danych (dane z publikacji, wszelkiego rodzaju opracowań) na temat rozpoznania wybiórczości żerowisk i kryjówek, dla nocka łydkowłosego, nocka orzęsionego, nocka Bechsteina i mopka, nocka dużego, podkowca małego. Dane te będą punktem wyjścia do dalszych opracowań. Etap II – Opracowanie metodyki prowadzenia prac terenowych. Etap III - Rozpoznanie wybiórczości żerowisk i kryjówek. Uzyskane wyniki powinny zastać opracowane w formie bazy zintegrowanej z GIS oraz wydane w formie książki. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych. DGLP – zlecenie ekspertom projektu dotyczącego rozpoznania preferencji kryjówek i żerowisk wybranych gatunków Etap I – do 2016 roku Etap II – do 2016 roku Etap III – do 2021 roku 2. Rozpoznanie wybiórczości kryjówek i miejsc żerowania dla 6 gatunków wymienionych w Dyrektywie siedliskowej UE: podkowca małego, mopka, nocka dużego, nocka Bechsteina, nocka łydkowłosego, nocka orzęsionego. CEL Gatunek: REKOMENDACJA NIETOPERZE 3. Utworzenie i prowadzenie centralnej bazy danych o występowaniu nietoperzy (kolonie letnie 149 OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ i zimowiska). Ustalenie trybu zbierania, weryfikacji i wprowadzania danych do bazy Potrzebna jest centralna baza danych o występowaniu nietoperzy. Powinna mieć przynajmniej dwa poziomy dostępu – regionalny (np. dla rDOŚ, rDLP) i centralny (np. dla GDOŚ, DGLP, MŚ, GIOŚ, instytucji naukowych i NGO). Szczegółowe dane o lokalizacji stanowisk najrzadszych gatunków powinny być utajnione przed nieuprawnionymi osobami. Centralna baza danych powinna być w stanie importować zasoby innych baz danych przyrodniczych, prowadzonych np. przez Lasy Państwowe, instytucje naukowe, parki narodowe czy organizacje przyrodnicze, W pierwszej kolejności w bazie zostałyby umieszczone informacje zebrane do książki, opisanej w Zadaniu 1. Utworzenie bazy i udostępnienie jej zainteresowanym instytucjom umożliwi bądź ułatwi m.in. prowadzenie monitoringu gatunków, uwzględnienie ochrony nietoperzy przy planowaniu inwestycji, opracowaniu planu urządzania lasu itp. Ustalenie trybu przekazywania informacji do GDOŚ oraz zasad korzystania z bazy danych przez różne instytucje (np. Lasy Państwowe, parki narodowe i krajobrazowe, rDOŚ-ie instytucje naukowe) będzie zadaniem Ministerstwa Środowiska. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ - zlecenie wykonania i prowadzenia bazy danych Ministerstwo Środowiska – zapewnienie połączenia centralnej bazy z innymi bazami przyrodniczymi CZAS REALIZACJI uruchomienie bazy – do końca 2016 roku, później działanie ciągłe CEL 1. Rozpoznanie rozmieszczenia i terenów liczniejszego występowania krajowych gatunków nietoperzy 2. Rozpoznanie wybiórczości kryjówek i miejsc żerowania dla 6 gatunków wymienionych w Dyrektywie siedliskowej UE: podkowca małego, mopka, nocka dużego, nocka Bechsteina, nocka łydkowłosego, nocka orzęsionego 150 Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI NIETOPERZE 4. Opracowanie wytycznych dla nadleśnictw dotyczących konstrukcji, wieszania i monitoringu zajęcia budek. Nietoperze mają specyficzne wymagania w stosunku do schronień, w których mogą zakładać kolonie rozrodcze. Dlatego budki o niewłaściwej konstrukcji oraz powieszone w przypadkowych miejscach mogą nie zostać zasiedlone przez te zwierzęta. Potrzebne jest opracowanie wytycznych na temat konstrukcji, materiałów, z których należy je wykonać i miejsc rozwieszania (wysokość nad ziemią, kierunek wlotu, rodzaj drzewostanu itp.) budek dla nietoperzy. Dodatkowo potrzebne jest wskazanie konstrukcji schronów, które mogłyby być zajmowane przez mopka, gdyż gatunek ten ma inne od pozostałych nietoperzy wymagania dotyczące miejsc zakładania kolonii letnich. Potrzebne jest opracowanie jednolitej metody prowadzenia monitoringu zasiedlenia budek, możliwego do wykonania przez niespecjalistów (częstotliwość kontroli, jakie obserwacje notować, ewentualnie prosty klucz do oznaczania gatunków). Informacje z monitoringu mogłyby być wykorzystane przez chiropterologów do prowadzenia dokładniejszych obserwacji, czego efektem byłyby wpisy zidentyfikowanych stanowisk nietoperzy do bazy danych. Opracowanie to mogłoby być wydane w postaci broszury, kolportowanej wśród zainteresowanych pracowników Lasów Państwowych. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych DGLP – zlecenie opracowania wytycznych Etap I – opracowanie wytycznych do końca 2015 roku Etap II – opracowanie i przetestowanie sztucznych schronień dla mopków do 2020 roku. CEL 3. Zabezpieczenie znanych kryjówek nietoperzy na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe 151 Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ NIETOPERZE 5. Objęcie ochroną małych zimowisk nietoperzy, znajdujących się na terenie nadleśnictw Na terenach leśnych znajduje się wiele obiektów, które mogą być wykorzystywane przez nietoperze jako zimowiska. Czasami wymagają one drobnych remontów, np. zasłonięcia zbędnych otworów lub utworzenia wewnątrz mikroukryć dla zwierząt. Potrzebne jest zinwentaryzowanie możliwych zimowisk (piwniczek, studni, bunkrów itp.), kontrola ich stanu i wykorzystania przez nietoperze oraz ewentualna poprawa warunków zimowania. Takie działania, realizowane wspólnie między innymi przez Nadleśnictwo Gołdap i Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej, a także przez Kampinoski Park Narodowy, przynoszą bardzo dobre efekty w postaci zwiększającej się liczby zimujących w nich nietoperzy. Inwentaryzacja i ochrona małych zimowisk nietoperzy może być zaleceniem wpisywanym do planu ochrony przyrody w nadleśnictwie - takie zalecenie można również umieścić w Instrukcji Urządzenia Lasu. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych DGLP CZAS REALIZACJI do końca 2017 roku CEL 3. Zabezpieczenie znanych kryjówek nietoperzy na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe Gatunek: REKOMENDACJA OPIS NIETOPERZE 8. Zwiększanie świadomości społeczeństwa dotyczącej potrzeby ochrony nietoperzy Zadanie to powinno obejmować: 152 ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ 1) Podniesienie kwalifikacji leśników w zakresie ochrony nietoperzy, np. poprzez zorganizowanie warsztatów, konferencji, publikacje w prasie branżowej, wydanie broszur, 2) Przeprowadzenie kampanii edukacyjnej, skierowanej do ogółu społeczeństwa, dotyczącej znaczenia i potrzeby ochrony nietoperzy, 3) Włączenie zajęć o nietoperzach do oferty ośrodków edukacji leśnej, 4) Opracowanie pakietu materiałów edukacyjnych i promocyjnych (np. film, prezentacja multimedialna, naklejki, zakładki, pamiątkowe figurki itp.), będących pomocą dla ośrodków edukacji leśnej w prowadzeniu zajęć z różnymi grupami społecznymi i wiekowymi. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych DGLP – zlecenie opracowania materiałów edukacyjnych oraz włączenie zajęć o nietoperzach do oferty ośrodków edukacji leśnej CZAS REALIZACJI do końca 2016 roku CEL 4. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa o nietoperzach i ich roli w ekosystemach, a także zwalczanie przesądów związanych z tymi zwierzętami 153 MAPA DROGOWA OCHRONY SÓW W POLSCE Stan obecny W polskich lasach gniazduje siedem gatunków sów. Są to: puchacz, sóweczka, włochatka, uszatka, puszczyk, puszczyk uralski i puszczyk mszarny. Liczebność puchacza wynosi około 300 par. Populacja ta jest stabilna, nie wykazuje zdecydowanych tendencji spadkowych lub wzrostowych, a gatunek ten został wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt ze statusem bliskie zagrożenia (NT). W wielu miejscach występują siedliska dogodne dla puchacza, jednak nie są one zasiedlone przez ten gatunek. Liczebność i rozmieszczenie puchacza są stosunkowo dobrze rozpoznane. Liczebność sóweczki szacuje się na 500 par, jednak nasza wiedza na ten temat jest niewystarczająca. Brak jest dokładnych badań na temat występowania tego gatunku w całym kraju, a niektóre obserwacje wskazują, że w wielu rejonach jest on znacznie pospolitszy, niż do tej pory sądzono. Sóweczkę umieszczono w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt ze statusem najmniejszej troski (LC). Włochatka wykazuje duże wahania liczebności w różnych latach. Z danych monitoringowych (GIOŚ) za lata 2010-2011 wynika, że jest drugim pod względem wykrywalności gatunkiem leśnym sowy po puszczyku. Włochatkę umieszczono w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt ze statusem najmniejszej troski (LC). Puszczyk jest najpospolitszym gatunkiem sowy w Polsce jego liczebność szacuje się od 65 do 75 tysięcy par. Środowiskiem jego życia są różne typy lasów. Uszatka jest również gatunkiem pospolitym, choć bardzo wrażliwym na długie i śnieżne zimy. Jej liczebność szacowana jest na od 8 do 25 tysięcy par. Występuje na obrzeżach lasów w sąsiedztwie terenów otwartych, na których żeruje oraz w zadrzewieniach śródpolnych. Polskie populacje puszczyka uralskiego i puszczyka mszarnego mają charakter peryferyjny, i znajdują się na zachodnim skraju swych zasięgów. Puszczyk uralski zasiedla lasy na południowym wschodzie naszego kraju, gdzie lokalnie jest dosyć liczny, sporadycznie też gnieździ się na północnym wschodzie Polski. Puszczyk mszarny jako lęgowy występuje w naszym kraju od 2010 roku na wschodzie, gdzie stwierdzono zaledwie około 10 gniazd. Obecnie obydwa gatunki zwiększają liczebność i zasięgi występowania w Polsce. Ze względu na fakt, że większość kraju znajduje się poza zasięgiem geograficznym puszczyka uralskiego i puszczyka mszarnego, Mapa Drogowa Ochrony Sów nie zawiera wskazań dotyczących tych gatunków. Wszystkie gatunki sów są w Polsce chronione na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348). Puchacz, sóweczka i włochatka wymagają ochrony czynnej, a w miejscach ich gniazdowania tworzone są strefy ochronne. W prawie międzynarodowym puchacz, sóweczka i włochatka są chronione na mocy Konwencji Berneńskiej – wpisane do Załącznika II. W Dyrektywie Ptasiej Unii Europejskiej, 154 gatunki te są wpisane do załącznika I co oznacza, że powinny być chronione także ich siedliska. Najważniejszymi zagrożeniami dla sów są: przekształcenia środowiska – usuwanie w lasach starych dziuplastych drzew, co powoduje brak dogodnych miejsc do założenia gniazda, płoszenie w okresie lęgowym, zabieranie przez ludzi młodych ptaków, które opuściły gniazdo, a w przypadku puchacza także plądrowanie gniazd naziemnych, najczęściej przez drapieżne ssaki i dziki. Realizowane dotychczas projekty dotyczące czynnej ochrony sów polegały głownie na ochronie miejsc gniazdowania, tworzeniu sztucznych gniazd (platform dla puchacza, budek lęgowych dla włochatki, sóweczki i puszczyka oraz koszyków dla uszatki) i edukacji społeczeństwa. Działania te lokalnie przynosiły dobre rezultaty. Jednak, aby utrwalić i zwiększyć pozytywne efekty dotychczasowej ochrony, potrzebne są dalsze działania. Cele ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Sów w Polsce. Cele 1. Zachowanie istniejących populacji puchacza, sóweczki, włochatki, puszczyka i uszatki. 2. Rozpoznanie liczebności i rozmieszczenia w Polsce populacji puchacza, sóweczki i włochatki. 3. Opracowanie i wdrożenie metod ochrony miejsc rozrodu puchacza, sóweczki i włochatki, które będą możliwe do realizacji w warunkach zrównoważonej gospodarki leśnej. 4. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa o sowach, ich roli w ekosystemach i znaczeniu dla gospodarki, a także przeciwdziałanie przesądom związanym z tymi ptakami. 155 Zadania Gatunek: REKOMENDACJA SOWY 1. Kontynuacja wyznaczania stref ochronnych wokół znalezionych gniazd puchacza, sóweczki i włochatki. Kontynuacja wywieszania budek lęgowych dla sóweczki i włochatki oraz budowy platform lęgowych dla puchacza OPIS Dla zapewnienia wymienionym gatunkom sów optymalnych warunków do odbycia lęgu należy kontynuować wyznaczanie stref ochronnych wokół znanych gniazd i monitorować je. Montaż platform dla puchacza na nizinach oraz wieszanie budek dla sóweczki i włochatki mogą poprawić warunki odbywania lęgu, zwiększyć sukces rozrodczy, a także zatrzymać ptaki przez wiele sezonów w tej samej okolicy, dzięki czemu nie będzie potrzeby powoływania nowych stref lub korygowania istniejących granic. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadnia nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ rDOŚ – powoływanie stref ochronnych, nadleśnictwa – wieszanie budek i montaż platform lęgowych, NGO – wyszukiwanie stanowisk, monitoring stref. CZAS REALIZACJI Zadanie do ciągłej realizacji CEL 1. Zachowanie istniejących populacji puchacza, sóweczki, włochatki. 156 Gatunek: REKOMENDACJA SOWY 2. Opracowanie dla nadleśnictw wytycznych dotyczących ochrony sów OPIS Zadanie powinno obejmować wprowadzenie do Instrukcji Urządzania Lasu zapisu zalecającego przy sporządzaniu programu ochrony przyrody w nadleśnictwie powołanie lokalnej grupy roboczej (składającej się z ekspertów przyrodniczych, działających w zasięgu oddziaływania danego nadleśnictwa), która przeprowadzi waloryzację odpowiednich biotopów pod kątem występowania sów oraz opracuje wytyczne dotyczące ochrony ww. gatunków i ich siedlisk. Wytyczne te powinny uwzględniać preferencje siedliskowe poszczególnych gatunków sów, wymogi związane z miejscem zakładania gniazda oraz instrukcję montażu sztucznych gniazd (platform i budek). Przykładem działań, jakie mogą być realizowane jest wspólny projekt Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej SGGW oraz Komitetu Ochrony Orłów pn. „Bubobory w Lasach Państwowych”. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadnia nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ DGLP – wprowadzenie odpowiedniego zapisu do Instrukcji Sporządzania Programu Ochrony Przyrody w Nadleśnictwie CZAS REALIZACJI do końca 2016 roku CEL 1. Zachowanie istniejących populacji puchacza, sóweczki, włochatki, uszatki i puszczyka 157 Gatunek: REKOMENDACJA SOWY 3. Stworzenie wspólnej bazy danych o występowaniu sów OPIS Potrzebna jest centralna baza danych o występowaniu leśnych gatunków sów dla potrzeb ich monitoringu i ochrony. Powinna ona powstać na zlecenie GDOŚ i mieć przynajmniej dwa poziomy dostępu – regionalny (np. dla rDOŚ, rDLP) i centralny (takimi jak: GDOŚ, DGLP, MŚ, GIOŚ, instytucji naukowych i NGO). Szczegółowe dane o lokalizacji stanowisk lęgowych powinny być utajnione przed nieuprawnionymi osobami. Centralna baza danych powinna być w stanie importować zasoby innych baz danych przyrodniczych, prowadzonych np. przez Lasy Państwowe, instytucje naukowe, parki narodowe czy organizacje przyrodnicze. Utworzenie bazy i udostępnienie jej zainteresowanym instytucjom umożliwi bądź ułatwi m.in. prowadzenie monitoringu gatunków, uwzględnienie ochrony sów przy planowaniu inwestycji, opracowaniu planu urządzania lasu itp. Ministerstwo Środowiska powinno porozumieć się DGLP i innymi instytucjami (np. parki narodowe i krajobrazowe, instytucje naukowe, rDOŚ-ie) w sprawie trybu przekazywania informacji do GDOŚ i zasad korzystania z bazy danych. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadnia nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ GDOŚ - zlecenie wykonania i prowadzenia bazy danych Ministerstwo Środowiska – zapewnienie połączenia centralnej bazy z innymi bazami przyrodniczymi CZAS REALIZACJI uruchomienie bazy – do końca 2016 roku, później działanie ciągłe CEL 1. Zachowanie istniejących populacji puchacza, sóweczki, włochatki, puszczyka i uszatki 2. Rozpoznanie liczebności i rozmieszczenia w Polsce populacji puchacza, sóweczki i włochatki 158 Gatunek: REKOMENDACJA SOWY 4. Zwiększenie świadomości społecznej, dotyczącej potrzeby ochrony sów i zwalczanie związanych z nimi przesądów Zadanie to powinno obejmować: a) Podniesienie kwalifikacji leśników w zakresie wymagań siedliskowych sów, np. poprzez zorganizowanie warsztatów, konferencji, publikacje w prasie branżowej, wydanie broszur, b) Przeprowadzenie skierowanej do ogółu społeczeństwa kampanii edukacyjnej pod hasłem „Nie wynoście sowy z lasu!”, przeciwdziałającej zabieraniu przez ludzi nielotnych piskląt tych ptaków, które opuściły gniazdo oraz zwalczaniu przesądów związanych z sowami, c) Zamieszczenie na stronach internetowych nadleśnictw ogólnych informacji o występujących na ich terenie gatunkach sów (bez lokalizacji!), ich biologii i metodach ochrony. d) Włączenie zajęć o sowach do oferty ośrodków edukacji leśnej, e) Opracowanie pakietu materiałów edukacyjnych i promocyjnych (np. film, prezentacja multimedialna, naklejki, zakładki, pamiątkowe figurki itp.), będących pomocą dla ośrodków edukacji leśnej w prowadzeniu zajęć z różnymi grupami społecznymi i wiekowymi. Przykładem skutecznej akcji promocyjnej dotyczącej ochrony sów był przeprowadzony przez Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej LZD SGGW w Rogowie w roku 2011 Pierwszy Ogólnopolski Tydzień Liczenia Sów w Lasach. W ramach tej akcji, dzięki poparciu udzielonemu przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych, w wielu nadleśnictwach odbyły się nasłuchy głosów sów, w których uczestniczyła miejscowa młodzież, a przewodnikami po terenie byli leśnicy. Działanie to miało charakter edukacyjno-promocyjny, w którym uczestniczyło kilka tysięcy osób. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadnia nie wymaga zmian prawnych 159 WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Instytucja, która podejmie się realizacji projektu, DGLP - udzielenie poparcia działaniom i skierowanie do pracowników LP zachęty do włączenia się do projektu CZAS REALIZACJI do końca 2016 roku CEL 4. Zwiększenie wiedzy społeczeństwa o sowach, ich roli w ekosystemach i znaczeniu dla gospodarki, a także przeciwdziałanie przesądom związanym z tymi ptakami Gatunek: REKOMENDACJA OPIS SOWY 5. Modyfikacja przepisów o ochronie strefowej Ze względu na występujące w kolejnych latach zmiany miejsca gniazdowania, co dotyczy w szczególności sóweczki i włochatki, przepisy o tworzeniu stref ochronnych nie w pełni sprawdzają się w praktyce. Często zanim zostanie powołana strefa, kończy się okres lęgowy, a w następnym gniazdo zakładane jest w innym miejscu. Potrzebne jest wypracowanie innej procedury ochrony lęgów sów, umożliwiającej zapewnienie spokoju ptakom w okresie rozrodu oraz zezwalającej na prowadzenie niektórych prac poza tym okresem. Dobrym rozwiązaniem byłoby wdrożenie do praktyki leśnej działań, polegających na lokalizacji i zachowaniu drzew z dziuplami po dzięciole czarnym (włochatka) i dużym (sóweczka) w latach poprzedzających użytkowanie rębne w starych drzewostanach. Należy także wprowadzić jednolite dla całego kraju zasady odwoływania stref ochronnych. W chwili potwierdzonego przez ornitologów niezasiedlenia rewiru gniazdowego przez ptaki w ciągu kolejnych 3 sezonów (włochatka, sóweczka) lub 5 sezonów w przypadku puchacza, strefa może zostać odwołana. Poza tym potrzebne jest bardziej elastyczne podchodzenie przez rDOŚ do zakazów w już istniejących granic stref, ponieważ niektóre ptaki przemieszczają się w obrębie swojego terytorium i używają kilku gniazd 160 naprzemiennie. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadnia może wymagać zmiany Ustawy o ochronie przyrody oraz rozporządzenia o ochronie gatunkowej zwierząt Ministerstwo Środowiska – opracowanie propozycji zmian w postaci projektu nowelizacji Ustawy o ochronie przyrody i zmiana rozporządzenia o ochronie gatunkowej zwierząt, GDOŚ, DGLP i organizacje pozarządowe – przekazanie do Ministerstwo Środowiska swoich uwag na temat funkcjonowania przepisów o ochronie strefowej, konsultowanie propozycji zmian. CZAS REALIZACJI do 2016 roku CEL 1. Zachowanie istniejących populacji puchacza, sóweczki, włochatki 3. Opracowanie i wdrożenie metod ochrony miejsc rozrodu puchacza, sóweczki i włochatki, które będą możliwe do realizacji w warunkach zrównoważonej gospodarki leśnej 161 MAPA DROGOWA OCHRONY WYBRANYCH GATUNKÓW PTAKÓW SZPONIASTYCH W POLSCE Stan obecny W polskich lasach stale gniazduje 14 gatunków ptaków szponiastych, są to: bielik, rybołów, sokół wędrowny, orzeł przedni, orlik krzykliwy, orlik grubodzioby, kania czarna, kania ruda, gadożer, trzmielojad, jastrząb, krogulec, myszołów, kobuz. Spośród wymienionych gatunków, pięć (bielik, rybołów, sokół wędrowny – populacja leśna, orzeł przedni i orlik krzykliwy) wymaga szczególnych działań ochronnych. Bielik jest gatunkiem odbudowującym swoją liczebność, zasiedla nieomal wszystkie rejony kraju. Szacuje się, że w Polsce gnieździ się go około 1200-1400 par. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt gatunek ma status najmniejszej troski (LC). Populacja rybołowa w naszym kraju jest bardzo niska, liczy około 30-35 par i ciągle zmniejsza się. W sąsiednich krajach, np. w Niemczech czy państwach bałtyckich, populacje są kilkakrotnie liczniejsze, stabilne lub rosnące. Prawdopodobną przyczyną niskiej liczebności rybołowa w Polsce są nielegalne odstrzały ptaków żerujących na stawach rybnych. Co roku znajdowanych jest kilka zastrzelonych ptaków. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt gatunek ma status wysokiego ryzyka, narażonego na wyginięcie (VU). Sokół wędrowny odbudowuje swoją liczebność, m.in. dzięki wsiedlaniu osobników z hodowli. Obecnie gnieździ się w naszym kraju około 20 par. W całej Europie obserwowane jest zwiększanie się populacji tego gatunku. W Polsce większość gniazd zlokalizowana jest w miastach na budynkach lub w górach na skałach. Populacja leśna to jedynie 1-2 pary. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt gatunek ma status skrajnie zagrożonego (CR). Orzeł przedni odbudowuje swoją populację po niemal całkowitym wyginięciu w Polsce w latach 70. XX wieku. Obecnie jego liczebność szacowana jest na 30-35 par, z których większość gnieździ się na południu kraju. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt gatunek ma status bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożonego (EN). Liczebność orlika krzykliwego w Polsce szacuje się na 1800-2000 par, gniazdujących głównie we wschodniej, południowo-wschodniej oraz północno-zachodniej części kraju. Występowanie tego gatunku uzależnione jest od zachowania żerowisk, czyli łąk znajdujących się w pobliżu kompleksów leśnych. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt gatunek ma status najmniejszej troski (LC). Wszystkie wymienione gatunki ptaków szponiastych są w Polsce chronione na mocy Rozporządzenia Ministra z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348), według którego wymagają także ochrony czynnej, a w miejscach gniazdowania 9 gatunków tworzone są strefy ochronne. Gatunki te są także objęte Państwowym Monitoringiem Środowiska. W prawie międzynarodowym wymienione powyżej ptaki szponiaste są chronione na mocy Konwencji Berneńskiej – wpisane do Załącznika II. W Dyrektywie Ptasiej Unii Europejskiej, zostały wpisane do załącznika I, co oznacza, że powinny także być chronione ich siedliska. 162 Dla ochrony ptaków szponiastych prowadzone są od wielu lat projekty, których celem jest monitoring stanowisk, czynna ochrona lęgów i żerowisk, edukacja społeczeństwa. Działania te na ogół przynoszą dobre efekty. Niestety, mimo działań ochronnych populacja rybołowa drastycznie zmniejsza się. Od dekady obserwuje się także silny spadek populacji jastrzębia, mimo jego małych wymagań siedliskowych. Potrzebne są dalsze działania, mające na celu trwałe utrzymanie w naszej faunie orlika krzykliwego, orła przedniego, bielika, rybołowa i sokoła wędrownego. Cele ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Wybranych Gatunków Ptaków Szponiastych w Polsce. Cele 1. Zachowanie istniejących populacji orła przedniego, orlika krzykliwego i bielika, 2. Utrzymanie żerowisk oraz ich odbudowa w miejscach występowania orła przedniego i orlika krzykliwego, 3. Dokładne rozpoznanie przyczyn śmiertelności rybołowa i opracowanie metod jej ograniczenia, 4. Monitorowanie pojawiania się lęgów sokoła wędrownego na terenach leśnych. 163 Zadania Gatunek: REKOMENDACJA PTAKI SZPONIASTE 1. Nawiązanie współpracy z właścicielami stawów rybnych OPIS Przypuszcza się, że bardzo niska liczebność rybołowa w Polsce spowodowana jest miedzy innymi nielegalnym zabijaniem ptaków żerujących na stawach rybnych. Dlatego potrzebne jest nawiązanie dialogu z hodowcami ryb i wspólne wypracowanie propozycji systemu dotacji i rekompensat, niwelujących szkody powodowane przez rybołowa. Należy także wzmóc nadzór nad stawami rybnymi, w pobliżu których znajdują się gniazda rybołowa oraz w okresie przelotów, aby zapobiegać zabijaniu ptaków. Działania te mogą być realizowane w ramach projektu finansowanego ze środków zewnętrznych. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadnia nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Podmiot realizujący projekt – prowadzenie konsultacji ze środowiskiem hodowców ryb, zorganizowanie patroli na stawach. MŚ – opracowanie systemu rekompensat i dotacji dla hodowców ryb, za szkody powodowane przez rybołowa, wdrożenie ustalonego modelu do systemu prawnego. CZAS REALIZACJI do końca 2016 roku CEL 3. Dokładne rozpoznanie przyczyn śmiertelności rybołowa i opracowanie metod jej ograniczenia Gatunek: REKOMENDACJA PTAKI SZPONIASTE 2. Wytypowanie rejonów najważniejszych koncentracji areałów lęgowych 164 OPIS Na podstawie analizy występowania populacji lęgowych orlika krzykliwego i orła przedniego należy wskazać rejony ich największych zagęszczeń i dokonać oceny bazy żerowiskowej, uwzględniając jej zasobność i trwałość. Na tej podstawie powinien być sporządzony plan zachowania lub poprawy bazy żerowiskowej i podjęte kroki do jego wdrożenia, np. poprzez wdrażanie odpowiednich programów rolnośrodowiskowych, wprowadzenie właściwych zapisów do planów zadań ochronnych i planów urządzania lasu lub realizację projektów finansowanych ze środków zewnętrznych. Przykładami takich projektów są prace realizowane przez RDLP w Białymstoku dla ochrony żerowisk orlika krzykliwego, a także prowadzona kilka lat temu ochrona żerowisk orlika krzykliwego i orła przedniego na terenie Nadleśnictwa Gorlice. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadnia nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ GDOŚ – zlecenie analizy i opracowanie planu ochrony żerowisk Organizacje pozarządowe – przekazanie informacji o stanowiskach lęgowych ptaków, konsultacja założeń planu ochrony żerowisk CZAS REALIZACJI do końca 2016 roku CEL 1. Zachowanie istniejących populacji orła przedniego, orlika krzykliwego i bielika 2. Utrzymanie żerowisk oraz ich odbudowa w miejscach występowania orlika krzykliwego Gatunek: REKOMENDACJA OPIS PTAKI SZPONIASTE 3. Monitoring satelitarny wybranych osobników rybołowa Celem działania ma być dokładniejsze poznanie przyczyn wysokiej śmiertelności i braku wzrostu liczebnego populacji rybołowa w Polsce. Sprawdzoną metodą badania losów ptaków jest monitoring satelitarny, polegający na założeniu ptakom nadajników i analizowaniu wysyłanych przez nie sygnałów. Takie działanie 165 pozwoli prześledzić trasę wędrówki, a w przypadku śmierci ptaka można dokładnie stwierdzić, gdzie ona nastąpiła, odnaleźć martwego osobnika i zbadać przyczynę zgonu. Monitoringiem powinno zostać objęte do 10 młodych ptaków z populacji lęgowej. Na podstawie analizy ich losów powinien zostać przygotowany plan przeciwdziałania wysokiej śmiertelności rybołowów w Polsce. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadnia nie wymaga zmian prawnych Instytucja, która będzie realizowała projekt ochrony rybołowa finansowany np. z środków zewnętrznych CZAS REALIZACJI do końca 2017 roku CEL 3. Dokładne rozpoznanie przyczyn śmiertelności rybołowa i opracowanie metod przeciwdziałania Gatunek: REKOMENDACJA OPIS PTAKI SZPONIASTE 4. Przegląd przepisów dotyczących ochrony ptaków drapieżnych i stref ochronnych, w tym dotyczących gospodarki leśnej w terytoriach lęgowych ptaków, zaproponowanie zmian usprawniających ochronę Obowiązujące przepisy o ochronie strefowej wybranych ptaków szponiastych często zniechęcają leśników do zgłaszania do rDOŚ stwierdzonego lęgu, gdyż wyznaczona strefa ogranicza możliwości prowadzenia prac leśnych. Dotyczy to w szczególności regionów, w których zagęszczenia ptaków szponiastych są wysokie. Problemem jest niejednakowe w różnych województwach podejście służb ochrony przyrody do odwoływania stref w opuszczonych przez ptaki rewirach. Należy wdrożyć jednolite dla całego kraju zasady projektowania przebiegu granic stref w terenie dla poszczególnych gatunków w oparciu o wiedzę ekspercką, a także jasne zasady odwoływania stref ochronnych. Proponuje się, aby w przypadku potwierdzonego przez ornitologa 166 niezasiedlenia rewiru gniazdowego przez ptaki w ciągu kolejnych 5 sezonów strefa mogła zostać odwołana. Poza tym potrzebne jest bardziej elastyczne podchodzenie przez regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska do zakazów w już istniejących granicach stref, ponieważ niektóre ptaki przemieszczają się w obrębie swojego terytorium i używają kilku gniazd naprzemiennie. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Wynikiem działania może być zalecenie zmiany Rozporządzenia Ministra Środowiska o ochronie gatunkowej zwierząt. Ministerstwo Środowiska w konsultacji z GDOŚ i DGLP CZAS REALIZACJI do 2016 roku CEL 1. Zachowanie istniejących populacji orła przedniego, orlika krzykliwego i bielika 2. Utrzymanie żerowisk oraz ich odbudowa w miejscach występowania orlika krzykliwego 167 MAPA DROGOWA OCHRONY WYBRANYCH GATUNKÓW OWADÓW W POLSCE Niniejsza strategia dotyczy dwóch grup zagrożonych wyginięciem owadów leśnych, które mogą pełnić rolę gatunków parasolowych, chroniących cenne siedliska oraz mających istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemów leśnych. Pierwszą z nich są wybrane gatunki błonkówek: mrówka łąkowa, mrówka pniakowa, mrówka północna, mrówka smętnica, trzmiele oraz gatunki budujące gniazda w glinie. Druga to ksylobionty (zwane również saproksylobiontami lub owadami saproksylicznymi): kozioróg dębosz, pachnica dębowa, jelonek rogacz, nadobnica alpejska. Stan obecny Wiedza o występowaniu i wymaganiach środowiskowych poszczególnych gatunków, których dotyczy mapa drogowa, jest zróżnicowana i niewystarczająca. W przypadku błonkówek znane są nieliczne stanowiska, które są raczej obrazem miejsc, w których prowadzono badania, a nie faktycznego rozmieszczenia owadów. Trochę lepiej poznane jest rozmieszczenie trzmieli, które są znacznie łatwiejsze w identyfikacji. Także znajomość rozmieszczenia stanowisk chrząszczy saproksylicznych jest bardzo niepełna i wymaga uzupełnienia. Na terenie Lasów Państwowych, w latach 2006–2007, odbyła się inwentaryzacja siedlisk przyrodniczych oraz gatunków flory i fauny figurujących w załącznikach do Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej, która dostarczyła cennych informacji o występowaniu m.in. kozioroga dębosza, pachnicy dębowej, jelonka rogacza i nadobnicy alpejskiej. Jednak dane te są niepełne i wymagają weryfikacji, gdyż zostały zebrane przy pomocy niejednorodnej metodyki, a osoby prowadzące obserwacje terenowe posiadły różny stopień znajomości cech biologii i morfologii poszczególnych gatunków. W Polsce, na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 7 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 11348), ochroną ścisłą objęta jest część błonkówek budujących gniazda w glinie, prawie wszystkie gatunki trzmieli (z wyjątkiem chronionych częściowo trzmiela ziemnego i trzmiela kamiennika), cztery gatunki mrówek kopcowych oraz uwzględnione w Mapie Drogowej chrząszcze saproksyliczne: kozioróg dębosz, jelonek rogacz, nadobnica alpejska, pachnica dębowa, przy czym dwa ostatnie gatunki rozporządzenie określa jako wymagające także ochrony czynnej. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt wymieniono wszystkie uwzględnione w Mapie Drogowej gatunki mrówek i chrząszczy saproksylicznych, a na Czerwonej liście zwierząt ginących w Polsce umieszczono 220 dzikich gatunków owadów pszczołowatych (spośród około 450 występujących w naszym kraju). Gatunki, których dotyczy Mapa Drogowa Ochrony Owadów, są objęte ochroną także przez prawo międzynarodowe. W Dyrektywie Siedliskowej Unii Europejskiej jelonek rogacz wymieniony jest w Załączniku II (gatunek ważny dla Wspólnoty, którego ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony), a pachnica dębowa, kozioróg dębosz i nadobnica alpejska są wymienione w Załączniku II i w Załączniku IV (gatunek ważny dla 168 Wspólnoty, który wymagają ścisłej ochrony). Gatunki te są wymienione także w Konwencji Berneńskiej. Głównymi zagrożeniami dla wymienionych owadów są: 1) zanik miejsc do rozrodu (błonkówki budujące gniazda w glinie), 2) zanik terenów otwartych w lasach, powodujący utratę bazy pokarmowej (trzmiele), 3) niedobór starych obumierających drzew (ksylobionty), 4) chemiczne zwalczanie szkodników w lasach (wszystkie gatunki). Lasy Państwowe prowadzą szereg działań, mających na celu ochronę rzadkich owadów. Pierwszym krokiem w tym zakresie było wprowadzenie w 1999 roku przez Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych Zarządzenia w sprawie prowadzenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych (Zarządzenia nr 11 i 11A), których zalecenia zostały obecnie włączone do Zasad Hodowli Lasu. Innym przedsięwzięciem, jakie zostało wdrożone było tworzenie tzw. „ostoi ksylobiontów”, których celem jest ochrona zasobów martwego drewna oraz zaniechanie wykonywania niektórych zabiegów pielęgnacyjnych (trzebieży) w wyznaczonych drzewostanach, a w wybranych drzewostanach liściastych prowadzenie gospodarki przestojowej, czyli pozostawiania do przyszłej kolei rębni części drzew, bardzo często zasiedlonych i możliwych do zasiedlenia przez cenne gatunki chrząszczy. Wymienione działania w dużym stopniu ułatwiły regionalnym dyrekcjom Lasów Państwowych uzyskanie pozytywnych ocen w ramach systemów certyfikacyjnych (FSC i PEFC), które stawiały podobne wymagania odnośnie prowadzenia gospodarki leśnej i ochrony przyrody. Aby zachować w lasach cenne gatunki owadów potrzebna jest kontynuacja i rozwinięcie dotychczasowych działań ochronnych. Cele tej ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Wybranych Gatunków Owadów w Polsce. Cele 1. Zebranie lub uzupełnienie informacji dla wytypowanych kompleksów leśnych w Polsce na temat występowania, stanu populacji i zagrożeń dla poszczególnych gatunków lub ich grup: a) błonkówki: mrówki kopcowe (mrówka łąkowa, mrówka pniakowa, mrówka północna, mrówka smętnica), trzmiele, błonkówki budujące gniazda w glinie, b) gatunki saproksyliczne: kozioróg dębosz, pachnica dębowa, jelonek rogacz, nadobnica alpejska. 2. Utworzenie sieci istniejących stanowisk wybranych gatunków saproksylicznych, funkcjonujących jako żywotne i stabilne metapopulacje. 3. Zapewnienie różnorodności mikrosiedlisk leśnych, wykorzystywanych przez różne grupy błonkówek, w celu zachowania ich lokalnych populacji. 4. Poprawa świadomości społecznej i wiedzy na temat zagrożeń i potrzeb ochrony różnych grup owadów leśnych oraz całego środowiska związanego z martwym drewnem, a także otwartymi terenami w lasach. 169 Zadania Gatunek: REKOMENDACJA OPIS OWADY 1. Rozpoznanie występowania wybranych gatunków owadów saproksylicznych w lasach Podczas waloryzacji prowadzonej w lasach w latach 2006-2007 zebrano dużo informacji o występowaniu kozioroga dębosza, pachnicy dębowej, jelonka rogacza i nadobnicy alpejskiej. W przypadku danych o stanowiskach pachnicy dębowej istnieje potrzeba ich weryfikacji w celu wykluczenia pomyłek i sprawdzenia, czy stanowisko jest aktualne. W związku z tym, w zidentyfikowanych podczas waloryzacji miejscach występowania należy przeprowadzić ponowne rozpoznanie, przy wykorzystaniu pułapek feromonowych. Dla wszystkich wybranych gatunków wskazane jest przeprowadzenie dokładniejszego rozpoznania w kompleksach, które są ważnymi ich ostojami. W szczególności działania takie należy przeprowadzić w: Puszczy Białowieskiej, Puszczy Knyszyńskiej, Puszczy Boreckiej, Puszczy Kozienickiej, na Pogórzu Karpackim, w Bieszczadach, w Beskidzie Niskim i w Borach Dolnośląskich. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych rDOŚ lub właściwa jednostka Lasów Państwowych - zlecenie rozpoznania stanowisk owadów saproksylicznych we wskazanych kompleksach leśnych CZAS REALIZACJI do końca 2016 r. CEL 1. Zebranie lub uzupełnienie informacji dla wytypowanych kompleksów leśnych w Polsce na temat występowania, stanu populacji i zagrożeń dla poszczególnych gatunków lub ich grup: b) gatunki saproksyliczne: kozioróg dębosz, pachnica dębowa, jelonek rogacz, nadobnica alpejska 170 Gatunek: REKOMENDACJA OPIS OWADY 2. Rozpoznanie występowania wybranych gatunków błonkówek w lasach Wiedza na temat występowania błonkówek w różnych rejonach Polski jest znikoma i należy ją uzupełnić. Aby poznać rozmieszczenie gatunków, których dotyczy mapa drogowa, należy przeanalizować dane ze wszystkich dostępnych źródeł, dotyczące dotychczasowych stwierdzeń owadów i na tej podstawie wytypować obszary, w których wskazane jest wykonanie dokładniejszego rozpoznania. Przy wyznaczaniu kompleksów leśnych, w których będzie wykonywana waloryzacja terenowa, należy skupić się na następujących rejonach: 1) trzmiele - gatunki górskie i podgórskie (Bombus wurfleini, Bombus pyrenaeus i Bombus meso melas): nadleśnictwa obejmujące lasy w Sudetach, Pieninach, na Podhalu. - gatunki wschodnie (Bombus sicheli, Bombus laesus, Bombus schrencki i Bombus fragrans): kompleksy leśne położone wzdłuż ściany wschodniej od Podlasia po Bieszczady, - pozostałe gatunki: leśne kompleksy promocyjne; 2) błonkówki budujące gniazda w glinie - leśne kompleksy promocyjne oraz tereny, gdzie zachowały się budynki z glinianymi ścianami; 3) mrówki kopcowe: - leśne kompleksy promocyjne. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych rDOŚ - zlecenie waloryzacji DGLP – udostępnienie danych z inwentaryzacji o występowaniu owadów w lasach do końca 2016 r. 171 1. Zebranie lub uzupełnienie informacji dla wytypowanych kompleksów leśnych w Polsce na temat występowania, stanu populacji i zagrożeń dla poszczególnych gatunków lub ich grup: CEL a) błonkówki: mrówki kopcowe (mrówka łąkowa, mrówka pniakowa, mrówka północna, mrówka smętnica), trzmiele, błonkówki budujące gniazda w glinie Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ OWADY 3. Stworzenie bazy danych o występowaniu wybranych gatunków owadów w lasach Zebrane informacje o występowaniu wybranych gatunków owadów powinny być gromadzone w centralnej bazie danych. Baza powinna mieć kilka poziomów dostępu: centralny (dostępny np. dla GDOŚ, GIOŚ, DGLP, instytucji naukowych), regionalny (np. dla rDOŚ, rDLP) oraz lokalny (dla nadleśnictw, samorządów, organizacji pozarządowych). Dokładne lokalizacje stanowisk powinny być chronione przed dostępem osób nieupoważnionych. Opracowanie szczegółowych założeń stworzenia programu komputerowego do gromadzenia danych mogłoby być wykonane w ramach projektu finansowanego ze środków zewnętrznych. Informacje z bazy danych powinny być uwzględnione np. przy sporządzaniu planów urządzania lasu, planów zadań ochronnych obszarów Natura 2000, a także przy wydawaniu decyzji środowiskowych przy inwestycjach. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych GDOŚ – zlecenie stworzenia bazy oraz jej prowadzenie Ministerstwo Środowiska – zapewnienie przekazania informacji do bazy przez różne instytucje (np. GIOŚ, LP, rDOŚ, PN, PK) CZAS REALIZACJI zainicjowanie funkcjonowania bazy - do końca 2015 r., później działalność ciągła CEL 1. Zebranie lub uzupełnienie informacji dla wytypowanych kompleksów leśnych w Polsce na temat występowania, stanu populacji i zagrożeń dla poszczególnych gatunków lub ich grup: 172 a) błonkówki: mrówki kopcowe (mrówka łąkowa, mrówka pniakowa, mrówka północna, mrówka smętnica), trzmiele, błonkówki budujące gniazda w glinie, b) gatunki saproksyliczne: kozioróg dębosz, pachnica dębowa, jelonek rogacz, nadobnica alpejska. Gatunek: REKOMENDACJA OPIS ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ OWADY 4. Opracowanie modelu obszarów występowania wybranych gatunków saproksylicznych Dla kompleksów leśnych, wymienionych w zadaniu 1, należy wykorzystując dane zawarte w SILP oraz leśnej mapie numerycznej nałożyć na siebie wybrane warstwy, zawierające informacje o występowaniu wybranych gatunków owadów i preferowanych przez nie środowiskach, wyznaczyć obecność i przydatności tzw. siedlisk zastępczych, znajdujących się w zasięgu możliwości dyspersji gatunku. Na tej podstawie należy wykonać prognozę zmian w środowisku leśnym i stworzyć model zachowania sieci odpowiednich środowisk w dłuższej (kilkadziesiąt lat) perspektywie czasowej. Otrzymane modele powinny zostać wpisane do planów urządzania lasu, co umożliwi pogodzenie potrzeb gospodarki leśnej z zachowaniem sieci środowisk będących ostojami populacji wybranych gatunków owadów. Pierwsze takie opracowanie zostało już wykonane przez pracowników RDLP we Wrocławiu dla obszaru Borów Dolnośląskich. Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych DGLP – zlecenie opracowania modelu występowania wybranych gatunków owadów saproksylicznych CZAS REALIZACJI do końca 2016 r. CEL 2. Utworzenie sieci istniejących stanowisk wybranych gatunków saproksylicznych, funkcjonujących jako żywotne i stabilne metapopulacje 173 Gatunek: REKOMENDACJA OWADY 5. Utrzymywanie środowisk życia odpowiednich dla poszczególnych gatunków saproksylicznych OPIS Na podstawie wypracowanych w ramach zadania nr 4 modeli należy tak zaplanować gospodarkę leśną, aby w granicach dyspersji poszczególnych gatunków stale istniały siedliska, które mogą być wykorzystywane przez te owady. Wymagania środowiskowe takich gatunków jak kozioróg dębosz, pachnica dębowa i jelonek rogacz są podobne, co umożliwi opracowanie kompleksowej sieci środowisk dla całego zespołu gatunków. Odpowiednie zapisy, dotyczące zachowania lub tworzenia środowisk korzystnych dla saproksylobiontów, należy umieszczać w programach ochrony przyrody w nadleśnictwach. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ rDLP – umieszczanie ochrony ksylobiontów w założeniach programów ochrony przyrody w nadleśnictwach, przy zlecaniu opracowania planów urządzania lasu, rDOŚ - uwzględnianie ochrony ksylobiontów przy opiniowaniu oceny oddziaływania na środowisko planów urządzania lasu oraz w zapisach planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 zadanie do realizacji ciągłej CZAS REALIZACJI 2. Utworzenie sieci istniejących stanowisk wybranych gatunków saproksylicznych, funkcjonujących jako żywotne i stabilne metapopulacje CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS OWADY 6. Utrzymywanie środowisk życia odpowiednich dla poszczególnych gatunków błonkówek Dla ochrony błonkówek ważne jest utrzymanie mozaiki siedlisk oraz ekotonów. Dobre warunki dla np. trzmieli i mrówek znajdują się na niezadrzewionych obrzeżach dróg. Dla błonkówek związanych z gliną wskazane jest 174 budowanie specjalnych konstrukcji, które można ustawiać na obrzeżach lasu lub przy leśniczówkach, jak również nie rekultywowanie części (skarp) wyrobisk po gliniankach, piaskowniach i żwirowniach. Odpowiednie zapisy, dotyczące zachowania lub tworzenia środowisk korzystnych dla błonkówek, należy umieszczać w programach ochrony przyrody w nadleśnictwach. Podczas opiniowania przez nadleśnictwa projektów rekultywacji należy zalecić zwracanie uwagi na utrzymanie ww. środowisk na terenie rekultywowanych obiektów. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ rDLP – umieszczanie ochrony błonkówek w założeniach programów ochrony przyrody w nadleśnictwach, przy zlecaniu opracowania planów urządzania lasu rDOŚ - uwzględnianie ochrony błonkówek przy opiniowaniu oceny oddziaływania na środowisko planów urządzania lasu oraz w zapisach planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 zadanie do realizacji ciągłej CZAS REALIZACJI 3. Zapewnienie różnorodności mikrosiedlisk leśnych, wykorzystywanych przez różne grupy błonkówek, w celu zachowania ich lokalnych populacji CEL Gatunek: REKOMENDACJA OPIS OWADY 7. Opracowanie zaleceń (instrukcji) dotyczących sposobów ochrony wybranych grup owadów Podczas wykonywania prac leśnych można w prosty, nie kolidujący z zadaniami gospodarczymi i niemal bezkosztowy sposób tworzyć lub chronić siedliska korzystne dla rzadkich gatunków owadów. Jednak z powodu słabej znajomości roli owadów i metod ich ochrony, działania takie realizowane są bardzo rzadko. Potrzebne jest przekazanie terenowym pracownikom Lasów Państwowych wiedzy na ten temat w postaci publikacji. 175 Publikacja ta powinna w przystępny sposób przekazywać praktyczne informacje, jak można zachować lub poprawić warunki siedliskowe, korzystne dla poszczególnych grup owadów. Powinna także zawierać prosty klucz do oznaczania wybranych gatunków owadów. Dotychczas wykonano takie opracowanie na temat pachnicy dębowej. Przygotowanie treści dla pozostałych gatunków powinno zostać zlecone specjalistom. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych Właściwe jednostki organizacyjne Lasów Państwowych – zlecenie opracowania zaleceń oraz ich wydanie i kolportaż CZAS REALIZACJI do końca 2016 r. CEL 2. Utworzenie sieci istniejących stanowisk wybranych gatunków saproksylicznych, funkcjonujących jako żywotne i stabilne metapopulacje 3. Zapewnienie różnorodności mikrosiedlisk leśnych, wykorzystywanych przez różne grupy błonkówek, w celu zachowania ich lokalnych populacji 4. Poprawa świadomości społecznej na temat zagrożeń i potrzeb ochrony różnych grup owadów leśnych oraz całego środowiska związanego z martwym drewnem, a także otwartymi terenami w lasach Gatunek: REKOMENDACJA OPIS OWADY 8. Kształtowanie świadomości społecznej na temat wybranych grup owadów jako ważnych elementów rodzimej przyrody Zadanie to powinno obejmować a) Podniesienie kwalifikacji leśników w zakresie rozpoznawania i ochrony wybranych gatunków owadów, np. poprzez zorganizowanie warsztatów, konferencji, publikacje w prasie branżowej, wydanie broszur, 176 b) Przeprowadzenie kampanii edukacyjnej, skierowanej do ogółu społeczeństwa, dotyczącej znaczenia i potrzeby ochrony wybranych grup owadów – realizacja możliwa w ramach projektu finansowanego ze środków zewnętrznych, c) Włączenie zajęć o owadach do oferty ośrodków edukacji leśnej, d) Opracowanie pakietu materiałów edukacyjnych i promocyjnych (np. film, prezentacja multimedialna, naklejki itp.), będących pomocą dla ośrodków edukacji leśnej w prowadzeniu zajęć z różnymi grupami społecznymi i wiekowymi. ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych DGLP – opracowanie pakietu materiałów edukacyjnych, rDLP – organizacja zajęć podnoszących kwalifikacje leśników. nadleśnictwa – włączenie zajęć o owadach do oferty ośrodków edukacji leśnej, CZAS REALIZACJI CEL podmiot realizujący projekt – przeprowadzenie kampanii edukacyjnej skierowanej do ogółu społeczeństwa do końca 2016 r. 4. Poprawa świadomości społecznej na temat zagrożeń i potrzeb ochrony różnych grup owadów leśnych oraz całego środowiska związanego z martwym drewnem, a także otwartymi terenami w lasach 177 MAPA DROGOWA OCHRONY KSEROTERM W POLSCE Stan obecny Kserotermy to sucho i ciepłolubne zbiorowiska roślinne, występujące w Polsce zazwyczaj na skałach, skarpach i stokach o dużym spadku, pożarzyskach oraz w środowiskach antropogenicznych, np. pastwiskach, nasypach kolejowych itp. Ich charakterystyczną cechą jest bogactwo specyficznych gatunków roślin i zwierząt, nie występujących w innych środowiskach. W naszym klimacie są to ekosystemy nietrwałe, wrażliwe na zmiany związane z rozwojem roślinności drzewiastej, zwiększenie trofii, lub zmianą sposobu użytkowania, np. zaniechaniem wypasu. W naszym kraju są to siedliska ginące. Potwierdzają to wyniki monitoringu prowadzonego przez GIOŚ w latach 2008-2012, przedstawione w poniższej tabeli: Siedlisko Stan zachowania (liczba kontrolowanych stanowisk) Przyczyny złego stanu właściwy (FV) niezadowalający (U1) zły (U2) 6210 – murawy kserotermiczne FestucoBrometea - niziny 14 58 28 6210 – murawy kserotermiczne FestucoBrometea – region alpejski 19 31 50 6120 – ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe Koelerion glaucae 22 69 9 Sukcesja drzew i krzewów, wynikająca z zaniechania użytkowania; rozwój antropopresji, przejawiający się rozwojem osadnictwa letniskowego, wydobywania piasku i żwiru oraz planowane inwestycje drogowe 2330 – wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi 30 30 40 Zbyt duże pokrycie drzew i krzewów oraz obecność neofitów 5130 – zarośla jałowca na murawach kserotermicznych i wrzosowiskach (region kontynentalny) 2 3 4 4030 – suche wrzosowiska 30 Pokrycie drzew i krzewów oraz ekspansja gatunków mezofilnych, wynikające z zaniechania użytkowania Brak wypasu i sukcesja wtórna 50 20 Zarastanie przez drzewa i krzewy, ekspansja gatunków 178 łąkowych i neofitów W Polsce, dla zachowania najcenniejszych kseroterm, obejmuje się je różnymi formami ochrony prawnej (użytki ekologiczne, rezerwaty, obszary Natura 2000). W prawie międzynarodowym siedliska kserotermiczne podlegają ochronie na mocy Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej, gdzie zostały wpisane do Załącznika I, co oznacza, że są to siedliska ważne dla Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów chronionych. Największymi zagrożeniami dla kseroterm jest zmiana sposobu użytkowania i związane z tym zarastanie ich przez drzewa, krzewy lub wysoką roślinność zielną, nagromadzenie materii organicznej na powierzchni, a także zalesienia. Siedliska kserotermiczne nie są objęte systemową ochroną, prowadzone są jedynie działania w ramach lokalnych i ogólnopolskich projektów ochronnych. W ramach tych projektów dobrze funkcjonuje współpraca jednostek Lasów Państwowych, które są zarządcą wielu kseroterm, z organizacjami pozarządowymi i instytucjami odpowiedzialnymi za ochronę przyrody (rDOŚ, parki krajobrazowe). Aby zachować w Polsce najcenniejsze siedliska kserotermiczne potrzebna jest ich ciągła ochrona czynna i wzmocnienie ochrony prawnej. Cele tej ochrony oraz zadania, które służą ich osiągnięciu zostały zawarte w Mapie Drogowej Ochrony Kseroterm w Polsce. Cele 1. Aktualizacja informacji na temat rozmieszczenia i powierzchni siedlisk. 2. Zachowanie istniejących siedlisk zaliczanych do kseroterm, określonych w podręcznikach ochrony siedlisk (np. Herbich J. (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 3. Ministerstwo Środowiska, Warszawa). 3. Zachowanie jak największej powierzchni kseroterm we właściwym stanie ochrony, z charakterystyczną kombinacją gatunków, specyficzną dla poszczególnych siedlisk poprzez zapewnienie wieloletniej ochrony czynnej. Powstrzymanie fragmentacji i izolacji poszczególnych płatów kseroterm. 179 Zadania Gatunek: REKOMENDACJA OPIS KSEROTERMY 1. Identyfikacja cennych kseroterm na terenach zarządzanych przez nadleśnictwa Ze względu na dynamikę kseroterm, ich nietrwałość w czasie (sukcesja) i powstawanie w wyniku drastycznych zmian w środowisku (m.in. pożary) potrzebne jest przeprowadzenie ogólnopolskiej inwentaryzacji tych siedlisk na terenach Lasów Państwowych. Zweryfikuje ona dotychczasowe doniesienia o kserotermach (np. dane z inwentaryzacji walorów przyrodniczych w lasach z roku 2006) oraz umożliwi uaktualnienie informacji dotyczących ich rozmieszczenia, powierzchni i stanu zachowania, określonego na podstawie stosowanych wskaźników i parametrów. W ramach tego zadania należy wykonać: 1. Przegląd wszelkich dostępnych materiałów publikowanych i niepublikowanych, inwentaryzacji przyrodniczych, planów zadań ochronnych i innych dokumentów zawierających informację o kserotermach występujących na terenach administrowanych przez Lasy Państwowe. 2. Przeprowadzenie warsztatów przybliżających sposoby identyfikacji kseroterm i metody ich czynnej ochrony – prowadzonych przez osoby zajmujące się w praktyce ochroną muraw. Warsztaty powinny obejmować również część terenową. Na potrzeby warsztatów oraz późniejszej waloryzacji należy opracować formularz, umożliwiający szybką i prostą ocenę stanu kserotermy przez niespecjalistę. Dodatkową korzyścią będzie ujednolicenie formy zbierania danych. 3. Weryfikację w terenie stanowisk zidentyfikowanych w publikacjach oraz waloryzacja terenów otwartych (obrzeży lasów, wąwozów, składnic drewna itp.) w nadleśnictwach pod kątem poszukiwania kseroterm. 4. Utworzenie bazy danych o kserotermach w lasach. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych 180 CZAS REALIZACJI DGLP – zlecenie przeglądu materiałów dotyczących występowania kseroterm na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe, przekazanie posiadanych informacji do GDOŚ GDOŚ – utworzenie i prowadzenie bazy danych rDLP - zorganizowanie warsztatów nadleśnictwa – weryfikacja terenów otwartych pod kątem poszukiwania kseroterm (osoby przeszkolone na warsztatach) do końca 2016 roku CEL 1. Aktualizacja informacji na temat rozmieszczenia i powierzchni siedlisk WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ Gatunek: REKOMENDACJA OPIS KSEROTERMY 2. Opracowanie zaleceń metodycznych do ochrony kseroterm na gruntach zarządzanych przez Lasy Państwowe Zadanie to powinno obejmować: 1) Analizę prawną możliwości prowadzenia działań w na obszarach objętych różnymi formami ochrony: wydzierżawienia kseroterm przez nadleśnictwo hodowcom zwierząt pod wypas lub koszenie, kontrolowanego wypalania, usuwania niepożądanej roślinności drzewiastej czy gatunków inwazyjnych. 2) Wskazanie możliwości formalnych zachowania otwartego charakteru kseroterm. Dotychczasowe zapisy PUL dotyczące kseroterm często uniemożliwiały zachowanie otwartego ich charakteru, opisując je jako „las” o rodzaju powierzchni „sukcesja” ze wskazówką gospodarczą: „do naturalnej sukcesji”. Jednym z rozwiązań może być zmiana zapisu PUL na rodzaj powierzchni „specjalna ochrona”. 3) Opracowanie praktycznych instrukcji realizacji zalecanych metod ochronnych, takich jak: wypas, 181 odkrzewianie, zwalczanie niektórych gatunków roślin inwazyjnych. 4) Opracowanie algorytmu/klucza umożliwiającego dopasowanie działań ochronnych do obiektu, biorącego pod uwagę: typ murawy kserotermicznej (różne typy muraw wymagają innych metod ochrony, dla większości optymalny jest wypas, czasem wystarczy odkrzewianie – utrzymywanie w stanie otwartym lub zachowanie procesów erozji) zagrożenia (sposób ochrony dopasowujemy do zagrożeń – inaczej będzie wyglądała ochrona murawy zarastającej np. barszczem Sosnowskiego, inaczej jeśli zarasta tarniną czy rajgrasem). możliwości (optymalną metodą ochrony większości muraw jest wypas, jednak nie wszędzie jest on możliwy, z kolei alternatywne metody, jak koszenie czy odkrzewianie, mogą być niewystarczające czy wręcz szkodliwe) ASPEKT PRAWNY WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych DGLP – zlecenie analizy prawnej możliwych do zastosowania form ochrony kseroterm, opracowania procedury zachowania otwartego charakteru kseroterm, opracowania klucza do wyboru metod ochrony oraz instrukcji wykonywania zadań ochronnych na kserotermach do końca 2016 roku 2. Zachowanie istniejących siedlisk zaliczanych do kseroterm, określonych w podręcznikach ochrony siedlisk (np. Herbich J. (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 3. Ministerstwo Środowiska, Warszawa) 3. Zachowanie jak największej powierzchni kseroterm we właściwym stanie ochrony, z charakterystyczną kombinacją gatunków, specyficzną dla poszczególnych siedlisk poprzez zapewnienie wieloletniej ochrony czynnej. Powstrzymanie fragmentacji i izolacji poszczególnych płatów kseroterm 182 Gatunek: REKOMENDACJA KSEROTERMY 3. Wpisywanie zadań ochrony kseroterm do programu ochrony przyrody w nadleśnictwie OPIS Ponieważ w Polsce nie funkcjonuje systemowa ochrona kseroterm, potrzebą chwili jest zabezpieczenie cennych terenów przez ich właścicieli lub zarządców. Na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe zadanie to może być realizowane w ramach programu ochrony przyrody w nadleśnictwie, będącego częścią planu urządzania lasu. Zaplanowane działania powinny być zgodne z metodami, wypracowanymi w ramach zadania nr 2. W szczególności należy zwrócić uwagę na zabezpieczenie kseroterm przed ekspansją roślinności drzewiastej i gatunków obcych, należy też pamiętać, aby ochrona dotyczyła także otoczenia kseroterm, mającego na nie wpływ. Ważną częścią działań ochronnych powinien być monitoring efektów. Umożliwi on poznanie efektów prac, a w razie potrzeby wprowadzenie korekty metod. W przypadku ochrony kseroterm należy opracować prostą metodykę do oceny efektów działań, możliwą do przeprowadzenia przez osoby nie będące specjalistami z zakresu botaniki. Taka ocena może się odbywać raz na kilka lat. ASPEKT PRAWNY Realizacja zadania nie wymaga zmian prawnych WSKAZANIE INSTYTUCJI ODPOWIEDZIALNEJ CZAS REALIZACJI CEL rDLP – umieszczanie zadań dotyczących ochrony kseroterm w planie urządzania lasu DGLP – zlecenie ekspertom opracowania prostej metodyki oceny efektów ochrony zadanie do realizacji ciągłej 2. Zachowanie istniejących siedlisk zaliczanych do kseroterm, określonych w podręcznikach ochrony siedlisk (np. Herbich J. (red.). Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 3. Ministerstwo Środowiska, Warszawa) 3. Zachowanie jak największej powierzchni kseroterm we właściwym stanie ochrony, z charakterystyczną kombinacją gatunków, specyficzną dla poszczególnych siedlisk poprzez zapewnienie wieloletniej ochrony czynnej. Powstrzymanie fragmentacji i izolacji poszczególnych płatów kseroterm 183 Mapy drogowe ochrony wybranych gatunków i siedlisk zostały opracowane w ramach realizacji projektu LIFE10 INF/PL673 pt.: „Ochrona różnorodności biologicznej na obszarach leśnych, w tym w ramach sieci natura 2000 – promocja najlepszych praktyk”. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach instrumentu finansowego LIFE+, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Lasów Państwowych. 184
