Globalne megatrendy a wzrost gospodarczy i rozwój oparty na wiedzy
advertisement
Globalne megatrendy a wzrost gospodarczy i rozwój oparty na wiedzy – sektor żywnościowy Globalne megatrendy a wzrost gospodarczy i rozwój oparty na wiedzy – sektor żywnościowy Autorzy: dr hab. Grzegorz Dybowski dr Bożena Nosecka ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2015 Pracę zrealizowano w ramach tematu Wpływ megatrendów w gospodarce światowej na tendencje rozwojowe rolnictwa Unii Europejskiej w zadaniach Zmiany jakościowe w gospodarce światowej i Gospodarka oparta na wiedzy – wyzwania i dostosowanie polskiego sektora rolno-spożywczego Celem monografii jest rozpoznanie nowych treści czynników wzrostu gospodarczego w sektorze rolno-żywnościowym, z uwzględnieniem rozwoju opartego na wiedzy i w kontekście globalnych megatrendów rozwojowych. Recenzent prof. dr hab. Stanisław Kowalczyk Korekta Barbara Pawłowska Redakcja techniczna Leszek Ślipski Projekt okładki IERiGŻ-PIB ISBN 978-83-7658-586-4 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: [email protected] http://www.ierigz.waw.pl Spis treci Wstp …………………………………………………………………….. Nowe treci kategorii wzrostu wiatowego sektora ywnociowego w wietle globalnych megatrendów………………………………... 1. Wstp…………………………………………………………………. 2. Megatrendy globalnego rozwoju……………………………………... 3. Odzwierciedlenie megatrendów rozwojowych w wiatowym systemie spoeczno-gospodarczym……………………………………………….. 4. Nowe podejcie do kategorii wzrostu gospodarczego……………….. 5. Odzwierciedlenie megatrendów rozwojowych w globalnym sektorze ywnociowym……………………………………………………….. 6. Przemiany globalnego systemu ywnociowego…………………….. 7. Handel midzynarodowy ywnoci jako czynnik wzrostu wiatowego sektora rolnego………………………………………………………... 8. Midzynarodowe regulacje wiatowego handlu rolnego…………….. 9. Podsumowanie i wnioski…………………………………………….. Bibliografia…………………………………………………………............. Aneks……………………………………………………………………….. II. Czynniki konkurencyjnoci w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w wietle unijnej Strategii 2020……………………………………… 1. Wstp…………………………………………………………………. 2. Koncepcja i istota gospodarki opartej na wiedzy…………………….. 3. Strategia Lizbo ska i Strategia 2020…………………………………. 4. Pomiar rozwoju gospodarek opartych na wiedzy……………………. 5. Pozycja Polski w wynikach pomiaru gospodarki opartej na wiedzy………. 6. Wybrane wskaniki gospodarki opartej na wiedzy w polskim sektorze rolno-spoywczym…………………………………………………….. 7. Wspólna polityka rolna a Strategia 2020……………………………….. 8. Podsumowanie i wnioski……………...……………………………… Bibliografia………………………………..................................................... Aneks……………………………………………………………………….. 7 I. 11 11 11 12 16 19 32 40 45 57 61 63 73 73 78 83 89 92 99 107 112 114 117 Wstp Rozwój rolnictwa i caego sektora rolno-spoywczego w coraz wikszym stopniu zaley od tendencji w gospodarce wiatowej. Gospodarka ta charakteryzuje si w obecnym wieku kumulacj efektów procesów zachodzcych w sferach: spoecznej, ekonomicznej, kulturowej, politycznej czy etycznej. Równie rolnictwo nie realizuje tylko celu produkcyjnego, ale take cele socjalne, spoeczne, rodowiskowe i kulturowe. Na warunki rozwoju w rónych rejonach wiata i sektorach gospodarki wpywaj nowe, nie do ko ca jeszcze sprecyzowane zjawiska spoeczno-ekonomiczne, w tym przechodzenie od epoki gospodarki industrialnej do cigle niezidentyfikowanej do ko ca gospodarki opartej na wiedzy. Wikszo krajów w planach i programach rozwoju sektora ywnociowego uwzgldnia musi konieczno ochrony rodowiska i wzgldy socjalne. Zapewnienie spójnoci spoecznej i zrównowaony (zielony) rozwój powoduj zmiany dotychczasowych paradygmatów ekonomicznych. W zmiany te wpisuje si rola czynników produkcji w procesie wzrostu gospodarczego (ziemi, kapitau, pracy). Coraz wiksze znaczenie ma jako czynników produkcji, a nie ich ilo. Dotyczy to przede wszystkim czynnika pracy. Doktryny ekonomiczne nie mog abstrahowa od otoczenia sektorów, w tym sektora rolno-spoywczego. W analizach mechanizmów i róde wzrostu uwzgldnia trzeba problemy nierównoci wzrostu gospodarczego mierzonego poziomem PKB na 1 mieszka ca oraz jeszcze wikszego i rosncego zrónicowania PKB na jednostk pracy oraz nierównoci w rozwoju rolnictwa i w dostpie do ywnoci. Jedn z przyczyn utrzymywania si nierównoci jest rosnca rola znaczenia korporacji transnarodowych, które podporzdkowuj sobie cae segmenty rynku i sabiej rozwinite kraje. Nierównoci ekonomiczne i spoeczne s przeszkod w rozwoju sektora rolno-spoywczego w skali caego wiata i sukcesu w rozwoju rolnictwa zrównowaonego. Rozwój rolnictwa zrównowaonego i problemy rodowiskowe w równym, a nawet wikszym stopniu dotycz krajów rozwijajcych si, ni uprzemysowionych. Nierównoci ekonomiczne i spoeczne decyduj o dualizmie w handlu zagranicznym. Kraje sabiej rozwinite s w wikszoci importerami netto ywnoci, co skutkuje brakiem bezpiecze stwa ywnociowego. Bez wtpienia jest to istotny powód „oporu” krajów rozwijajcych si w zakresie akceptacji liberalnych rozwiza proponowanych przez kraje rozwinite w ramach Rundy Doha WTO. Handel zagraniczny jest wanym czynnikiem wzrostu gospodarczego, w tym rolno-spoywczego, jednak korzyci z tego tytuu odnosz gównie kraje rozwinite. 7 Istotnym czynnikiem determinujcym tempo rozwoju gospodarczego, w tym sektora rolno-spoywczego i charakter tego rozwoju s zmiany demograficzne, polegajce gównie na wyduaniu si ycia ludzi i starzeniu si spoecze stw – gównie w krajach rozwinitych. Zmiany demograficzne powoduj zmiany typu konsumenta i struktury konsumpcji, a zatem i produkcji. Najwaniejszym ródem ryzyka i niestabilnoci w gospodarce jest we wspóczesnym wiecie sektor finansów. Zjawiska destabilizacji w tym sektorze przenoszone s na pozostae obszary gospodarki. Globalizacja rynków finansowych spowodowaa wzrost roli i znaczenia na rynkach krajów dominujcych w zasobach finansowych wiata, to jest: USA, Japonii, Wielkiej Brytanii i krajów strefy euro. Kraje Unii Europejskiej nie rezygnuj z denia do zajmowania w wiecie pozycji gospodarki najbardziej konkurencyjnej, przy równoczesnym utrzymaniu systemu opartego na wysokim poziomie zabezpieczenia spoecznego. Strategiczne cele rozwoju UE, uwzgledniajce megatrendy wiatowe, zawarte zostay w realizowanej obecnie Strategii 2020. Pozycja najbardziej konkurencyjnej gospodarki wiata ma by osignita przede wszystkim poprzez rozwój oparty na wiedzy – gównie poprzez szerokie wprowadzanie innowacji i powiza informacyjno-komunikacyjnych (spoecze stwo informacyjne). Rozwojowi opartemu na wiedzy towarzyszy wspieranie wzrostu zatrudnienia przy równoczesnej spójnoci gospodarczej, spoecznej i terytorialnej oraz wzrostu zrównowaonego, zmierzajcego do zwikszenia znaczenia gospodarki niskoemisyjnej, efektywnie korzystajcej z zasobów. UE realizuje wic w istocie model wzrostu zrównowaonego, tj. rolnictwa konkurencyjnego, dostosowujcego tempo wzrostu produkcji do popytu ko cowego, a równoczenie rozwoju pozwalajcego na utrzymanie satysfakcjonujcego poziomu dochodów ludnoci rolniczej oraz powstrzymywanie degradacji rodowiska naturalnego, co poprawi biologiczn jako wytwarzanej ywnoci i uczyni z obszarów wiejskich atrakcyjne miejsca do ycia. Przesaniem tej strategii jest denie w kierunku rozwoju rolnictwa nowoczesnego, sprawnego pod wzgldem technicznym i ekonomicznym, przyjaznego dla ludzi i rodowiska i komplementarnego wobec innych dziaalnoci na obszarach wiejskich. Rozwój sektora rolno-spoywczego w Polsce okrelony jest strategi wzrostu zrównowaonego przyjt do realizacji w UE. W rolnictwie polskim sabszym ekonomicznie i pod wzgldem efektywnoci nakadów materialnych rozwój w oparciu o wszystkie komponenty Strategii 2020 nie jest moliwy bez silnego wsparcia i zasilania spoza sektora, gównie ze rodków unijnych. W opracowaniu przedstawiono gównie megatrendy rozwojowe i ich odzwierciedlenie w gospodarce wiatowej i w wiatowym sektorze ywnocio- 8 wym. Przedstawiono równie analiz rozwoju midzynarodowego handlu towarami rolnymi. Jest to wany czynnik w okreleniu nowych treci wzrostu w gospodarce ywnoci. Badanie handlu wiatowego przeprowadzone byo w odniesieniu do poszczególnych kontynentów. Rozwaania te s przedmiotem pierwszej czci pracy. W czci drugiej zaprezentowano podstawowe czynniki poprawy konkurencyjnoci we wspóczesnym wiecie, tj. wynikajce z rozwoju opartego na wiedzy. Przedstawiono wyniki wiatowych i prowadzonych w UE rankingów gospodarek poszczególnych krajów w zakresie rozwoju opartego na wiedzy. Zaprezentowano równie zaoenia i cele realizacji w UE Strategii 2020 oraz stopie wykonania przez Polsk zaoe tej Strategii. Analizie poddano równie podstawowe parametry rozwoju sektora rolno-spoywczego w oparciu o wiedz oraz system wsparcia Strategii 2020 w polskim sektorze ywnociowym. Analizy pozwoliy przede wszystkim na ocen dostosowania polskiej gospodarki i sektora rolno-spoywczego do budowania konkurencyjnoci w oparciu o nowy paradygmat rozwoju w UE i wiecie, tj. rozwój oparty na wiedzy. 9 I. Nowe treci kategorii wzrostu wiatowego sektora ywnociowego w wietle globalnych megatrendów 1. Wstp W gospodarce wiatowej nastpuje przeom, który z ca pewnoci moemy nazwa przeomem cywilizacyjnym. Chodzi nie tylko o wypieranie wielkiej epoki industrialnej przez now ide, tzw. now ekonomi, ale take o nasilajce si, nie do ko ca jeszcze rozpoznane procesy spoeczne i demograficzne, których równie jestemy wiadkami. Efekty takich kompleksowych przemian kumuluj si, powodujc liczne zawirowania ekonomiczne i spoeczne. Pociga to za sob konieczno rewizji niektórych teorii, poniewa w coraz mniejszym stopniu potrafi one wyjania obserwowane zjawiska i procesy. Wanym kontekstem dla nowego podejcia do analizowania wiatowej gospodarki, w tym gospodarki ywnociowej, staj si megatrendy globalnego rozwoju. Wspomniane przemiany dotycz równie istoty i treci podstawowych kategorii i czynników wzrostu gospodarczego, a take czynników wytwórczych. W ujciu neoklasycznym s to: ziemia, praca, kapita rzeczowy i finansowy, a w ujciu nowej ekonomii: kapita ludzki, spoeczny i intelektualny, postp technologiczny oparty na wiedzy, otoczenie instytucjonalne (system polityczno-prawny). Globalizacja i midzynarodowa integracja przenosz wycig konkurencyjny ze sfery efektywnoci zasobów w sfer innowacji technologicznych i zarzdzania. To decyduje o powikszaniu si dysproporcji temp wzrostu gospodarczego midzy poszczególnymi krajami i grupami krajów. Wzrost gospodarczy jest kategori ilociow, czyli mierzaln i jest elementem rozwoju gospodarczego. Wzrost gospodarczy definiuje si zwykle jako przyrost wartoci produkcji dóbr i usug w danym kraju w cigu roku (PKB). W ujciu realnym kategoria ta zostaje oczyszczona z efektów zmiany cen. Rozwój gospodarczy to kategoria jakociowa, a wic niemierzalna w sposób bezporedni. Odnosi si do zmian o charakterze jakociowym, takich jak: zmiany systemu polityczno-prawnego, poprawa jakoci ycia, przemiany strukturalne. Zmiany jakociowe w gospodarce wiatowej dotycz przede wszystkim nowych form midzynarodowej wspópracy gospodarczej oraz przeksztace w jej strukturze podmiotowej. Skutkuje to rosncym uzalenieniem gospodarek narodowych od rynku globalnego, a take umidzynarodowieniem postpu technologicznego. 2. Megatrendy globalnego rozwoju Podstawowe megatrendy, jako kierunki rozwoju zmieniajce biec rzeczywisto, zostay po raz pierwszy wyrónione przez Johna Naisbitta w jego 11 pracy z 1982 r. pt.: „Megatrends. The new directions transforming our lives”1. Na podstawie przeprowadzonych wieloletnich obserwacji Naisbitt zidentyfikowa dziesi megatendencji przybierajcych posta transformacji od dotychczasowego do nowego modelu zachowa , a mianowicie: 1. od spoecze stwa przemysowego do informacyjnego; 2. od technologii siowej do ultratechnologii; 3. od gospodarki narodowej do globalnej; 4. od mylenia krótkookresowego do dugofalowego; 5. od centralizacji do decentralizacji; 6. od pomocy zinstytucjonalizowanej do samopomocy; 7. od demokracji przedstawicielskiej do uczestniczcej; 8. od hierarchii do sieci; 9. z Pónocy na Poudnie; 10. od wyboru „albo-albo” do wielokrotnego wyboru. W nastpnym okresie podejmowano wiele prób identyfikowania rónych megatrendów rozwojowych. Dokonywali tego A. Gerken, A. Toffler, T. Markku, L.C. Thurow, ale równie sam Naisbitt2. Niejednokrotnie niektórym zachodzcym zmianom procesów i zjawisk, szczególnie tym o duej skali oraz szerokim zasigu, nadawano niekiedy niesusznie, status megatendencji. Tym niemniej dziesi megatrendów wyrónionych przez Naisbitt`a w 1982 r. nie stracio na aktualnoci, a niektóre wrcz si realizuj. W celu pewnego uporzdkowania pogrupowano te podstawowe megatendencje wedug obszarów, których dotycz, a mianowicie: 1. megatrendy ekonomiczne: x od gospodarki narodowej do globalnej; x od gospodarki przemysowej do informacyjnej; x od perspektywy krótkookresowej do dugookresowej; x przesuwanie si aktywnoci gospodarczej z Pónocy na Poudnie oraz z Zachodu na Wschód; 2. megatrendy technologiczne: x od technologii energetycznej do high-tech; x od organizacji hierarchicznej do sieciowej; x od automatyzacji pracy fizycznej do automatyzacji pracy intelektualnej; x od postpu technicznego do innowacyjnoci. 1 Naisbitt J., Megatrendy. Dziesi nowych kierunków zmieniaj cych nasze ycie. Zysk i S-ka. Pozna 1997. 2 Naisbitt J., Megatrends 2000. Ten new directions for the 1990s. William and Morrow Company, 1990. 12 3. megatrendy spoeczne: x od centralizacji do decentralizacji; x od demokracji przedstawicielskiej do uczestniczcej; x równowaga midzy rzeczywistoci materialn a duchow – ultrastyk; x od wyboru „albo-albo” do wielu opcji wyboru. 3. Odzwierciedlenie w wiatowym systemie spoeczno-gospodarczym Przedstawione wyej transformacje, ujte i pogrupowane jako megatrendy rozwojowe, znajduj rónorakie odzwierciedlenie w globalnym systemie spoeczno-gospodarczym. Przede wszystkim przemiany te wywieraj wpyw na jednostk oraz na jej otoczenie. Dusze trwanie ycia przyczynia si do wzrostu liczby ludnoci na wiecie (rys. 1), a spadajcy wskanik urodze przyspiesza proces starzenia si spoecze stw. Dzi ok. 8% wiatowej populacji ma 65 lat i wicej. W 2030 r. udzia tej grupy wiekowej zwikszy si prawdopodobnie do ok. 13%. W latach 1990-1995 wskanik urodze na 1000 osób populacji wynosi 24,3. Przewiduje si, e w latach 2030-2035 wskanik ten obniy si do 16,1. Rys. 1. Rozwój wiatowej populacji w mld 8 7 6 5 wiat 4 Kraje rozwinite 3 Kraje rozwijajce si 2 1 0 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 ródo: dane FAO. Z drugiej strony, postp technologiczny skutkuje wzrostem znaczenia jednostki. Wyraa si to m.in. w wikszym zapotrzebowaniu na prac wyej kwalifikowan, która tworzy wicej wartoci ni praca prosta. Wyrane staje si te denie do decentralizacji zarzdzania oraz do bezporedniego, a nie tylko przedstawicielskiego udziau w procesie podejmowania decyzji w sprawach publicznych. Coraz wikszego znaczenia nabiera model wielu opcji wyboru 13 w miejsce wyboru alternatywnego. Poprzez rozwój technologii informacyjnych dokonuje si znaczca przemiana otoczenia jednostki. Megatrendy rozwojowe znajduj take odzwierciedlenie w przemianach rodowiska naturalnego. Wyraa si to przede wszystkim niekorzystnymi zmianami klimatu oraz wyczerpywaniem si zasobów naturalnych. Konsekwencj tego jest potrzeba zastpowania tradycyjnych róde energii (kopalin), ródami odnawialnymi. Niekorzystny wpyw na rodowisko naturalne wywiera take nasilajcy si proces urbanizacji. Przewiduje si, e do 2030 r. dwie trzecie ludnoci Ziemi mieszka bdzie w miastach. Rozwija si bd take wielkie aglomeracje liczce ponad 10 mln mieszka ców, tworzce infrastruktur miejsk o wielkiej skali. Obcia to bdzie jeszcze bardziej zasoby naturalne, szczególnie zasoby energetyczne i pogarsza relacje midzy rodowiskiem zabudowanym a niezabudowanym. Pod wpywem globalnych megatendencji nastpuj zmiany w midzynarodowych stosunkach gospodarczych. Dokonuje si przemiana globalnego ukadu si, co jednak nie prowadzi do redukcji polaryzacji we wzrocie gospodarczym mierzonym poziomem PKB. Jedenacie pa stw, w tym tzw. gospodarki wschodzce, kontroluje blisko dwie trzecie globalnego PKB (tab. 1). Tabela 1. Poziom PKB w wybranych krajach ogóem i per capita mln USD % wiatowego USD (rednia z lat PKB (rednia z lat per capita 1990-2011) 1990-2011) (2010) USA 1 15 094 000 21,6 45 169 Chiny 2 7 298 097 10,4 4 143 Japonia 3 5 867 154 8,4 40 528 Niemcy 4 3 570 556 5,1 40 821 Francja 5 2 773 032 4,0 43 202 wiat X 69 971 508 100,0 8 886 Kraje BRICSa X 13 854 359 19,8 x Kraje G-6b X 31 976 979 45,7 x a Brazylia, Rosja, Indie, Chiny i od 2011 r. RPA; b Grupa szeciu najwikszych pa stw UE powstaa w maju 2003 r.: Francja, Hiszpania, Niemcy, Wielka Brytania, Wochy. W 2006 r. rozszerzona o Polsk. ródo: dane Banku wiatowego. Dziesi pierwszych pa stw Pozycja w wiecie Dzieje si tak, mimo e dynamika wzrostu PKB w wielu krajach rozwijajcych si wyprzedza redni dynamik wiatow, a w niektórych wiodcych krajach rozwinitych, bdcych liderami postpu technologicznego i innowacyjnego, narodowe tempo wzrostu gospodarczego jest nisze od przecitnego tempa wzrostu PKB w skali globalnej (tab. 2, rys. 2). 14 Rys. 2. PKB/1 mieszkańca według regionów w USD (2010 r.) 50000 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 Źródło: dane FAO. Tabela 2. Zróżnicowanie dynamiki wzrostu PKB Lata 1995 2000 2005 2010 2012 1995-2012 Niektóre kraje o dynamice PKB niższej od średniej światowej Japonia, Nigeria, USA, Niemcy Indie, Japonia, USA, Niemcy Japonia, USA, Niemcy, UK, Brazylia, RPA, USA, Niemcy, UK Brazylia, Japonia, USA, Niemcy, UK Kraje o zaawansowanej technologii Japonia, USA, Niemcy, UK Niektóre kraje o dynamice PKB wyższej od średniej światowej Brazylia, Chiny, Indie, RPA, Egipt, UK Chiny, Nigeria, Rosja, Egipt, UK Egipt, Chiny, Indie, Nigeria, RPA, Rosja Brazylia, Chiny, Indie, Japonia, Nigeria, Rosja, Egipt Indie, Nigeria, RPA, Rosja, Chiny Kraje rozwijające się Chiny, Indie, RPA, Rosja, Brazylia, Nigeria Źródło: zestawienie własne na podstawie danych FAO. Źródłem wysokiego tempa wzrostu gospodarczego w krajach rozwijających się są przede wszystkim tradycyjne czynniki wytwórcze zaliczane do kategorii ilościowych, tj. nakłady ziemi i pracy, a także kapitału. W gospodarce światowej znaczenie mają jednak przede wszystkim postępujące zmiany jakościowe. Polegają one głównie na przekształceniu struktury rzeczowej handlu międzynarodowego oraz ewoluowaniu struktury podmiotowej międzynarodowej współpracy. Również w tej dziedzinie znaczący wpływ wywierają kraje rozwijające się, kreując rosnący popyt na rynkach międzynarodowych i wy15 wierajc presj na midzynarodowe organizacje. Obecnie kraje nalece do grupy rozwijajcych si uczestnicz w wiatowym handlu w 37%. Pojawiaj si te nowi gracze w globalnym systemie gospodarczym. Obok pa stw narodowych oraz midzynarodowych instytucji i organizacji, takich jak Midzynarodowy Fundusz Walutowy, Midzynarodowy Bank Organizacji i Rozwoju, wiatowa Organizacja Handlu (WTO), coraz wiksz rol odgrywaj ukady regionalne (Unia Europejska, NAFTA, MERCOSUR, itp.), a take korporacje transnarodowe. Szybko rozwijaj si midzynarodowy handel oraz midzynarodowe przepywy kapitau. W 1980 r. udzia wiatowego handlu w globalnym PKB wynosi ok. 40% w 2011 r. ju 63%. Udzia biecych inwestycji zagranicznych zwikszy si w tym samym czasie a 5-krotnie – z 6 do 30%. Globalne uzalenienie wikszoci gospodarek wzmaga ich podatno na ryzyko transgraniczne, a pojawienie si globalnego kryzysu wymaga take globalnej cieki wychodzenia z sytuacji kryzysowej3. Zmiany jakociowe w wiatowej gospodarce prowadz do upodobniania si struktur gospodarczych, modeli spoycia, regu gry ekonomicznej, w tym konkurencyjnoci, a take wzorców spoecznych. Towarzyszy temu jednak zrónicowana zdolno dostosowywania si poszczególnych pa stw do zmian nastpujcych w skali globalnej. To postp technologiczny wyznacza kierunki i tempo rozwoju innowacyjnoci w produkcji dóbr i usug, a wycig technologiczny jest gówn przyczyn nierównomiernego rozwoju krajów i podziau wiata na biednych i bogatych. Te bogate to kraje innowacyjne, ponoszce wysokie nakady na nauk i rozwój, tzn. na tworzenie nowej myli technicznej. Kraje sabiej rozwinite wykorzystuj i czasem rozwijaj cudz myl techniczn, ale jako gospodarki naladowcze. Ponosz one gównie koszty bada aplikacyjnych. Pa stwa najbiedniejsze, których nie sta ani na ponoszenie nakadów na badania podstawowe, ani na zakup gotowych technologii, to tzw. pustynie technologiczne. 4. Nowe podejcie do kategorii wzrostu gospodarczego Dotychczasowe neoklasyczne modele wzrostu gospodarczego opieray si przede wszystkim na produktywnoci tradycyjnych czynników wytwórczych, tzn. pracy i kapitau oraz relacji przyrostu mocy produkcyjnych, nakadów inwestycyjnych i skonnoci do oszczdzania. Tempo wzrostu gospodarczego uzaleniano od poziomu kra cowej skonnoci do oszczdzania i kra cowego 3 Nie wszystkie gospodarki maj jednak wystarczajc zdolno adaptacyjn, aby tak ciek pody, dlatego zwykle podmioty mocne w wyniku kryzysu umacniaj si, a sabe osabiaj. 16 wspóczynnika kapitaochonnoci, mierzonego wielkoci nakadów inwestycyjnych na jednostk przyrostu PKB – model Harroda–Domara4. Modyfikacj modelu Harroda–Domara by model wzrostu Roberta Solowa posugujcy si funkcj produkcji. Postp techniczny i technologiczny (w odrónieniu od tradycyjnej kategorii, kapita) uznano za substytut pracy i gówny czynnik wzrostu5. Model wzrostu Solowa: Y = F(K, AL) gdzie: Y = produkcja rzeczowa, K = kapita, L = sia robocza, A = miara technologii, tj. sposobu przetworzenia czynników wytwórczych w procesie produkcyjnym. Wyraenie AL odzwierciedla nakady efektywnej siy roboczej i jej produktywno, uzalenion od dostpnej technologii. Dla utrzymania na staym poziomie wartoci kapitau przypadajcego na jednostk efektywnej siy roboczej niezbdne s inwestycje restytucyjne. Wzrost gospodarczy to przyrost produkcji, którego rozmiary uzalenione s od technologii majcej wpyw na relacje popytu i poday gównych czynników wytwórczych – pracy i kapitau. Wielko kapitau zaley od inwestycji powikszajcych jego zasób, ale take od sposobu jego zastosowania w procesie produkcji. Zastosowanie to skutkuje zmniejszeniem poday kapitau. Z kolei nakady pracy zale od przyrostu naturalnego i postpu technicznego. Ameryka ski ekonomista Paul Romer6 zaprezentowa w latach 1983 i1986 nowe podejcie do teorii wzrostu. Zgodnie z prawem malejcych przychodów, w gospodarce wiatowej niemal od zawsze nastpoway przepywy podstawowych czynników wytwórczych, tj. siy roboczej i kapitau w wymiarze geograficznym. Tak samo rozprzestrzeniay si nowe technologie przede wszystkim przez naladownictwo. Zrodzio si wic pytanie o przyczyn powstania tak duych dysproporcji w poziomach zwrotów z nakadów czynników produkcji, szczególnie z pracy, w rónych regionach wiata. W miar postpu technicznego 4 Model Harroda–Domara, opracowany przez Roya Harroda w 1939 r. i przez Evseya Domara w 1946 r., wyjania dynamik wzrostu gospodarczego poziomem oszczdnoci i produktywnoci kapitau. 5 Solow R.: Growth Theory. An Exposition. 1970. 6 Romer P., Dynamic Competitive Equilibria with Externalities increasing returns unbounded growth. University of Chicago, 1983; Increasing Returns and Long-Run Growth. Journal of Political Economy, 1986. 17 i technologicznego nierównoci te nasilaj si, bowiem postp ten przynosi najwikszy wzrost tam, gdzie ju wczeniej rozwój by najszybszy. Sytuacja taka skutkuje negatywnymi zmianami jakociowymi w gospodarce wiatowej, a nierównoci w poziomach ycia ludnoci w krajach zamonych i biednych pogbiaj si. Analizujc w kategoriach wzrostu gospodarczego, mona stwierdzi, e zwroty z biecych nakadów inwestycyjnych s tym wiksze, im wicej takich nakadów poniesiono wczeniej, a wic dziaa tu prawo rosncych przychodów. Model wzrostu gospodarczego P. Romera ujmuje ten problem, wprowadzajc nowy czynnik kapita wiedzy oraz uwzgldniajc indywidualnego przedsibiorc. Funkcja produkcji dla „j” firmy przybiera posta: Yj = F(Kj, Aj Lj) gdzie: Aj = zasób wiedzy dostpnej dla firmy „j” Logika modelu Romera jest nastpujca: wprowadzenie nowoczesnej technologii w jednej firmie uruchamia proces uczenia si w caej gospodarce proporcjonalnie do zmiany caego zasobu kapitau. Funkcja produkcji przyjmuje wówczas posta: Yj = F(kj, KLj) Powikszenie kapitau Kj firmy „j” powoduje powikszenie caego zasobu kapitau K. Zwroty z akumulacji kapitau na poziomie cakowitego zasobu pracy L s stae, jeli zwiksza si jednoczenie zasób kapitau K i Kj. Wzrost nakadów pracy i kapitau (L i K) powoduje wicej ni proporcjonalny wzrost produkcji, gdy dodatkowym czynnikiem wytwórczym jest wiedza odzwierciedlajca rosnc produktywno kra cow. Wyniki indywidualnego producenta zale natomiast od jego wasnych zasobów kapitau oraz od zasobów innych firm. Produkcja w caej gospodarce rozwija si zgodnie z prawem rosncych przychodów z kapitau, natomiast indywidualne firmy podlegaj prawu malejcych przychodów. To wanie jest przyczyn pogbiajcych si nierównoci midzy krajami. Decydujca jest sytuacja pocztkowa, pocztkowe dysproporcje. Malejce przychody z inwestycji nie zachcaj do przepywu kapitau, co przyczyniaoby si do wyrównywania dochodów. Zasoby kapitau i pracy w krajach zamonych s bardziej produktywne ni w biednych. Std silna tendencja do migracji siy roboczej z pa stw biednych do bogatych. Nowa teoria wzrostu gospodarczego opiera si wic na postpie technologicznym, tj. udoskonalonej wiedzy o sposobie przetwarzania nakadów w produkty. Postp technologiczny jest si napdow wzrostu gospodarczego, a ródem nowych innowacyjnych rozwiza jest nadwyka korzyci uzyskiwanych 18 w skali caej gospodarki nad uzyskiwanymi przez indywidualne firmy. Rozwój wiedzy jest efektem zamierzonych dziaa indywidualnych firm, które ponosz koszty tego procesu. Postp technologiczny ma wic charakter endogeniczny, a raz uzyskana wiedza moe by wielokrotnie wykorzystywana. Wedug szacunków wiatowych, zaspokojenie wzrostu globalnego popytu na ywno w latach 2005-2050 wymaga bdzie zwikszenia produkcji rolinnej o 100-110%. Jednoczenie kontynuacja obecnego industrialnego modelu rolnictwa napotyka bariery zasobowe i rodowiskowe. Zapewnienie bezpiecze stwa ywnociowego w skali globalnej i w duszej perspektywie coraz czciej wiza si musi z koncepcj zrównowaonej intensyfikacji produkcji rolnej w krajach rozwinitych gospodarczo. Zmieniajca si w cigu najbliszych kilku dziesicioleci sytuacja wyywieniowa wiata – przyrost liczby ludnoci i popytu na ywno, zmniejszanie si powierzchni aprowizacyjnej, presja rodowiska naturalnego – powoduje, e równie w tym sektorze gospodarki rosn bdzie rola nowego czynnika wytwórczego, jakim staa si wiedza oraz wynikajca z niej innowacyjno7. 5. Odzwierciedlenie w globalnym sektorze ywnociowym Organizacja ds. Wyywienia i Rolnictwa (FAO) szacuje, e egzystencja ok. 2,5 mld wiatowej populacji uzaleniona jest od rolnictwa, które jest dla niej jedynym lub przewaajcym ródem dochodów gotówkowych, a take ywnoci pochodzcej z samozaopatrzenia. Podstawowym czynnikiem produkcji w rolnictwie jest ziemia. Jej zasoby zdatne do rolniczego wykorzystania, tj. zasilane w wod przez opady atmosferyczne i zdolne wyda akceptowalny poziom plonów, szacuje si w skali wiata na ponad 4,9 mld ha, z czego tylko niespena 1,4 mld ha stanowi grunty orne. Ponadto zasoby ziemi rolnej s geograficznie bardzo nierównomiernie rozmieszczone. Czsto ziemia na cele rolnicze pozyskiwana jest kosztem redukcji powierzchni lasów, co jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym z punktu widzenia zmian klimatycznych zachodzcych na kuli ziemskiej. W cigu 42 lat, w okresie 1970-2012, globalna powierzchnia ziemi uytkowanej rolniczo zwikszya si tylko o ok. 8%, w tym gruntów ornych o 4,9%, upraw plantacyjnych o 73%, a trwaych uytków zielonych o 7%. Nie zmienio to jednak w zasadniczy sposób struktury uytkowania ziemi w wiatowym rolnictwie. W 2012 r. ok. 68% uytków rolnych stanowiy ki i pastwiska, a ich udzia w stosunku do 1970 r. zwikszy si o 0,2 punktu procentowego. Udzia gruntów ornych obniy si nieznacznie, bo z 29,2 do 28,4% na rzecz trwaych plantacji, które jednak stanowiy tylko ok. 3% caoci wiatowych uytków rolnych (rys. 3). 7 Innovation in Agriculture: A Key Process of Sustainable Development. Institutional position 2014. 19 Rys. 3. Struktura zasobów ziemi rolnej według regionów 100% 90% 80% 70% 60% Trwałe uzytki zielone 50% Trwałe uprawy 40% Grunty orne 30% 20% ŚWIAT Afryka Azja Am. Płd. Am. Płn. 1970 2012 1970 2012 1970 2012 1970 2012 1970 2012 1970 2012 0% 1970 2012 10% Europa Oceania Źródło: dane FAO. W poszczególnych regionach świata zmiany zachodzące w zasobach podstawowego czynnika wytwórczego, jakim w rolnictwie jest ziemia, były zróżnicowane. Przybyło użytków rolnych w Afryce, Azji i Ameryce Południowej, a ubyło w Europie, Ameryce Północnej i Oceanii. Trzeba jednak pamiętać o różnicach jakościowych zasobów ziemi w poszczególnych regionach świata, wynikających z urodzajności gleb i kultur jej użytkowania. Tym niemniej warto podkreślić aż niemal 50-procentowy wzrost powierzchni ziemi użytkowanej rolniczo, jaki nastąpił w Azji i niemal 40-procentowy jej ubytek w Europie. We wszystkich regionach świata, poza Ameryką Północną i Europą, zwiększyła się powierzchnia ziemi ornej. Jednak zarówno w Ameryce Północnej, jak i w Europie udział gruntów ornych w strukturze użytkowania ziemi pozostał najwyższy, a w Europie nawet się zwiększył (tab. 3). 20 Tabela 3. Zasoby ziemi rolnej w mln ha Obszar wiat Afryka Azja Ameryka Pd. Ameryka Pn. Europa Oceania UR = 100% Lata Uytki rolne Grunty orne Trwale uprawy Trwae uytki zielone Grunty orne Trwae uprawy 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012 4556,4 4936,5 4922,2 1059,0 1123,0 1177,7 1106,0 1658,6 1632,7 484,9 578,1 613,4 503,7 482,3 474,3 781,4 485,1 468,0 499,0 473,1 419,1 1330,7 1381,0 1395,9 169,3 202,2 237,1 419,1 479,7 466,9 79,8 106,7 133,8 231,5 221,2 201,0 359,2 287,6 274,7 44,8 49,3 48,2 94,5 137,8 163,9 17,2 28,0 33,8 29,8 62,9 85,2 10,8 13,9 7,4 11,9 9,1 7,4 19,6 16,6 15,2 1,0 1,4 1,6 3131,3 3417,6 3359,7 872,5 892,8 904,0 657,1 1116,0 1080,6 394,3 457,5 265,8 260,2 252,0 265,8 402,6 180,8 178,1 453,2 422,4 369,2 29,2 28,0 28,4 16,0 18,0 20,1 37,9 28,9 28,6 16,5 18,5 21,8 45,9 45,9 42,4 46,0 59,3 58,7 9,0 10,4 11,5 2,1 2,8 3,3 1,6 2,5 2,9 2,7 3,8 5,2 2,2 2,4 2,3 2,4 1,9 1,6 2,5 3,4 3,2 0,2 0,3 0,4 Trwale uytki zielone 68,7 69,2 68,3 82,4 79,5 77,0 59,4 67,3 66,2 81,3 79,1 75,9 51,7 52,8 56,0 51,5 37,3 38,1 90,8 89,3 88,1 ródo: FAO. Mimo globalnego przyrostu zasobów ziemi uytkowanej rolniczo, powierzchnia wyywieniowa wiata, tj. zasoby ziemi rolnej w przeliczeniu na 1 mieszka ca, zmniejszya si w latach 1970-2010 a o ok. 42%. Byo to efektem szybszej dynamiki wzrostu liczby ludnoci ni zasobów ziemi uytkowanej rolniczo. Najwikszy spadek powierzchni aprowizacyjnej mia miejsce w Afryce i w Oceanii – odpowiednio o 62 i o 56%. Najmniejszy w Azji, o 20% i w obu Amerykach, o 40 i o 36%. W 2010 r. najwiksz powierzchni wyywieniow dysponowaa Oceania, a nastpnie Ameryka Poudniowa, Ameryka Pónocna i Afryka, najmniejsz za Azja i Europa. W Afryce powierzchnia aprowizacyjna bya prawie 3-krotnie wiksza ni w Azji i niemal 2-krotnie wiksza ni w Europie. W Oceanii na 1 mieszka ca przypadao 10-krotnie wicej ziemi rolnej ni w Afryce i 28-krotnie wicej ni w Azji (tab. 4). 21 Tabela 4. Powierzchnia wyywieniowa na 1 mieszka ca i powierzchnia ziemi rolnej na 1 pracujcego w rolnictwie Uytki rolne w ha na 1 Obszar wiat Afryka Azja Ameryka Pd. Ameryka Pn. Europa Oceania Lata 1970 2000 2010 1970 2000 2010 1970 2000 2010 1970 2000 2010 1970 2000 2010 1970 2000 2010 1970 2000 2010 mieszka ca 1,2 0,8 0,7 2,9 1,4 1,1 0,5 0,4 0,4 2,5 1,7 1,5 2,2 1,5 1,4 1,1 0,7 0,6 25,3 15,2 11,2 pracujcego w rolnictwie 4,9 3,7 3,5 11,1 6,3 5,3 1,8 1,7 1,6 21,1 21,1 23,6 107,2 137,8 162,7 11,6 16,6 21,6 277,3 168,9 128,8 Grunty orne w ha na 1 pracujcego w rolnictwie 1,4 1,0 1,0 1,8 1,1 1,0 0,7 0,5 0,5 3,5 3,9 5,0 49,3 63,2 68,7 5,3 9,8 12,6 24,9 17,6 13,6 ródo: FAO. Tak samo nierówny jest rozkad geograficzny powierzchni uytków rolnych przypadajcych na 1 pracujcego w rolnictwie. Przecitnie w skali wiata w 2010 r. dysponowa on 3,5 ha ziemi rolnej, to znaczy powierzchni o 1,4 ha, tj. o prawie 30% mniejsz ni w 1970 r. Najmniejszym wyposaeniem czynnika pracy w ziemi charakteryzowao si rolnictwo azjatyckie – tylko 1,6 ha. W Afryce byo to 5,3 ha, w Europie 21,6 ha, w Ameryce Poudniowej 23,6 ha, w Ameryce Pónocnej 163 ha, a w Oceanii ok. 129 ha. W Europie oraz w Ameryce Pónocnej i Poudniowej powierzchnia ziemi przypadajca na jednego pracujcego w rolnictwie zwikszya si w latach 1970-2010, natomiast w Azji i Afryce zmalaa (tab. 4). Rónice regionalne w wyposaeniu siy roboczej w podstawowy czynnik wytwórczy, tj. w ziemi, w duym stopniu warunkuj miejsce danego regionu w wiatowym systemie ywnociowym. Chocia obecnie kraje rozwijajce si 22 dysponuj ok. 2,8 mld ha ziemi, uprawiane jest mniej ni 1 mld. Nie oznacza to jednak, e pozostae zasoby mog by traktowane jako rezerwa. Wiele pa stw na wiecie praktycznie nie dysponuje zapasow ziemi roln. Tylko wic niewielka cz poday niezbdnej do zaspokojenia przyrostu zagregowanego popytu na produkty rolnictwa moe by zaspokojona w drodze powikszania areau ziemi uprawnej. Oznacza to, e realne czynniki sprawcze wzrostu globalnej produkcji rolnej zwizane s przede wszystkim z popraw intensywnoci wykorzystania ziemi przez powikszanie wielkoci plonów. To z kolei oznacza konieczno stosowania wikszych iloci nakadów plonotwórczych, nowoczesnych technologii produkcji i zaawansowanej techniki. S to czynniki, do których kraje rozwijajce si maj bardzo ograniczony dostp z przyczyn ekonomicznych. Ronie wic ich uzalenione od zakupów ywnoci od pa stw rozwinitych, które dysponujc nowoczesn technik i technologi, wytwarzaj nadwyki produktów rolnych ponad wasne potrzeby. Jednoczenie, w skali globalnej, cakowita poda zbó przypadajca na jednego mieszka ca Ziemi obnia si od poowy lat 80. ubiegego wieku. Od pocztku XXI stulecia tendencja rozwojowa poday per capita podstawowego surowca ywnociowego, jakim jest zboe, ksztatuje si poniej trendu przyrostu wiatowej populacji. Dlatego konkurencja o ziemi midzy rolniczymi surowcami ywnociowymi i nieywnociowymi staje si coraz bardziej znaczcym czynnikiem z punktu widzenia globalnego bezpiecze stwa ywnociowego (rys. 4). Rys. 4. Dynamika liczby ludnoci na wiecie i poday zbó na 1/mieszka ca 155 8 150 6 145 5 y=0.0264x2 +1.3929x+132.24 R²=0.8595 140 4 135 3 130 ródo: dane FAO. 23 kg/mieszkaca/rok Ludno mld 7 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 ludnowmld y=0.0818x+3.5806 R²=0.9995 Poda zbó w kg na 1 mieszka ca rocznie Liniowy (Ludno mld) Wielob. (Poda zbó w kg na 1 mieszka ca rocznie) Rys. 5. Przyrost liczby ludnoci i ludnoci rolniczej w mld 8 y=0.0818x+3.5806 R²=0.9995 7 ludnoogóem 6 ludnowiejska 5 Liniowy(ludnoogóem) y=0.0257x+2.4172 R²=0.9581 4 Liniowy(ludnowiejska) 3 2 1 2010 2008 2004 2006 2000 2002 1996 1998 1994 1990 1992 1986 1988 1984 1980 1982 1976 1978 1972 1974 1970 0 ródo: dane FAO. Liczba pracujcych w wiatowym rolnictwie zwikszya si midzy rokiem 1970 a 2010 o ok. 50%. Bya to dynamika niemal 6,5-krotnie przewyszajca tempo przyrostu globalnych zasobów ziemi rolnej. Jednoczenie jednak udzia osób pracujcych w rolnictwie w cakowitej wiatowej populacji zmniejszy si z 25 do 20,5%. Innymi sowy w 1970 r. jedna osoba pracujca w rolnictwie musiaa wyywi ok. czterech mieszka ców Ziemi, a w roku 2010 ju ok. piciu (rys. 5, 6 i 7). Rys. 6. Zasoby pracy w krajach rozwijajcych si w mln osób 4000 3500 3000 2500 ogóem 2000 w rolnictwie 1500 1000 500 0 1970 1980 1990 ródo: dane FAO. 24 2000 2010 Rys. 7. Zasoby pracy w krajach rozwinitych w mln osób 800 700 600 500 400 ogóem 300 w rolnictwie 200 100 0 1970 1980 1990 2000 2010 ródo: dane FAO. Tempo wzrostu liczby ludnoci na wiecie znaczco przewysza tempo wzrostu rolniczej siy roboczej. Coraz waniejsze staje si wic odpowiednie wyposaenie czynnika pracy w ziemi i kapita rzeczowy. Najszybszy przyrost liczby pracujcych w rolnictwie w latach 1970-2010 mia miejsce w Afryce i Azji, gdzie stanowili oni take najwyszy odsetek caej populacji – odpowiednio 21,1 i 24,6%. Zasoby pracy w rolnictwie zwikszyy si te w Oceanii i Ameryce Poudniowej, ale w 2010 r. udzia pracujcych w rolnictwie w cakowitej liczbie ludnoci nie przekracza tam 7-9%. W Ameryce Pónocnej i Europie zasoby pracy w rolnictwie zmalay. W Europie a o ponad 66%, a pracujcy w tym sektorze gospodarki stanowili tylko ok. 3% caej populacji. W Ameryce Pónocnej wskanik ten by jeszcze mniejszy i wynosi 0,8%. Liczba pracujcych w rolnictwie zmniejszya si na tym kontynencie w latach 1970-2010 o 38% (tab. 5). 25 Tabela 5. Zasoby pracy w rolnictwie Obszar Lata wiat 1970 2000 2010 Afryka 1970 2000 2010 Azja 1970 2000 2010 Ameryka Pd. 1970 2000 2010 Ameryka Pn. 1970 2000 2010 Europa 1970 2000 2010 Oceania 1970 2000 2010 Pracujcy w rolnictwie mln osób 928,2 1325,3 1393,9 95,5 177,0 217,6 605,0 982,2 1026 23,0 27,4 25,8 4,7 3,5 2,9 67,2 29,3 21,7 1,8 2,8 3,2 % caej populacji 25,1 21,9 20,5 26,1 21,9 21,1 29,0 26,4 24,6 12,0 7,9 6,5 2,0 1,1 0,8 9,5 4,0 2,9 9,1 9,0 8,7 ródo: dane FAO. Porównujc dynamik rozwoju caej populacji i liczby pracujcych w rolnictwie w poszczególnych regionach wiata, atwo zauway, e w 2010 r. na jednostk zasobów pracy w tym sektorze gospodarki wszdzie przypadao znaczco wicej mieszka ców ni w 1970 r. Najmniejsze przyrosty liczby osób ywionych przez jednego pracujcego w rolnictwie wystpiy w Oceanii, Azji i Afryce. Najwiksze w Ameryce Pónocnej, Europie i Ameryce Poudniowej. Midzy poszczególnymi kontynentami wystpoway te ogromne rónice w wyrazie absolutnym. W 2010 r. na jednego pracujcego w rolnictwie azjatyckim przypadao 4 mieszka ców tego kontynentu, w Afryce 4,6, w Ameryce Poudniowej i rodkowej 23,6, w Oceanii ok. 11, w Europie 33,7, a w Ameryce Pónocnej a 120 osób. Ten fakt równie wyznacza niejako miejsce poszczególnych regionów w globalnym systemie ywnociowym. Midzy rokiem 1970 a 2012 warto 26 produkcji rolnej wyraona w dolarach ameryka skich w cenach staych z lat 2004-2006, zwikszya si ponad 2,5-krotnie. Przyrost ten by najwikszy w Ameryce Poudniowej, Azji i Afryce, a najmniejszy w Europie, Oceanii i Ameryce Pónocnej. Decydowaa o tym nie tylko wielko produkcji w poszczególnych regionach, ale take jej struktura znajdujca odzwierciedlenie w cenach, a przez to w cakowitej wartoci produkcji rolniczej. Jednak decydujce znaczenie ma tu poprawa produktywnoci ziemi i pracy mierzona wartoci produkcji rolnej na 1 ha uytków rolnych i na jednego pracujcego w rolnictwie. W latach 1970-2012 w regionach o wyszym przecitnym poziomie rozwoju gospodarczego, jak Ameryka Pónocna czy Europa, produktywno pracy zwikszya si bardziej ni ziemi. Podobnie byo w Ameryce Poudniowej i w Azji. Jedynie w Afryce produktywno ziemi wzrosa bardziej ni produktywno pracy i by to wskanik wzrostu najwyszy ze wszystkich regionów. W wyrazie absolutnym w 2012 r. z 1 ha ziemi rolnej w Europie wytwarzano produkcj roln wart 788 dolarów, tj. prawie 5-krotnie wiksz od produkcji uzyskiwanej z 1 ha ziemi w Afryce, ponad 3-krotnie wiksz ni w Ameryce Poudniowej, ale tylko o 11% wiksz ni w Azji. Z kolei jeden pracujcy w rolnictwie pónocnoameryka skim wytwarza produkcj roln wart prawie 71,5 tys. dolarów. Bya to warto ponad 4-krotnie wiksza ni przypadajca na jednostk pracy w Europie, 12-krotnie wiksza ni w Ameryce Poudniowej, 60-krotnie wiksza ni w Azji i prawie 86-krotnie wiksza ni w Afryce (tab. 6). Tabela 6. Produktywno ziemi i pracy w rolnictwie Obszar Lata wiat 1970 2000 2012 Afryka 1970 2000 2012 Azja 1970 2000 2012 Ameryka Pd. 1970 2000 2012 Warto produkcji rolnej (mln USD, stae z lat 2004-2006) 820 199,54 1 665 291,00 2 160 166,65 55 413,21 125 172,27 188 029,74 339 060,76 811 224,33 1 157 888,06 40 202,98 102 810,03 152 324,75 27 Warto produkcji rolnej w USD na 1 ha UR 180,00 337,34 438,86 52,33 111,46 159,66 606,56 489,10 709,19 82,91 177,84 248,33 1 pracujcego 883,64 1 256,54 1 482,01 580,24 707,19 833,35 560,43 825,93 1 051,35 1 747,96 3 752,19 5 819,86 Ameryka Pn. Europa Oceania 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012 103 348,92 184 747,24 208 922,95 242 209,09 372 401,84 368 982,55 17 471,85 29 529,68 33 242,14 205,18 383,05 440,49 309,97 767,68 788,42 35,01 62,42 79,32 cd. tab. 6 21 989,13 52 784,92 71 445,45a 3 604,30 12 709,96 17 040,77 9 706,58 10 546,31 9 415,16 ródo: dane FAO. Brak jest danych odnonie nakadów kapitaowych ponoszonych w wiatowym rolnictwie w takim samym okresie jak w przypadku ziemi i pracy. Nie pozwala to na przeprowadzenie porównywalnej analizy. Okresem dla porówna dotyczcych dynamiki nakadów kapitaowych w rolnictwie s lata 1975-2007, a dla badania zmian relacji nakadów kapitaowych i nakadów pozostaych czynników produkcji w rolnictwie, tj. ziemi i pracy, lata 1980-2007. Z teorii ekonomii wynika, e efektywno nakadów kapitaowych w rolnictwie jest mniejsza ni w innych sektorach gospodarki, a ponadto inwestowanie w rolnictwie jest obarczone wikszym ryzykiem ze wzgldu na charakter produkcji rolnej i jej silne uzalenienie od zmiennych warunków naturalnych. Sektor ywnociowy jest wic mniej atrakcyjny dla inwestorów krajowych i zagranicznych ni pozostae dziay gospodarki, szczególnie te jego ogniwa, które s bezporednio zwizane z pierwotn produkcj roln. W latach 1975-2007 nakady kapitaowe netto w wiatowym rolnictwie, wyraone w dolarach ameryka skich w cenach staych z 2005 r., zwikszyy si o prawie 25%, z tego nakady na maszyny i urzdzenia wzrosy o 28%, a na wydatki zwizane z zagospodarowaniem ziemi o 31%. Te ostatnie nakady, tzn. zwizane z ziemi, stanowiy prawie jedn trzeci cakowitych wydatków kapitaowych ponoszonych przez wiatowe rolnictwo, a ich udzia zwikszy si w omawianym okresie o 1,5 punktu procentowego. Najszybszy przyrost cakowitych nakadów kapitaowych w rolnictwie mia miejsce w Azji – o ponad 82%, nastpnie w Afryce i w Ameryce Poudniowej – odpowiednio o 59% i o 35%. W Ameryce Pónocnej, Europie i Oceanii, tj. tam, gdzie nakady te byy bardzo wysokie, absolutna ich wielko obniya si. Dynamika tego spadku bya najsilniejsza w Europie – a o ok. 23%. W Oceanii wydatki kapitaowe zmniejszyy si o 8%, a w Ameryce Pónocnej o 2,4%. Warto te zauway, e w Azji, która dysponuje relatywnie duymi zasobami pracy w rolnictwie, ale niewielkimi zasobami ziemi, nakady kapitau zwizane z substytucj pracy ywej przez wyposaenie techniczne wzrosy 3,5-krotnie 28 w latach 1975-2007, natomiast wydatki na zagospodarowanie ziemi rolnej rosy wolniej, bo tylko o 64%. W Afryce tempo wzrostu obu tych kategorii nakadów byo zblione i wynosio odpowiednio: 38 i 42%. W Oceanii zwikszyy si nakady na zagospodarowanie ziemi, natomiast na mechanizacj spady. W Europie oba rodzaje nakadów zmniejszyy si w podobnej skali, tj. o ok. 14%. W Ameryce Poudniowej nakady na maszyny i urzdzenia wzrosy o 83%, tzn. bardziej ni wydatki zwizane z ziemi, które zwikszyy si o 53%. W Ameryce Pónocnej i Europie nakady na maszyny i urzdzenia stanowiy wyszy odsetek cakowitych nakadów kapitaowych netto ni na zagospodarowanie ziemi. Byo to zwizane z postpujc na obu kontynentach substytucj pracy ywej przez uprzedmiotowion. Znajdowao to szczególnie wyraz w rosncym technicznym uzbrojeniu rolniczej siy roboczej, która równoczenie znajdowaa bardziej efektywne zastosowanie poza rolnictwem. W Afryce, Azji, Ameryce Poudniowej i Oceanii mona obserwowa odwrotne tendencje (tab. 7). Tabela 7. Nakady kapitaowe netto w rolnictwie w mld USD (w cenach staych z 2005 r.) Ogóem=100% z tego: A B A B 1975 4114,6 872,9 1251,4 21,2 30,4 wiat 2000 4922,3 1083,8 1595,8 22,0 32,4 2007 5133,4 1115,1 1640,1 21,7 31,9 12,5 116,5 3,8 35,9 1975 324,8 Afryka 2000 459,7 16,5 154,8 3,6 33,7 2007 517,3 17,3 165,4 3,3 32,0 1975 1171,4 122,1 479,4 10,4 40,9 Azja 2000 1982,3 367,9 749,1 18,6 37,8 2007 2135,4 427,1 786,4 20,0 36,8 23,6 65,6 6,1 16,9 1975 387,7 Ameryka 2000 485,9 42,7 93,4 8,8 19,2 Pd. 2007 522,8 43,2 100,4 8,3 19,2 1975 689,7 301,2 177,0 43,7 35,7 Ameryka 2000 660,4 277,7 197,7 42,1 39,9 Pn. 2007 673,2 266,0 196,8 39,5 29,2 1975 1199,0 390,7 329,9 32,6 27,5 Europa 2000 1065,0 352,9 294,2 33,1 27,6 2007 921,2 337,6 284,1 36,6 30,8 18,1 27,8 9,5 14,7 1975 189,6 Oceania 2000 174,8 16,5 33,8 9,4 19,3 2007 173,9 15,8 34,0 9,1 19,6 A – nakady na maszyny i urzdzenia, B nakady na zagospodarowanie ziemi Obszar Lata Ogóem ródo: FAO. 29 W latach 1970-2012 wskanik produktywnoci nakadów kapitaowych w rolnictwie zwikszy si we wszystkich analizowanych regionach. Najsilniejszy wzrost mia miejsce w Ameryce Poudniowej i Afryce, a najsabszy w Azji. Jednak w 2012 r. absolutny poziom wskanika produktywnoci nakadów kapitaowych by najwyszy wanie w rolnictwie azjatyckim. O ok. 30% przewysza on redni poziom wiatowy i by o 35% wyszy ni w Europie i o 74% wyszy ni w Ameryce Pónocnej (rys. 8). Rys. 8. Produktywno nakadów kapitaowych w rolnictwie USD/1 USD nakadów 0.6 0.5 0.4 1970 0.3 2000 2012 0.2 0.1 0 Afryka Azja Ameryka Pd. Ameryka Pn. Europa Oceania wiat ródo: dane FAO. Analizujc zmiany poziomu relacji midzy nakadami kapitaowymi na rolnictwo a zasobami ziemi i pracy w tym sektorze gospodarki w poszczególnych regionach wiata, dochodzimy do istoty zrónicowania pozycji tych regionów na midzynarodowym rynku ywnociowym. W latach 1980-2007 cakowite nakady netto przypadajce na 1 ha wiatowych uytków rolnych wzrosy o 11%, natomiast w przeliczeniu na 1 pracujcego w rolnictwie zmniejszyy si o ok. 6%. Wydatki na maszyny i urzdzenia ponoszone na 1 ha ziemi rolnej byy w 2007 r. o 5% wiksze ni w 1980 r., podczas gdy techniczne uzbrojenie zasobów pracy zmniejszyo si o ok. 11%. Nakady kapitaowe zwizane z ziemi przypadajce na 1 ha uytków rolnych wzrosy o ok. 17%. Oznacza to, e w skali wiata nadal najwaniejszym czynnikiem wytwórczym determinujcym rozwój produkcji rolnej jest ziemia. 30 Równie w tym przypadku sytuacja jest zrónicowana w poszczególnych regionach wiata. W Afryce nakady kapitaowe na 1 ha ziemi rolnej s relatywnie niedue, zblione do ponoszonych w Oceanii, która jednak dysponuje znaczco wiksz powierzchni aprowizacyjn w przeliczeniu na jednego mieszka ca ni Afryka. Niemal 3-krotnie wysze ni w Afryce byy w 2007 r. nakady kapitaowe na 1 ha uytków rolnych ponoszone w Azji. Jednak w przeliczeniu na jednego pracujcego w rolnictwie wydatki kapitaowe w Afryce byy o ponad 14% wysze ni w Azji. Nakady na maszyny i urzdzenia w przeliczeniu na 1 ha ziemi rolnej byy w Azji 17-krotnie wysze ni w Afryce, a techniczne uzbrojenie rolniczej siy roboczej byo tam 5-krotnie wysze. Ponadto w Azji wzroso ono midzy rokiem 1980 a 2007 o 35%, gdy tymczasem w Afryce zmalao o 34%. Rónice wystpujce midzy Afryk a Azj w umaszynowieniu ziemi i pracy pogbiy si. W Azji nakady zwizane z ziemi, przeliczone na 1 ha, byy jednymi z najwyszych na wiecie. Ustpoway jedynie poziomowi europejskiemu. Z kolei w Ameryce Pónocnej nakady kapitaowe na jednego pracujcego w rolnictwie kilkudziesiciokrotnie przewyszay w 2007 r. poziom afryka ski czy azjatycki. Techniczne uzbrojenie pracy byo tam prawie 5,5-krotnie wysze ni w Europie, 6-krotnie wysze ni w Oceanii i 11-krotnie wysze ni w Ameryce Poudniowej. Z kolei techniczne uzbrojenie ziemi rolnej byo najwysze w Europie, o 27% wysze ni w Ameryce Pónocnej. Na trzecim miejscu pod tym wzgldem plasowaa si Azja. Na podstawie analizy rónic wystpujcych w relacjach midzy tradycyjnymi czynnikami wytwórczymi w rolnictwie poszczególnych regionów wiata mona wic wnioskowa, e ziemia i kapita maj podstawowe znaczenie w rozwoju rolnictwa w Oceanii i Ameryce Poudniowej. W Azji decyduj o tym przede wszystkim dobrze zainwestowana ziemia i tania sia robocza. W Afryce gównymi czynnikami sprawczymi rozwoju produkcji rolnej s ziemia i sabo uzbrojona technicznie praca. Jest to wanym powodem zapónienia tego kontynentu w produkcji ywnoci. W Ameryce Pónocnej due zasoby ziemi przypadajce na jednostk pracy wymagaj jej wysokiego uzbrojenia technicznego, co równoczenie stao si tam przyczyn substytucji pracy ywej przez uprzedmiotowion i silnej redukcji liczby pracujcych w rolnictwie. Równie w Europie w analizowanym okresie szybko rosy nakady na maszyny i urzdzenia w przeliczeniu na jednego pracujcego w rolnictwie. Nieco tylko wolniej zwikszay si cakowite nakady kapitaowe na jednostk pracy. Jednoczenie maa powierzchnia aprowizacyjna na jednego mieszka ca i niski udzia pracujcych w rolnictwie w caej populacji sprawia, e to kapita sta si gównym czynnikiem sprawczym decydujcym o rozwoju europejskiego rolnictwa. Kompensowa on ubytek ziemi rolnej i pozwala na drena siy roboczej do innych dziaów gospodarki (tab. 8). 31 Tabela 8. Nakady kapitaowe netto w rolnictwie w USD na 1 ha uytków rolnych i na1 pracujcego w rolnictwie (w cenach staych z 2005 r.) Roczne nakady kapitaowe netto w USD Obszar Lata cakowite na 1 ha UR wiat Afryka Azja Ameryka Pd. Ameryka Pn. Europa Oceania 1980 2000 2007 1980 2000 2007 1980 2000 2007 1980 2000 2007 1980 2000 2007 1980 2000 2007 1980 2000 2007 945 997 1 049 328 409 445 1 168 1 195 1 309 799 841 860 1 356 1 369 1 427 1 616 2 022 1 952 353 369 422 na maszyny i urzdzenia na 1 na 1 na 1 ha UR pracujcego pracujcego 4 107 217 943 3 714 220 818 3 848 228 836 2 973 13 121 2 597 15 93 2 377 15 80 1 833 197 309 2 018 222 375 2 081 262 416 15 258 57 1 098 17 734 74 1 558 20 264 71 1 674 142 787 578 60 894 188 686 576 79 343 232 138 564 91 724 20 425 547 6 914 33 287 727 12 044 42 452 719 15 558 88 450 35 8 850 62 429 35 5 892 54 344 38 4 938 zwizane z ziemi na 1 ha UR 286 323 335 113 138 142 436 452 482 145 194 165 394 410 417 448 606 605 57 71 82 ródo: dane FAO. 6. Przemiany globalnego systemu ywnociowego W miar postpujcego procesu rozwoju udzia rolnictwa w gospodarce i wykorzystywaniu zasobów pracy zmniejsza si na korzy innych sektorów. Ta podstawowa zasada, wspierana takimi czynnikami jak: globalizacja wzorców spoycia, liberalizacja handlu i inwestowania oraz postp w technologii produkcji ywnoci a szczególnie rozwój nowoczesnych sieci handlowych i ich ekspansja w krajach rozwijajcych si decyduj o ksztacie i organizacji wiatowego systemu ywnociowego. W zalenoci od stopnia zorganizowania a cuchów ywnociowych oraz poziomu ogólnej infrastruktury rynkowej wyrónia si trzy systemy ywnociowe, a mianowicie: 32 1. system tradycyjny, charakteryzujcy si przewag niezorganizowanych a cuchów zaopatrzeniowych oraz ubog infrastruktur rynku; 2. system zrestrukturyzowany, w którym nadal przewaaj tradycyjne podmioty rynkowe, ale jednoczenie obowizuj zasady i regulacje dotyczce organizacji rynku. Std system zrestrukturyzowany dysponuje lepsz infrastruktur rynkow. Cho w dalszym cigu powszechnie funkcjonuj tradycyjne, niezorganizowane a cuchy ywnociowe, to a cuchy zorganizowane przejmuj coraz wiksz cz rynku; 3. system zindustrializowany, charakterystyczny dla krajów rozwinitych gospodarczo. Cechuje si wysokim poziomem koordynacji skonsolidowanego przetwórstwa ywnoci i wysoko zorganizowanym ogniwem handlu detalicznego. W marketingu ywnoci wane znaczenie maj aspekty jakociowe i dotyczce bezpiecze stwa ywnoci. Przejcie od jednego do innego systemu ywnociowego zawsze pociga za sob koszty i wymaga nowych umiejtnoci w porównaniu z funkcjonowaniem rynku ywnociowego w ramach poprzedniego systemu. Mimo e w krajach o niszym poziomie rozwoju tradycyjne struktury rynku nadal stanowi ogromn wikszo w handlu ywnoci, postpuje tam szybki rozwój form nowoczesnych. W wielu regionach wiata, równie w Ameryce Poudniowej czy w Afryce, byo to zwizane z tworzeniem si, a nastpnie rozwojem klasy redniej konsumentów. Zmianom demograficznym towarzyszyy rosnce dochody w przeliczeniu na jednego mieszka ca, co przy spadku realnych cen ywnoci w okresie ponad 40 lat wywoywao przemiany w tradycyjnych wzorcach ywieniowych. Sprzyjaa temu równie urbanizacja, która wizaa si z przemieszczaniem si ludnoci z terenów wiejskich do miast w pa stwach rozwijajcych si. Zwizane z urbanizacj, rosnce zatrudnienie zawodowe kobiet w krajach Ameryki Poudniowej, Azji i Afryki, którego dynamika od lat 80. ubiegego wieku równowaya dynamik wzrostu liczby ludnoci w tych regionach, przyczyniao si równie do zmiany systemu ywnociowego. Zwikszay si bowiem dochody na jednego czonka rodziny zarówno z uwagi na prac zawodow kobiet, jak i na wysz opat pracy w miastach ni na wsi, a take ze wzgldu na mniejsz liczebno rodzin miejskich. Z kolei globalizacja, która wizaa si nierozerwalnie z rozwojem komunikacji i informacji, przyczyniaa si do rozpowszechniania si zachodnich wzorców kulturowych, w tym modeli konsumpcji. Postpowao rozszerzanie asortymentowe diety. Konsumenci w wielu regionach wiata coraz silniej reagowali na reklam. Wszystko to przyczyniao si do kreowania nowych preferencji konsumpcyjnych. Przemiany nastpujce w technologii produkcji rolnictwa i w przetwórstwie ywnoci, które dokonyway si gównie w krajach roz33 winitych gospodarczo, pozwalay na zaspokajanie tych nowych potrzeb. W latach 1970-2002 ry jako bardzo wany element diety czciowo zamieniany by na pszenic. Konsumpcja misa na wiecie potroia si, a mleka wzrosa o 50%. Zwikszyo si te znaczco spoycie cukru. Jednak nie wszystkie produkty mona byo wytwarza wszdzie z równ efektywnoci. Nowe potrzeby ywnociowe oznaczay wic równoczenie konieczno wikszego powizania rynku ywnociowego w pa stwach rozwijajcych si z rynkiem globalnym, który stawa si dla nich wanym ródem dodatkowego zaopatrywania si w surowce i artykuy ywnociowe. Mona wic stwierdzi, e postp technologiczny i globalizacja to dwa gówne procesy odpowiedzialne za przemiany w organizacji a cuchów ywnociowych czcych producentów i konsumentów ywnoci. Rozwój systemów informacji i komunikacji pozwoli na lepsze reagowanie producentów na potrzeby konsumentów, a nowoczesne systemy przetwórstwa i transportu zapewniy wiksz dostpno produktów ywnociowych nawet w odlegych regionach wiata. Jednoczenie produkty te staway si coraz lepiej dostosowane do globalnego systemu dystrybucji ywnoci. Nowoczesne opakowania wyduay okres przydatnoci do spoycia artkuów spoywczych, a lepsze techniki skadowania i a cuchy chodnicze umoliwiay ich duszy transport. Handel midzynarodowy i handel detaliczny staway si trwaym elementem systemu globalnej dystrybucji ywnoci, zastpujc tradycyjne struktury rynku. Konsolidacja sprzeday detalicznej z jednej strony przyspieszaa przemiany wzorców spoycia i dywersyfikacj diety. Powodowaa te, e popyt na ywno o wyszych standardach jakociowych stawa si podstaw dla zwikszania skali handlu detalicznego w miastach. Z drugiej, wymuszaa koncentracj produkcji surowców ywnociowych, eliminujc gospodarstwa o maej skali produkcji, które stanowi wany element systemu gospodarczego w krajach rozwijajcych si8. 8 Mc Cullough E.B., Pingali P.L., Stamoulis K.G. Small farms and the transformation of food systems. FAO papers, Rzym 2008. 34 Tabela 9. Charakterystyki rónych systemów ywnociowych Wyszczególnienie Udzia rolnictwa w PKB Urbanizacja Typ rolnictwa róda dochodów na wsi Instytucje Skup surowców rolnych Przetwórstwo tradycyjny wysoki niski poziom tradycyjne o niskich nakadach rolnictwo, dua migracja pa stwowe przez tradycyjne rynki may sektor przetwórczy Bezpiecze stwo brak przejrzystoci Integracja pionowa lune relacje Konsumpcja ywnoci wzrost spoycia kalorii maa skala, targowiska Butan, Kenia, Zambia, Uganda, Mozambik Handel detaliczny Przykady pa stw Systemy ywnociowe zrestrukturyzowany redni postpujcy proces modernizacja, specjalizacja, rosnce zuycie nakadów dywersyfikacja zatrudnienia mieszane przez regulowane rynki rozwijajce si przetwórstwo kreuje zatrudnienie poprawa jakoci, prywatne standardy zindustrializowany niski wysoki poziom uprzemysowienie, rosnce znaczenie bezpiecze stwa ywnoci rozwój usug i przetwórstwa regulacyjne zarzdzanie a cuchami duy sektor przetwórczy, take na eksport prywatne standardy, publiczna odpowiedzialno relacje plus regulacje kontrakty biznesowe, informacja produkty przetwoprodukty o wyszej rzone i wygodne wartoci dodanej penetracja przez rozpowszechnione supermarkety due sieci Indie, Chiny, USA, UE, Australia Meksyk, Honduras, Wietnam, Brazylia ródo: World development report 2008. Agriculture for development. Bank wiatowy Waszyngton, 2008. Wyjcie poza podmiotowe i narodowe ramy w rozwoju sektora rolnego spowodowao, e kryteria konkurencyjnoci nabray równie charakteru globalnego. Klasyczne, rynkowe podejcie do konkurencyjnoci pomija tzw. ujemne efekty zewntrzne zwizane z produkcj. Ich uwzgldnienie zmienia kontekst caej analizy. Konkurencyjno spoeczna i spoeczna odpowiedzialno biznesu mogaby sta si wanym ródem uzyskiwania przewag konkurencyjnych. Na poziomie globalnym istniej graniczne bariery rodowiskowe i zasobowe, których przekroczenie zagraa przyszym warunkom ycia na naszej planecie. Jednoczenie jednak coraz waniejszymi podmiotami funkcjonujcymi na globalnym rynku ywnociowym staj si wielkie transnarodowe korporacje 35 i sieci handlowe, oderwane od narodowych wzorców etycznych i kulturowych9. Globalizacja z jednej strony poszerza wic rynki zbytu producentom rolnym oraz zwiksza dostp nabywcom do szerszego asortymentu towarów ywnociowych, z drugiej, sprzyja uzyskiwaniu w krótkim okresie biecych przewag konkurencyjnych kosztem przyszoci, tj. kosztem rodowiska naturalnego. Gwatowny wzrost dostpu do informacji i komunikacji umoliwia kreacj preferencji konsumentów. To z kolei rodzi potrzeb cigego zaspokajania ich potrzeb. Pojawiaj si wielkie centra handlowe, sklepy caodobowe oraz e-handel. Tworz si nowe potrzeby, nowe rynki i nowe wzorce organizacji a cuchów ywnociowych. Stanowi to wyzwanie dla dotychczasowych instytucji. Zwiksza si rola reklamy i marketingu, a take duych sieci handlu detalicznego, które swe rosnce zyski opieraj przede wszystkim na zwikszajcej si skali obrotów, a nie na wysokiej wartoci jednostkowej sprzeday. Sektor ywnociowy funkcjonuje wic przy relatywnie niskim poziomie mary, która ponadto dzielona jest niejednakowo na poszczególne ogniwa a cucha zaopatrzeniowego, ale proporcjonalnie do posiadanej siy rynkowej. atwiejszy i ta szy dostp do informacji przyczynia si do zmniejszania korzyci wynikajcych z integracji pionowej w a cuchach ywnociowych. Coraz czciej pojawiaj si wic nowe formy wspódziaania uczestników tego sektora oparte na wiziach horyzontalnych i organizacji sieciowej. Na pierwotnym rynku rolnym dobra dotychczas wolne przeksztacaj si w dobra ekonomiczne. Wyczerpuj si nieodnawialne zasoby naturalne. W rolnictwie s to: ziemia, woda, atmosfera i biorónorodno. O dobra takie konkuruj ju nie tylko podmioty gospodarcze, ale te cae ekosystemy. Nie wszystkie te zasoby maj kwantyfikacj ekonomiczn wyraon cen danego dobra uzalenion od jego rzadkoci10. Dziaalno gospodarcza, w tym równie ta prowadzona w rolnictwie i przetwórstwie surowców rolnych, przyczynia si do nasilania si niekorzystnych zmian klimatycznych zachodzcych na naszej planecie. Wszystko to powoduje konieczno nowego podejcia do problematyki wzrostu w wiatowym rolnictwie, a przede wszystkim zmiany perspektywy z krótko- na dugookresow. Wraz z rosncym zapotrzebowaniem na ywno kreowanym zarówno przez czynniki podaowe (zmniejszanie zasobów ziemi rolnej, zmiany klimatu), jak i popytowe (rosnca liczba ludnoci, zwikszajce si dochody w niektórych regionach globu, zmiany w modelu konsumpcji), narasta problem ywnociowy w skali wiatowej. W ujciu krótkookresowym niedostatek ywnoci, bdcy 9 Zegar J., Esej o kwestii agrarnej [w:] Ekonomia jest pikna? Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2015. 10 Poczta W., Moliwo trwaego i zrównowaonego rozwoju rolnictwa – refleksje na tle Deklaracji Warszawskiej [w:] Ekonomia jest pikna? Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2015. 36 przyczyn godu i niedoywienia ok. jednej ósmej globalnej populacji, ma w znacznym stopniu charakter ekonomiczny, tzn. wynika ze zbyt niskiej siy nabywczej ludnoci w wielu regionach kuli ziemskiej. Jak wykazano wczeniej, w ujciu globalnym istnieje przestrzenne zrónicowanie poziomów rozwoju sektorów rolnych, a moliwoci dalszego rozszerzania rolnictwa na nowe obszary s powanie ograniczone. Wzrost popytu na ywno wymaga wic zwikszania produkcji rolnej z istniejcej powierzchni wykorzystywanej rolniczo. Z punktu widzenia perspektywy dugookresowej powinien to by wzrost zrównowaony, tj. taki, który nie obcia konsumpcji przyszych pokole . Potrzebny jest wic przyrost produktywnoci czynników wytwórczych w rolnictwie w skali globalnej. Specyficzny czynnik, jakim w rolnictwie jest ziemia, staje si jednak miejscem lokowania produkcji dóbr konkurencyjnych wzgldem ywnoci i tradycyjnych surowców rolnych dla przemysu przetwórczego. Jednoczenie jest to czynnik najbardziej naraony na zagroenia cywilizacyjne. Wedug wiatowej Organizacji ds. Wyywienia i Rolnictwa (FAO), w drugiej poowie XX wieku produkcja rolna per capita wykazywaa sta tendencj wzrostow i mimo zrónicowanej dynamiki zapewniaa wystarczajc poda ywnoci w skali globalnej. Ilociowa poda wytwarzanej ywnoci nie tumaczy wic utrzymujcego si na wiecie godu i niedoywienia, którego 98% koncentruje si wedug danych wiatowego Programu ywnociowego (WFP) w krajach rozwijajcych si. Przyczyny tego zjawiska le wic po stronie popytowej i maj charakter ekonomiczny, tzn. wynikaj ze zbyt niskiej siy nabywczej godujcych. Zgodnie z danymi ONZ i Banku wiatowego prawie dwie pite ludnoci Ziemi yje za mniej ni dwa dolary dziennie. W 2014 r. ok. 805 mln ludnoci wiata cierpiao z powodu godu i niedoywienia. W wyniku globalnego kryzysu gospodarczego liczba ta wynosia w 2010 r. ok. 924 mln. Tabela 10. Produkcja ywnoci – wpyw kryzysu 2006-2008 Lata 1990 2006 2010 2010/1990 2010/2006 Produkcja ywnoci (mld USD) 1504 2126 3159 210% 149% Na 1 mieszka ca (USD) Import w % Produkcja Import produkcji 291 45 15,5 323 80 24,8 458 114 24,9 157% 253% x 142% 142% x ródo: na podstawie danych FAO. 37 Ludno wiata (mld) 5,3 6,6 6,9 130% 105% Skala zjawiska godu, przy wyszej od potrzeb produkcji ywnoci (FAO), sugeruje, e zmniejszy si te nierynkowy dostp do ywnoci. Potguje to nierównoci wystpujce w tym zakresie midzy poszczególnymi krajami i grupami krajów, a take wewntrz pa stw. Niespena jedna pita ludnoci wiata kontroluje ponad cztery pite globalnego dobrobytu (Human Development Report)11. Jedn z gównych przyczyn takiego dualizmu przestrzennego w dostpie do ywnoci jest rozwój transnarodowych korporacji ywnociowych. Niewiele, ale za to silnych ekonomicznie firm stanowi swoist luz midzy wieloma producentami ywnoci a ogromn rzesz jej konsumentów. Zapewnia im to decydujcy wpyw na ilo, jako, alokacj i cen produktów w wiatowym a cuchu ywnociowym. Podobna kontrola ma miejsce na rynku rodków produkcji dla rolnictwa. Brak dostpu producentów rolnych w wielu krajach rozwijajcych si do rodków produkcji to jedna z podstawowych przyczyn niemonoci reagowania na zmieniajc si koniunktur na globalnych rynkach surowców rolnych i ywnociowych. Strategie marketingowe duych sieci detalicznych nastawione s na pozyskiwanie lojalnoci konsumentów o standardowych preferencjach. Postpuje wic proces separowania wzorców konsumpcji od miejsca i tradycji kulturowych (np. rozpowszechnianie si tzw. convenient food). Sprzyja temu nasilajca si urbanizacja i coraz bardziej powszechny dostp do informacji. Diety upodabniaj si do siebie na rónych szerokociach geograficznych i trac powizania z naturalnymi cyklami pór roku, ale take z lokaln baz produkcyjn. Dzieje si tak nie tylko w rozwinitych pa stwach z grupy OECD, ale take w pa stwach rozwijajcych si, w tym w gsto zaludnionych krajach Wschodniej i Poudniowo-Wschodniej Azji (tab. 11). 11 Human Development Report. United Nations Development Program, Oxford University Press, 2013. 38 Tabela 11. Zmiany w strukturze diety w skali globalnej Wyszczególnienie Liczba godujcych i niedoywionych (mln) (%) Kcal/osob/dzie Biako (g/osob/dzie ) w tym zwierzce (%) % dziennej energii z: - zbó - cukru i sodyczy - misa - mleka - tuszczów i olejów - warzyw i owoców - alkoholu 1992 wiat 2014 2014/1992 Kraje rozwijajce si 1992 2014 2014/1992 1014,5 18,7 2595 69 35 805,3 11,3 2881 79 39 79 X 111 114 X 994,1 23,4 2413 61 25 790,7 13,5 2769 74 34 79 X 115 121 X 50,6 8,7 7,0 4,4 10,8 4,5 2,5 34,8 16,8 16,9 7,3 8,5 4,5 10,1 X X X X X X X 58,4 7,3 5,4 2,8 8,5 4,2 1,6 36,2 17,5 17,6 7,6 8,8 4,6 10,5 X X X X X X X ródo: dane FAO. Rosncy stopie uprzemysowienia produkcji ywnoci wywiera negatywny wpyw na poziom jej bezpiecze stwa, wiadomo tego zwiksza popyt na produkty ekologiczne i organiczne. Te jednak s relatywnie drogie i stanowi raczej nisze rynkowe. To równie jest swoistym paradoksem. ywno wytwarzana przy wykorzystaniu duych nakadów kapitau (maszyny, nieodnawialne paliwa kopalne, chemikalia) jest ta sza ni produkowana w oparciu o due nakady pracy. Produkcja i konsumpcja ywnoci staje si coraz silniej powizana z systemem globalnym i zdominowana przez relatywnie niewielki zestaw surowców rolnych, które s czone ze standardowymi dodatkami i sztucznymi smakami wytwarzanymi w laboratoriach. Przyczynia si to do marginalizacji znaczenia maych gospodarstw rolnych jako komercyjnych dostawców produktów rolnych, nieistotnych z punktu widzenia strategii zaopatrzeniowych wielkich koncernów. W XX wieku nastpio drastyczne zmniejszenie rónorodnoci upraw, a take rónorodnoci genetycznej w obrbie gatunków. Prowadzi to do niekorzystnych skutków tzw. erozji genetycznej i zmniejszenia biorónorodnoci w produkcyjnym wykorzystaniu ziemi rolnej. Trzy podstawowe zboa: ry, pszenica i kukurydza dostarczaj ponad poow kalorii pochodzenia rolinnego i stanowi ok. 85% globalnej produkcji zbó. W latach 1950-2005 wiatowa produkcja misa zwikszya si blisko 5-krotnie, a jej udzia w produkcji rolnej brutto wynosi obecnie ok. 40% (FAO). 39 7. Handel midzynarodowy ywnoci jako czynnik wzrostu sektora rolnego Mimo e tylko ok. 10% wiatowej produkcji rolnej znajduje si w handlu midzynarodowym, ma on ogromne znaczenie dla globalnego bezpiecze stwa ywnociowego. Od 2001 r. warto globalnego importu rolnego wykazywaa siln dynamik wzrostu, zakócon jedynie w 2009 r. w nastpstwie gwatownego wzrostu cen surowców rolnych. W 2013 r. warto tego importu wyraona w dolarach ameryka skich zwikszya si o ok. 230% w porównaniu z rokiem 2000 (rys. 9). Rys. 9. Globalny import rolny w mld USD 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 ródo: dane FAO. Równie w tej dziedzinie wystpuje wyrany dualizm. Strukturalne nadwyki surowców rolnych wytwarzane przez uprzemysowione, dotowane rolnictwo strefy umiarkowanej (USA, UE, Ameryka Pd.) zdominoway ceny i struktur wiatowego handlu rolnego. W poowie biecej dekady ok. 62% eksportu rolnego pochodzio z pa stw zamieszkaych przez 15% wiatowej populacji i tylko przez 4% rolników. Ta sama grupa pa stw angaowaa ok. 40% globalnego importu rolnego12. Handel zagraniczny jest wanym czynnikiem wzrostu w sektorze rolnym zarówno w tradycyjnym, jak i nowym podejciu do tego zagadnienia. Jednoczenie jest to czynnik silnie wicy rozwój tego sektora z rozwojem globalnym. Kiedy latem 2007 r. pka ba ka spekulacyjna na ameryka skim rynku kredy 12 Dane te nie obejmuj wewntrznych obrotów midzy krajami czonkowskimi UE. 40 tów hipotecznych, do szybko skutkowao to gwatownym wzrostem cen surowców rolnych, a nastpnie kryzysem na globalnym rynku ywnociowym. Jakkolwiek by to kryzys dotkliwy dla znacznej czci uczestników rynku rolnego, to jednak nie spowodowa istotnej zmiany historycznie uwarunkowanych tendencji rozwojowych rolnictwa w poszczególnych regionach wiata. Mowa tu szczególnie o krajach Poudnia, zamieszkaych przez ok. 80% wiatowej populacji, gdzie rolnictwo ma podstawowe znaczenie dla caej gospodarki13. Kryzys ywnociowy 2007-2010 przyczyni si jednak do wykreowania nowej perspektywy w postrzeganiu wzrostu wiatowego rolnictwa jako sektora gospodarki. Stao si bowiem jasne, e dua liczba godujcych i niedoywionych14 jest konsekwencj nie tyle powtarzajcych si klsk ywioowych, co strukturalnych przyczyn wynikajcych z niewaciwego procesu zarzdzania produkcj i dystrybucj ywnoci. Wielu ekonomistów, w tym m.in. A. Sen15, dowiodo, e gód jest wynikiem braku pienidzy na zakup ywnoci, a nie jej niedoboru. Dugi okres relatywnego spadku cen ywnoci na wiatowych rynkach, jaki mia miejsce od zako czenia II wojny wiatowej praktycznie do 2002 r., przyczyni si do rozwoju przemysowych form produkcji rolnej16. Ze wzgldu na efekty skali, koszty wytwarzania byy tam mniejsze ni w gospodarstwach maoobszarowych, które ulegay marginalizacji jako dostawcy do wiatowego systemu handlu ywnoci. To byo równie jedn z gównych przyczyn utrwalania si okrelonej struktury podmiotowej w wiatowym handlu rolnym. W latach 1970-2011 warto wiatowych obrotów produktami rolnictwa zwikszya si ponad 25-krotnie. W tym samym czasie warto globalnej produkcji rolnej wzrosa ok. 2,5-krotnie, tj. dziesi razy wolniej. Jeszcze w 2000 r. wiatowy handel rolny by tylko 8-krotnie wikszy ni w 1970 r. Znaczce przyspieszenie dynamiki midzynarodowych obrotów nastpio wic w dekadzie 2001-2011. Rzecz jasna byo to czciowo efektem silnego wzrostu cen ywnoci w latach 2007-2010 (rys. 10). 13 Weis T., wiatowa gospodarka ywnociowa. Batalia o przyszo rolnictwa. Polska Akcja Humanitarna, Warszawa 2011. 14 Wedug niektórych szacunków skutkiem kryzysu by wzrost w 2010 r. liczby godujcych i niedoywionych do ok. 1 mld. 15 Sen A., Food and freedom. World Development nr 6, 1989. 16 Okres ten by przerywany krótkotrwaymi wzrostami cen ywnoci po tzw. kryzysach paliwowych, ale wzrosty te nie spowodoway odwrócenia dugookresowego trendu. 41 Rys. 10. Indeksy cen ywnoci dla konsumenta (2000=100%) 400 350 wiat 300 Afryka 250 Azja 200 Ameryka Pn. Ameryka Pd. 150 Europa 100 y=11.047x+79.736 R²=0.9703 Liniowy (wiat) 50 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 ródo: dane FAO. Najszybciej handel midzynarodowy towarami rolnymi rozwija si w Azji, Ameryce Poudniowej i Europie. W Azji import rolny wzrós w tym czasie 42-krotnie, a eksport 39-krotnie. W Ameryce Poudniowej dynamika importu i eksportu bya zbliona (ok. 33-krotny wzrost). W Europie zdecydowanie szybciej rozwija si eksport rolny, który w omawianym okresie zwikszy si prawie 30-krotnie, wobec niespena 18-krotnego wzrostu importu. W Ameryce Pónocnej eksport rolny w 2011 r. by 19-krotnie wikszy, a import 18-krotnie wikszy ni w 1970 r. W Oceanii mia miejsce a 33-krotny wzrost importu rolnego i tylko 14-krotny eksportu (tab. 12). Tabela 12. Rozwój wiatowego handlu rolnego udzia poszczególnych regionów Region Afryka Azja Ameryka Pd. Lata 1970 2000 2011 1970 2000 2011 1970 2000 2011 Warto mln USD eksport import 5 414 2 306 13 520 20 091 45 204 81 107 7 092 10 545 64 397 123 972 279 154 439 060 4 764 1 137 33 975 12 561 158 928 38 037 % handlu globalnego eksport import 10,4 4,1 3,3 4,6 3,4 6,0 13,6 18,6 15,7 28,6 21,2 32,5 9,2 2,0 8,3 2,9 12,1 2,8 42 USD/osob eksport import 14,77 6,29 16,73 24,86 43,84 78,66 3,40 5,06 17,32 33,35 67,02 105,41 24,86 5,94 97,57 36,07 403,37 96,54 Ameryka Pn. Europa Oceania 1970 2000 2011 1970 2000 2011 1970 2000 2011 9 323 72 138 180 936 19 061 190 134 562 414 3 475 21 970 49 372 7 588 56 468 138 264 33 403 199 377 594 165 503 4 835 16 505 17,9 17,3 13,8 36,7 46,3 42,8 6,7 5,3 3,8 13,4 13,0 10,2 59,1 46,0 44,0 0,9 1,1 1,2 40,29 228,72 522,18 26,94 260,78 759,71 176,39 704,16 1345,28 cd. tab. 12 32,79 179,04 399,03 47,21 273,46 802,60 25,55 154,95 449,73 ródo: FAO, obliczenia wasne. Rónice w dynamice midzynarodowego handlu rolnego przyczyniy do zmian w geograficznej strukturze tego handlu. Zmniejszy si udzia Afryki w globalnym eksporcie rolnym z 10,4% w 1970 r. do 3,4% w 2011 r., natomiast wzrós w imporcie odpowiednio z 4,1% do ok. 6%. Afryka przeksztacia si z obszaru nadwykowego w handlu rolnym w obszar deficytowy. Bardzo szybki rozwój obrotów towarami rolnymi mia miejsce w Azji, która umocnia si na drugiej po Europie pozycji w wiatowym handlu rolnym. Udzia pa stw Azji w globalnym eksporcie rolnym zwikszy si z 13,6% w 1970 r. do 21,2% w 2011 r., a w globalnym imporcie z 18,6 do 32,5%. Rynek azjatycki jest wic obecnie odbiorc jednej trzeciej caego wiatowego handlu towarami rolnymi. Jednak w przeliczeniu na jednego mieszka ca warto obrotów rolnych w Azji jest nie a tak duo wiksza ni w Afryce. Najwikszy udzia w wiatowym handlu rolnym ma Europa, która przeksztacia si w omawianym okresie z importera netto w eksportera netto produktów rolnych. Europejski eksport stanowi w 2011 r. ok. 44% globalnego handlu rolnego, a import ok. 43% (tab. 12). Jak ju wspomniano, tylko ok. 10% wiatowej produkcji ywnoci jest przedmiotem handlu midzynarodowego, a strukturalne nadwyki wytwarzane s w nowoczesnych sektorach rolnych pa stw strefy umiarkowanej, które odgrywaj decydujc rol w tej wymianie i w znacznym stopniu wpywaj na poziom cen wiatowych. Najwikszym segmentem wiatowych obrotów rolnych jest tzw. kompleks zboowo-hodowlany. Obejmuje on zboa (przede wszystkim pszenic i kukurydz), soj, miso oraz nabia. Jego udzia w wartoci globalnych obrotów przekracza 45%. Ponad 75% poday pszenicy i kukurydzy pochodzi z USA, UE, Kanady, Australii i Argentyny. Eksporterami soi s gównie USA i Brazylia, a misa w 75% USA, Brazylia, Argentyna, UE, Kanada i Australia17. Tak wic równie w midzynarodowym handlu ywnoci wystpuje 17 Na podstawie danych FAO. 43 dualizm charakterystyczny dla globalnego wzrostu gospodarczego. Z jednej strony wiatowa poda eksportowa skoncentrowana jest wic w kilku uprzemysowionych pa stwach strefy umiarkowanej, z drugiej wikszo rolników zamieszkuje w Azji i Afryce, tj. w krajach wykazujcych deficyt ywnoci i jednoczenie najsilniej uzalenionych od jej importu. Deficyt w handlu rolnym oznacza, e wewntrzne zapotrzebowanie na ywno zaspokajane jest przez import, który nie jest równowaony eksportem. Skutkuje to brakiem bezpiecze stwa ywnociowego i rosncym uzalenieniem od importu ywnoci z pa stw bogatych. W latach 80. i 90. ubiegego stulecia miaa miejsce szybka industrializacja rolnictwa w krajach rozwinitych gospodarczo. Umacniay si tendencje do wyszej koncentracji nakadów, zwikszaa si rola nowoczesnej technologii, informacji i logistyki. Prowadzio to do zmian systemów ywnociowych, o czym bya ju mowa wczeniej. Wraz z szybkim wzrostem gospodarczym, postpujc urbanizacj i coraz silniejszymi powizaniami z globalnym rynkiem, w wielu pa stwach rozwijajcych si w Afryce, Azji i Ameryce Poudniowej zaczy pojawia si due firmy rolno-przemysowe oraz due sieci detaliczne. Z drugiej strony, szczególne traktowanie rolnictwa i jego produktów w wielu pa stwach doprowadzio do nasilenia si protekcjonizmu w midzynarodowym handlu rolnym. Wzajemne rynki zbytu w ramach grupy pa stw rozwinitych szybko si wyczerpyway. Powstaway nadwyki poday, gromadzce si w postaci nadmiernych zapasów, których przechowywanie powodowao wysokie koszty. Te zapasy równie przyczyniay si do utrzymywania si niskich cen surowców rolnych na wiatowych rynkach. Pa stwa rozwinite coraz czciej poszukiway takich rozwiza , które pozwalayby upora si z nadmiernymi zapasami. Jednym z nich byo wykreowanie dodatkowych, pojemnych rynków zbytu w krajach, które miay ograniczon zdolno do rozwoju wasnej produkcji ywnoci po konkurencyjnych kosztach. Szans widziano przede wszystkim w krajach rozwijajcych si, które wskutek rosncej populacji o coraz wyszych dochodach wykazyway zwikszajcy si popyt na ywno. Przeszkod dla lokowania tam wikszego eksportu swoich towarów byy praktyki protekcjonistyczne stosowane przez te kraje w handlu rolnym. Jednoczenie coraz wyraniej narasta gospodarczy konflikt interesów midzy gównymi graczami na rynkach ywnociowych, tj. przede wszystkim Stanami Zjednoczonymi i Uni Europejsk. Pa stwa o wysokim poziomie protekcjonizmu – Unia Europejska, Japonia, Korea Poudniowa – byy przeciwne liberalizacji wiatowego handlu rolnego. Z kolei Stany Zjednoczone oraz pa - 44 stwa Grupy Cairns18 dyy do likwidacji utrudnie w globalnym handlu ywnoci, gdy pozwalaoby im to realizowa korzyci wynikajce z niskich kosztów wytwarzania surowców rolnych, odzwierciedlone w konkurencyjnych cenach. Przeciwdziaay temu jednak bariery celne i pozacelne stosowane przez importerów. Ponadto niektóre kraje rozwijajce si, zaduone w wyniku silnego wzrostu cen ropy naftowej (tzw. drugi kryzys paliwowy), obniyy okresowo popyt importowy na towary rolne. Stany Zjednoczone, które podobnie jak Unia Europejska, tylko za pomoc innego instrumentarium, realizoway kosztowny program wspierania wasnego sektora rolnego, musiay zwikszy jeszcze subsydia eksportowe, aby sprosta unijnej konkurencji. Wszystko to doprowadzio do podjcia midzynarodowych negocjacji, których celem byo zagodzenie protekcjonizmu w wiatowym handlu rolnym. Negocjacje takie podjto w ramach tzw. Rundy Urugwajskiej. Jej efektem byo te powstanie wiatowej Organizacji Handlu (WTO), która zastpia GATT. 8. Midzynarodowe regulacje wiatowego handlu rolnego Pierwszym realnym krokiem w kierunku fundamentalnych reform midzynarodowego systemu handlu produktami rolnymi byo Porozumienie w Sprawie Rolnictwa, stanowice cz Aktu Ko cowego Rundy Urugwajskiej GATT19. Wanym nastpstwem Rundy byo te powstanie nowej instytucji, wiatowej Organizacji Handlu (WTO). Stanowi ona forum dla wielostronnych negocjacji prowadzcych do nowych uregulowa o charakterze globalnym, a jednoczenie nadzoruje i dyscyplinuje wykonywanie wynegocjowanych koncesji i zobowiza . Jest to bowiem instytucja wyposaona w pewne rodki globalnego nacisku20. Podstawowe zaoenia, na których opiera si funkcjonowanie WTO, mona sprowadzi do czterech nastpujcych zasad: x jedynym instrumentem zapewniajcym ochron krajowych producentów powinna by taryfa celna; x zabezpieczenie przed zwikszaniem protekcji krajowych rynków zapewnia zwizanie stawek celnych w WTO; 18 Grupa dwudziestu pa stw bdcych eksporterami towarów rolnych: Argentyna, Australia, Boliwia, Brazylia, Kanada, Chile, Kolumbia, Kostaryka, Gwatemala, Indonezja, Malezja, Nowa Zelandia, Pakistan, Paragwaj, Peru, Filipiny, RPA, Tajlandia, Urugwaj i Wietnam. 19 Runda ta rozpocza si we wrzeniu 1986 r. w Punta del Esta w Urugwaju i miaa na celu zliberalizowanie zasad midzynarodowego handlu, w tym równie handlu rolnego, w odpowiedzi na nasilajcy si od poowy lat 70. ub. wieku protekcjonizm (przyp. aut.). 20 G. Dybowski, W. Zapdowski Polska w GATT i WTO. Udzia w globalnym systemie handlu, a procesy integracyjne. Opracowanie wykonane dla MRiRW. IERiG 1996 r. 45 x klauzula najwyszego uprzywilejowania (KNU) gwarantuje równe traktowanie partnerów w handlu. Wyjtek stanowi tu mog jedynie porozumienia preferencyjne; x regua narodowego traktowania zapewnia równe traktowanie na rynku wewntrznym produktów wytworzonych w kraju i importowanych z pa stw bdcych czonkami WTO. Gówne obszary regulacji midzynarodowych, ujte w Porozumieniu, obejmuj kwestie zwizane z: x obowizkiem zapewnienia minimalnego dostpu do krajowego rynku eksporterom z pa stw czonkowskich WTO; x unormowaniem zasad i form udzielania budetowego wsparcia krajowym producentom rolnym; x ograniczeniem zakresu i wielkoci stosowania subsydiów do eksportu rolnego; x tzw. aspektami niehandlowymi rolnictwa, wynikajcymi z jego wielofunkcyjnoci (ang. non-trade concerns). Dostp do rynku. Ustanowiony zosta zakaz stosowania pozataryfowych rodków ochrony rynku, takich jak: opaty wyrównawcze, ograniczenia ilociowe importu, ceny minimalne, porozumienia o dobrowolnym ograniczaniu eksportu do danego kraju, uznaniowe licencjonowanie importu. W procesie taryfikacji21 rodki takie zostay jednorazowo zamienione na stawki celne. Ponadto kraje czonkowskie WTO, które dokonay takiej taryfikacji pozacelnych mechanizmów protekcji, uzyskay prawo stosowania Specjalnej Klauzuli Ochronnej (SSG)22. Zasady jej stosowania, w przypadku rzeczywistego zagroenia dla rynku wewntrznego ze strony importu, zostay cile okrelone w Porozumieniu. Jedynym dozwolonym rodkiem stabilizowania rynku wewntrznego moe tam by rónicowanie stosowanych stawek celnych wzgldem stawek zwizanych. Instrumentarium dotyczce minimalnego dostpu do rynku, zawartego wlistach koncesyjnych, obejmuje: x kontyngenty dostpu do rynku, tj. wydzielone kwoty importowe, gwarantujce dostp do rynku nie mniejszy ni w okresie bazowym (1986-1988), ale równoczenie stanowicy minimum 5% krajowej konsumpcji. W ramach tych preferencyjnych kwot stosowane s zredukowane stawki celne. 21 Przeksztacenie wszystkich stosowanych poprzednio rodków pozataryfowych w stawki celne przy zastosowaniu okrelonych formu przeliczeniowych. (przyp. aut.). 22 SSG to specjalna klauzula zezwalajca na nakadanie dodatkowego ca, w specyficznych warunkach zagroenia nadmiernym lub zbyt tanim importem (w relacji do cen i wielkoci progowych obliczonych wedug okrelonych procedur). Co takie moe jednak by stosowane jedynie do ko ca roku kalendarzowego, w którym zostao wprowadzone (przyp. aut.). 46 Przyrost tych kwot zosta rozoony w równych rocznych ratach na cay okres implementacyjny, a efektem ko cowym miaa by 36-procentowa redukcja stawek celnych. x zwizanie stawek celnych i taryfikacja instrumentów pozacelnych – uzgodnione stawki musiay zosta zarejestrowane (zwizane) w WTO i nie mog by jednostronnie podwyszone przez aden kraj czonkowski. Mimo realizacji zobowiza wynikajcych z Porozumienia w Sprawie Rolnictwa Rundy Urugwajskiej, w krajach OECD poziom taryf zwizanych pozosta wysoki, szczególnie w odniesieniu do towarów pochodzcych z umiarkowanej strefy klimatycznej oraz do grupy tzw. produktów konkurencyjnych. W miar wzrostu stopnia ich przetworzenia stawki te rosn (zjawisko tzw. eskalacji ce)23. Równie wikszo krajów rozwijajcych si ma wysoki poziom stawek zwizanych. Jednak stawki stosowane faktycznie przy imporcie towarów rolnych, s tam czsto o wiele nisze. Wiele krajów czonkowskich WTO wprowadzio te system kwot taryfowych (TRQ24) oraz mieszany system stawek celnych (ca ad walorem i ca specyficzne). Kwoty taryfowe nie poprawiy znaczco dostpu do rynku, gdy zostay czsto przydzielone tradycyjnym dostawcom oraz wczone do krajowych zobowiza dotyczcych minimalnego dostpu do rynku. Ocenia si, e ten nowy dostp do rynków, stworzony dziki kwotom taryfowym, stanowi mniej ni 2% wartoci wiatowego handlu25. Wsparcie krajowe. Subsydia wewntrzne, udzielane krajowym producentom rolnym, zostay podzielone na dwie kategorie: x instrumenty podlegajce redukcjom – obejmoway one rodki wsparcia majce bezporedni wpyw na wielko produkcji, np. subsydia do cen producenta, czy te dotacje do cen rodków produkcji. Subsydia takie podlegay redukcji o 20% w cigu 6 lat w krajach rozwinitych i o 13% w cigu 10 lat w krajach rozwijajcych si. Podstaw dokonywania redukcji by redni ich poziom z okresu bazowego (1986-1988); x instrumenty niepodlegajce redukcji – obejmoway one subsydia nie zwizane bezporednio z wielkoci produkcji, np. nakady na badania naukowe, rozwój infrastruktury, wiadczenia socjalne, ogólne usugi lub te dotacje zwizane z produkcj, ale limitowan np. kwotami produkcyjnymi. 23 Jest to zjawisko bardzo niekorzystne dla krajów rozwijajcych si, poniewa utrudnia dodawanie wartoci do wasnych surowców rolnych, a tym samym dywersyfikacj eksportu i zwikszanie przychodów eksportowych (przyp. aut.). 24 W ramach TRQ stosowane s preferencyjne (obnione) stawki celne. Obowizuj one do wyczerpania si kwoty. Potem pobierane s ca w penej wysokoci (przyp. aut.). 25 Szacunki dokonane przez OECD w 2001 r. 47 Porozumienie w Sprawie Rolnictwa rozpoczo wic proces dyscyplinowania zasad udzielania krajowego wsparcia. Jednak w niewielkim tylko stopniu udao si ograniczy stosowanie takich subsydiów w krajach OECD. Wikszo ogólnych wydatków ponoszonych na wsparcie krajowe zlokalizowana jest w trzech krajach czonkowskich WTO: UE (28 krajów, ale jednolity rynek i zasady polityki rolnej i handlowej), Japonii oraz USA. Mimo zreformowania polityk wsparcia w wielu krajach, ogólny jego poziom (mierzony wskanikiem PSE26) nie zmniejszy si w porównaniu z rokiem 1995, a nawet wzrós w relacji do okresu bazowego przyjtego w Rundzie Urugwajskiej. Wprowadzenie Zagregowanej Miary Wsparcia (AMS) nie stao si wic czynnikiem ograniczajcym wielko tego wsparcia. Wikszo krajów rozwinitych zastosowao bowiem rodki z zakresu tzw. „blue box”, które równie nie podlegay redukcjom przewidzianym w Porozumieniu dla rodków wsparcia wewntrznego27. W krajach rozwijajcych si maksymalny poziom krajowego wsparcia ustalany jest w oparciu o zasad de minimis28 oraz zawarte w Porozumieniu reguy wsparcia specyficznego dla niektórych produktów rolnych. Wsparcie to moe teoretycznie stanowi 20% wartoci produkcji rolnej w danym kraju. W rzeczywistoci jednak bardzo mao krajów rozwijajcych si wspiera swe rolnictwo w stopniu przekraczajcym 2-3% wartoci jego produkcji, z powodu ograniczonych moliwoci krajowych budetów. Subsydia eksportowe. Moliwo subsydiowania eksportu tzw. produktów pierwotnych29 zostaa wprowadzona jako wyjtek w reguach GATT w 1947 r. Objo to równie towary rolne. Uzgodnienia, zapisane w Porozumieniu w sprawie Rolnictwa Rundy Urugwajskiej, miay na wzgldzie przebudow tego odstpstwa od ogólnych zasad poprzez zdyscyplinowanie stosowania subsydiów eksportowych w wiatowym handlu rolnym. Sporód krajów rozwijajcych si tylko nieliczne, m.in.: Brazylia, Kolumbia, Indonezja, Meksyk, Afryka Pd., Turcja oraz Urugwaj stosuj subsydia w eksporcie rolnym. Znakomita wikszo cakowitej kwoty takich subsydiów wykorzystywana bya przez kraje rozwinite, w tym przede wszystkim przez Uni Europejsk. W Porozumieniu okrelona zostaa zarówno maksymalna warto dotacji wypacanych do eksportu danego towaru, jak i ogólna ilo eksportu subsydiowanego. Redukcja nastpowaa w równych rocznych ratach, poczwszy od 1995 r. w stosunku do poziomu z okresu bazowego (1986-1988). W krajach rozwinitych 26 Producer Subsidy Equivalent – Ekwiwalent Subsydiowania Producenta. „Blue box” obejmuje te rodki wsparcia krajowego, które wprawdzie zakócaj handel, ale obwarowane s pewnymi warunkami zmniejszajcymi te zakócenia, np. kwoty produkcyjne dla farmerów. rodki takie nie podlegaj redukcji i nie s limitowane. 28 Okrelony procent wartoci caej produkcji rolnej danego kraju (przyp. aut.). 29 Nieprzetworzone surowce (przyp. aut.). 27 48 wydatki na subsydia eksportowe miay si obniy do 2000 r. o 36%, a wolumen subsydiowanego eksportu o 21%. W krajach rozwijajcych si skala redukcji miaa wynie odpowiednio 24 i 14%. Oprócz kontrolowanego systemu subsydiowania eksportu rolnego Porozumienie wprowadzio te pewn dyscyplin w zakresie stosowania gwarancji przy kredytach eksportowych oraz przy udzielaniu pomocy ywnociowej. Najwiksze wykorzystanie gwarantowanych przez rzd kredytów eksportowych ma miejsce w Stanach Zjednoczonych. Due znaczenie rodki te maj równie w Australii i Kanadzie, tj. u gównych wiatowych eksporterów ywnoci. Odnonie pomocy ywnociowej Porozumienie w Sprawie Rolnictwa zaleca, aby bya ona udzielana zgodnie z zasadami FAO, dotyczcymi zagospodarowania nadwyek i, o ile to moliwe, w formie grantów gotówkowych, a nie w naturze30. Instrumentarium WTO dotyczce tzw. aspektów niehandlowych rolnictwa (ang. non trade concerns) obejmuje przede wszystkim rodki wsparcia zapewniajce: bezpiecze stwo ywnociowe, ochron rodowiska naturalnego, rozwój obszarów wiejskich, agodzenie biedy. Tego typu rodki zostay wyczone ze zobowiza redukcyjnych oraz zasad de minimis i SDT31 dla krajów rozwijajcych si, jako rodki mieszczce si w kategorii „green box”. Trzeba jednoznacznie stwierdzi, e uregulowania zawarte w Porozumieniu w Sprawie Rolnictwa Rundy Urugwajskiej nie pomogy zbytnio krajom rozwijajcym si we wzmocnieniu ich sektorów rolnych. Wprowadzone zostay bowiem te same zobowizania w krajach rozwijajcych si i rozwinitych, a szczególne i zrónicowane traktowanie tych pierwszych polega gównie na mniejszej skali redukcji taryf celnych, rodków wsparcia krajowego, bd subsydiów eksportowych oraz duszym okresie implementacji tych zobowiza . Nie zostay rozpoznane i uwzgldnione fundamentalne rónice wystpujce midzy dwoma typami wiatowego rolnictwa: rolnictwem w krajach OECD, opartym o nowoczesne technologie i wysoki poziom techniczny i technologiczny sektorów pozarolniczych, oraz rolnictwem krajów biednych, o niskim poziomie rozwoju caych gospodarek. W rezultacie zastosowanie ulg w redukowaniu rodków, których kraje rozwijajce si w zasadzie nie stosuj, nie mogo mie dla nich wikszego znaczenia. Porozumienie otwierao drog dla dalszych negocjacji dotyczcych tworzenia globalnych zasad w wiatowym handlu rolnym, nakadajc na czonków WTO obowizek podjcia kolejnej rundy rokowa w 2000 r.32 30 The State of Food Insecurity in the Word 2003. Monitoring Progress towards the World Food Summit and Millennium Development Goals. FAO, 2003. 31 Szczególne i zrónicowane traktowanie krajów rozwijajcych si (przyp. aut.). 32 Zobowizania przyjte w Rundzie Urugwajskiej osigny uzgodniony docelowy poziom w 2000 r. Od tego czasu nie nastpuj adne dalsze redukcje ce czy subwencji eksportowych. 49 Efektem polityki realizowanej po Rundzie Urugwajskiej byo zastpienie proeksportowych strategii rozwojowych w krajach rozwijajcych si przez substytucyjny import ywnoci. Nowa strategia dla tych krajów opieraa si na narzucanych im regulacjach makroekonomicznych oraz ich integracji z rynkiem wiatowym, a przez to z rozwojem globalnym. Strategia taka koordynowana bya przez midzynarodowe instytucje, m.in. poprzez inwestycje bezporednie i promowanie maych i rednich firm. Powodowao to dalsze podziay wród krajów rozwijajcych si w zalenoci od stopnia deindustrializacji gospodarki (Afryka) czy te zmniejszajcej si skali intensyfikacji uprzemysowienia (Ameryka aci ska). Taki model wzrostu gospodarczego w sektorze rolnym okaza si szczególnie niekorzystny dla pa stw rozwijajcych si, które w okresie taniej ywnoci, dla zapewnienia sobie bezpiecze stwa ywnociowego, stale zwikszay jej import. Od 2002 r. ceny ywnoci na wiecie zaczy rosn, w duym stopniu w wyniku wspierania w Stanach Zjednoczonych i w Unii Europejskiej produkcji biopaliw. W nastpstwie takiej polityki ok. 5% powierzchni upraw przeznaczono pod rolinne surowce energetyczne. Niektóre kraje azjatyckie, wykazujce deficyt ziemi uprawnej, dokonyway jej zakupów w Afryce, aby w dogodnym czasie móc uruchomi rezerw obszarow dla dodatkowej produkcji biomasy. Skutkiem zblienia rynku ywnociowego i paliwowego bya konkurencja o ziemi, która porednio przyczynia si do ograniczenia wiatowych zapasów zbó. Wszystko to razem, wraz z przesuniciem si czci kapitau uwolnionego z rynku nieruchomoci na terminowe rynki rolne, doprowadzio do silnego i nagego wzrostu cen surowców na wiatowych rynkach ywnociowych. Dotychczasowa strategia realizowana w sektorze rolnym przez wiele pa stw rozwijajcych si okazaa si ryzykowna dla ich bezpiecze stwa ywnociowego, a kraje te stay si szczególnie wraliwe na wahania cen rolnych. Handel zagraniczny nie przestaje przez to peni roli wanego czynnika sprawczego wzrostu sektorów rolnych, jednak tre tego czynnika ulega zasadniczej zmianie w lad za zmianami regu podziau korzyci z handlu. Kolejna runda rokowa , prowadzonych pod auspicjami WTO, rozpocza si w marcu 2000 r., a negocjacje rolne rozpoczy si w Doha (Katar) w listopadzie 2001 r. Rolnictwo uznane zostao za odrbny obszar negocjacyjny (ang. single undertaking), a zako czenie rokowa miao nastpi do stycznia 2005 r. Czonkowie WTO przedoyli swe stanowiska negocjacyjne dotyczce trzech gównych filarów, wokó których mia si toczy proces negocjacyjny, tj. dostpu do rynku, poziomu wsparcia wewntrznego oraz konkurencji w eksporcie. Obowizuje poziom z 2000 r. W Porozumieniu zapisano jednak zobowizanie do kontynuowania procesu reform wiatowego handlu rolnego (przyp. aut.). 50 Wane miejsce w obecnej rundzie rokowa rolnych zajmuj te problemy szczególnego i zrónicowanego traktowania rónych grup krajów, a take aspekty niehandlowe (non-trade concerns), majce prowadzi do zrównowaonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich33. Nowa Runda rokowa rolnych postawia przed sob bardzo ambitne cele. Jednak od samego pocztku zarysoway si wród krajów czonkowskich WTO wyranie odmienne stanowiska w sprawie kierunków i sposobów dalszego reformowania zasad wiatowego handlu rolnego, a w szczególnoci dotyczce skali i zakresu kolejnego etapu tych reform. Unia Europejska, reprezentujca pa stwa czonkowskie, traktowaa negocjacje nowej rundy przede wszystkim jako kontynuacj procesu fundamentalnych reform wiatowego handlu rolnego, natomiast znaczn, stopniow redukcj wsparcia i protekcjonizmu jako cel dugookresowy. Specjalne i zrónicowane traktowanie krajów rozwijajcych si miao wedug stanowiska unijnego polega gównie na poprawie dostpu do rynku towarów importowanych z tych krajów oraz na zachowaniu elastycznoci w podejciu WTO do realizacji ich potrzeb rozwojowych. Dalsza liberalizacja dostpu do rynku miaa dotyczy gównie towarów pochodzcych z krajów rozwijajcych si. Ponadto miaa by dokonana redukcja subsydiów eksportowych i znaczca redukcja tych rodków wsparcia krajowego, które zakócaj midzynarodowy handel. Aspekty niehandlowe miay wynika z samej istoty wielofunkcyjnoci rolnictwa. Jak wida, byo to stanowisko zgodne z kierunkami realizowanej w Unii Europejskiej reformy Wspólnej Polityki Rolnej. Z kolei Stany Zjednoczone jako bezporedni cel negocjacji widziay ustanowienie zorientowanego na rynek systemu handlu rolnego, stopniowo integrujcego rolnictwo z ogólnymi zasadami i dyscyplin WTO. Drog do tego miaa by redukcja wewntrznego wsparcia i protekcjonizmu. Wedug negocjatorów ameryka skich specjalne traktowanie krajów rozwijajcych si powinno zosta wczone w obszar caociowych negocjacji. Przyjte koncesje miayby uwzgldnia potrzeby rozwojowe tych krajów. Jednak szersza liberalizacja dostpu do rynku byaby negocjowana bez wyczania a priori jakichkolwiek towarów i rodków. Wszelkie formy subsydiowania eksportu zostayby wyeliminowane, a znaczca redukcja wsparcia krajowego objaby ogó stosowanych rodków, a nie tylko te zakócajce handel. Aspekty niehandlowe ujte byyby jako rodki celowe, przejrzyste i niezakócajce midzynarodowego handlu. 33 Dr Supachai Panitchpakdi, Sustainable Development Aspects of the Doha Round of Negotiotions. Wystpienie Sekretarza Generalnego UNCTAD na Sympozjum WTO na temat handlu i zrównowaonego rozwoju w ramach paragrafu 51 Deklaracji Ministerialnej z Doha. Padziernik 2005 r. 51 W wyniku licznych uzgodnie te zasadniczo odmienne stanowiska wyjciowe obu stron zostay zmodyfikowane i mimo licznych rónic, które pozostay, powstao rozwizanie kompromisowe. Wypracowanie kompromisu midzy Uni Europejsk a Stanami Zjednoczonymi, tj. dwoma wanymi graczami na globalnym rynku ywnociowym, nie doprowadzio jednak do istotnego przeomu w rokowaniach. Stanowiska negocjacyjne pozostaych stron, w tym przede wszystkim reprezentowane przez kraje rozwijajce si, s nadal zbyt rozbiene, aby realne wydawao si osignicie rzeczywistego sukcesu w tych rokowaniach34. Od lipca 2004 r., kiedy to uzgodnione zostao tzw. porozumienie ramowe, negocjacje rolne Rundy Doha weszy w faz szczegóowych uzgodnie dotyczcych parametrów technicznych (ang. modalities). Okrelaj one konkretne, wymierne cele, a take mechanizmy ich osignicia i w duym stopniu determinuj ko cowy wynik rokowa caej rundy. Pierwsza wersja tych rozwiza szczegóowych pojawia si w lipcu 2006 r. W wielu kwestiach uzyskano istotn zbieno stanowisk. Jak dotd nie udao si jednak osign ko cowego porozumienia. W rokowaniach prowadzonych w ramach WTO panuje bowiem zasada, e dopóki wszystko nie jest uzgodnione, nic nie jest uzgodnione. W lipcu 2008 r. w trakcie tzw. minispotkania ministerialnego zorganizowanego w siedzibie WTO w Genewie podjta zostaa próba sfinalizowania porozumienia, ale opublikowany w padzierniku 2008 r. nowy harmonogram prac równie nie zosta zrealizowany, mimo licznych i intensywnych konsultacji prowadzonych w caym tym okresie. Jednak w okresie silnego wzrostu cen wielu surowców rolnych w latach 2007-2008, skutkujcego kryzysem ywnociowym i zwizanymi z tym perturbacjami na rynku ywnoci, wielostronny system handlu udowodni swoj przydatno jako mechanizm zabezpieczajcy przed presj protekcyjn, jaka pojawia si na tym tle w wielu krajach. Udao si zachowa w miar otwarty midzynarodowy handel rolny, który okaza si znaczc si wspierajc gospodarki odradzajce si po kryzysie35. Jednym z wanych celów Rundy Doha stao si wic, niejako w sposób naturalny, wzmacnianie globalnego partnerstwa. Ma to fundamentalne znaczenie w okresach kryzysowych. Z drugiej strony fiasko rundy moe wystawi na powane ryzyko warto WTO jako instytucji dyscyplinujcej dziaania protekcyjne i ograniczajcej stosowanie rodków zakócajcych handel. Trudnoci w osigniciu zbienoci stanowisk negocjacyjnych wynikaj przede wszystkim ze zrónicowania pogldów na to, w jaki sposób mona zrealizowa wyznaczone ambitne cele biecej Rundy. Z jednej strony naley bo 34 Niewiele zmienio si od takiego stwierdzenia wygoszonego przez Pascala Lamy na dorocznej konferencji Parliamentary Network Banku wiatowego w padzierniku 2005 r. 35 Wypowied Pascala Lamy z padziernika 2010 r. 52 wiem zredukowa gówne przyczyny zakóce w wiatowym handlu rolnym, z drugiej – zapewni pozostawienie dostatecznej przestrzeni i elastycznoci politykom narodowym, niezbdnej rónym grupom krajów dla realizacji wasnych strategii rozwojowych. W 2008 r. nastpi impas w negocjacjach rolnych Rundy Doha. Mimo poparcia dla ambitnych celów Rundy przedstawiciele krajów rozwinitych gospodarczo twierdz, e luki w regulacjach dotyczcych najwaniejszych obszarów negocjacyjnych pozostan. Ta runda nie doprowadzi do zmniejszenia rónic w poziomach rozwoju poszczególnych grup krajów, ani nawet do wyrównania szans rozwojowych. Jednak zarówno kraje rozwinite, jak i rozwijajce si powinny przyj pewne globalne zobowizania dla umoliwienia osignicia postpu w przyszoci. Z kolei kraje rozwijajce si argumentuj, e w dotychczasowych propozycjach rundy nie znajduj dla siebie zbyt wielu satysfakcjonujcych gwarancji. Zgoda na te propozycje byaby puapk ograniczajc ich dalszy rozwój. Wedug opinii tych pa stw kryzys ywnociowy, a nastpnie finansowy spowodowa, e kraje rozwinite chc obecnie redukcji wsparcia dla rolnictwa, które przez lata byo podstaw rozwoju ich sektorów rolnych i caej gospodarki. Pytaj wic dlaczego kraje rozwijajce si miayby rezygnowa z takiej cieki wzrostu gospodarczego? W jaki inny sposób mog zniwelowa powstae opónienia ekonomiczne i spoeczne? Wiele z krajów rozwijajcych si wyraa te przekonanie, e w dalszych rokowaniach rolnych potrzebna jest wyrana klasyfikacja regionalna, oraz e powinno si podj szerok dyskusj nad skutkami ewentualnej implementacji porozumienia rolnego Rundy Doha dla rónych grup krajów. Niektóre kraje rozwijajce si, bdce eksporterami ywnoci, takie jak Brazylia, wyraaj poparcie dla znoszenia barier utrudniajcych rozwój swobodnego handlu rolnego i ywnociowego, opartego na zasadach konkurencji. Jednoczenie argumentuj, e cho nie wszystkie kraje rozwijajce si zyskaj na wikszym otwarciu wiatowych rynków, to jednak nie mona tworzy wraenia, e obecne regulacje dobrze funkcjonuj. Priorytetem w negocjacjach powinno by wedug nich zwikszenie dostpu do rynków dziaajcych na zasadzie konkurencyjnoci. Trzeba ponownie wzmocni zaufanie do wiatowego rynku ywnociowego. Po 2008 r. podejmowano wiele stara rewitalizacji procesu negocjacyjnego. Jesieni 2010 r. rozpoczy si prace w zakresie uzgodnie technicznych. Ich celem byo ujcie w ujednoliconej formie tabelarycznej kadego z trzech obszarów negocjacyjnych w oparciu o zweryfikowan baz danych przesanych przez kraje czonkowskie. Równolegle postpoway prace i odbyway si konsultacje nad parametrami technicznymi (draft modalities), a take powstaa propozycja wstpnego tekstu porozumienia. Oprócz dyskusji plenarnych odbyo si szereg otwartych spotka dotyczcych specyficznych fragmentów tego tekstu. Nadal 53 jednak pozostao wiele nieuzgodnionych problemów uznawanych za kluczowe dla interesów narodowych. Podczas Konferencji Ministerialnej w Genewie w grudniu 2011 r. uzgodniono, e kraje czonkowskie WTO mog osiga tymczasowe porozumienia w zakresie rozwiza czciowych wczeniej ni zostanie ogoszone zamknicie Single Undertaking. W praktyce oznaczao to moliwo odejcia od tej zasady i otwierao nowe moliwoci osigania konsensusu w rokowaniach. W takim kontekcie strategia Konferencji Ministerialnej, która odbya si w grudniu 2013 r. na Bali, polegaa na zidentyfikowaniu pakietu zagadnie , co do których istnieje realna szansa uzyskania tymczasowego porozumienia. Pakiet taki obejmowa trzy gówne komponenty: rolnictwo, uatwienia w handlu oraz zagadnienia dotyczce rozwoju. Jednym z gównych czynników odpowiedzialnych za impas w negocjacjach rolnych jest brak porozumienia midzy Stanami Zjednoczonymi i Uni Europejsk z jednej strony, a najbardziej znaczcymi krajami rozwijajcymi si, tj. Brazyli, Indiami i Chinami z drugiej. Stany Zjednoczone kwestionuj propozycje zawarte w dokumencie z grudnia 2008 r. w obszarze rolnictwo jako niedajce gwarancji dostatecznego otwarcia dla towarów ameryka skich rynków najwikszych z pa stw rozwijajcych si. Domagaj si wikszych koncesji stawiajc to jako warunek kompromisu. Z kolei Unia Europejska byaby skonna uzna dokument z grudnia 2008 r. za akceptowalny i stanowicy dobr podstaw do ko cowej dyskusji zamykajcej Rund Doha, o ile propozycje w obszarze rolnictwo nie bd ju rozszerzane. Jednak czoowe kraje rozwijajce si wysuwaj coraz to nowe postulaty odnonie przyszych zobowiza rolnych pa stw OECD w zamian za dodatkowe koncesje dla pa stw rozwinitych. Wielu obserwatorów Rundy Doha stwierdza, e przyczyny obecnego impasu w rokowaniach nie s do ko ca jasne, a tekst draft modalities z 2008 r. (Rev. 4) moe i powinien by podstaw porozumienia. Tymczasem po spotkaniu na Bali nie nastpi istotny postp w negocjacjach. Kraje rozwijajce si d przede wszystkim do zbilansowania caego pakietu ustpstw oraz do instytucjonalizacji wiatowego handlu rolnego na zasadzie „wicej handlu wicej rozwoju”. Rokowania Rundy Doha pokazuj jednak, czyje priorytety przewaaj w procesie negocjacyjnym. Interesy pa stw rozwijajcych si nie s uwzgldniane w wystarczajcym stopniu. Kraje te podkrelaj, e bezpiecze stwo ywnociowe to problem nie tylko wany, ale take naglcy. Niektórzy wskazuj, e w przypadku fiaska Rundy Doha umowy dwustronne i regionalne mog by alternatyw dla rozwiza globalnych. Take wiele pa stw rozwinitych wyraa rozczarowanie brakiem moliwoci przyjcia dokumentu z Bali, który zosta zablokowany przez niektóre kraje rozwijajce si. Jednoczenie pa stwa te nie akceptuj odejcia od zasady Single 54 Undertaking. Uwaaj, e nie ma pomysu na to, jak wyj z obecnego impasu. Unia Europejska podkrela, e dokument z Bali stanowi dobr podstaw do osignicia porozumienia i oferuje korzyci dla wszystkich stron. Jeli nie zostanie przyjty, to moe oznacza trway impas nie tylko w rokowaniach Rundy Doha, ale take w funkcjonowaniu caego WTO, które okae si organizacj mao efektywn, a ponadto niezdoln do wypracowywania kompromisów i ich implementacji w pa stwach czonkowskich. Z kolei Stany Zjednoczone wyraaj opini, e osignicie porozumienia jest kluczowe równie dla bezpiecze stwa ywnociowego. ywno to szczególny rodzaj biznesu, a aspekty handlowe bezpiecze stwa ywnociowego musz by przedmiotem staych dyskusji, dla których musi istnie odpowiednie forum. Obecnie jeszcze jest nim WTO. Podstaw toczcych si negocjacji jest w dalszym cigu dokument z grudnia 2008 r. (draft modalities, Rev. 4). Podstawowe, zawarte w nim propozycje w obszarze rolnictwo obejmuj: x gbok redukcj stawek celnych, rednio o 54%, zrónicowan w zalenoci od obecnego ich poziomu; x istotne ograniczenie specjalnych klauzul ochronnych (SSM) i ich cakowit likwidacj w cigu siedmiu lat; x ograniczenie moliwoci stosowania stawek celnych innych ni ad valorem; x wiksz skal liberalizacji dostpu do rynków dla produktów tropikalnych, równie tych produkowanych w umiarkowanej strefie klimatycznej; x zmniejszenie skali redukcji stawek celnych dla okrelonej listy towarów wraliwych, która jednak objaby nie wicej ni 4% linii taryfowych. W zamian za to rozszerzenie kontyngentów taryfowych o preferencyjnej stawce celnej maksimum 10%; x eliminacj subsydiów eksportowych i innych analogicznych form wsparcia eksportu. Problemem spornym s tu jednak zapisy dotyczce pa stwowych przedsibiorstw handlu, a take kredytów eksportowych i pomocy ywnociowej; x zmian zasad wsparcia wewntrznego udzielanego w ramach green box, przede wszystkim przez gbok redukcj limitów dotyczcych wydatków na interwencj rynkow. Eksperci wyliczyli, e implementacja negocjowanych uatwie w midzynarodowym handlu spowodowaaby zmniejszenie globalnych kosztów handlowych o ok. 9%. Redukcja o 1%, to równowarto ok. 43 mld USD przyrostu globalnego dobrobytu, przy czym 35% tego przyrostu dotyczyoby pa stw OECD, a 65% pozostaych krajów. Wedug szacunków International Food Policy Research Institute pomylne zako czenie Rundy Doha przyczynioby si do zwikszenia wiatowych obrotów handlowych towarami i usugami o 1,9%, natomiast 55 realizacja scenariusza najbardziej protekcyjnego oznaczaaby spadek tych obrotów o 9,9%. Bank wiatowy przewiduje, e wdroenie negocjowanych mechanizmów poprawy dostpu do rynków towarów rolnych i przemysowych skutkowaoby wzrostem globalnych korzyci gospodarczych o 121-202 mld USD. Potencjalne korzyci z realizacji zasad lecych obecnie na stole negocjacyjnym wydaj si wic znaczce. Mimo to s one niewystarczajce dla uzyskania wsparcia politycznego, niezbdnego do zawarcia ko cowego porozumienia i ratyfikowania go przez pa stwa czonkowskie WTO. Przyczyna ley gównie w nierównym dostpie do tych korzyci krajów rozwinitych i rozwijajcych si (tab. 13). Tabela 13. Efekty propozycji negocjacyjnych z 2008 r. w zakresie redukcji rodków zakócajcych handel w sektorze rolnym mld USD Kraje USA UE Japonia Brazylia Chiny Indie Kraje rozwinite Kraje rozwijajce si Przyrost handlu eksport import 3,8 1,6 2,8 15,3 0,5 2,4 2,3 0,0 1,3 0,2 0,4 0,2 9,5 19,2 7,7 1,4 Przyrost GDP warto % GDP 2,2 0,02 7,8 0,05 1.3 0,03 0,9 0,07 0,6 0,02 0,2 0,02 12,3 0,03 3,6 0,03 ródo: Hufbauer G.C., Schott J.J., Wong W.F., Figuring out the Doha Round. FAO. Wykonane przez autorów symulacje wyranie pokazuj, e efekty gospodarcze oparte na tekcie negocjacyjnym z 2008 r. nie byyby na tyle atrakcyjne dla pa stw rozwijajcych si, aby kraje te dokonay liberalizacji obecnych polityk handlowych w zamian za rozwizania zawarte w porozumieniu ko cowym Rundy. Przyrost korzyci jest zbyt may, eby pozwoli realizowa cele rozwojowe stawiane w Rundzie Doha, wywoa prohandlowe zachowania i zmniejszy opór tych, którzy utrac wsparcie w wyniku zmniejszonego protekcjonizmu oraz redukcji subsydiów eksportowych. Zasady funkcjonowania WTO, która jest jedn z waniejszych instytucji wiatowego globalizmu w sektorze rolno-ywnociowym, maj podstawowe znaczenie dla przyszego ksztatu i dalszego rozwoju globalnego rynku ywnociowego. Ich lepsze zrozumienie pozwala te lepiej pojmowa narastajcy konflikt interesów midzy poszczególnymi grupami pa stw oraz zawajcy si margines, w ramach którego moliwe jest osignicie konstruktywnego kompromisu, pozostawiajcego przestrze dla przyszych rokowa i dalszego postpu. 56 9. Podsumowanie i wnioski Wród gównych megatrendów rozwojowych, które znalazy odzwierciedlenie w wiatowym sektorze ywnociowym, naley przede wszystkim wymieni nastpujce sze kierunków zmian: x od gospodarki narodowej do globalnej; x od perspektywy krótkookresowej do dugookresowej; x z Pónocy na Poudnie i z Zachodu na Wschód; x od organizacji hierarchicznej do sieciowej; x od postpu technicznego do innowacyjnoci; x od centralizacji do decentralizacji. Bardzo dynamiczny wzrost gospodarczy obserwowany w kilkunastu ostatnich dziesicioleciach, mierzony przyrostem PKB na jednego mieszka ca, nie skutkowa równie szybkimi pozytywnymi zmianami w globalnym systemie ywnociowym. W szczególnoci utrzymay si due nierównoci midzy poszczególnymi pa stwami w rozwoju rolnictwa i w dostpie do ywnoci. Obserwacja taka jest zgodna z wynikami modelu Romera, które nie potwierdzaj zjawiska konwergencji midzy krajami, a wrcz tendencj odwrotn. O rozwoju gospodarczym poszczególnych narodów w dugim okresie decyduj czynniki jakociowe. Dziki temu, e przyczyniaj si one do podwyszenia jakoci kapitau i pracy oraz zwikszenia efektywnoci ich zastosowania, stymuluj wzrost gospodarczy. W grupie pa stw decydujcych o dynamice gospodarki wiatowej rozwój sektora innowacyjnego by szybszy ni sektorów konwencjonalnych. Dualno wiatowego systemu gospodarczego znajduje odzwierciedlenie równie w globalnym sektorze ywnociowym i to zarówno w sferze podaowej – produkcja i dystrybucja ywnoci, jak i popytowej – zakres dostpu do ywnoci i siy nabywczej konsumentów. Znajduje take wyraz na globalnym rynku ywnociowym. Na jednym biegunie mamy do czynienia z koncentracj poday, na drugim z koncentracj drobnych producentów i konsumentów, coraz bardziej uzalenionych od wiatowego rynku jako róda uzupeniania wasnej produkcji ywnoci. Globalizacja poszerza rynki zbytu towarów rolnych. Jednoczenie jednak przyczynia si do upowszechniania si globalnych kryteriów konkurencyjnoci, co utrwala dotychczasow struktur wiatowego handlu rolnego. Czynniki decydujce o globalnym systemie ywnociowym nabieraj coraz bardziej charakteru ekonomicznego. To sprawia, e kryteria ekonomiczne stale jeszcze przewaaj nad ekologicznymi. Obecnie to nie niedobór poday ywnoci jest gówn przyczyn utrzymujcego si w wielu regionach wiata godu i niedoywienia, ale zbyt niska sia nabywcza konsumentów. Krótkookre- 57 sowe zyski wielkich korporacji ywnociowych osigane z pominiciem tzw. efektów zewntrznych rolnictwa, prowadz do wyczerpywania si tradycyjnych zasobów i degradacji rodowiska naturalnego. Postp technologiczny w rolnictwie i przetwórstwie surowców rolnych przyczyni si wprawdzie do znaczcego przyspieszenia dynamiki produkcji ywnoci, ale globalizacja rynku rolno-spoywczego (transnarodowe korporacje, wielkie sieci detaliczne, wirtualny kapita, midzynarodowa instytucjonalizacja handlu rolnego) spowodowaa, e utrzymay si drastyczne nierównoci w rozwoju sektorów rolnych w poszczególnych regionach Ziemi, a take ekonomiczne bariery w dostpie do ywnoci. Efektywno zainwestowanego kapitau jest wysza tam, gdzie ju wczeniej nakady inwestycyjne byy wysokie. W wiatowym rolnictwie nadal waniejszy jest postp techniczny i technologiczny ni innowacyjno, cho i w tym przypadku wystpuje silny dualizm. Nowe kryteria midzynarodowej konkurencji i zmiany struktury wiatowego handlu rolnego spowodoway, e globalny rynek sta si mniej wiarygodnym ródem zaopatrzenia w ywno dla pa stw wykazujcych jej deficyt z produkcji krajowej. Szczególnie w sytuacji silnej wahliwoci cen. Starzenie si wiatowej populacji i postpujcy proces urbanizacji dodatkowo zwikszaj presj na rozwój handlu ywnoci, który jest coraz bardziej zdominowany przez wielkie korporacje i sieci handlowe. Z tego powodu zwiksza si te obcienie rodowiska naturalnego. Przesuwanie si dziaalnoci gospodarczej na Poudnie i na Wschód rodzi dodatkowy popyt na ywno i produkty rolnictwa, ale take przyczynia si do wzrostu produkcji rolnej, gdy s to regiony charakteryzujce si du liczb mieszka ców i wysok elastycznoci dochodow popytu i poday. Coraz bardziej dotkliwy dualizm wystpujcy w wiatowej gospodarce i w poziomach indywidualnego dobrobytu mieszka ców globu skutkuje migracjami ludnoci z obszarów biednych do bogatych w poszukiwaniu lepszych warunków bytu. Jest to równoczenie przejaw sprzeciwu wobec narastajcych nierównoci, dlatego imigranci nie przybywaj do nowych miejsc egzystencji jako petenci poszukujcy jakiejkolwiek pracy, ale jako nowi „osadnicy” zdobywajcy tereny pod lepsze warunki do ycia dla przyszych pokole . W zdecydowanej wikszoci krajów wiata bd realizowana polityka, bd poziom uzyskiwanego dochodu rolniczego wykluczaj wybór tak podanej obecnie cieki ekonomicznie i spoecznie zrównowaonego rozwoju sektora ywnociowego. Wystpuje tu nadal silna konkurencja celów produkcyjnych i rodowiskowych. Stanowi to podstawow przeszkod dla trwaego wzrostu sektora rolnego w skali globalnej. 58 Integracja pionowa sektora ywnociowego staje si coraz mniej atrakcyjna w miar rozwoju technologii informacyjnych zwikszajcych dostpno informacji i obniajcych jej koszty. Coraz wyraniej rozwijaj si wizi poziome pozwalajce wzmocni pozycj rynkow poszczególnych ogniw a cucha zaopatrzeniowego. Organizacja hierarchiczna przeksztaca si w organizacj sieciow, skupiajc wiele podmiotów prowadzcych podobn dziaalno. Jednak ogniwo producentów rolnych pozostaje najbardziej rozproszone. Nadal producenci rolni pozostaj powizani z nowym systemem raczej w sposób hierarchiczny. Jednym z przejawów denia do decentralizacji oraz bezporedniego wpywania na decyzje polityczne i gospodarcze dotyczce wiatowego sektora ywnociowego jest obecny pat w wielostronnych rokowaniach rolnych prowadzonych w ramach Rundy Doha. To pa stwa rozwijajce si, niezadowolone z efektów Rundy Urugwajskiej i centralizacji mocy decyzyjnych w wiatowej Organizacji Handlu (WTO), zablokoway dalsze poczynania krajów rozwinitych bazujce na doktrynie neoliberalnej i tzw. Konsensusie Waszyngto skim. Przy braku perspektywy szybkiego porozumienia w skali globalnej rozwijaj si i umacniaj ukady regionalne i midzyregionalne. Transformacje zwizane z rynkiem kapitaowym równie znalazy wyraz w wiatowym sektorze ywnociowym. Kiedy nastpi krach na rynku nieruchomoci i pka ba ka finansowa, cz wolnego kapitau zostaa ulokowana na terminowych rynkach takich produktów rolnych, jak zboa czy roliny oleiste. Wraz z rekordowo wysokimi wówczas cenami ropy naftowej, co wzmacniao zainteresowanie biomas jako alternatywnym ródem energii, wywoao to gwatowny wzrost cen rolnych w krótkim okresie. Dla krajów mniej rozwinitych, które nie miay potencjau dla szybkiego uruchomienia dodatkowej produkcji i nie mogy skorzysta z wysokich cen surowców rolnych, oznaczao to przede wszystkim podroenie importu ywnoci. Powizanie rynku paliwowego z ywnociowym skutkowao te now formu kreacji wiatowej ceny ywnoci: im wysze ceny paliw kopalnych, tym bardziej konkurencyjna produkcja biopaliw, tym wikszy popyt na surowce rolne, tym wysze ceny ywnoci. Przy obecnych niskich cenach ropy naftowej, bdcych nastpstwem okrelonej sytuacji politycznej, presja rynku biopaliw na rynek ywnociowy osaba, a formua ta wydaje si nie mie ju takiego znaczenia. Tak jednak nie jest, gdy obecna sytuacja ma raczej charakter przejciowy i moe szybko ulec zmianie. Ponowny wzrost cen paliw znów moe wywoa wzrost cen surowców ywnociowych, które od 2007 r. charakteryzuj si du wahliwoci. Mona wic stwierdzi, e megatrendy globalnego rozwoju nie znalazy jak dotd odzwierciedlenia w zasadniczej zmianie obrazu wiatowego sektora 59 ywnociowego, mimo zauwaalnych równie w tym sektorze procesów transformacji od dawnych do nowych wzorców zachowa , charakterystycznych dla megatendencji rozwojowych. Liberalny model wiatowej gospodarki zakada, e wzrost gospodarczy jest ródem wszelkiego postpu, take rozwoju spoecznego. Jednak wzrost gospodarczy jest pojciem wskim, a jego tradycyjne mierniki s niewystarczajce dla waciwej kwantyfikacji rozwoju spoeczno-gospodarczego pa stw. Mierz bowiem gównie produkcj, a nie dobrobyt. Potrzebne s wic nowe mierniki ujmujce jakociowe przemiany dokonujce si w wiatowej gospodarce i w gospodarkach narodowych36. Spoeczny aspekt globalizacji, pomijany w podejciu liberalnym, zyska na znaczeniu wraz z nasilajcymi si protestami spoecznymi wobec porzdku opartego na tzw. Konsensusie Waszyngto skim. W Centrum uwagi globalnych dziaa musi znajdowa si czowiek i jego dobro37. Nie tylko wic alokacja i produktywno zasobów, ale take sprawiedliwy podzia dóbr i korzyci pyncych z globalnych dziaa w sferze ekonomicznej. Obok „wzrostu gospodarczego”, odnoszcego si do mierzalnej sfery gospodarczej oraz „rozwoju gospodarczego”, wyraajcego si w pozytywnych przemianach jakociowych, nowe treci tych kategorii wynikaj z zastosowania szerszego pojcia „rozwoju spoeczno-gospodarczego”. Ujmuje ono zmiany ilociowe, jakociowe i strukturalne dotyczce gospodarek i spoecze stw w poszczególnych krajach i w skali globalnej, umoliwiajce prowadzenie tzw. „dobrego ycia”38. To dopiero zapewnia moliwo dokonywania wielokrotnego wyboru, wyodrbnion jako jeden z globalnych megatrendów rozwojowych. Nowe treci kategorii wzrostu i rozwoju zasadzaj si wic na traktowaniu aspektów ekonomicznych, spoecznych i ekologicznych, zwizanych z tymi procesami, jako jednakowo istotnych dla zrównowaonego rozwoju spoeczno-gospodarczego. W sektorze ywnociowym ma to tym wiksze znaczenie, e wie si zapewnieniem ludnoci Ziemi najbardziej podstawowego prawa, jakim jest prawo do ywnoci. 36 Jest wiele takich mierników (patrz Cielik E., Wybrane alternatywne sposoby mierzenia poziomu rozwoju gospodarczego. EQUILIBRIUM 1-2 (1), 2008 r.). Jednym z nich jest HDI (Human Development Indeks) agregujcy trzy indeksy: oczekiwan dugo ycia, wskanik edukacji oraz przyrost PKB per capita wyraony w parytecie siy nabywczej (PPP). 37 UNDP – Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych, 2005. 38 Kubiczek A., Jak mierzy dzi rozwój spoeczno-gospodarczy krajów? Nierównoci Spoeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 38 (2/2014). 60 Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Cielik E. (2008): Wybrane alternatywne sposoby mierzenia poziomu rozwoju gospodarczego. EQUILIBRIUM 1-2 (1). Dybowski G. (2005): Globalne regulacje w wiatowym handlu ywnoci . Ocena wpywu na rozwój rolnictwa na wiecie [w:] Wpyw procesu globalizacji na rozwój rolnictwa na wiecie. Program Wieloletni 2005-2009, nr 17, IERiG-PIB, Warszawa. Dybowski G., Kobuszy ska M. (2009): Tendencje zmian wiatowych cen ywnoci i ich implikacje dla globalnego rynku ywnociowego – rozwaania na tle 67 Sesji Komitetu Towarowego FAO (CCP). Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 4. Human Development Report, United Nations Development Program, Oxford University Press, 2005 r. Human Development Report. United Nations Development Program, Oxford University Press, 2013 r. Innovation in Agriculture: a Key Process of Sustainable Development. Institutional Position, 2004. Kubiczek A. (2014): Jak mierzy dzi rozwój spoeczno-gospodarczy krajów? Nierównoci Spoeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 38. McCullough E.B., Pingali P.L., Stamonlis K.G. (2008): Small farms and the transformation of food systems [w:] The transformation of agri-food systems: globalization, supply chains and small holder farms. FAO papers, Rzym. Meadows D.H., Meadows D.L., Ronders J., Behrens W.W. (1973): Granice wzrostu. PWE, Warszawa. Najsbitt J. (1997): Megatrendy. Dziesi nowych kierunków zmieniaj cych nasze ycie. Zysk S-ka, Pozna . Najsbitt J. (1990): Megatrends 2000. Ten new directions for the 1990s. William and Morrow Company. Poczta W. (2015): Moliwoci trwaego i zrównowaonego rozwoju rolnictwa – refleksje na tle Deklaracji Warszawskiej [w:] Ekonomia jest pikna? Wydawnictwo Naukowe Scholar. Romer P. (1983): Dynamic Competitive Equilibria with Externalities Increasing Returns Unbounded Growth. University Chicago. Romer P. (1986): Increasing Returns and Long-Run Growth. Journal of Political Economy. Samuelson P. (2004): Where Ricardo and Mill rebut and confirm arguments of mainstream economists supporting globalization. Journal of Economic Perspectives, Summer. 61 16. 17. 18. 19. 20. 21. Solow R. (1970): Growth theory. An Exposition. The Millenium Development Goals Report. United Nations, New York 2013. Toffler A. (1997): Trzecia fala. PIW, Warszawa. Weis T. (2011): wiatowa gospodarka ywnociowa. Batalia o przyszo rolnictwa. Polska Akcja Humanitarna, Warszawa. World Development Report 2008. Agriculture for Development. Bank wiatowy, Waszyngton. Zegar J.S. (2015): Esej o kwestii agrarnej [w:] Ekonomia jest pikna? Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. 62 Aneks 1. Dynamika produkcji rolniczej w wybranych krajach (rok poprzedni = 100%) Kraje wiat Argentyna Australia Brazylia Chiny Egipt Francja Indie Indonezja Japonia Kanada Meksyk Niemcy Nigeria RPA Rosja USA W. Brytania 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 103,1 106,9 109,8 107,6 101,9 105,0 93,2 110,9 106,6 97,2 107,5 102,7 96,2 105,3 99,4 93,5 101,8 98,4 104,4 102,2 93,8 105,0 106,8 104,1 106,6 98,7 104,4 100,5 109,6 103,7 108,8 107,2 101,9 107,0 105,7 100,1 102,3 111,2 108,9 101,5 103,6 102,0 96,0 105,8 102,7 100,9 104,6 100,3 96,4 104,4 103,2 102,0 98,9 100,3 102,4 101,1 85,6 103,7 103,1 107,9 96,7 105,6 108,6 98,1 99,5 104,9 97,6 104,4 96,9 103,1 100,3 100,2 103,4 109,7 103,7 107,4 104,5 104,1 98,9 108,8 102,6 101,6 97,6 101,2 103,3 93,7 102,9 106,3 104,3 97,8 103,7 97,6 104,7 105,3 105,5 104,2 101,0 101,6 103,7 100,5 111,2 100,6 103,0 106,5 116,7 102,6 101,3 104,9 101,1 86,9 102,2 100,5 102,2 100,4 103,1 98,1 105,3 101,9 98,0 99,5 102,4 87,5 98,0 101,5 101,8 96,9 102,3 120,2 98,0 105,0 102,4 93,3 99,2 108,9 100,9 97,3 98,8 102,1 98,1 112,2 100,8 90,4 100,9 102,0 103,2 99,5 108,6 104,9 102,6 104,0 102,2 105,8 104,3 98,6 100,0 101,3 101,1 101,3 98,6 116,0 97,2 102,1 100,4 91,8 108,4 97,4 102,7 104,7 99,3 99,1 105,4 102,6 99,6 104,0 100,8 106,2 103,5 95,3 99,2 94,6 ródo: dane FAO. 63 Aneks 2. Plony zbó w wybranych krajach z 1 ha w dt Kraje 1995 2000 2005 2010 wiat 27,6 30,6 32,8 35,7 Argentyna 28,0 34,5 42,3 50,4 Australia 18,7 19,6 20,9 17,2 Brazylia 25,1 26,6 28,8 40,4 Chiny 46,6 47,6 52,3 55,3 Egipt 59,0 72,8 75,4 65,0 Francja 64,6 72,4 69,8 67,2 Indie 21,1 22,9 24,1 26,8 Indonezja 38,4 40,3 43,1 48,8 Japonia 48,3 50,7 50,3 58,5 Kanada 27,0 28,1 32,2 34,8 Meksyk 25,2 27,6 31,3 35,0 Niemcy 61,1 64,5 67,2 67,2 Nigeria 12,1 11,7 14,2 15,3 RPA 14,2 27,6 33,1 41,4 Rosja 12,2 15,6 18,6 18,4 USA 46,4 58,5 64,5 69,9 Wielka Brytania 68,7 71,6 72,0 69,5 ródo: dane FAO. 64 2012 36,2 41,6 22,3 45,8 58,4 72,7 75,2 29,5 50,8 61,3 35,4 34,5 69,0 15,1 36,9 18,6 59,2 62,1 Aneks 3. Przecitny roczny udój mleka w wybranych krajach od 1 krowy w tonach Kraje wiat Argentyna Australia Brazylia Chiny Egipt Francja Indie Japonia Kanada Meksyk Niemcy RPA Rosja USA 1995 2,1 3,7 4,6 0,8 1,6 1,0 5,5 0,8 6,2 6,4 4,1 5,4 3,4 2,2 7,4 2000 2,2 4,1 5,0 1,1 1,8 1,2 5,9 1,0 6,8 7,4 4,5 6,1 2,6 2,5 8,3 2005 2,3 4,7 5,2 1,2 2,5 1,4 6,3 1,1 7,2 7,5 4,5 6,8 3,5 3,2 8,9 2010 2,3 5,0 5,8 1,3 2,9 1,9 6,3 1,3 7,5 8,5 4,5 7,1 3,2 3,8 9,6 2012 2,3 5,4 5,6 1,4 3,0 2,1 6,6 1,2 7,8 8,8 4,5 7,3 3,4 3,9 9,8 ródo: dane FAO. Aneks 4. Udzia eksportu rolnego w eksporcie ogóem w wybranych krajach (% wartoci eksportu w USD) Kraje wiat Argentyna Brazylia Chiny Egipt Indie Indonezja Japonia Korea Pd. Meksyk Niemcy Nigeria RPA Rosja USA Wielka Brytania 1995 8,6 48,1 28,8 13,5 14,7 18,0 12,1 0,4 1,4 7,2 7,5 3,3 8,6 1,7 10,7 6,0 2000 6,5 41,0 23,2 7,1 10,6 11,6 7,5 0,3 0,9 4,4 4,4 1,4 7,4 1,1 7,2 5,9 ródo: dane FAO 65 2005 6,3 44,6 26,0 3,1 11,2 9,0 12,5 0,3 0,8 5,0 4,3 1,3 7,6 1,4 7,2 5,6 2010 7,2 47,9 31,7 2,8 10,6 8,8 19,4 0,4 0,8 2,7 5,3 1,3 7,5 1,5 9,4 5,9 2013 7,3 48,9 33,1 4,1 13,7 12,2 20,9 0,5 0,9 5,7 5,5 1,4 8,0 2,7 9,2 6,0 Aneks 5. Dynamika produkcji rolniczej w wybranych krajach (rok poprzedni = 100%) Kraje wiat Argentyna Australia Brazylia Chiny Egipt Francja Indie Indonezja Japonia Kanada Meksyk Niemcy Nigeria RPA Rosja USA W. Brytania 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 103,1 106,9 109,8 107,6 101,9 105,0 93,2 110,9 106,6 97,2 107,5 102,7 96,2 105,3 99,4 93,5 101,8 98,4 104,4 102,2 93,8 105,0 106,8 104,1 106,6 98,7 104,4 100,5 109,6 103,7 108,8 107,2 101,9 107,0 105,7 100,1 102,3 111,2 108,9 101,5 103,6 102,0 96,0 105,8 102,7 100,9 104,6 100,3 96,4 104,4 103,2 102,0 98,9 100,3 102,4 101,1 85,6 103,7 103,1 107,9 96,7 105,6 108,6 98,1 99,5 104,9 97,6 104,4 96,9 103,1 100,3 100,2 103,4 109,7 103,7 107,4 104,5 104,1 98,9 108,8 102,6 101,6 97,6 101,2 103,3 93,7 102,9 106,3 104,3 97,8 103,7 97,6 104,7 105,3 105,5 104,2 101,0 101,6 103,7 100,5 111,2 100,6 103,0 106,5 116,7 102,6 101,3 104,9 101,1 86,9 102,2 100,5 102,2 100,4 103,1 98,1 105,3 101,9 98,0 99,5 102,4 87,5 98,0 101,5 101,8 96,9 102,3 120,2 98,0 105,0 102,4 93,3 99,2 108,9 100,9 97,3 98,8 102,1 98,1 112,2 100,8 90,4 100,9 102,0 103,2 99,5 108,6 104,9 102,6 104,0 102,2 105,8 104,3 98,6 100,0 101,3 101,1 101,3 98,6 116,0 97,2 102,1 100,4 91,8 108,4 97,4 102,7 104,7 99,3 99,1 105,4 102,6 99,6 104,0 100,8 106,2 103,5 95,3 99,2 94,6 ródo: dane FAO. 66 Aneks 6. Zbiory zbó ogóem w mln ton Kraje wiat Argentyna Australia Brazylia Chiny Egipt Francja Indie Japonia Kanada Meksyk Niemcy RPA Rosja USA 1995 1895,1 224,3 27,4 49,6 416,1 16,1 53,5 210,0 11,4 49,3 26,9 39,9 7,5 61,9 277,6 2000 2058,2 38,8 34,4 45,9 405,2 20,1 65,7 234,9 10,4 51,1 28,0 45,3 14,5 64,3 342,6 2005 2266,0 38,2 39,8 55,7 427,8 22,4 64,1 240,0 10,2 51,0 29,1 46,0 14,2 76,6 366,4 2010 2476,5 47,1 33,5 75,2 496,9 19,5 65,6 267,8 11,4 45,7 34,9 44,3 14,7 59,6 401,7 2012 2545,0 41,0 43,4 89,9 540,8 23,8 71,0 286,5 11,7 50,1 33,6 44,9 14,3 68,8 357,0 ródo: dane FAO. Aneks 7. Zuycie nawozów mineralnych w kg na 1 ha uytków rolnych w przeliczeniu na czysty skadnik Kraje wiat Argentyna Australia Brazylia Chiny Egipt Francja Indie Japonia Kanada Meksyk Niemcy RPA Rosja USA 2002 29,3 6,5 5,1 28,0 85,4 370,9 130,7 89,1 309,5 39,0 14,2 152,9 8,6 7,7 47,1 2005 32,1 8,7 5,0 30,5 93,3 489,5 119,6 113,0 323,3 41,4 17,3 145,9 6,4 6,7 47,6 ródo: dane FAO. 67 2010 37,7 10,3 4,9 40,2 121,5 473,5 95,3 156,6 242,2 45,9 17,2 150,1 7,0 8,9 47,0 2012 39,5 10,3 5,2 47,9 133,9 446,1 86,8 142,6 241,9 52,2 15,6 141,3 7,7 8,8 49,8 Aneks 8. Produkcja mleka krowiego w mln ton Kraje wiat Argentyna Australia Brazylia Chiny Egipt Francja Indie Japonia Kanada Meksyk Niemcy RPA Rosja USA 1995 466,0 8,8 8,5 17,0 5,8 1,3 25,4 26,7 8,4 7,9 7,4 28,6 2,8 39,1 70,4 2000 492,9 10,1 10,8 20,4 8,3 1,6 25,0 33,0 8,5 8,2 9,3 28,3 2,5 32,0 46,0 2005 546,2 9,9 10,1 25,4 27,5 2,4 24,9 39,8 8,3 7,8 9,9 28,5 2,9 30,9 80,3 2010 602,4 10,5 9,0 30,7 35,7 3,0 23,3 54,9 7,7 8,2 10,7 29,6 3,2 31,6 87,5 2012 625,8 11,8 9,5 32,3 37,4 3,3 24,0 54,0 7,6 8,5 10,9 30,5 3,4 31,6 90,9 ródo: dane FAO. Aneks 9. Produkcja misa z uboju ogóem w mln ton Kraje wiat Argentyna Australia Brazylia Chiny Egipt Francja Indie Japonia Kanada Meksyk Niemcy RPA Rosja USA 1995 202,5 3,9 3,3 11,8 43,0 1,0 6,4 4,1 3,2 3,1 3,8 5,8 1,4 5,8 33,9 2000 229,9 4,1 3,7 15,4 56,0 1,3 6,5 4,4 3,0 4,0 4,5 6,3 1,7 4,4 37,7 2005 255,8 4,5 4,0 19,7 64,6 1,5 5,8 5,1 3,0 4,6 5,3 6,8 2,0 4,9 39,5 ródo: dane FAO. 68 2010 293,5 4,7 4,0 23,6 77,4 2,0 5,8 6,2 3,2 4,5 5,8 8,2 2,8 7,2 42,2 2012 302,4 4,7 4,2 25,0 79,4 2,0 5,7 6,3 3,3 4,5 6,1 8,2 2,8 8,1 42,5 Aneks 10. Plony zbó w wybranych krajach z 1 ha w dt Kraje wiat Argentyna Australia Brazylia Chiny Egipt Francja Indie Indonezja Japonia Kanada Meksyk Niemcy Nigeria RPA Rosja USA Wielka Brytania 1995 27,6 28,0 18,7 25,1 46,6 59,0 64,6 21,1 38,4 48,3 27,0 25,2 61,1 12,1 14,2 12,2 46,4 68,7 2000 30,6 34,5 19,6 26,6 47,6 72,8 72,4 22,9 40,3 50,7 28,1 27,6 64,5 11,7 27,6 15,6 58,5 71,6 ródo: dane FAO. 69 2005 32,8 42,3 20,9 28,8 52,3 75,4 69,8 24,1 43,1 50,3 32,2 31,3 67,2 14,2 33,1 18,6 64,5 72,0 2010 35,7 50,4 17,2 40,4 55,3 65,0 67,2 26,8 48,8 58,5 34,8 35,0 67,2 15,3 41,4 18,4 69,9 69,5 2012 36,2 41,6 22,3 45,8 58,4 72,7 75,2 29,5 50,8 61,3 35,4 34,5 69,0 15,1 36,9 18,6 59,2 62,1 Aneks 11. Przecitny roczny udój mleka w wybranych krajach od 1 krowy w tonach Kraje wiat Argentyna Australia Brazylia Chiny Egipt Francja Indie Japonia Kanada Meksyk Niemcy RPA Rosja USA 1995 2,1 3,7 4,6 0,8 1,6 1,0 5,5 0,8 6,2 6,4 4,1 5,4 3,4 2,2 7,4 2000 2,2 4,1 5,0 1,1 1,8 1,2 5,9 1,0 6,8 7,4 4,5 6,1 2,6 2,5 8,3 2005 2,3 4,7 5,2 1,2 2,5 1,4 6,3 1,1 7,2 7,5 4,5 6,8 3,5 3,2 8,9 2010 2,3 5,0 5,8 1,3 2,9 1,9 6,3 1,3 7,5 8,5 4,5 7,1 3,2 3,8 9,6 2012 2,3 5,4 5,6 1,4 3,0 2,1 6,6 1,2 7,8 8,8 4,5 7,3 3,4 3,9 9,8 ródo: dane FAO. Aneks 12. Warto dodana brutto w rolnictwie* w % (ceny biece) Kraje Argentyna Australia Brazylia Chiny Egipt Francja Indie Indonezja Japonia Kanada Meksyk Niemcy RPA Rosja USA 1995 5,7 3,7 5,8 20,0 16,8 2,9 26,8 15,4 1,6 2,9 4,4 1,1 3,9 7,7 1,5 2000 5,0 3,8 5,6 15,1 13,8 2,5 23,2 15,6 1,4 2,3 3,5 1,1 3,3 6,8 1,0 2005 9,4 3,0 5,7 12,1 14,4 2,0 18,7 13,1 1,2 1,9 3,4 0,8 5,0 5,0 1,0 2010 10,0 2,5 5,3 10,1 14,0 1,8 18,0 15,3 1,2 1,5 3,5 0,8 3,9 3,9 1,1 2012 9,0 2,4 5,2 10,1 14,8 2,0 17,4 14,4 1,2 1,5 3,5 0,8 3,9 3,9 1,1 * cznie z lenictwem i rybactwem. ródo: dane UN Statistical Division – National Accounts Main Agregated Database. 70 Aneks 13. Udzia eksportu rolnego w eksporcie ogóem w wybranych krajach (% wartoci eksportu w USD) Kraje wiat Argentyna Brazylia Chiny Egipt Indie Indonezja Japonia Korea Pd. Meksyk Niemcy Nigeria RPA Rosja USA Wielka Brytania 1995 8,6 48,1 28,8 13,5 14,7 18,0 12,1 0,4 1,4 7,2 7,5 3,3 8,6 1,7 10,7 6,0 2000 6,5 41,0 23,2 7,1 10,6 11,6 7,5 0,3 0,9 4,4 4,4 1,4 7,4 1,1 7,2 5,9 ródo: dane FAO. 71 2005 6,3 44,6 26,0 3,1 11,2 9,0 12,5 0,3 0,8 5,0 4,3 1,3 7,6 1,4 7,2 5,6 2010 7,2 47,9 31,7 2,8 10,6 8,8 19,4 0,4 0,8 2,7 5,3 1,3 7,5 1,5 9,4 5,9 2013 7,3 48,9 33,1 4,1 13,7 12,2 20,9 0,5 0,9 5,7 5,5 1,4 8,0 2,7 9,2 6,0 II. Czynniki konkurencyjnoci w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w wietle unijnej Strategii 2020 1. Wstp Badania klasyków i neoklasyków ekonomii politycznej, a take wspóczesnych badaczy problemu konkurencyjnoci koncentruj si przede wszystkim na poszukiwaniu czynników wyznaczajcych potencja konkurencyjny i pozycj konkurencyjn (wewntrzn, a przede wszystkim zewntrzn) gospodarki, jej sektorów i podmiotów. Rozwój teorii i bada w zasadzie sprowadza si do zwikszania liczby czynników (róde) konkurencyjnoci podmiotów gospodarczych na wszystkich poziomach gospodarki. Koncepcje dotyczce róde konkurencyjnoci zmieniay si od uproszczonych dynamicznych modeli z rosnc liczb zmiennych objaniajcych ksztatowanie si konkurencyjnoci. Wyjanianie zjawiska konkurencyjnoci dokonywane jest obecnie w ramach tzw. teorii syntetycznych, próbujcych ujmowa w jednej teorii czynniki konkurencyjnoci przedstawione w teoriach wymiany midzynarodowej (teorie handlu midzynarodowego, wymiany usug i migracji czynników produkcji), teoriach lokalizacji, wzrostu gospodarczego oraz teoriach zarzdzania. Przeomowy i syntetyczny charakter miaa bez wtpienia koncepcja przewag konkurencyjnych Portera (1980). Przeomowy charakter bada Portera polega przede wszystkim na traktowaniu zjawiska konkurencyjnoci wielowymiarowo, a równoczenie w ujciu dynamicznym z uwzgldnieniem efektów synergii, tj. jako ukad czynników wzajemnie powizanych, w których zmiana jednego czynnika powoduje zmian caego ukadu czynników stanowicych ródo przewag konkurencyjnych na arenie midzynarodowej. Bardzo wane dla analiz przewag konkurencyjnych jest stwierdzenie Portera, e budowanie przewagi konkurencyjnej w oparciu o jeden czy dwa czynniki moe i czsto prowadzi do braku moliwoci jej utrzymania w duszym okresie czasu. Model Portera jest zwizany z handlowym nurtem bada konkurencyjnoci nawizujcej do róde przewag konkurencyjnych w aspekcie pozycji bran, a konkretnie ich produktów na rynku midzynarodowym. Czynniki determinujce konkurencyjno sektorów wyznaczaj jednoczenie produktywno zasobów, która wedug Portera jest synonimem konkurencyjnoci (kosztowy aspekt bada konkurencyjnoci). Za gówne czynniki konkurencyjnoci (produktywnoci) ujte w koncepcji diamentu przewag konkurencyjnych Porter uwaa: pozycj zajmowan przez dane kraje pod wzgldem zasobów czynników produkcji, ale gównie ich jakoci (wykwalifikowana sia robocza, nowoczesno i konkurencyjno zastosowanego kapitau); 73 wielko, struktur i tempo wzrostu krajowego popytu. Potrzeby zgaszane przez konsumentów (gównie krajowych) powoduj doskonalenie jakoci i unowoczenienie oferty podaowej (Olczyk 2008); obecno (lub nieobecno) w danym kraju nowoczesnych bran pokrewnych i wspierajcych poszczególne brane gospodarki narodowej – wpyw na jako czy/i obnienie kosztów produkcji w badanej pod wzgldem konkurencyjnoci gazi gospodarki. Ten czynnik przewag konkurencyjnych nie by, przed Porterem, uwzgldniany przez innych teoretyków i badaczy konkurencyjnoci; warunki wyznaczajce w danym kraju sposób tworzenia i organizowania firm oraz zarzdzania nimi, a take charakter rywalizacji krajowej. Chodzi tu gównie o rónice w poszczególnych krajach dotyczce m.in. systemów motywacji firm, celów stawianych przez nie do realizacji, koncentracji silnych producentów lokalnych. Czynnik ten, wpisujcy si w teorie mikroekonomiczne, uwzgldniany jest równie przez Portera w jego koncepcji piciu si konkurencyjnoci39. Diament przewag konkurencyjnych Portera uzupeniony zosta przez Dunninga (1992) o polityk ekonomiczn pa stwa, tzw. czynnik losowy, oraz transnarodow dziaalno gospodarcz korporacji zagranicznych (WKT). Pa stwo powinno stymulowa popyt podmiotów bran na zaawansowane technologie i popiera krajow rywalizacj. Czynnik losowy, nazywany szans (chance) obejmuje wpyw na ksztatowanie si przewag konkurencyjnych zdarze , najczciej niezalenych od poszczególnych krajów (rewolucje technologiczne, zmiany popytu wewntrznego i zewntrznego, zdarzenia polityczne). Czworobok Portera, po uzupenieniu o uwagi Dunninga, stanowi w zasadzie najlepsz baz do zrozumienia i badania czynników przewag konkurencyjnych firm, sektorów i gospodarek narodowych. 39 Siy te to: groba wejcia nowych produktów na rynek, groba pojawienia si towarów substytucyjnych, sia przetargowa nabywców (stopie zorganizowania nabywców), sia przetargowa dostawców (dziaania marketingowe firm, dostp do kanaów dystrybucji) i rywalizacja midzy podmiotami funkcjonujcymi w poszczególnych sektorach gospodarki (Porter 1980). 74 Rys. 1. Determinanty midzynarodowej konkurencyjnoci krajów (narodów) wedug M. E. Portera z uwzgldnieniem uwag J. H. Dunninga Szansa Strategia firm struktura i rywalizacja Dziaalno WKT Warunki popytowe Warunki zasobowe Przemysy pokrewne i wspierajce Pa stwo ródo: Dunning, 1992. Porter, który opar diament przewag konkurencyjnych o wyniki bada empirycznych prowadzonych w rozwinitych krajach wiata i w odniesieniu do dziaalnoci przemysowej, szczególn uwag w procesie budowania konkurencyjnoci zwraca na cige i znaczce inwestycje, w tym dotyczce gównie rozwiza innowacyjnych. Twierdzi równie, co jest istotne w procesie konkurowania, e konkurencyjno nie jest zarezerwowana wycznie dla krajów dobrze zaopatrzonych w czynniki produkcji. Najistotniejsze jest „kreowanie” przewag konkurencyjnych, co wskazuje zreszt na ogromne znaczenie czynnika ludzkiego w budowaniu przewag konkurencyjnych. W duym stopniu w oparciu o badania Portera utworzone zostay i publikowane s rankingi konkurencyjnoci midzynarodowych organizacji gównie Midzynarodowego Instytutu Zarzdzania Rozwojem (IMD) i wiatowego Forum Ekonomicznego (WEF). Rankingi konkurencyjnoci prowadzone przez te instytucje odnosz si do róde konkurencyjnoci ocenianych na poziomie kraju, a ich wyniki s wskazówk dla administracji rzdowej w zakresie strategii konkurowania, a tym samym postpu w tworzeniu warunków dla kreowania konkurencyjnoci w podmiotach gospodarczych (Jankowska 2008). Zalet rankingów jest bez wtpienia bardzo szerokie ujcie róde przewag konkurencyjnych na poziomie poszczególnych krajów. Liczba róde konkurencyjnoci, ujtych w poszczególnych filarach, przekracza kilkaset. W grupach róde konkurencyjnoci ujmowane s 75 i poddawane ocenie przede wszystkim: uwarunkowania makroekonomiczne (stan budetu pa stwa, poziom inflacji, otoczenie instytucjonalne, przestrzeganie praw wasnoci, bezpiecze stwo dziaania firm), infrastruktura (kolejowa, portowa, telefoniczna, zdrowia, edukacji), stan technologii, dopyw bezporednich inwestycji zagranicznych, efektywno rynku pracy i rynków finansowych, warunki dla wprowadzania innowacji (liczba i jako instytucji naukowo-badawczych, poziom rozwoju rodowiska biznesowego). W raportach i rankingach WEF, wzorujc si na badaniach Portera, okrela si wano róde konkurencyjnoci na poziomie kraju w zalenoci od stopnia ich rozwoju. Dla krajów, których rozwój oparty jest o wykorzystanie podstawowych czynników produkcji, najistotniejsze s uwarunkowania makroekonomiczne i podstawowa infrastruktura, a dla krajów, których rozwój dokonuje si poprzez wzrost efektywnoci – technologia i efektywno rynków, szkolnictwo wysze za dla krajów, których rozwój dokonuje si w oparciu o innowacyjno – warunki stwarzane dla jej rozwoju40. Równowano czynników konkurencyjnoci na wszystkich poziomach jej badania nie zmienia faktu, e rzeczywisto gospodarcza czy spoeczna i jej zmiany podnosz lub zmieniaj wag poszczególnych czynników traktowanych jako koo napdowe konkurencyjnoci lub te stwarzaj konieczno pooenia szczególnego nacisku na popraw i rozwój jednego ze róde przewag konkurencyjnych. Zmienia si zatem sia oddziaywania poszczególnych czynników na zdolno konkurencyjn. We wspóczesnym, globalnym wiecie coraz wikszego znaczenia nabiera funkcjonowanie podmiotów gospodarczych w oparciu o zasad: wiedzie szybciej, reagowa natychmiast i podejmowa waciwe decyzje, ale te dziaa lepiej i mniejszym kosztem. Liczy si wic dostp do informacji, traktowanej przez niektórych badaczy konkurencyjnoci jako pity, po kapitale, ziemi, pracy i organizacji zasób czynników produkcji, szybko reakcji na pozyskiwane informacje, a take zdobycie pozycji wyróniajcej poszczególnych uczestników rynku sporód in 40 Porter wyrónia cztery grupy krajów: gospodarka oparta na podstawowych czynnikach produkcji, gospodarka oparta na inwestycjach, na innowacjach i na bogactwie. Bossak i Bie kowski (2004) dziel kraje na pi grup. Pierwsza grupa to kraje o wzgldnej obfitoci zasobów naturalnych i korzystnych warunkach naturalnych dla rozwoju rolnictwa, co sprzyja niskim kosztom i cenom surowca oraz produktów rolnych. Druga grupa to kraje rozwijajce produkcj przemysow w oparciu o niskie koszty siy roboczej i przy wykorzystaniu standardowych technologii. Trzecia grupa obejmuje kraje opierajce rozwój na efektywnym wykorzystaniu zasobów (reformy gospodarcze, otwarto gospodarki, efektywno mechanizmu rynkowego). Konkurencja opiera si wci o niskie ceny, ale z coraz wikszym dostosowaniem do potrzeb rynku i wzrocie znaczenia innowacji. Czwarta grupa to kraje o osabionym wpywie na konkurencyjno przewag cenowych i wzrocie znaczenia konkurencji pozacenowej, gównie jakoci. W pitej grupie ronie znaczenie innowacyjnoci. 76 nych konkurentów, gównie poprzez innowacje i kreowanie marki firmy czy produktu. Podstawowego znaczenia nabiera wic: rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz sprawny i skuteczny marketing, logistyka, a take innowacyjno dziaania podmiotów rynku, nie tylko w procesie produkcji, ale te w innych obszarach funkcjonowania podmiotów gospodarczych. Budowanie przewag konkurencyjnych przy wykorzystaniu tych róde zaley przede wszystkim od jakoci czynników produkcji, a gównie czynnika pracy (poziom wyksztacenia, wiedza, przygotowanie zawodowe itp.). Koem napdowym poprawy konkurencyjnoci jest wic we wspóczesnym wiecie przede wszystkim wiedza. ródem konkurencyjnoci we wspóczesnym, globalnym wiecie moe by (cho nie zawsze jest) wzrost dostpu do wiedzy technicznej i naukowej poprzez wspóprac w ramach firm transnarodowych (WKT). Przepywy wiedzy technicznej i kapitau produkcyjnego realizowane poprzez wielkie korporacje midzynarodowe, w formie bezporednich inwestycji zagranicznych (BIZ) czy zakupu produktów – noników postpu technicznego oraz licencji i patentów, jak pisze Misala (2011) i jak uwaa wielu innych teoretyków i badaczy konkurencyjnoci, umoliwiaj popraw efektywnoci wykorzystania czynników produkcji i budowanie przewag konkurencyjnych podmiotów, sektorów i gospodarek krajowych. Pozytywny wpyw przepywów kapitaowych w ramach korporacji midzynarodowych i bezporednich inwestycji zagranicznych na ksztatowanie si przewag konkurencyjnych, w aspekcie zarówno poprawy jakoci siy roboczej, jak i poziomu wiedzy technicznej, dotyczy moe zarówno krajów „dawców”, jak i krajów „goszczcych”. Przepywy kapitaowe stwarzaj szanse przechodzenia gospodarek (i ich sektorów) na kolejne etapy rozwoju wice si ze zmian relacji czynników wytwórczych i popraw ich jakoci (Frejtag-Mika 2009). We wspóczesnym wiecie coraz wikszego znaczenia nabiera problem jakoci i bezpiecze stwa ywnoci oraz ochrony rodowiska naturalnego. Dobra jako ywoci i jej bezpiecze stwo to coraz czciej gówne kryteria wyboru produktów dokonywanych przez spoecze stwa krajów zamonych – bardziej rozwinitych gospodarczo. Std ródem konkurencyjnoci produktów rolnych i spoywczych jest i bdzie w coraz wikszym stopniu stosowanie technologii produkcji sprzyjajcych ochronie rodowiska i odnawialnoci zasobów przyrody (rolnictwo zrównowaone), a jednoczenie gwarantujcych wysok, z punktu widzenia bezpiecze stwa ywnoci, jako produktów. Z problemem bezpiecze stwa ywnoci wie si jej dostosowanie do wymogów zdrowotnych konsumentów (gównie produkty mniej kaloryczne i niezawierajce dodatków niesprzyjajcych ochronie zdrowia konsumentów). Budowanie przewag konkurencyjnych w oparciu o wiedz, a równoczenie zdolnej do zrównowaonego rozwoju przy zachowaniu wzrostu zatrudnienia i spój- 77 noci spoecznej to podstawowe cele strategii rozwoju UE zawarte w Strategii Lizbo skiej z 2000 r., zmodyfikowanej Strategii Lizbo skiej z 2005 r. oraz Strategii 2020. Realizacja celów zawartych w Strategii 2020 doprowadzi ma do uczynienia z UE najbardziej konkurencyjnej, opartej na wiedzy gospodarki wiata. Strategia 2020 (a przedtem Strategia Lizbo ska) to jedna z najbardziej syntetycznych, wielowymiarowych, a zarazem dynamicznych ocen i strategii konkurencyjnoci. Strategia 2020 jest odpowiedzi na wyzwania stawiane przez wspóczesn rzeczywisto gospodarcz i spoeczn, przy równoczesnym wykorzystaniu moliwoci wspódziaania w ramach zintegrowanych gospodarek. Strategia wyznacza instrumenty i cele realizacji polityki gospodarczej w krajach czonkowskich UE. To swego rodzaju plan budowy w Europie zintegrowanej gospodarki midzynarodowej (Misala 2011). 2. Koncepcja i istota gospodarki opartej na wiedzy Rozwój spoeczno-gospodarczy w wiecie zawsze by zwizany i zaleny od wiedzy. Jest to oczywiste, bowiem wiedza i jej doskonalenie s nieodcznie zwizane z naturalnym deniem czowieka do zmian i wykorzystania umiejtnoci i dowiadcze nagromadzonych w przeszoci. Tym niemniej w postindustrialnej fazie rozwoju gospodarki wiatowej (po fazie rolniczej i przemysowej) charakteryzujcej si globalizacj szeroko pojtych dziaa gospodarczych i przepywów dóbr, kapitau i usug skumulowana wiedza staje si podstawowym czynnikiem rozwoju i wrcz materialn podstaw gospodarki przemysowej (Kleer 2003). T materialn podstaw rozwoju i konkurencyjnoci we wspóczesnym wiecie okrela si „gospodark opart na wiedzy”41. Tak jak w odniesieniu do konkurencyjnoci nadal brak jest jednej, ogólnej akceptowanej definicji „gospodarki opartej na wiedzy”. Tym niemniej w wikszoci z nich wskazuje si na dominujce znaczenie wiedzy jako czynnika determinujcego skal wzrostu gospodarczego, podstawowy zasób gospodarek czy podmiotów gospodarczych (Zienkowski 2004) i równoczenie gówne ródo przewag konkurencyjnych (Komi ski 2001). W niektórych definicjach okrela si gospodark opart na wiedzy jako zespó dziaa (idei) zwizanych z promowaniem rozwoju wiedzy we wszystkich dziedzinach dziaa (Madej 2006). W innych podkrela si dominujc rol i znaczenie wiedzy jako czynnika poprawy efektywnoci gospodarowania (Bank wiatowy 2000). W raporcie OECD z 1996 r. (The Knowledge Based Economy) podkrela si znaczenie praktycznego wykorzystania wiedzy i informacji w rozwoju gospodarczym. W niektórych defini 41 Pojcia spoecze stwo wiedzy i gospodarka wiedzy po raz pierwszy do literatury ekonomicznej wprowadzi Drucker (1995). Drucker, formuujc te pojcia, opar si na dowiadczeniach krajów wysokorozwinitych, w tym gównie gospodarki ameryka skiej i japo skiej. 78 cjach gospodarki opartej na wiedzy uwypukla si znaczenie technologii informacyjno-komunikacyjnych jako czynnika przyspieszajcego wzrost gospodarczy i popraw wydajnoci czynników produkcji (Pitkowska 2002). Podstawowe cechy opisujce i wyróniajce gospodark opart na wiedzy sprowadzaj si do: x traktowania wiedzy jako najwaniejszego czynnika produkcji (wytwórczego); x powszechnego stosowania technologii informacyjno-komunikacyjnych; x kreowania w oparciu o wiedz nowych lub ulepszonych produktów przy wykorzystaniu rozwiza innowacyjnych; x wzrostu w odniesieniu do caej gospodarki znaczenia sektora usug; x zwikszenia roli i znaczenia w procesie rozwoju i budowaniu przewag konkurencyjnych jakoci kapitau ludzkiego mierzonego gównie poziomem wyksztacenia, cho formalny poziom wyksztacenia nie obrazuje w peni stanu wiedzy spoecze stwa i uczestników ycia gospodarczego. Stan wiedzy jest szczególnie istotny w odniesieniu do kadry kierowniczej i menaderskiej; x wzrostu niepewnoci i ryzyka w prowadzeniu dziaalnoci gospodarczej, z czym wie si wzrost roli i znaczenia w rozwoju gospodarki, podmiotów gospodarczych i spoecze stwa czynników w duej mierze niematerialnych decydujcych o jakoci i wykorzystaniu czynników wytwórczych. Ryzykiem obcione jest wprowadzanie na rynek produktów nowych, ulepszonych, o duym adunku ucielenionej wiedzy. Jednoczenie gospodarka oparta na wiedzy wykazuje wyrane cechy „nietrwaoci”, co w sposób oczywisty wynika ze stale dokonujcego si rozwoju i postpu nauk we wszystkich dziedzinach gospodarki i szerzej dziaalnoci ludzi. Tak wic we wspóczesnym wiecie ma miejsce zmiana modelu (wzorca, paradygmatu) rozwoju gospodarczego wiata, polegajcego na dominujcej roli ucielenionej i nieucielenionej wiedzy i przechodzenia z fazy rozwoju przemysowego do fazy postindustrialnej. Obecny paradygmat rozwoju gospodarczego, a zarazem konkurencyjnoci gospodarki i jej podmiotów charakteryzuje si, wynikajc z cigych zmian gównego zasobu spoecze stwa, tj. wiedzy, koniecznoci ustawicznego pomiaru parametrów okrelajcych rozwój gospodarczy i konkurencyjno. Jest oczywiste, e wspóczesny paradygmat rozwoju, tj. rozwój gospodarczy i budowanie konkurencyjnoci w oparciu o wiedz nie powoduje dezaktualizacji adu ekonomicznego, zawartego w dotychczasowych teoriach badawczych czynników rozwoju gospodarczego i poprawy konkurencyjnoci. Gospodarki oparte na wiedzy zmierzaj gównie do zbudowania konkurencyjnoci poprzez nadanie produktom cech „odróniajcych” je od oferowanych przez konkurentów. Jest to zdaniem Portera (1980) podstawowy, obok jednostkowych 79 kosztów wytwarzania, czynnik wikszej ni innych konkurentów obecnoci na rynkach zbytu. Nowoczesne rozwizania techniczne, technologiczne czy organizacyjne maj te wpyw na poziom kosztów produkcji. Paradygmat rozwoju gospodarki opartej na wiedzy jest mocno osadzony Zbadaniach i koncepcjach Portera, które sformuowane zostay przede wszystkim przy wykorzystaniu zaoe teorii neotechnologicznych i neoczynnikowych. W obu tych teoriach zwraca si uwag na, wynikajc z wiedzy ogólnej i zawodowej, jako pracy. Zrónicowanie jakoci czynnika pracy, a wic poziomu wiedzy, jest istotnym czynnikiem wpywajcym na obecno produktów poszczególnych sektorów i podmiotów na rynku krajowym, a gównie na rynkach zagranicznych. cile z problemem wiedzy powizana jest, zawarta w koncepcjach neotechnologicznych, teoria luki technologicznej i cyklu ycia produktu. Na przywództwo poszczególnych krajów w handlu midzynarodowym w duym stopniu wpywa relatywnie wysoki potencja technologiczny odzwierciedlajcy wiksze ni w innych krajach nakady ponoszone na rozwój kapitau ludzkiego, a wic na wiedz oraz na odpowiednie wyposaenie techniczne. W cyklu ycia produktu znaczenie wiedzy (gównie jakoci siy roboczej) jest najwiksze w fazie pierwszej, tj. wytwarzania nowego produktu (podmiot gospodarczy bdcy innowatorem). Zmiany technologiczne, innowacyjne, ale take dotyczce sposobu organizacji produkcji, sprzeday, zarzdzania, zalene s przede wszystkim od jakoci kadry kierowniczej, menaderskiej, która ma bardzo istotny wpyw na stopie „nowoczesnoci” podmiotów gospodarczych i pozycj wytwarzanych przez nie produktów na rynkach zbytu. Trzeba wyranie podkreli, e oparcie rozwoju przede wszystkim na wiedzy i zaliczenie krajów (i firm) do grupy innowatorów jest moliwe w obszarach geograficznych (krajach) wyej rozwinitych gospodarczo dysponujcych odpowiednim potencjaem technologicznym, ludzkim, sprzyjajcym dla tego typu rozwoju otoczeniem instytucjonalnym, ale równie spoecznym (Wydymus, Godkowska 2013). Równie jednak w krajach (i firmach) zaliczanych do imitatorów zastosowanie rozwiza opracowanych w krajach innowatorach nie jest moliwe bez odpowiedniej jakoci czynnika pracy, szerokiego korzystania z technologii informacyjnych i oczywicie wystarczajcego zaplecza finansowego. Ponadto take w krajach, których nie mona zaliczy do grupy innowatorów, wprowadzane s „oryginalne” rozwizania innowacyjne, gównie z zakresu metod i sposobów organizacji produkcji i sprzeday. Rozwizania te pozwalaj na uzyskanie przewagi konkurencyjnej w dziedzinach, w których zostay one wprowadzone, ale nie maj charakteru „globalnego” w rozumieniu pojcia kraju czy firmy bdcych innowatorami w skali midzynarodowej i nie speniaj kryteriów tzw. rynków prowadzcych. 80 Cechy gospodarki opartej na wiedzy odnosz si do caych gospodarek, ich sektorów oraz poszczególnych podmiotów. Czynniki rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, tak jak wszystkie czynniki konkurencyjnoci, podzieli mona na zewntrzne i wewntrzne. Dotyczy to take sektora rolno-spoywczego. Czynniki zewntrzne na poziomie poszczególnych gospodarek sprowadzaj si do stopnia rozwoju sieci informacyjnej w wiecie i Europie oraz stopnia rozwoju w UE (i wiecie) sieci edukacyjnej w obszarze sektora rolno-spoywczego (dostp do edukacji i wiedzy powizany z teori wymiany czynników produkcji – w tym przypadku siy roboczej). Istotny jest te poziom wiatowej technologii produkcji w przemyle spoywczym oraz technik i systemów upraw w rolnictwie (moliwy efekt imitacyjny). Czynniki wewntrzne na poziomie gospodarki to przede wszystkim rozwizania legislacyjne, fiskalne i organizacyjne pozwalajce na najpeniejsze wykorzystanie szeroko rozumianych osigni naukowotechnicznych w wiecie i Europie. Te same czynniki poszerzone o rozwizania prawne i legislacyjne dotyczce implementacji osigni naukowych i technologicznych oraz kreowania postpu s czynnikami zewntrznymi dla podmiotów poszczególnych sektorów – w tym podmiotów sektora rolnego i spoywczego. Czynnikiem zewntrznym dla podmiotów bran s te uwarunkowania makroekonomiczne (w tym zwaszcza stan finansowy pa stwa), od których zaley wielko nakadów na badania i rozwój ze rodków budetowych, ale te w duym stopniu skala pozyskiwania rodków na te cele z funduszy unijnych. Czynniki wewntrzne na poziomie sektora dotycz przede wszystkim struktury agrarnej rolnictwa oraz struktury podmiotowej firm przemysu spoywczego pod wzgldem wielkoci ich produkcji i zatrudnienia. Uwarunkowana w bardzo duym stopniu wielkoci podmiotów rynku ich kondycja ekonomiczna jest podstawowym czynnikiem absorpcji i kreacji postpu naukowego, technicznego, ale te poziomu wyksztacenia kierujcych podmiotami (dotyczy to przede wszystkim podmiotów rolnych). Wielko podmiotów w istotny sposób decyduje te o „opacalnoci” i moliwoci stosowania nowoczesnych rozwiza naukowo-technicznych, korzystania z systemów informacyjnych, tworzenia wasnej bazy naukowo-badawczej czy systemów szkolenia (firmy przetwórcze). Czynnikiem wewntrznym na poziomie sektorów jest równie system funkcjonujcych w ich ramach wzajemnych powiza podmiotów gospodarczych w zakresie przepywu informacji i wiedzy (powizania pionowe i poziome, system klastrów) i powiaza jednostek gospodarczych z orodkami naukowo-badawczymi i doradczymi. Na szczeblu mikro, oprócz sytuacji finansowej i ekonomicznej podmiotów, podstawowe znaczenie ma jako kadry kierowniczej (lub kierujcych gospodarstwami rolnymi) decydujca o przedsibiorczoci podmiotów w zakresie „inteligentnego rozwoju”. Tak jak w odniesieniu do wszystkich 81 czynników konkurencyjnoci, postp w zakresie poprawy jakoci siy roboczej, rozwoju systemów informacyjnych i wprowadzania rozwiza innowacyjnych w wikszoci gospodarstw rolnych uzaleniony jest przede wszystkim od stopnia wsparcia zewntrznego. W rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i budowania w oparciu o jej osignicia przewagi konkurencyjnej nastpuje uwypuklenie roli i znaczenia czynnika popytu i swoistego przesunicia wpywów od producenta do konsumenta (Dworak i.in. 2014). O sukcesie rozwoju krajów i firm oraz konkurencyjnoci wewntrznej i zewntrznej podmiotów decyduje gównie akceptacja nowych rozwiza produktowych i technologicznych przez odbiorców produktów. Ogromnego znaczenia nabieraj wic umiejtnoci marketingowe i menaderskie czynnika pracy. Tak wic wspóczesne teorie rozwoju gospodarczego i konkurencyjnoci oparte o wykorzystanie wiedzy (zdobywanej przez uczenie si i dowiadczenie) nawizuj nie tylko do teorii neoczynnikowych i neotechnologicznych, ale równie do teorii popytowych, a zwaszcza teorii zrónicowania produktów (Misala 2011). Wedug tej teorii istnieje cisy zwizek intensywnoci obrotów midzynarodowych z ich dywersyfikacj, zwikszajc si wraz ze wzrostem dochodów konsumentów. Dywersyfikacja popytu i obrotów handlowych ma bezporedni zwizek z lokowaniem na rynku produktów zawierajcych duy adunek wiedzy ucielenionej. Moliwoci rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i korzyci wynikajce z jej stosowania najwiksze s w odniesieniu do krajów i firm relatywnie bogatych. Rola krajów mniej zasobnych finansowo sprowadza si przede wszystkim do stwarzania warunków do jak najlepszego stosowania wiatowych osigni w produkcji, sprzeday i marketingu. Szanse te zwiksza upowszechnienie rozwiza wynikajcych z osigni szeroko rozumianej wiedzy i nauki w globalnym, wspóczesnym wiecie poprzez rozbudowany wiatowy system komunikacyjno-informacyjny, jak i przepywy towarów, a zwaszcza kapitau. 82 Ryys. 2. Gówne cechyy gospodaarki oparteej na wieddzy Wysokka jako kapiitau ludzkiego Dua sskala wykorzy ystania technollogii informaccyjno-koomunikacyjnych Nieepewno i ryzzyko Gosppodarka oparrta nna wiedzy Duaa dynamika zm mian i przewaag konkurencyjnych Kreatywno Inno owacje ródo: opracowannie wasne. 3. S Strategia Lizbosk ka i Strateegia 2020 0 R Realizacjaa zaoe gospodarrki oparteej na wiedzy przyjjta zostaa jako podstaw wowy ceel strategii rozwojuu krajów UE. Plaan rozwoj u dla caej UE w oparrciu o GO OW po raz pierwszyy okrelony y zosta na n Szczyciie Rady Europejskiej w Lizboniee w marcu u 2000 r. Przyjta w Lizbonie strategiia rozwoju u miaa uczynii ze Wspólnoty najjbardziej kkonkurenccyjn, opaart na wieedzy gosp podark wiata,, zdoln do d trwaeg go i zrównnowaoneego rozwo oju42. Zgoddnie ze Sttrategi podstaw w rozwooju gospod darki UE m miay by, gównie oparte o rrozbudowane badania naukowe,, innowaccje, rozwóój spoeczze stwa in nformacyjjnego i poprawa system mu edukacjji. Realizaacja tych ggównych celów Strrategii dokkonana by miaa przedee wszystkim m poprzezz: x iinwestycjee w badan nia i rozwóój innowaacji (m.in. utworzeniie Europejjskiego O Obszaru Bada B i In nnowacji). Ustalono o, e w okrresie do 22010 r. udzzia nakkadów naa badania i rozwój ((B+R) stan nowi bd dzie 3% PK KB; x ttworzenie bodców i zacht ddla rozwoju u przedsib biorczoci poprzez eliminae ccj barier administra a acyjnych i ffinansowy ych i wsparrcie adminiistracji rzdowej; x lliberalizaccj i integ gracj obsszarów nieeobjtych do 2000 r. funkcjo onowanniem zasaad wspólneego rynkuu, tj. teleko omunikacjji, transpoortu, usug g finanssowych, pocztowyc p ch i energeetyki. P Ponadto w Strategiii Lizbo sskiej przeewidziano dziaaniaa majce na n celu wzrostt zatrudnieenia, reform systeemu zabezzpiecze spoeczny s ych, ogran niczenie 42 Przycczyn przyjcia Strateg gii byo poszzukiwanie sposobów s i metod przyyspieszania rozwoju gospodaarczego UE E, wobec wy yranego jeego zahamo owania w laatach dziew widziesity ych i rosncej ddysproporcjji poziomu podstawow wych wskaników rozw woju we W Wspólnocie i najbardziej rozzwinitych gospodarczzo krajów w wiata – gów wnie USA (Sulmicka ( 22005). 83 biedy i wykluczenia spoecznego. Zaoono wzrost zatrudnienia mczyzn do 70%, a kobiet do 60% ogólnej populacji w wieku produkcyjnym. Wychodzc naprzeciw niekorzystnym zmianom klimatycznym i degradacji rodowiska naturalnego, zaoono równie dziaania na rzecz ochrony przyrody. Realizacja Strategii Lizbo skiej nie przyniosa oczekiwanych rezultatów, gównie w wyniku braku akceptacji spoecznej dla indywidualnej odpowiedzialnoci i ograniczenia opieku czej roli pa stwa, zbyt duej liczby celów i priorytetów i czsto trudnych do jednoczesnej realizacji zasad i celów spójnoci spoecznej i wymogów dotyczcych wzrostu konkurencyjnoci poprzez mechanizm rynkowy (Niklewicz-Pijaczy ska 2011). W zmodyfikowanej Strategii z 2005 r. cele do realizacji zostay uproszczone i sprowadzay si do ustalenia przecitnego tempa wzrostu gospodarczego w UE na 3% rocznie, stworzenia do 2010 r. 6 mln nowych miejsc pracy, otwarcia rynku usug we Wspólnocie, a przede wszystkim zwikszania wydatków na nauk, badania i rozwój. Kontynuacj gównych zaoe Strategii Lizbo skiej (i zmodyfikowanej Strategii Lizbo skiej) jest przyjta do realizacji w UE w 2010 r. Strategia 2020. W obecnej Strategii (Strategia Europa 2020) zachowane zostay podstawowe cele unijnych reform, tzn. przyspieszenie wzrostu gospodarczego i zwikszenie zatrudnienia w UE. Jednoczenie obecny model rozwoju w wikszym ni dotychczas stopniu ma si opiera na trzech wzajemnie uzupeniajcych si priorytetach (filarach). S to: I. inteligentny wzrost – oparty na wiedzy i innowacjach; II. wzrost zrównowaony – zmierzajcy do zwikszenia znaczenia gospodarki niskoemisyjnej, efektywnie korzystajcej z zasobów i konkurencyjnej; III. wzrost sprzyjajcy wczeniu spoecznemu – wspieranie wzrostu zatrudnienia przy równoczesnej spójnoci gospodarczej, spoecznej i terytorialnej. W ramach filaru I, cile zwizanego z rozwojem gospodarki opartej na wiedzy, podstawowe znaczenie maj: innowacje, edukacja oraz rozwój sieci informacyjnych. Realizacji tych celów zawartych w inicjatywach przewodnich (tab. 1) sprzyja ma wzrost dostpu do róde finansowania inwestycji zwizanych z innowacjami, zwikszenie atrakcyjnoci szkolnictwa wyszego w wymiarze midzynarodowym, upowszechnianie dostpu do szerokopasmowych czy internetowych i korzystanie z jednolitego rynku cyfrowego w UE przez przedsibiorstwa i gospodarstwa domowe. W filarze II (wzrost zrównowaony i konkurencja) ideami przewodnimi s dziaania zmierzajce do zmniejszenia poziomu zanieczyszczenia rodowiska (odejcie od gospodarki opartej na wglu na rzecz róde odnawialnych, modernizacja dziau transportu) oraz dziaania prowadzce do poprawy otoczenia bizne- 84 sowego i wsparcia rozwoju przedsibiorstw (gównie maych i rednich)43. W filarze III celem jest wspieranie poprawy rynku pracy (wzrost mobilnoci rynku pracy, rozwój umiejtnoci, dostosowanie iloci i jakoci pracy do struktury zapotrzebowania gospodarki) oraz ograniczenie ubóstwa poprzez szersze wczenie ludzi biednych i wykluczonych do ycia spoecznego44. Oba te filary nie maj bezporedniego odniesienia do gównych zaoe i definicji rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Jest jednak oczywiste, e przykadowo poprawa otoczenia biznesowego musi mie wpyw na wyzwolenie inicjatyw dotyczcych innowacyjnoci i szerszej aktywnoci podmiotów rynku w pogbianiu wiedzy. Wzrost mobilnoci rynku pracy sprzyja procesowi uczenia si oraz zdobywania wiedzy i umiejtnoci, a rozwój gospodarki (opartej na wiedzy) sprzyja ograniczeniu ubóstwa. Osignicie celów gospodarki niskoemisyjnej nie bdzie moliwe bez zwikszenia nakadów na badania i rozwój w tym zakresie. Zaoenia przyjte do realizacji w Strategii 2020 s równie ambitne, jak ustalone w Strategii Lizbo skiej. Bardzo trudne pozostaje godzenie realizacji modelu elastycznego rynku pracy z równoczesnym zapewnieniem bezpiecze stwa socjalnego, czy te poprawa konkurencyjnoci przy zaoonych dziaaniach na rzecz ochrony rodowiska naturalnego. Tabela 1. Strategia UE 2020 I. Filary Kapita intelektualny Inteligentny wzrost 1. 2. 3. 1. 2. 1. Inicjatywy przewodnie Unia innowacji Mobilna modzie Europejska agenda cyfrowa Europa efektywnie korzystajca z zasobów Polityka przemysowa w dobie globalizacji Program na rzecz nowych umiejtnoci i zatrudnienia Europejski program walki z ubóstwem II. Rozwój zrównowaony i konkurencyjno III. Kapita spoeczny Wzrost sprzyjajcy wczeniu spoecznemu 2. ródo: Strategia UE 2020. http://ec.europa.eu//europe2020/pdf/targets_en.pdf (dostp 05.12.2012) Nowak (2013). Bez wtpienia charakter motywacyjny ma ustalenie na konkretnym poziomie niektórych parametrów, które maj by osignite w caej UE w 2020 r. Te konkretne wielkoci to: x zwikszenie wielkoci nakadów na badania i rozwój do 3% PKB (cel ten ustalony ju zosta w Strategii Lizbo skiej i przewidziany do uzyskania w 2010 r.) (tab. 2); 43 Inicjatywy przewodnie w tym filarze zatytuowano „Europa efektywnie korzystajca z zasobów oraz polityka przemysowa w erze globalizacji”. 44 Program na rzecz nowych umiejtnoci i zatrudnienia oraz Europejski program walki z ubóstwem. 85 x zmniejszenie odsetka osób zbyt wczenie ko czcych nauk do mniej ni 10% i zwikszenie do co najmniej 40% liczby osób w wielu 30-34 lata majcych wyksztacenie wysze. Ponadto zaoono zwikszenie z 69 do 75% wskanika zatrudnienia dla osób w wieku 20-64 lata i zwikszenie do 20% udziau energii odnawialnej w ogólnym zuyciu energii i zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych o 20% w porównaniu z 1990 r. Jest oczywiste, e osignicie wyznaczonego dla caej UE poziomu wskaników przyjtych do realizacji w UE w 2020 r. nie jest moliwe w krajach mniej rozwinitych gospodarczo, tj. w wikszoci nowych krajach czonkowskich. Std te wszystkie kraje Wspólnoty, we wspópracy z Komisj Europejsk, okreliy w Krajowych Programach Reform poziom wskaników moliwych i realnych do osigniecia. Suma wskaników okrelonych przez poszczególne kraje i zaakceptowanych przez Komisj Europejsk skada si na poziom wskaników okrelonych w Strategii 2020 dla caej Wspólnoty. Wikszo wskaników w Polsce zostaa okrelona na niszym poziomie w relacji do redniego dla caej UE. Tylko w odniesieniu do przedwczesnego ko czenia nauki i zwikszenia liczby osób z wyksztaceniem wyszym w wieku 30-34 lata zobowizania Polski s wysze ni okrelone dla caej UE. Wynikao to (i potwierdzao) z silnej pozycji naszego kraju w zakresie jakoci zasobów ludzkich i systemu edukacji. Tabela 2. Cele ogólnounijne i krajowe w ramach Strategii Europa 2020 Cele Zwikszenie zatrudnienia Zwikszenie wydatków na badania i rozwój Ograniczenie emisji CO2 (w odniesieniu do poziomu z 1990 r.) Zwikszenie udziau energii odnawialnej w bilansie energetycznym Poprawa efektywnoci energetycznej ograniczenie zuycia energii Ograniczenie przedwczesnego ko czenia nauki Zwikszenie liczby osób z wyksztaceniem wyszym (30-34 lata) Zmniejszenie liczby ludnoci zagroonej ubóstwem lub wykluczeniem spoecznym (w liczbie osób) Wskanik realizacji celu dla caej UE min. 75% min. 3% PKB Wskanik realizacji celu dla Polski min. 71% min. 1,7% PKB min. 20% max. 14% min. 20% min. 15,5% min. 20% min. 14% max. 10% max. 4,5% min. 40% min. 45% min. 20 000 000 min. 1 500 000 ródo: http://ec.europa.eu//europe2020/pdf/targets_en.pdf (dostp 05.12.2012) Nowak (2013). 86 Stopie realizacji celów zawartych w Krajowych Programach Reform (poziomu przyjtych do realizacji wskaników) jest przedmiotem corocznych opracowa przygotowywanych przez poszczególne kraje. W Programach tych zawierane s równie informacje dotyczce realizacji zalece Rady UE kierowane do poszczególnych krajów czonkowskich UE. Konieczno przygotowania tych dokumentów dopinguje i zmusza kraje czonkowskie do realizacji zaoe i inicjatyw przewodnich Strategii poprzez podejmowanie szeregu dziaa i przedsiwzi wspieranych z krajowych i unijnych rodkach budetowych. W Krajowym Programie Reform na rzecz realizacji Strategii Europa 2020, uznano, e w Polsce w okresie 2015/16 podstawowym celem jest budowa nowych przewag konkurencyjnych w obszarze: infrastruktura dla wzrostu zrównowaonego, innowacyjno dla wzrostu inteligentnego i aktywno dla wzrostu sprzyjajcego wczeniu spoecznemu. Cele szczegóowe to m.in.: poprawa infrastruktury w transporcie, energetyce, telekomunikacji, dziaania na rzecz podniesienia jakoci stosowanego prawa, poprawa zdolnoci innowacyjnych przedsibiorstw oraz kreatywnoci spoecze stwa, umocnienie powiza midzy szkolnictwem wyszym, sektorem nauki i sfer gospodarki oraz przyspieszenie procesu cyfryzacji. W zakresie wykonywania celów pierwszego filaru Strategii 2020 w okresie 2015/16 kontynuowane s dziaania na rzecz: x realizacji Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój, którego gównym elementem jest wsparcie prowadzenia przez przedsibiorstwa lub ich konsorcja prac w zakresie B+R, ukierunkowanych gównie na dziaalno innowacyjn, w tym proces rozwoju kadr i wspópracy przedsibiorstw z nauk. Wspieranie nakadów na sfer B+R w przedsibiorstwach doprowadzi ma do zwikszenia wskanika udziau ogólnych nakadów na t sfer w PKB. W kwietniu 2014 r. zaakceptowany zosta do realizacji dokument „Krajowa Inteligentna Specjalizacja”, bdcy zacznikiem do Programu Rozwoju Przedsibiorstw. Kontynuowano szereg programów zmierzajcych do poprawy innowacyjnoci m.in. „Program wspierania inwestycji o istotnym znaczeniu dla gospodarki polskiej na lata 2011-2020”, „Bon na innowacje”, „Top 500 Innovation” (wspierajcy rozwój kadr B+R) czy „Inkubator Innowacyjnoci”; x poprawy dostpnoci form wczesnej edukacji i reformy szkolnictwa wyszego (dostosowanie jakoci ksztacenia do potrzeb rynku pracy). Wprowadzono centralny monitoring karier zawodowych absolwentów. W ramach nowelizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych uwzgldniono wspóprac szkó rednich (ponadgimnazjalnych) z uczelniami. Nadal realizowane byy dziaania w zakresie rozbudowy sieci sze87 rokopasmowych. W 2014 r. zatwierdzono Program Operacyjny Polska Cyfrowa, którego jednym z celów jest eliminacja terytorialnych rónic w dostpie do szerokopasmowego internetu o wysokich przepustowociach projekt budowy Regionalnych Sieci Szerokopasmowych. W ramach zatrudnienia kontynuowany jest program rozwoju instytucji opieki nad dziemi, dziaania wpywajce na wzrost zdolnoci do zatrudnienia osób w wieku przedemerytalnym i okooemerytalnym, a take zmierzajce do poprawy jakoci i efektywnoci usug wiadczonych przez urzdy pracy. W 2014 r. przyjto do realizacji Krajowy Program Przeciwdziaania Ubóstwu i Wykluczeniu Spoecznemu 2020, w którego skad wchodzi m.in. szeroki program dotyczcy polityki rodzinnej. Szczegóowe „rozpisanie” sposobów, metod i systemów dziaa umieszczonych w szeregu ustawach, zarzdzeniach i programach jest niezbdne dla realizacji celów ogólnych okrelonych w inicjatywach i filarach Strategii 2020 i Krajowym Programie Reform. Skala dziaa , które s i musz by podejmowane wskazuje na ogólny zakres prac stojcych przed administracj rzdow w celu realizacji Strategii i aktywnego wczania si Polski w proces budowania przewag konkurencyjnych w oparciu o wiedz i przy równoczesnym zachowaniu spójnoci gospodarczej, spoecznej i terytorialnej. Realizacja celów nakrelonych w Strategii 2020 i Krajowych Programach Reform nie ma dla krajów czonkowskich charakteru cile wicego i zaley od „odpowiedzialnoci” administracji rzdowej poszczególnych pa stw. Tym niemniej brak wystarczajcej aktywnoci w procesie realizacji celów Strategii oznacza moe pogorszenie pozycji konkurencyjnej wobec innych krajów UE i caej Wspólnoty i wobec najbardziej dynamicznie rozwijajcych si gospodarek wiata – obecnie obok USA s to Chiny i Indie. W Polsce w 2014 r. poziom osignitych wskaników odbiega jeszcze istotnie od przyjtych do realizacji w ramach Krajowego Programu Reform w 2020 r. Dotyczyo to przede wszystkim udziau nakadów na sfer B+R w PKB. W 2014 r. wskanik ten wyniós zaledwie 0,93% wobec prognozowanego na 1,7% w Polsce w 2020 r. (tab. 3). Odsetek osób z wyksztaceniem wyszym w wieku 30-34 lata w 2014 r. wyniós w Polsce 42,1%, a wskanik zatrudnienia osób w wieku 20-64 lata 66,5% odpowiednio 45 i 71% przyjtych do realizacji w 2020 r. Wskanik przedwczesnego ko czenia nauki wyniós 5,4% (4,5% w 2020 r.). Liczba osób zagroonych ubóstwem lub wykluczeniem spoecznym zmniejszya si w 2013 r. w relacji do 2008 r. o 1,7 mln osób, co oznacza, e cel wyznaczony w Krajowym Programie Reform wynoszcy 1,5 mln osób zosta osignity. Jednake nadal odsetek osób zagroonych ubóstwem lub wykluczeniem spoecznym jest w Polsce wyszy od redniego w UE (24,5% w 2013 r.). 88 Tabela 3. Poziom wskaników okrelonych w Krajowym Programie Reform w procentach Wyszczególnienie Wskanik zatrudnienia osób w wieku 20-64 lata w% Udzia nakadów na B+R w PKB Oszczdno energii pierwotnej narastajco Odsetek osób z wyksztaceniem wyszym w wieku 30-34 lata 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 64,3 64,5 64,7 64,9 66,5 67,1 67,9 68,6 69,4 70,2 71,0 bd 0,75 0,89 0,87 0,93 1,02 1,12 1,23 1,33 1,57 1,70 0,58 0,84 1,21 1,74 2,51 3,62 5,25 6,65 8,44 10,7 13,6 34,8 36,5 39,1 40,5 42,1 42,4 43,1 43,7 44,2 44,7 45,0 ródo: Krajowy Program Reform, Europa 2020, przyjty przez Rad Ministrów 28 kwietnia 2015 r. 4. Pomiar rozwoju gospodarek opartych na wiedzy Brak teorii i jasno okrelonych definicji, a take trudnoci, a wrcz brak moliwoci skwantyfikowania niektórych cech gospodarki opartej na wiedzy wci otwart pozostawia kwesti waciwego i penego pomiaru jej rozwoju. Niepoddajcy si kwantyfikacji jest talent ludzi, ich zdolno do kreatywnego mylenia, wykorzystania dowiadcze wypracowanych w gospodarce wiatowej, w innych firmach czy w firmie wasnej. Jest to rodzaj wiedzy, do której dostp jest ograniczony. Niemoliwe (i wrcz niecelowe z punktu widzenia budowania przewag konkurencyjnych) jest jej upowszechnianie. W sposób formalny wiedza tego typu mierzona jest gównie poziomem wyksztacenia uczestników ycia gospodarczego i spoecznego. W literaturze przedmiotu wiedza dotyczca niemierzalnych cech kapitau ludzkiego okrelana jest mianem wiedzy cichej tracit knowledge w odrónieniu od wiedzy skodyfikowanej – codified knowledge, czyli usystematyzowanej i zapisanej w szeroko rozumianych publikatorach (ksiki, opracowania, internet, materiay z konferencji itp.) (Nowak 2013). Dostp do wiedzy skodyfikowanej cile wie si z rozwojem technik komunikacyjno--informacyjnych. Najbardziej prostym i powszechnie stosowanym miernikiem rozwoju gospodarki opartej na wiedzy jest udzia nakadów na badania i rozwój w PKB (wskanik przyjty jako jeden z podstawowych w ocenie realizacji Strategii 2020). Niektórzy ekonomici (Kodama 1995) s skonni mierzy rozwój gospodarki opartej na wiedzy poziomem nakadów na B+R w relacji do nakadów na kapita trway. Gospodark czy podmioty gospodarcze mona uzna za oparte na wiedzy, gdy inwestycje w B+R s wiksze ni inwestycje w rodki trwae. 89 Biorc pod uwag zoono problematyki dotyczcej gospodarki opartej na wiedzy, niezbdne jest jednak stosowanie caego szeregu innych wskaników, przy czym s to gównie indeksy kompleksowe skadajce si z kilku do nawet kilkuset subwskaników (Nowak 2013). Wszystkie indeksy i wskaniki w sposób oczywisty uwzgldniaj jedynie parametry, które z wiksz lub mniejsz precyzj poddaj si kwantyfikacji. Najbardziej rozbudowany charakter maj badania rozwoju gospodarek opartych na wiedzy prowadzone od 1998 r. przez Bank wiatowy w odniesieniu do ponad 100 krajów. Ocenie postpu w zakresie realizacji Strategii 2020 su równie badania i rankingi prowadzone przez Komisj Europejsk. Wynikiem bada Banku wiatowego jak i Komisji Europejskiej jest opracowanie jednego syntetycznego wskanika oceny rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. S to Syntetyczny Indeks Innowacyjnoci SII (Summary Innovation Index) opracowywany przez Komisj Europejsk oraz wskanik KEI (Knowledge Economy Index) przygotowywany corocznie przez Bank wiatowy. Przy obliczaniu wskanika SII, odnoszonego do gospodarek poszczególnych krajów UE, brane jest pod uwag 25 zmiennych przypisywanych do grup: x kapita ludzki (wyksztacenie, edukacja, zatrudnienie); x moliwo pozyskiwania wsparcia finansowego z budetu; x otwarto i atrakcyjno systemu bada i dziaalnoci firm (inwestycje w innowacyjno, liczba inwestorów, efekty gospodarcze innowacji). ródem do bada i ocen s gównie dane Eurostatu i informacje gromadzone przez szereg instytucji midzynarodowych. Obliczenia wskanika KEI oparte s na metodyce KAM (Knowledge Assessment Methodology), polegajcej na ustaleniu redniej arytmetycznej wskaników odniesionych do czterech filarów gospodarki opartej na wiedzy (Skrzypek 2011). Filary te to: x warunki przedsibiorczoci, otoczenie prawne, instytucjonalne i finansowe (bariery celne i pozacelne, jako regulacji, system wsparcia); x edukacja i zasoby ludzkie (stopa analfabetyzacji, liczba osób z wyksztaceniem rednim i wyszym w odpowiednich grupach wiekowych); x poziom innowacji (liczba pracowników w sferze B+R, liczba zgosze patentowych przyznanych przez Biuro Patentowe USA na milion mieszka ców, liczba artykuów naukowych w czasopismach naukowych i technicznych na milion mieszka ców); x technologie komunikacyjne i informacyjne (liczba telefonów i komputerów na 1 tys. osób i uytkowników internetu na 10 tys. osób). 90 W obliczaniu wskaników odnoszonych do poszczególnych filarów branych jest pod uwag kilkadziesit zmiennych. Kluczowe parametry trzech filarów gospodarki opartej na wiedzy, tj. edukacji i zasobów ludzkich, innowacji oraz technologii komunikacyjnych i informacyjnych s podstaw ustalania poziomu wskanika wiedzy KI (Knowledge Index). Zgodnie z metodologi KAM wskanik KI stanowi ok ¾ poziomu wskanika KEI. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy uwzgldniany jest równie w wielowymiarowych ocenach konkurencyjnoci gospodarek poszczególnych krajów prowadzonych przez Midzynarodowy Instytut Zarzdzania Rozwojem (IMD) i wiatowe Forum Ekonomiczne (WEF) (tab. 4). Raporty i oceny IMD dotyczce oceny konkurencyjnoci gospodarek poszczególnych krajów pod wzgldem: czynników makroekonomicznych (stan gospodarki, wyniki handlu zagranicznego, skala inwestycji zagranicznych, zatrudnienie); jakoci rzdów (finanse publiczne, przepisy prawa); jakoci biznesu (produktywno, wydajno, rynek pracy, praktyki biznesowe) oraz jakoci infrastruktury (infrastruktura technologiczna, naukowa, stan rodowiska naturalnego) stanowi w bardzo duym stopniu uzupenienie i rozszerzenie ocen dokonywanych przez Bank wiatowy odnonie I filaru wskanika KEI. Równoczenie oceny IMD dotycz niektórych elementów i zmiennych wskanika KI. Dotyczy to równie wskaników oceny konkurencyjnoci dokonywanych przez WEF. W filarze I (makroekonomia) ocenia si midzy innymi otoczenie instytucjonalne firm, infrastruktur, bezpiecze stwo dziaania firm biznesowych, a w filarze II (technologia) technologie teleinformatyczne, liczb uytkowników internetu, szkolnictwo wysze i doksztacanie. W filarze III badania WEF powicone s wycznie innowacjom, a przyjte zmienne do ocen to: liczba i jako instytucji naukowo-badawczych, wydatki na badania i rozwój (B+R), liczba naukowców, poziom rozwoju rodowiska biznesowego. Badania WEF w tym filarze odnosz si bezporednio do pomiaru rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Bez wtpienia mona mie zastrzeenia dotyczce sposobu pomiaru poszczególnych elementów i informacji przyjmowanych do ustalania syntetycznych wskaników obliczanych przez instytucje midzynarodowe i Komisj Europejsk (zastrzeenia te formuowane s przez wielu badaczy), jednake praktycznie brak jest innych, równie wielowymiarowych ocen rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w poszczególnych krajach (wskanik KEI, KI i SII) i uwzgldniajcych elementy rozwoju GOW wskaników opracowywanych przez IMD i WEF. Warto podkreli, e we wszystkich ocenach i badaniach (poza ustaleniem wskanika KI) podkrela si i uwzgldnia wpyw administracji 91 rzdowej i polityki pa stwa na jako i sprawno dziaania podmiotów gospodarczych i tworzenia korzystnych warunków do rozwoju opartego na wiedzy45. Tabela 4. Filary oceny gospodarki opartej na wiedzy we wskanikach KEI, KI, SII oraz IMD i WEF Wskaniki KEI KI Filary I Reim prawno-instytucjonalny - SII IMD WEF II Edukacja i zasoby ludzkie Edukacja i zasoby ludzkie Kapita ludzki Wsparcie finansowe Wyniki makro Wyniki makro Jako rzdów Technologia III Innowacje Innowacje Otwarto i atrakcyjno systemu bada Jako biznesu Innowacje IV Technologie komunikacyjne i informacyjne Technologie komunikacyjne i informacyjne Jako infrastruktury - ródo: opracowanie wasne na podstawie: Knowledge Economy Index (KEI) http:info.worldbank.org/etools/kram2/kram; Innovation Union Scoreboard IUS 2010 r. Pro Info Europe, 1 lutego 2011 r.; The World Competitiveness Scoreboard; The Global Competitiveness Yearbook. 5. Pozycja Polski w wynikach pomiaru gospodarki opartej na wiedzy Polska zajmuje odleg pozycj w UE zarówno pod wzgldem ksztatowania si wskanika KEI, KI, jak i SII. W 2012 r. (ostatnie dostpne dane) Polska pod wzgldem poziomu wskanika KEI sklasyfikowana zostaa na 25 miejscu w UE, wyprzedzajc jedynie Rumuni i Bugari (rys. 3). Najwysza, tak jak w poprzednich latach objtych badaniem, bya pozycja krajów skandynawskich – Szwecji, Finlandii, Danii – oraz Holandii i Niemiec. Sporód nowych krajów czonkowskich na najwyszej pozycji w rankingu znalaza si w 2012 r. Estonia (11. miejsce) oraz Czechy (14. miejsce). 45 Próby konstruowania wskaników (indeksów) pomiaru gospodarek opartych na wiedzy podejmowane s równie obecnie przez wielu badaczy tego problemu, równie badaczy i analityków polskich (Dworak 2014). Do analizy wykorzystywane s metody analiz statystycznych imatematycznych, z reguy przy wykorzystaniu danych zawartych w dostpnych publikacjach instytucji midzynarodowych, a w odniesieniu do krajów UE danych Eurostatu. 92 Rys. 3. Ranking krajów UE-27 na podstawie wskanika KEI w 2012 r. 10 9.4 9.2 9.2 9 9.0 8.8 8.7 8.7 8.6 8.4 8.4 8.3 8.3 8 8.0 8.0 7.9 7.9 7.9 7.7 7.7 7.5 7.5 7.5 7.3 7.2 7.2 6.6 6.6 7 6 5 4 3 2 1 Bugaria otwa Rumunia Polska Sowacja Portugalia Cypr Malta Litwa Grecja Wgry Sowenia Czechy Wochy Luksemburg Estonia Hiszpania Austria Francja Belgia W. Brytania Irlandia Dania Niemcy Holandia Szwecja Finlandia 0 ródo: www.worldbank.org/kam W rankingach opracowanych na podstawie wskanika KI Polska znalaza si na 24. miejscu, wyprzedajc Rumuni, Bugari oraz otw. Oznacza to, e w Polsce czynniki instytucjonalne (I filar brany pod uwag przy ustalaniu wskanika KEI) oceniane zostay w naszym kraju wyej ni na otwie. Pozycja pozostaych krajów UE w rankingu opartym o wskanik KI nie odbiega istotnie od ustalonej na podstawie syntetycznego wskanika KEI. Kraje skandynawskie oraz Holandia s równie liderami w wiatowych rankingach gospodarek opartych na wiedzy (w 2012 r. rankingiem objtych byo 146 krajów). W grupie 10 krajów o najwyszych wskanikach KEI znalazy si równie Niemcy oraz nalece do EFTA Norwegia i Szwajcaria, a take Nowa Zelandia, Australia i Kanada. USA znalazy si na miejscu 12. Polska zaja miejsce 38. Wysokie miejsce wikszoci krajów UE-15 w rankingach gospodarek opartych na wiedzy (równie w porównaniu do krajów Ameryki Pn.) wyranie wskazuje na sukcesy realizacji w tych krajach strategii rozwoju polegajcej na szerokim wykorzystaniu innowacji, poprawie poziomu wyksztacenia zatrudnionych i systemu dziaa w sferze informacyjno-komunikacyjnej. Sporód nowych krajów UE sukces realizacji strategii rozwoju opartego na wiedzy odnotowano gównie w Estonii, w mniejszym stopniu w Czechach. Mona sformuowa wniosek, e skala rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i poziom od93 zwierciedlajcych ten rozwój wskaników zaley nie tylko od poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów, ale te aktywnoci administracji rzdowej w realizacji przyjtej strategii rozwoju. Istnieje cisy zwizek midzy pozycj poszczególnych krajów w rankingach konkurencyjnoci gospodarek opartych na wiedzy a poziomem ponoszonych przez nie wydatków na sfer B+R. W krajach zajmujcych czoowe miejsca w rankingach KEI i KI udzia wydatków na sfer B+R w PKB jest najwikszy i przekracza 3% (rys. 4). Rys. 4. Udzia nakadów na badania i rozwój (B+R) w PKB w 2013 r. w krajach czonkowskich UE w procentach 3.5 3.30 3.31 3.06 2.85 2.81 3 2.59 2.5 2.28 2.23 1.98 1.91 2 1.74 1.63 1.58 1.41 1.36 1.5 1.26 1.24 1.16 0.87 0.83 0.80 1 0.39 0.5 Rumunia Grecja Polska Sowacja Luksemburg Hiszpania Wochy Wgry Portugalia Irlandia W. Brytania Estonia Czechy Holandia Francja Belgia Sowenia Austria Niemcy Dania Finlandia Szwecja 0 ródo: Rocznik Statystyczny GUS 2015 r. Z punktu widzenia otoczenia instytucjonalnego sprzyjajcego rozwojowi gospodarki opartej na wiedzy (zachty dla rozwoju) zdecydowanie najlepiej ocenione zostay przez Bank wiatowy Finlandia, Dania i Szwecja, a take Luksemburg i Austria. Sporód nowych krajów czonkowskich Wspólnoty najwysza w 2012 r. bya pozycja Estonii (10. miejsce) i Czech (14. miejsce). Polska zajmowaa miejsce 21. Gorzej ocenione zostay warunki makroekonomiczne we Francji, Grecji, Woszech, na Cyprze oraz w Rumunii i Bugarii (rys. 5). 94 Rys. 5. Ranking krajów UE-27 na podstawie filaru Reim prawno-instytucjonalny w 2012 r. 10 9 9.7 9.6 9.6 9.5 9.4 9.3 9.2 9.1 8.9 8.8 8.8 8.8 8.6 8.5 8.4 8.3 8.3 8.2 8.2 8.2 8.0 8 7.8 7.8 7.7 7.4 7.4 6.8 7 6 5 4 3 2 1 Grecja Bugaria Cypr Rumunia Francja Wochy Litwa Polska otwa Sowacja Wgry Sowenia Czechy Portugalia Hiszpania Belgia Holandia Malta Estonia Niemcy W. Brytania Austria Irlandia Luksemburg Dania Szwecja Finlandia 0 ródo: www.worldbank.org/kam Szwecja, Finlandia, Dania oraz Holandia i Wielka Brytania s liderami w UE pod wzgldem systemu i poziomu innowacji. W grupie nowych krajów czonkowskich najwysza w 2012 r. bya pozycja Sowenii (12), Wgier (14), Malty (16) i Czech (17). Polska zajmowaa miejsce 23., a nisz pozycj w rankingu zajmoway jedynie: Litwa, otwa, Bugaria i Rumunia (rys. 6). Rys. 6. Ranking krajów UE-27 na podstawie filaru System innowacji w 2012 r. ródo: www.worldbank.org/kam 95 6.1 Rumunia otwa Litwa Bugaria Polska 7.3 7.2 6.9 6.8 6.6 Sowacja Cypr Portugalia Grecja Estonia Malta Czechy Wochy Wgry Hiszpania Francja Sowenia Austria Luksemburg Belgia Irlandia Niemcy Holandia W. Brytania Dania Szwecja 9.7 9.7 9.5 9.5 9.1 9.1 9.1 9.1 8.9 8.9 8.7 8.5 8.2 8.2 8.0 7.9 7.9 7.8 7.8 7.7 7.6 Finlandia 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Szwecja, Holandia i Finlandia obok Wielkiej Brytanii i Luksemburga nale do czoówki UE pod wzgldem rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych. Sporód nowych krajów czonkowskich najwysza w 2012 r. bya pozycja Estonii (9) i Czech (14). Polska zajmowaa miejsce 24., przed Rumuni, Bugari i Grecj (rys. 7). Rys. 7. Ranking krajów UE-27 na podstawie filaru Technologie komunikacyjne i informacyjne w 2012 r. 10 9 9.5 9.5 9.5 9.5 9.2 9.2 9.0 8.8 8 8.4 8.4 8.2 8.2 8.2 8.0 7.8 7.8 7.7 7.7 7.6 7.6 7.4 7.2 7.2 6.7 6.7 6.4 7 6.2 6 5 4 3 2 1 Rumunia Grecja Bugaria otwa Polska Wgry Cypr Portugalia Litwa Sowacja Hiszpania Malta Sowenia Czechy Francja Wochy Belgia Irlandia Estonia Dania Austria Francja Niemcy W. Brytania Holandia Szwecja Luksemburg 0 ródo: www.worldbank.org/kam W 2012 r. pierwsze miejsce pod wzgldem poziomu wskanika jakoci zasobów ludzkich zajmowaa Grecja, a w grupie piciu krajów o najwyszym poziomi tego wskanika znajdoway si obok krajów skandynawskich Irlandia i Hiszpania. Polska zajmowaa miejsce 15. Sporód nowych krajów czonkowskich wysza bya pozycja Litwy (7), Estonii (9), Wgier (11) i Czech (14). Wida wic wyranie, e pozycja nowych krajów czonkowskich, w tym Polski, w UE, biorc pod uwag poziom wyksztacenia i system edukacji, jest lepsza ni w odniesieniu do trzech pozostaych filarów branych pod uwag przy obliczaniu syntetycznego wskanika KEI. Wyrany brak przeoenia poziomu wskaników dotyczcych edukacji na poziom wskaników dotyczcych poziomu innowacji czy technologii informacyjnych wskazuje na niewystarczajco sprzyjajce uwarunkowania zewntrzne w wikszoci nowych krajów czonkowskich, a take w Grecji do wykorzystania relatywnie dobrej jakoci kapitau ludzkiego (rys. 8). 96 Rys. 8. Ranking krajów UE-27 na podstawie filaru Edukacja i zasoby ludzkie w 2012 r. 10 9 9.0 8.9 8.9 8.8 8.8 8.8 8.6 8.6 8.6 8.6 8.4 8.3 8.2 8.2 8 7.8 7.7 7.6 7.6 7.4 7.4 7.3 7.3 7.2 7 7.0 6.9 6.3 5.6 6 5 4 3 2 1 Luksemburg Malta Bugaria Cypr Portugalia W. Brytania Austria Sowacja Sowenia Rumunia otwa Wochy Polska Czechy Niemcy Francja Belgia Wgry Estonia Litwa Dania Holandia Finlandia Hiszpania Irlandia Grecja Szwecja 0 ródo: www.worldbank.org/kam Tak wic o odlegej pozycji Polski w rankingach rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w UE decyduje przede wszystkim relatywnie niski poziom rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych i innowacji, cho niezbyt korzystne jest równie na tle wikszoci krajów Wspólnoty, w tym nowych krajów czonkowskich, otoczenie instytucjonalne, tworzce zachty przede wszystkim do wprowadzania innowacji. Otoczenie to obejmuje procedury administracyjne, prawne i finansowe. W sposób oczywisty jednak skala rozwoju gospodarki opartej na wiedzy zaley od kondycji ekonomicznej podmiotów rynku i szerzej caego spoecze stwa, a ta zaley od skali rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów. W 2012 r. w porównaniu z 2000 r. warto wskanika KEI zwikszya si w Polsce z 7,23 do 7,4146, a wynikao to przede wszystkim ze wzrostu z 7,04 do 8,01 wskanika dotyczcego filaru Reim prawno-instytucjonalny. W odniesieniu do filaru System innowacji wskanik wzrós z 6,86 do 7,16. Zmniejszy si natomiast z 8,11 do 7,76 wskanik dotyczcy Edukacji i zasobów ludzkich oraz z 6,92 do 6,70 wskanik ustalony dla filaru Technologie komunikacyjne i informacyjne. Zdecydowao to o obnieniu z 7,30 do 7,20 wskanika KI. Polska w wiatowym rankingu KEI w 2012 r. zajmowaa 38. miejsce, wobec 35. w 2000 r. Poprawa 46 Wskaniki liczone od 0 do 10. Wyszy poziom wskaników oznacza wikszy sukces w rozwoju wiedzy. 97 poziomu wskaników dotyczcych edukacji i zasobów ludzkich oraz systemów komunikacyjno-informacyjnych bdzie w Polsce trudna ze wzgldu na szybszy przyrost ludnoci na wsi ni w miastach, a wskaniki brane pod uwag s na polskiej wsi zdecydowanie gorsze. Odlega jest równie pozycja Polski w opracowywanym przez Komisj Europejsk rankingu rozwoju i poziomu innowacji w krajach Wspólnoty (SII). We wszystkich latach obecnoci Polski we Wspólnocie niszy ni w naszym kraju by ten wskanik tylko w Bugarii, Rumunii i na otwie (rys. 9). Najwyszy jest poziom wskanika SII w: Szwecji, Wielkiej Brytanii, Finlandii, Holandii, Niemczech, Danii i Belgii. W 2014 r. syntetyczny wskanik innowacyjnoci w Szwecji by 2,4-krotnie wyszy ni w Polsce, a w Niemczech 2,2-krotnie wyszy. Polska obok wikszoci nowych krajów czonkowskich, a take poudniowych krajów UE-15 (Grecja, Portugalia, Wochy, Hiszpania) zaliczana jest do krajów tzw. umiarkowanych innowatorów. Zdecydowanie najwikszy jest dystans midzy Polsk a wikszoci krajów UE-15 w zakresie poziomu i rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych, wprowadzania innowacyjnych rozwiza , rozwoju sieci badawczych i wspópracy placówek naukowych i badawczych z jednostkami produkcyjnymi. Relatywnie korzystnie wypada Polska jedynie pod wzgldem poziomu wyksztacenia czonków spoecze stwa. Poziom wskanika SII w Polsce w latach 2005-2014 nie zmieni si istotnie i waha si wokó 0,27-0,3147. Tak jak w Polsce poziom wskanika SII nie zmienia si istotnie jedynie na Litwie. Rys. 9. Poziom wskaników SII w krajach UE w 2014 r. 0.74 0.74 0.68 0.7 0.68 0.65 0.64 0.64 0.63 0.62 0.6 0.59 0.59 0.53 0.49 0.45 0.44 0.40 0.40 0.39 Hiszpania 0.45 Malta 0.5 Portugalia 0.8 0.4 0.3 0.2 0.1 Wochy Cypr Czechy Estonia Sowenia Austria Francja Belgia Irlandia W. Brytania Luksemburg Holandia Finlandia Niemcy Dania Szwecja 0 ródo: Innovation Union Scoreboard (IUS) 2014, http://www.proinno-europe.eu/metrics 47 Wskaniki liczone od 0-1. 98 W rankingach IMD najgorzej oceniana jest w Polsce skuteczno rzdu (system podatkowy, atwo prowadzenia biznesu) oraz stan i poziom infrastruktury technologicznej, tj. czynnika bardzo wanego w budowaniu przewag konkurencyjnych we wspóczesnym wiecie. Równie w rankingu WEF najgorzej oceniana jest w Polsce innowacyjno i dostosowanie biznesu do wyzwa wspóczesnego wiata opartego na wiedzy. W 2012 r. Polska pod wzgldem syntetycznych wskaników konkurencyjnoci publikowanych przez International Institute for Management zajmowaa w UE 18. miejsce, a przez World Economic Forum – miejsce 15. Wysza ni w odniesieniu do rankingów dotyczcych rozwoju gospodarki opartej na wiedzy pozycja Polski w UE wynikaa przede wszystkim z relatywnie korzystnej oceny naszego kraju w zakresie efektywnoci funkcjonowania gospodarki (wydajno pracy, szkolnictwo, rozmiary rynku), ogólnej infrastruktury i stanu gospodarki czy generalnie jakoci biznesu. Wyniki rankingów gospodarek opartych na wiedzy prowadzone przez Bank wiatowy i Komisj Europejsk potwierdzaj badania polskich badaczy tego problemu. Przykadowo badania i analizy dokonane przez Dworaka i.in. (2014) potwierdzaj czoow pozycj Finlandii, Szwecji i Danii na unijnej licie krajów najbardziej zaawansowanych pod wzgldem rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i nisk pozycj Polski na tej licie. Badania przeprowadzone w oparciu o strategiczn metod indeksu i przy wykorzystaniu danych Eurostatu potwierdzaj pogorszanie si pozycji naszego kraju w zakresie stanu zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy, wobec wikszoci pozostaych krajów UE, w tym nowych krajów czonkowskich (poza Grecj, Rumuni i Bugari). 6. Wybrane wska niki gospodarki opartej na wiedzy w polskim sektorze rolno-spoywczym Wskaniki dotyczce rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w polskim rolnictwie s gorsze ni w odniesieniu do innych dziaów gospodarki narodowej. Dotyczy to wszystkich obszarów branych pod uwag przy ocenie rozwoju inteligentnego, tj. jakoci kapitau ludzkiego, stanu i wykorzystania sieci informacyjno-komunikacyjnej (spoecze stwo informacyjne) oraz poziomu wprowadzania szeroko rozumianych rozwiza innowacyjnych. Niszy poziom wskaników rozwoju w oparciu o wiedz w rolnictwie jest oczywisty z uwagi na gorsz sytuacj dochodow rolników wobec podmiotów innych bran gospodarki, a w konsekwencji mniejsze ich szanse i moliwoci w zakresie wprowadzania rozwiza innowacyjnych, dostpu do sieci informacyjnych czy poziomu wyksztacenia. W poczeniu z wyran wobec innych dziaów gospodarki atomizacj podmiotów rynku oznacza to bardzo siln zaleno rozwoju rolnictwa w oparciu o wspóczesne czynniki 99 konkurencyjnoci od czynników zewntrznych – w tym gównie wsparcia finansowego, ale te organizacyjnego czy menaderskiego. Formalnym miernikiem jakoci zasobów ludzkich jest poziom wyksztacenia czonków spoecze stwa, w tym podmiotów poszczególnych bran i sektorów gospodarki. W Polsce (i w innych krajach) poziom wyksztacenia mieszka ców wsi (a jeszcze w wikszym stopniu rolników) jest znaczco mniejszy ni mieszka ców miast (rys. 10). Rys. 10. Poziom wyksztacenia ludnoci w Polsce w zalenoci od miejsca zamieszkania w 2014 r. w procentach 21.4 Wysze 9.9 35.3 rednie i policealne 25.5 18.6 Zawodowe 26.5 Miasto 6.0 4.3 rednie Wie 13.7 Podstawowe 25.6 5.0 Niepene podstawowe lub brak wyksztacenia 8.2 0 5 10 15 20 25 30 35 40 ródo: Rocznik Statystyczny GUS, 2015. Wedug polskich danych statystycznych w 2014 r. wyszym wyksztaceniem legitymowao si 9,9% ludnoci wiejskiej w wieku powyej 13 lat (w obszarach zurbanizowanych 21,4%). Na obszarach wiejskich wyksztacenie rednie posiado 25,5% ludnoci, zasadnicze zawodowe 26,5%, a podstawowe i gimnazjalne 31,6%. W 2013 r. sporód osób kierujcych gospodarstwami rolnymi zaledwie 2,6% posiadao wysze wyksztacenie rolnicze, 25,3% legitymowao si wyksztaceniem rednim (zawodowym, zasadniczym i policealnym), a 20,2% uko czyo kursy rolnicze. Poziom wyksztacenia powizany jest cile z wielkoci gospodarstw rolnych. Sporód kierowników gospodarstw o powierzchni powyej 15 ha (15% ogólnej liczby gospodarstw) wyksztacenie wysze posiadao 6,3% osób, a rednie 47,6%. W gospodarstwach najmniejszych (1-1,99 ha – 20% gospodarstw) wskaniki te w 2013 r. wynosiy odpowiednio 1 i 13%. Jak wynika z bada firmy 100 Martin&Jacob (2012 r.) ponad poowa kierujcych gospodarstwami rolnymi o powierzchni powyej 15 ha dy bdzie do zwikszenia obszaru gospodarstw, a niemal 50% planuje inwestycje w nowoczesny sprzt rolniczy. Z bada tej firmy, przeprowadzonych na reprezentatywnej grupie 1 tys. gospodarstw o obszarze powyej 15 ha, wynika równie, e obnia si wiek osób prowadzcych gospodarstwa rolne we wszystkich grupach obszarowych gospodarstw i generalnie utrzymujcych si z rolnictwa i aktywnych zawodowo w tym sektorze gospodarki. W 2012 r. kierujcy gospodarstwami w wieku 20-39 lat stanowili 39% ogólnej ich liczby, a w wieku 40-60 lat – 56%, wobec odpowiednio 35 i 60% w 2008 r. Powolny wzrost udziau relatywnie modych rolników w ogólnej liczbie kierowników gospodarstw ocenia si pozytywnie z punktu widzenia kreowania innowacyjnoci i korzystania z systemów informacyjno-komunikacyjnych. Tabela 5. Wyksztacenie osób kierujcych gospodarstwami rolnymi Wyszczególnienie Liczba gospodarstw w tys. Udzia gospodarstw, w których osoba kierujca gospodarstwem posiada wyksztacenie rolnicze, w ogólnej ich liczbie w procentach - wysze - policealne - rednie zawodowe Grupy obszarowe w ha 1-5 ha 5-15 ha pow. 15 ha 2005 2013 2005 2013 2005 2013 2005 2013 1704,5 1394,6 961,3 732,9 549,4 456,5 193,8 205,2 ogóem 46,6 48,1 34,6 36,4 57,6 55,6 74,7 73,3 1,3 2,6 1,0 1,5 1,4 2,5 3,0 6,3 0,2 0,3 0,2 0,2 0,2 0,3 0,3 0,6 7,7 11,7 4,6 7,3 9,4 13,1 18,7 24,0 - zasadnicze zawodowe 11,4 13,3 6,1 7,9 16,0 17,6 24,6 23,0 - kurs rolniczy 26,0 20,2 22,7 19,5 30,6 22,1 28,1 19,4 ródo: Roczniki Statystyczne Rolnictwa, 2006 i 2014. 101 Rys. 11. Gospodarstwa, w których osoba kierujca posiada wyksztacenie rednie i wysze w procencie ogólnej ich liczby wedug grup obszarowych w 2013 r. 70 61.3 57.8 60 53.6 48.9 50 42.0 40 29.8 30 19.8 20 16.9 14.4 10 0 1-1,99 2-2,99 3-4,99 5-9,9 10-14,99 15-19,99 20-29,99 30-49,99 50 i powyej ródo: na podstawie Rocznika Statystycznego Rolnictwa, 2014. Mniejszy ni w Polsce jest udzia osób z wyksztaceniem wyszym (w grupie wiekowej 30-34 lata) na terenach wiejskich niemal we wszystkich nowych krajach czonkowskich UE (poza Estoni i Litw, tj. krajami o maym znaczeniu rolnictwa w gospodarce narodowej), ale równie w Portugalii, we Woszech, Grecji, Niemczech i Austrii (na podstawie ostatnich danych z 2009 r. Rural areas and the Europe 2020, 2011). W 2009 r. wskanik ten wynosi w Polsce 27%, wobec redniego w UE w wysokoci 25%. Najwyszy jest poziom wyksztacenia w grupie mieszka ców w wieku 30-34 lata w: Finlandii, Belgii, Irlandii i Wielkiej Brytanii (ponad 40% ludnoci wiejskiej w tej grupie wiekowej). Równoczenie jednak w Polsce, tak jak w: Sowenii, Czechach, Austrii, Sowacji, Niemczech i Holandii relatywnie niewielki (poniej 10%) jest udzia osób w wieku 18-24 lata z wyksztalceniem podstawowym w ogólnej liczbie ludnoci wiejskiej w tej grupie wiekowej. Najniszy jest poziom wyksztacenia osób w wieku 18-24 lata w Hiszpanii i Portugalii (ponad 30% osób mieszkajcych na terenach wiejskich w tych krajach nie podejmuje dalszej edukacji po uko czeniu najniszego jej szczebla) oraz w Rumunii, Bugarii i na Malcie (ponad 20%). Tak wic w Polsce, podobnie jak w wikszoci nowych krajach czonkowskich, wyszy ni w krajach UE-15 jest odsetek osób ludnoci wiejskiej posiadajcej wyksztacenie podstawowe i rednie. Natomiast w krajach „starej” Wspólnoty wikszy jest udzia osób z wyksztaceniem wyszym. Zblione s te 102 dysproporcje w odniesieniu do ludnoci rolniczej (brak jest danych dotyczcych poziomu wyksztacenia ludnoci rolniczej w krajach Wspólnoty). Nie ulega wtpliwoci, e rednie, a zwaszcza wysze wyksztacenie pozwala na wiksz asymilacj wspóczesnej wiedzy i osigni naukowo-technicznych oraz na wiksz kreatywno dziaania i korzystania z systemów informacyjno-komunikacyjnych. W Polsce wzrost udziau osób z wyksztaceniem wyszym w ogólnej liczbie ludnoci zamieszkaej na terenach wiejskich, w tym take ludnoci rolniczej, nie jest i nie bdzie procesem szybkim, w duym stopniu z uwagi na ograniczone moliwoci wykorzystania zdobytej w trakcie edukacji wiedzy w warunkach nadal rozdrobnionej struktury agrarnej. Skonno do poprawy stopnia wyksztacenia wie si z szans i moliwoci praktycznego jej wykorzystania i zastosowania, a to w odniesieniu do wikszoci kierunków produkcji rolnej zalene jest od obszaru gospodarstw. Sporód krajów UE mniejszy ni w Polsce redni obszar gospodarstw rolnych jest jedynie w Grecji, Rumunii oraz na Malcie i Cyprze. W Polsce, podobnie jak w wikszoci krajów UE, udzia gospodarstw duych obszarowo w ogólnej ich liczbie nie przekracza 1%. Tak jak w odniesieniu do poziomu wyksztacenia, równie wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych róni si znaczco w miastach i na obszarach wiejskich w wikszoci krajów wiata, w tym w krajach UE, a wic i w naszym kraju. Wedug polskich danych statystycznych (GUS) w 2014 r. dostp do poczty elektronicznej miao 44% mieszka ców wsi (w miastach 59%), a wyszukiwanie informacji o towarach i usugach dotyczyo 43% mieszka ców wsi (55% w miastach). W gospodarstwach domowych rolników (bez osób pracujcych poza rolnictwem) dostpu do internetu nie miao ok. 28% gospodarstw (w miastach 24%). W gospodarstwach korzystajcych z internetu dostp przez poczenie szerokopasmowe miao 67% gospodarstw rolników i 73% ludnoci yjcej w miastach. Z bada dotyczcych wykorzystania komputerów jako sprztu wspomagajcego decyzje w produkcji rolnej wynika, e jedna trzecia gospodarstw nie korzysta z internetu jako wsparcia w tym zakresie, a ok. 20% czyni to sporadycznie. Poprawa wykorzystania techniki ICT w gospodarstwach rolników cile powizana jest z ich sytuacj ekonomiczn i poziomem wyksztacenia uczestników sektora, a wic take skal wsparcia z funduszy zewntrznych. 103 Tabela 6. Dostp do internetu na terenach wiejskich i w miastach 2005 Wyszczególnienie 2014 ogóem miasto wie ogóem miasto wie Gospodarstwa domowe posiadajce dostp do internetu w % ogóu gospodarstw Ogóem w tym: posiadajce cze szerokopasmowe 30,4 36,1 18,8 74,8 76,3 71,5 15,6 20,6 5,2 71,1 73,3 66,7 Osoby w wieku 16-74 lata korzystajce z internetu w ogólnej liczbie ludnoci w tym wieku w % Ogóem 20,4 27,0 8,9 64,4 69,5 56,7 Korzystanie z poczty elektronicznej 24,1 30,8 12,5 52,9 59,1 43,6 Wyszukiwanie informacji o towarach i usugach 18,0 22,8 9,7 50,1 55,0 42,7 5,9 8,4 1,6 32,6 40,2 20,1 Korzystanie z usug ródo: Rocznik Statystyczny GUS, 2015. Brak metod badawczych zwizanych z doborem kryteriów oceny i sposobów ich pomiaru utrudnia okrelenie skali postpu innowacyjnego dokonujcego si w rolnictwie. Ocenia si jednak, e w sektorze tym ma miejsce przede wszystkim upowszechnienie wyników osigni stosowanych w gospodarstwach rolnych w krajach rozwinitych gospodarczo (postp o charakterze imitacyjnych). Dotyczy to gównie systemu przechowywania produktów rolnych, stosowania nowoczesnych maszyn do zbiorów i doskonalenia potencjau genetycznego rolin i zwierzt. Rozwojowi potencjau genetycznego w rolnictwie suy dua poda i dostpno wykazujcych cechy innowacyjnoci rodków produkcji dla rolnictwa – sprztu rolniczego, rodków ochrony rolin, rodków plonotwórczych, nasion i sadzonek. Problemem pozostaje wci niska w porównaniu z wieloma krajami UE skala ich stosowania w gospodarstwach rolnych w Polsce. Wynika to z relatywnie sabej kondycji ekonomicznej wikszoci gospodarstw, z maego stopnia ich zorganizowania i z wci niewielkiego zakresu wspópracy z jednostkami funkcjonujcymi w otoczeniu rolnictwa – gównie z orodkami naukowo-badawczymi i doradczymi. Postp w zakresie innowacyjnoci w polskim rolnictwie zalea bdzie od skali dostpnych rodków wsparcia z budetu krajowego i unijnego i chci samych rolników do samoorganizowania si oraz oczywicie od poprawy szeroko rozumianej jakoci siy roboczej. Znacznie bardziej zaawansowany jest postp w zakresie wprowadzania rozwiza innowacyjnych w przemyle spoywczym, cho wedug danych statystycznych w Polsce w przychodach netto ze sprzeday udzia przychodów ze sprzeday produktów nowych i ulepszonych jest najniszy sporód innych bran przemysu i wynosi ok. 6% (Rocznik Statystyczny GUS 2015). Jest to zrozumiae, biorc pod uwag trudnoci w zdefiniowaniu pojcia „produkt nowy i ulepszony” w produkcji ywnoci. 104 Tabela 7. Udzia przychodów netto ze sprzeday produktów nowych lub istotnie ulepszonych w przychodach netto w przetwórstwie przemysowym w procentach Wyszczególnienie Przetwórstwo przemysowe Przemys spoywczy Produkcja napojów 2010 2012 2013 2014 15,6 5,8 6,6 12,9 3,2 9,8 11,7 3,7 7,0 11,9 3,5 5,8 ródo: Roczniki Statystyczne GUS, 2011 i 2015. Rozwojowi gospodarki opartej na wiedzy w rolnictwie polskim sprzyja wzrost nakadów na dziaalno badawczo-rozwojow w tym sektorze. W 2014 r. nakady w wysokoci 1,0 mld z byy wysze ni w 2000 r. o 0,6 mld z (tab. 8). Równoczenie jednak od 2005 r. systematycznie zmniejsza si udzia nakadów na dziaalno badawczo-rozwojow w rolnictwie polskim w ogólnych nakadach na sfer B+R. W 2000 r. udzia ten wyniós 8,3%, w 2010 r. – 7,7%, a w 2014 r. zaledwie 6,2%. Sporód krajów UE wyszy ni w Polsce jest udzia nakadów na B+R w rolnictwie w ogólnych nakadach na dziaalno badawczo-rozwojow w Rumunii i Bugarii odpowiednio 16,8 i 13,9% w 2012 r. (Science Technology… 2012) (rys. 12). Tak wysoki udzia nakadów na B+R w rolnictwie w ogólnych nakadach na t dziaalno nie przekada si w obu tych krajach na relatywnie korzystne wyniki rolnictwa tych krajów w zakresie rozwoju rolnictwa opartego o wiedz. Problemem jest absolutna wielko nakadów i stopie wykorzystania dostpnych rodków. Wikszy ni w Polsce jest równie udzia nakadów na sfer B+R w rolnictwie w ogólnych nakadach na badania i rozwój na: Wgrzech, Sowacji, otwie, Cyprze, w Estonii, Czechach, a sporód krajów UE-15 w Hiszpanii, Grecji i Irlandii. 105 Rys. 12. Udzia nakadów na B+R w rolnictwie w ogólnych nakadach na t sfer w krajach UE w procentach Litwa 0.0 Luksemburg 0.4 Belgia 1.5 Szwecja 1.5 Austria 1.6 Francja 1.9 W. Brytania 2.8 Sowenia 3.1 Dania 3.2 UE-27 3.5 Niemcy 3.5 Wochy 3.5 Holandia 3.5 Malta 4.0 Polska 4.2 Portugalia 4.2 Czechy 4.5 Finlandia 4.8 Wgry 5.7 Sowacja 5.9 Grecja 6.6 Hiszpania 6.6 Estonia 8.1 otwa 8.6 Irlandia 10.6 Cypr 12.4 Bugaria 13.9 Rumunia 16.8 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 ródo: na podstawie Science technology… 2012. W Polsce nie zwiksza si zatrudnienie w placówkach naukowo-badawczych i innych podmiotach zajmujcych si problematyk rolnicz. W 2000 r. byo to 8,2 tys. osób, w 2005 r. – 6,5 tys. osób, a w 2014 r. – 5,9 tys. osób (tab. 8). W ogólnej liczbie pracowników zatrudnionych w brany B+R udzia pracowników zajmujcych si problematyk rolnicz zmniejszy si z 10,4% w 2000 r. do 5,7% w 2014 r. 106 Tabela 8. Zatrudnienie i nakady na sfer B+R w Polsce Wyszczególnienie Ogóem W sektorze rolnictwa Udzia rolnictwa (w proc.) Zatrudnienie w brany B+R (w tys. osób) 2000 2005 2010 2014 78,9 76,8 81,8 104,4 8,2 6,5 5,4 5,9 10,4 8,5 6,6 5,7 Nakady na sfer B+R (w mld z) 2000 2005 2010 2014 4,8 5,6 10,4 16,2 0,4 0,5 0,8 1,0 8,3 8,9 7,7 6,2 ródo: Roczniki Statystyczne GUS, 2007 i 2015. Wci niewielka skala powiza pionowych producentów rolnych i jednostek przetwórczych decyduje o nieznacznym wpywie podmiotów przemysu spoywczego na wprowadzanie postpu naukowo-technicznego do produkcji rolnej i popraw jakoci dostarczanego surowca. W krajowych zakadach przetwórczych (w tym w zakadach przemysu spoywczego) systematycznie zwikszaj si nakady na nauk i badania (gównie ze rodków wasnych) i ronie liczba pracowników zajmujcych si dziaalnoci badawczo-rozwojow. W ogólnych nakadach na sfer B+R w Polsce udzia rodków producentów gospodarczych zwikszy si z 24,5% w 2000 r. do 37,5% w 2013 r. Udzia wsparcia z funduszy midzynarodowych wzrós z 1,8 do 13,2%, a z budetu pa stwa obniy si z 63,4 do 47,2%. 7. Wspólna polityka rolna a Strategia 2020 Opracowanie Strategii 2020 wymagao równie zmian wspólnej polityki rolnej i dostosowania jej zaoe i celów, a przede wszystkim rodków i metod realizacji do ustalonych w Strategii priorytetów. Wyzwania przyjte do realizacji w Strategii 2020 maj jeszcze wikszy wymiar i znaczenie w odniesieniu do sektora rolnego. Odnosi si to równie do nasilajcych si procesów globalizacji rynków rolnych w wiecie (rozwizania na forum wiatowym i regionalnym), które czyni koniecznym budowanie konkurencyjnoci na rynkach midzynarodowych produktów tego sektora w oparciu o popraw ich jakoci i wzrost wydajnoci rolnictwa (w oparciu o rozwój zrównowaony). Realizacja tych celów nie jest moliwa bez inteligentnego rozwoju opartego o wykorzystanie stymulowanych wspóln polityk roln osigni wiedzy i nauki. Trzeba wyranie podkreli, e szeroko rozumiana wiedza ma ogromny wpyw na realizacj odniesionych do rolnictwa celów Strategii 2020. Bez inteligentnego, opartego na wiedzy, rozwoju trudno jest odnosi sukcesy w rozwoju produkcji rolnej sprzyjajcej ochronie rodowiska przy równoczesnym efektywnym wykorzystaniu zasobów. Priorytetom ustalonym w Strategii 2020 cile odpowiadaj zaoenia i dziaania przyjte do realizacji w II filarze wspólnej polityki rolnej, tj. dziaa- 107 niom na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. rodki z filara II adresowane gównie do producentów o prorynkowej orientacji maj wspiera popraw konkurencyjnoci, zrównowaone gospodarowanie zasobami naturalnymi, ale równie zrównowaony rozwój obszarów wiejskich. Filar I obejmuje roczne patnoci bezporednie oraz dziaania i wsparcie rynkowe, a zatem wspomaganie dochodów producentów i ograniczanie ich zmiennoci. W zakresie inteligentnego rozwoju wsparcie ze rodków unijnych i budetów krajowych doprowadzi ma przede wszystkim do: bardziej efektywnego gospodarowania zasobami oraz poprawy konkurencyjnoci przy zastosowaniu wiedzy technicznej i innowacji, poprawy jakoci produktów rolnych i spoywczych (w tym poprzez stosowanie technologii ekologicznych), popraw skali wykorzystania systemów informacyjnych i popraw absorpcji bada naukowych. Gównym celem wsparcia w obszarze zrównowaony rozwój jest zachowanie odnawialnych podstaw produkcji ywnoci, rónorodnoci biologicznej, redukcj emisji gazów cieplarnianych równie przy wykorzystaniu nowych rozwiza technologicznych i wyników bada naukowych. Stymulacja rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu nastpuje poprzez wspieranie zatrudnienia na obszarach wiejskich, restrukturyzacj rolnictwa i rozwój rynków lokalnych. Realizacja Strategii 2020 w polskim rolnictwie i szerzej w sektorze rolno-spoywczym dokonuje si ze rodków Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). W latach 2014-2020 realizacja celów i zaoe PROW dotyczy szeciu priorytetów. S to: 1. Uatwianie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie i lenictwie oraz na obszarach wiejskich. 2. Zwikszenie rentownoci gospodarstw i konkurencyjnoci wszystkich rodzajów rolnictwa we wszystkich regionach oraz promowanie innowacyjnych technologii w gospodarstwach i zrównowaonego zarzdzania lasami. 3. Wspieranie organizacji a cucha ywnociowego, w tym przetwarzania i wprowadzania do obrotu produktów rolnych, dobrostanu zwierzt oraz zarzdzania ryzykiem w rolnictwie. 4. Odtwarzanie, ochrona i wzbogacanie ekosystemów zwizanych z rolnictwem i lenictwem. 5. Promowanie efektywnego gospodarowania zasobami i wspieranie przechodzenia w sektorach rolnym, spoywczym i lenym na gospodark niskoemisyjn i odporn na zmian klimatu. 6. Promowanie wczenia spoecznego, zmniejszania ubóstwa oraz rozwoju gospodarczego na obszarach wiejskich. Realizacja tych priorytetów dokonuje si przez szereg dziaa i poddziaa . Bezporednio z I filarem Strategii 2020 (inteligentny rozwój) zwizane s 108 dziaania zatytuowane: Transfer wiedzy i dziaalno informacyjna. Usugi doradcze oraz Wspópraca. Realizacja dwóch pierwszych dziaa , kierowanych do orodków szkoleniowych (jednostki naukowe, orodki doradztwa rolniczego, izby rolnicze, prywatne podmioty doradcze) ma przede wszystkim na celu rozwój wiedzy i umiejtnoci zawodowych rolników, upowszechnianie innowacji i dobrych praktyk w zakresie produkcji rolnej i w przetwórstwie produktów rolnictwa. Dziaanie Wspópraca dotyczy wycznie projektów o charakterze innowacyjnym, a wsparcie kierowane jest do grup operacyjnych EPI, tworzonych w celu rozwoju wydajnego i zrównowaonego rolnictwa. Innowacje dotycz produktów i technologii produkcji. Bardzo silny zwizek z realizacj I filaru Strategii ma wsparcie udzielane w ramach Modernizacji gospodarstw rolnych w dziaaniu Inwestycje w rodki trwae. Modernizacja rozumiana jest jako wprowadzanie innowacji, ale te jako poprawa jakoci produktów. Modernizacja jest mao realna bez odpowiedniej wiedzy kierujcych gospodarstwami rolnymi. Poprawie jakoci siy roboczej w rolnictwie poprzez zmian struktury wiekowej kierujcych gospodarstwami rolnymi, a take moliwoci uzupenienia wyksztacenia, sprzyja ma wsparcie w postaci premii dla modych rolników. Kierujcy gospodarstwami rolnymi modzi rolnicy z reguy charakteryzuj si wiksz kreatywnoci w stosowaniu wspóczesnych rozwiza produkcyjnych i organizacyjnych ni rolnicy starsi. Efektem dziaa modernizacyjnych i premii dla modych rolników ma by zwikszenie siy ekonomicznej gospodarstw rolnych, a zatem celem wsparcia jest równie poprawa sytuacji dochodowej podmiotów rolnych. Powikszeniu obszaru gospodarstw i poprawie ich siy ekonomicznej suy wsparcie dla rolników przekazujcych mae gospodarstwa innemu rolnikowi oraz restrukturyzacja maych gospodarstw, a powikszaniu skali poday wsparcie tworzenia i funkcjonowania grup i organizacji producentów. Wsparcie tych dziaa nie ma bezporedniego odniesienia do rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, ale jest oczywiste, e poprawa struktury agrarnej cile wie si z deniem kierujcych gospodarstwami do pogbiania wiedzy i wzrostu poziomu wyksztacenia. W grupach, a zwaszcza organizacjach producentów atwiejsze z punktu widzenia ekonomicznego i organizacyjnego jest wprowadzanie w gospodarstwach czonków i w dziaaniach wspólnych nowoczesnych osigni nauki i praktyki. Wprowadzaniu szeroko rozumianych rozwiza innowacyjnych w mniejszych jednostkach przetwórczych, a take w podejmujcych dziaalno przetwórcz zwizkach grup producentów (czy rolników indywidualnych) sprzyja wsparcie dziaa i operacji w zakresie Przetwórstwa i marketingu produktów rolnych. Gospodarka oparta na wiedzy cile wie si z poziomem i popraw jakoci wytwarzanych produktów. Bezporednio do poprawy jakoci produktów rolnych odnosi si 109 dziaanie Systemy jakoci produktów rolnych i spoywczych, cho poprawa jakoci oferowanych produktów jest celem wsparcia w szeregu innych dziaaniach, a gównie modernizacji gospodarstw rolnych, premii dla modych rodników i wsparcia przetwórstwa. Pozostae dziaania realizowane ze rodków PROW odnosz si w gównej mierze do realizacji pozostaych filarów Strategii 2020, tj. rozwoju zrównowaonego i przeciwdziaania wyczeniu spoecznemu. Zrównowaony rozwój i ochrona rodowiska wspierane s w ramach dziaa i poddziaa dotyczcych: dziaa rolno-rodowiskowych, rolnictwa ekologicznego, zalesiania i tworzenia terenów zalesionych czy inwestycji w gospodarstwach pooonych na obszarach Natura 2000 i na obszarach OSN. Wczeniu spoecznemu suy ma gównie wsparcie dziaa w zakresie rozwoju przedsibiorczoci (usug rolniczych), wypacanie premii na rozpoczcie dziaalnoci pozarolniczej czy te program Leader wspierajcy m.in. dziaania na rzecz osób bez pracy, opracowania lokalnych strategii rozwoju, tworzenia „inkubatorów” przetwórstwa lokalnego czy te zachowania dziedzictwa lokalnego. Beneficjentami, a zarazem odpowiedzialnymi za wykorzystanie rodków wsparcia i jak najszersz realizacj zakresu prac objtych wspomaganiem, s przede wszystkim stowarzyszenia, fundacje i inne podmioty prowadzce dziaalno gospodarcz lub deklarujce jej podjcie. Do gmin, powiatów i spóek wodnych kierowane jest wsparcie dotyczce tzw. infrastruktury lokalnej oraz zapobiegania skutkom klsk ywioowych (inwestycje zapobiegawcze) i usuwania ich konsekwencji dla potencjau produkcji rolnej. Dziaania te odnie mona do gospodarki opartej na wiedzy gównie w aspekcie stosowania nowoczesnych rozwiza technologicznych (o charakterze imitacyjnym) dotyczcych zapobiegania skutkom klsk ywioowych. Na realizacj wszystkich dziaa PROW przewiduje si w latach 2014-2020 ok. 13,5 mld euro, tj. ok. 55 mld z (w latach 2007-2013 ARiMR z funduszy PROW wypacia ok. 43 mld z). W planie finansowym na lata 2014-2020 na dziaania, które mona bezporednio odnie do gospodarki opartej na wiedzy (transfer wiedzy, usugi doradcze, wspópraca) przewiduje si budet w wysokoci ok. 191 mln euro. Udzia ogólnego wsparcia na dziaania zwizane bezporednio i porednio z realizacj I filaru Strategii 2020 w odniesieniu do sektora rolno-spoywczego wynie ma w latach 2014-2020 ok. 40% budetu PROW. Tak jak w poprzednim okresie realizacji PROW, najwiksze rodki (2,4 mld euro) skierowane bd na modernizacj gospodarstw rolnych. Wskaniki opartego na wiedzy rozwoju polskiej gospodarki i rolnictwa wskazuj na konieczno wikszej aktywizacji uczestników ycia gospodarczego w realizacji zaoe i celów Strategii 2020. 110 Dziaania instytucji rzdowych sprowadza si powinny przede wszystkim do: x wzrostu poziomu nakadów na sfer B+R i zatrudnienia w tej brany; x stwarzania bardziej korzystnych warunków dla funkcjonowania podmiotów rynku, gównie w aspekcie dziaa innowacyjnych i poszerzania zakresu wiedzy (instrumenty podatkowe, legislacyjne); x uelastycznienia dostpu podmiotów rynku do unijnych i krajowych rodków wsparcia dostpnych w ramach PROW (eliminacja barier administracyjnych i biurokratycznych); x uelastycznienia systemu obrotów ziemi rolnicz, co ma istotny wpyw na zmiany struktury agrarnej. Realizacja zaoe Strategii 2020 uwarunkowana jest oczywicie równie ogólnym stanem i kondycj gospodarcz pa stwa, a ta zaley od szeroko pojtej polityki makroekonomicznej. Ogólna kondycja gospodarcza pa stwa decyduje o poziomie nakadów na rozwój sieci szkolnictwa, rozwój systemów informacyjno-komunikacyjnych, ale równie o skali wsparcia rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (uzupenianie funduszy unijnych). Rola podmiotów sektora rolno-spoywczego sprowadza si przede wszystkim do jak najwikszego wykorzystania unijnych i krajowych rodków przewidzianych w systemach wsparcia. Aktywizacja podmiotów sektora w tym zakresie, zwaszcza producentów rolnych, zaley przede wszystkim od ich kreatywnoci, bdcej wynikiem poziomu wiedzy – gównie wyksztacenia. Dominujca jest tu jednak rola i znaczenie uwarunkowa zewntrznych ksztatowanych przede wszystkim poprzez administracj rzdow. Istotna jest ch producentów rolnych do funkcjonowania w wikszych organizacjach gospodarczych – gównie grupach i organizacjach producentów czy w systemie klastrów. W odniesieniu do producentów rolnych ogromne znaczenie w pozyskiwaniu rodków wsparcia i wprowadzania osignie naukowo-technicznych do rolnictwa maj wszystkie instytucje funkcjonujce w jego otoczeniu – zwizki producentów, samorzdy, instytucje naukowe, firmy doradcze (znaczenie roli wszystkich tych podmiotów w rozwoju rolnictwa opartego na wiedzy znalazo odzwierciedlenie w przewidzianych na ich dziaalno systemach wsparcia w ramach PROW). Systemy wsparcia organizacyjnego i merytorycznego ze strony placówek doradczych i naukowych powinny by jednak znacznie szersze ni przewidziane w rozwizaniach unijnych. Istotna jest przykadowo pomoc producentom w zakresie tworzenia i funkcjonowania grup i organizacji producentów. 111 8. Podsumowanie i wnioski We wspóczesnym wiecie wiedza jest podstawowym czynnikiem wyznaczajcym skal wzrostu gospodarczego i popraw efektywnoci gospodarowania, a równoczenie poziom przewag konkurencyjnych. Podstawowe cechy wyróniajce gospodark opart na wiedzy sprowadzaj si do powszechnego stosowania technologii informacyjno-komunikacyjnych, wprowadzania innowacji i zwikszania roli i znaczenia kapitau ludzkiego. W nowym paradygmacie rozwoju znaczenia nabieraj umiejtnoci marketingowe i menaderskie czynnika pracy, bowiem niezbdna jest akceptacja nowych rozwiza produktowych i technologicznych przez odbiorców. Oparcie rozwoju o wiedz jest moliwe przede wszystkim w krajach rozwinitych gospodarczo, posiadajcych odpowiedni potencja technologiczny, ludzki i instytucjonalny. Kraje mniej rozwinite s w gówniej mierze imitatorami postpu technologicznego i organizacyjnego. Realizacja zaoe gospodarki opartej na wiedzy przyjta zostaa jako podstawowy cel strategii rozwoju krajów UE. W Strategii 2020 model rozwoju sprowadza si do trzech wzajemnie uzupeniajcych si priorytetów, tj. inteligentnego rozwoju opartego na wiedzy i innowacjach, wzrostu zrównowaonego i wzrostu sprzyjajcego wczeniu spoecznemu. Charakter motywacyjny ma ustalenie na konkretnym poziomie niektórych wskaników, który ma by osignity w UE i w poszczególnych krajach w 2020 r. (udzia nakadów na badania i rozwój, odsetek osób zbyt wczenie ko czcych nauk czy osób majcych wyksztacenie wysze). W Polsce wikszo wskaników okrelona zostaa na niszym poziomie od redniego w UE. W Polsce w 2014 r. poziom osignitych wskaników odbiega jeszcze istotnie od przyjtych do realizacji w ramach krajowego Programu Reform w 2020 r. W wiatowych i unijnych rankingach rozwoju gospodarki opartej na wiedzy Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc w UE. Gorsz pozycj w rankingach Banku wiatowego zajmoway w 2012 r. jedynie otwa, Rumunia i Bugaria. We wszystkich latach obecnoci Polski w UE jedynie w tych krajach niszy ni w Polsce by równie wskanik dotyczcy innowacyjnoci opracowywany przez Komisj Europejsk. Polska i nowe kraje czonkowskie UE zajmuj relatywnie korzystn pozycj w UE po wzgldem poziomu wyksztacenia i systemu edukacji. Brak powizania poziomu wyksztacenia z poziomem innowacji wskazuje na niewystarczajce uwarunkowania zewntrzne w wikszoci nowych krajów czonkowskich do wykorzystania relatywnie dobrej jakoci kapitau ludzkiego. O stosunkowo niskim poziomie wskaników dotyczcych rozwoju w oparciu o wiedz w caej polskiej gospodarce i w nowych krajach UE w duym stopniu decyduj wyniki w tym zakresie rolnictwa. Postp innowacyjny jest w rolnictwie znacznie mniejszy ni w innych dziaach gospodarki narodowej, 112 a poziom wyksztacenia rolników i zakres stosowania technologii informacyjno-komunikacyjnych w gospodarstwach rolnych s mniejsze ni osób i gospodarstw ludnoci miejskiej. Jest to oczywiste, biorc pod uwag gorsz sytuacj dochodow rolników wobec podmiotów innych bran gospodarki. W poczniu z wyran atomizacj podmiotów rynku oznacza to siln zaleno rozwoju rolnictwa w oparciu o wspóczesne czynniki konkurencyjnoci od czynników zewntrznych – wsparcia finansowego, ale te organizacyjnego czy menaderskiego. Wsparcie inteligentnego rozwoju rolnictwa realizowane jest ze rodków Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Udzia ogólnego wsparcia na dziaania zwizane z realizacj I filaru Strategii 2020 (rozwój inteligentny) wynie ma w latach 2014-2020 ok. 40% budetu PROW. Rozwojowi gospodarki opartej na wiedzy w rolnictwie polskim nie sprzyja zmniejszajcy si udzia na badania i rozwój w tym sektorze w ogólnych nakadach na sfer B+R. Przeszkod jest równie wci due rozdrobnienie gospodarstw, niepozwalajce i niestanowice zachty dla zdobywania wiedzy przez ludno aktywn zawodowo. Szersze wprowadzenie rozwiza innowacyjnych do rolnictwa polskiego i oparcie rozwoju tego sektora na wiedzy wymaga przede wszystkim zwikszenia nakadów na sfer B+R i lepszego wykorzystania unijnych rodków wsparcia, ale równie zwikszenia zakresu wspópracy podmiotów rolnictwa z jednostkami dziaajcymi w jego otoczeniu – gównie firmami przetwórczymi, orodkami doradczymi i placówkami naukowo-badawczymi. Rola uczestników sektora rolno-spoywczego sprowadza si przede wszystkim do jak najwikszego wykorzystania unijnych i krajowych funduszy wsparcia w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Skala pozyskiwania wsparcia przez producentów rolnych zaley w bardzo duym stopniu od organizacyjnego wspomagania instytucji dziaajcych w otoczeniu rolnictwa, ale równie skonnoci producentów do funkcjonowania w wikszych organizacjach gospodarczych – gównie w grupach producentów i ich zwizkach oraz w systemie klastrów. Dziaania administracji rzdowej sprowadza si powinny przede wszystkim do: stwarzania korzystnych warunków dla funkcjonowania podmiotów rynku w aspekcie dziaa innowacyjnych i poszerzania zakresu wiedzy (instrumenty podatkowe, legislacyjne, uelastycznianie dostpu podmiotów rynku do unijnych i krajowych rodków wsparcia). 113 Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Bossak J., Bie kowski W. (2004): Midzynarodowa zdolno konkurencyjna kraju i przedsibiorstw. Wyzwania dla Polski na progu XXI wieku. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Drucker P.H. (1995): Zarz dzanie w czasach burzliwych. AE Kraków, Czytelnik Dunning J.H. (1992): The Competitive Advantage of Countries and the Activities of Transnational Corporations. Transnational Corporations, vol. 1, no. 1 Dworak E., Grabia T., Kasperkiewicz W., Kwiatkowska W. (2014): Gospodarka oparta na wiedzy, innowacyjno i rynek pracy. Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego, ód. Frejtag-Mika E. (2009): Wpyw bezporednich inwestycji zagranicznych na konkurencyjno polskiej gospodarki. PWE, Warszawa. Innovation Union Scoreboard IUS (2010, 2014), http://www.proinno-europe.eu/metrics Jankowska B. (2008): Metodologia bada konkurencyjnoci gospodarek narodowych – Rankingi konkurencyjnoci w Kompendium wiedzy o konkurencyjnoci. PWN, Warszawa. Kleer J. (2003): Co to jest GOW [w:] Gospodarka opata na wiedzy, red. A. Kukli ski. KBN, Warszawa. Knowledge Economy Index (KEI), http:info.worldbank.org/etools/kram2/kram Kodama E. (1995): Emerging Patterns of Innovation: Sources of Japan’s Technological Edge, Boston, s. 5. Komi ski K. (2001): Jak tworzy gospodark opart na wiedzy? [w:] Strategia rozwoju Polski u progu XXI wieku, Kancelaria Prezydenta RP i Komitet Prognoz Polska 2000 plus. PAN, Warszawa. Krajowy Program Reform 2015/16. Europa 2020, przyjty przez Rad Ministrów, 28 kwietnia 2015 r. Madej Z. (2006): Gospodarka oparta na wiedzy wkracza w wiat paradygmatów, [w:] Teoria i praktyka ekonomii, a konkurencyjno gospodarowania, Centrum doradztwa i informacji Difin Sp. z o.o., Warszawa, s. 15-33. Meng-Hsuan Chou, Asse Gornitzka (2014): Building the Knowledge Economy. Misala J. (2011): Midzynarodowa konkurencyjno gospodarki narodowej. PWE, Warszawa. Niklewicz-Pijaczy ska M. (2011): Od koncepcji gospodarki opartej na wiedzy do nowej strategii rozwoju UE 2020 s. 443-451, www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/35524/021.pdf 114 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. Nowak P. (2013): Polska w rankingach gospodarek opartych na wiedzy. Prace Komisji Geografii Przemysu Polskiego Towarzystwa Geograficznego s. 25-43, www.prace-kgp.up.krakow.pl/article/view/1427 Olczyk M. (2008): Konkurencyjno w teorii i praktyce. CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa. Pitkowska M. (2002): Infrastruktura instytucjonalna nowej gospodarki a rozwój krajów posocjalistycznych [w:] Nowa gospodarka i stare problemy. Perspektywy szybkiego wzrostu w krajach posocjalistycznych, G.W. Koodko, M. Pitkowski (red.). Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Komi skiego, Warszawa. Porter M.E. (1980): Competitive Strategy: Techniques for Analyzing Industries and Competitors. The Free Press, A Division of Macmillan Inc., New York. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020. Roczniki Statystyczne GUS, z lat 2002-2014. GUS, Warszawa. Roczniki Statystyczne Rolnictwa GUS, 2006 i 2014. GUS, Warszawa. Rural areas and the Europe 2020 Strategy Education, Agricultural Economic Briefs, 2011. European Commission, October. Science, technology and innovation in Europe, 2012 edition. Eurostat 2012. Skrzypek E. (2011): Gospodarka oparta na wiedzy i jej wyznaczniki, https://www.ur.edu.pl/file/15853/022.pdf Strategia Europa 2020 (2012, 12 wrzenia), http://www.mg.gov.pl/Bezpieczenstwo+gospodarcze/Strategia+Europa+2020 Sulmicka M. (2005): Strategia Lizboska – nowe wyzwania. Polityka Spoeczna, 1 (370), www.worldbank.org/kam The Global Competitiveness Yearbook The Knowledge Based Economy (1996). Raport OECD. The World Competitiveness Scoreboard www.worldbank.org/kam Wydymus S., Godowska A. (2013): Handel midzynarodowy w dobie gospodarki opartej na wiedzy [w:] Wiedza i innowacje w teoriach handlu midzynarodowego. Wydawnictwo Difin, Warszawa. Zienkowski L. (2003): Gospodarka „oparta na wiedzy” – mit czy rzeczywisto? [w:] Wiedza a wzrost gospodarczy. Wydawnictwo Naukowe Scholar s. 15, Warszawa. Zienkowski L. (2004): Czy polska polityka makroekonomiczna zawiera paradygmat wzrostu innowacyjnoci gospodarki? [w:] Rola polskiej nauki we wzrocie innowacyjnoci gospodarki, red. E. Oko -Horody ska. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 54-62. 115 117 98 000 absolwenci 1 581 4,8 3,5 1,6 2,0 0,4 0,3 4,0 4,0 1,9 1,8 % 37 492 143 214 185 418 497 533 1 841 251 82 007 2 988 837 125 242 548 622 74 989 224 884 ogóem ródo: Roczniki Statystyczne GUS z lat 2006, 2011 i 2015. 33 040 bd bd uczestnicy 4 773 136 490 suchacze wydane wiadectwa 6 457 391 465 37 995 402 970 6 220 22 518 1 421 4 240 absolwenci 1 926 122 291 223 uczniowie studenci 557 888 154 574 75 524 absolwenci absolwenci 239 239 uczniowie uczniowie ogóem Rodzaj szkó 6,2 4,5 1,2 1,0 3,6 0,3 1,5 16, 0,4 0,6 1 650 4,4 Studia doktoranckie 582 1 119 Studia podyplomowe 80 929 28 074 Szkoy wysze 2 938 8 892 Szkoy policealne 7 706 24 495 Technika 895 2 342 2010/11 w tym: rolnicze, lene % i rybactwa Szkoy zawodowe 43 358 135 932 163 628 424 564 1 549 877 83 909 278 972 113 969 515 891 42 933 184 454 ogóem 1 968 1 004 1 030 5 734 20 723 478 1 193 4 320 17 461 364 1 524 2013/14 w tym: rolnicze, lene i rybactwa 4,5 0,7 0,6 1,4 1,3 0,6 0,4 3,8 3,4 0,8 0,8 % bd 264 642 bd 510 119 bd 189 973 ogóem 43 399 127 351 149 799 bd 1 469 386 Aneks 1. Uczniowie i absolwenci szkó ogóem i szkó rolniczych w tys. osób 2004/05 w tym: rolnicze, lene i rybactwa 1 987 911 1 259 bd 19 263 bd 21 bd 16 437 bd 1 626 2014/15 w tym: rolnicze, lene i rybackie 4,6 0,7 0,8 1,3 0,0 3,2 0,8 % 118 Ogóem 2 476 474 1 394 632 953 485 671 124 30 293 35 896 4 817 4 344 154 040 162 524 215 485 185 490 548 850 282 870 Lata 2005 2013 2005 2013 2005 2013 2005 2013 2005 2013 2005 2013 2005 2013 107 445 21 266 21 233 1 565 5 881 157 390 768 375 0-1 1-2 3 711 3 878 658 617 15 281 19 259 18 762 16 223 78 281 47 021 403 823 277 572 116 692 86 997 ródo: Roczniki Statystyczne Rolnictwa GUS, 2006 i 2014 r. Kurs rolniczy Zasadnicze zawodowe rednie zawodowe Policealne Wysze Gospodarstwa, w których osoba kierujca posiada wyksztacenie rolnicze Ogóem (w tys.) , w tym: Wyszczególnienie 2 437 3 083 270 452 11 480 14 371 14 118 15 732 57 865 40 037 244 315 199 009 86 169 73 676 2-3 3 089 4 259 603 607 17 499 19 962 25 426 25 757 82 984 55 466 313 468 256 259 129 601 106 051 3-5 5 321 7 294 683 867 31 823 35 931 53 749 49 696 116 889 69 479 383 265 315 227 208 464 163 266 5-10 2 544 7 323 435 539 19 815 23 732 34 393 30 750 50 948 31 153 166 541 141 295 108 135 90 496 10-15 1 575 2 969 146 358 11 420 14 035 18 431 16 895 23 570 14 324 76 847 70 203 55 142 48 581 15-20 1 573 2 943 166 337 11 631 15 166 16 497 15 033 17 599 12 844 64 184 62 511 47 465 46 323 20-30 Grupy obszarowe uytków rolnych w ha 1 185 2 501 141 338 8 139 10 777 8 978 9 884 8 730 7 490 34 481 40 735 27 172 30 989 30-50 1 009 2 047 80 135 3 753 6 145 3 021 4 274 3 359 3 542 13 714 20 743 11 222 16 143 50-100 Aneks 2. Charakterystyka gospodarstw rolnych prowadzcych dziaalno rolnicz wedug stopnia wyksztacenia osoby kierujcej gospodarstwem 1 969 2 599 71 95 1 968 3 146 844 1 245 1 181 1 516 7 461 11 077 6 033 8 602 100 i wicej Aneks 3. Nakady na dziaalno innowacyjn w przetwórstwie przemysowym w mln z Wyszczególnienie Lata Ogóem Dziaalno badawczo-rozwojowa w tym: Zakup wiedzy i oprogramowania Inwestycje 2005 13 381,3 1 271,9 321,6 7 902,8 Przetwórstwo przemysowe 2010 16 494,8 3 127,4 896,9 8 633,4 - produkcja artykuów spoywczych w mln z - nakady ogóem w % 2014 16 254,9 4 089,9 449,5 8 951,9 2005 1 997,6 41,6 35,0 1 273,4 2010 1 238,6 42,6 49,3 811,2 2014 1 815,3 401,8 57,3 973,2 2005 14,9 3,3 10,9 16,1 2010 19,1 1,4 5,5 9,4 2014 11,2 9,8 12,7 10,9 ródo: Roczniki Statystyczne GUS, 2006, 2011 i 2015. 119 Aneks 4. Wskanik KEI w 2012 r. Kraje wiat Reim prawno-instytucjonalny 5,45 Edukacja 3,72 Technologie komunikacyjne 3,58 System innowacji 7,72 Wskanik KEI 5,12 Ranking krajów Szwecja 9,58 8,92 9,49 9,74 9,43 1 Finlandia 9,65 8,77 9,22 9,66 9,33 2 Dania 9,63 8,63 8,88 9,49 9,16 3 Holandia 8,79 8,75 9,45 9,46 9,11 4 Niemcy 9,10 8,20 9,17 9,11 8,90 8 Irlandia 9,26 8,87 8,21 9,11 8,86 11 W. Brytania 9,20 7,27 9,45 9,12 8,76 14 Belgia 8,79 8,57 8,42 9,06 8,71 15 Austria 9,26 7,33 8,97 8,87 8,61 17 Estonia 8,81 8,6 8,44 7,75 8,40 19 Luksemburg 9,45 5,61 9,47 8,94 8,37 20 Hiszpania 8,63 8,82 7,73 8,23 8,35 21 Francja 7,76 8,26 8,16 8,66 8,21 24 Czechy 8,53 8,15 7,96 7,90 8,14 26 Wgry 8,28 8,42 7,23 8,15 8,02 27 Sowenia 8,31 7,42 7,80 8,50 8,01 28 Wochy 7,76 7,58 8,21 8,01 7,89 30 Malta 8,94 6,86 7,80 7,94 7,88 31 Litwa 8,15 8,64 7,59 6,82 7,80 32 Sowacja 8,17 7,42 7,68 7,30 7,64 33 Portugalia 8,42 6,99 7,41 7,62 7,61 34 Cypr 7,71 7,23 7,57 7,71 7,56 35 Grecja 6,80 8,96 6,43 7,83 7,51 36 otwa 8,21 7,73 7,16 6,56 7,41 37 Polska 8,01 7,76 6,70 7,16 7,41 38 Chorwacja 7,35 6,15 8,00 7,66 7,29 39 Rumunia 7,39 7,55 6,19 6,14 6,82 44 Bugaria 7,35 6,25 6,66 6,94 6,80 45 Norwegia 9,47 9,43 8,53 9,01 9,11 5 Nowa Zelandia 9,09 9,81 8,30 8,66 8,97 6 Kanada 9,52 8,61 8,23 9,32 8,92 7 Australia 8,56 9,71 8,32 8,92 8,88 9 Szwajcaria 9,54 6,90 9,20 9,86 8,87 10 USA 8,41 8,70 8,51 9,46 8,77 12 Islandia 8,86 8,91 8,72 8,00 8,62 16 Japonia 7,55 8,43 8,07 9,08 8,28 22 120 cd. Aneksu 4 Izrael 8,33 7,47 7,36 9,39 8,14 25 Korea 5,93 9,09 8,05 8,80 7,97 29 Chile 9,01 6,83 6,05 6,93 7,21 40 Serbia 4,23 5,98 7,39 6,47 6,02 49 Rosja 2,23 6,79 7,16 6,93 5,78 55 Ukraina 3,95 8,26 4,96 5,76 5,73 56 Brazylia 4,17 5,61 6,24 6,31 5,58 60 Argentyna 2,09 6,36 6,38 6,90 5,43 63 Tajlandia 5,12 4,23 5,55 5,95 5,21 66 Turcja 6,19 4,11 4,50 5,83 5,16 69 Chiny 9,79 3,93 3,79 5,99 4,37 84 Indonezja 3,47 3,20 2,52 3,24 3,11 108 Indie 3,57 2,26 1,90 4,50 3,06 110 ródo: www.worldbank.org/kam 121 Aneks 5. Wskanik innowacyjnoci SII w krajach UE Kraje Tempo wzrostu % 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 UE-28 0,519 0,519 0,529 0,543 0,545 0,542 0,554 0,555 Belgia 0,573 0,580 0,580 0,611 0,616 0,619 0,629 0,619 1,10 Bugaria 0,184 0,201 0,214 0,244 0,249 0,206 0,202 0,229 3,14 2,61 0,98 Czechy 0,373 0,382 0,387 0,425 0,436 0,421 0,438 0,447 Dania 0,647 0,659 0,673 0,697 0,696 0,713 0,729 0,736 1,87 Niemcy 0,650 0,655 0,667 0,989 0,685 0,690 0,690 0,676 0,58 Estonia 0,420 0,424 0,466 0,470 0,498 0,503 0,523 0,489 2,18 Irlandia 0,570 0,571 0,591 0,603 0,619 0,611 0,615 0,628 1,39 Grecja 0,362 0,374 0,385 0,382 0,380 0,391 0,394 0,365 0,10 Hiszpania 0,396 0,398 0,403 0,399 0,402 0,411 0,408 0,385 -0,38 Francja 0,544 0,549 0,557 0,573 0,579 0,578 0,586 0,591 1,17 Chorwacja 0,296 0,305 0,314 0,314 0,318 0,304 0,309 0,313 0,82 Wochy 0,393 0,399 0,412 0,427 0,428 0,446 0,448 0,439 1,61 Cypr 0,449 0,495 0,473 0,491 0,504 0,503 0,489 0,445 -0,14 otwa 0,215 0,225 0,223 0,239 0,260 0,250 0,233 0,272 3,39 Litwa 0,244 0,245 0,254 0,244 0,269 0,281 0,293 0,283 2,14 Luksemburg 0,640 0,637 0,643 0,626 0,626 0,644 0,660 0,642 0,04 Wgry 0,336 0,345 0,346 0,359 0,366 0,354 0,362 0,369 1,35 Malta 0,325 0,341 0,348 0,343 0,340 0,311 0,350 0,397 2,90 Holandia 0,573 0,579 0,583 0,593 0,598 0,642 0,645 0,647 1,76 Austria 0,557 0,568 0,582 0,556 0,565 0,581 0,597 0,585 0,69 Polska 0,292 0,302 0,314 0,314 0,323 0,303 0,302 0,313 0,96 Portugalia 0,365 0,392 0,403 0,426 0,421 0,396 0,400 0,403 1,44 Rumunia 0,240 0,250 0,264 0,255 0,275 0,245 0,255 0,204 -2,27 Sowenia 0,446 0,468 0,485 0,496 0,519 0,509 0,532 0,534 2,61 Sowacja 0,316 0,327 0,334 0,316 0,323 0,373 0,354 0,360 1,91 Finlandia 0,672 0,672 0,669 0,676 0,682 0,684 0,680 0,676 0,09 Szwecja 0,723 0,737 0,742 0,758 0,764 0,766 0,760 0,740 0,34 W. Brytania 0,565 0,568 0,575 0,607 0,607 0,613 0,625 0,636 1,72 Turcja 0,160 0,167 0,174 0,182 0,186 0,192 0,198 0,257 6,98 Islandia 0,603 0,621 0,631 0,624 0,618 0,620 0,597 0,624 0,49 Norwegia 0,434 0,445 0,460 0,482 0,482 0,483 0,487 0,479 1,42 Chiny 0,802 0,815 0,822 0,808 0,806 0,801 0,804 0,810 0,14 Serbia 0,251 0,252 0,259 0,271 0,261 0,334 0,355 0,385 6,31 Macedonia 0,183 0,200 0,208 0,203 0,221 0,237 0,231 0,235 3,69 ródo: Innovation Union Scoreboard 2015. http://ec.europa.eu/growth/industry/innovation/facts-figures/scoreboards/files/ius-2015_en.pdf 122 EGZEMPLARZ BEZPATNY Nakad 00 egz.,ark. wyd. Druk i oprawa: EXPOL Wocawek
