Władza rodzicielska

Władza rodzicielska
Rodzina jest najważniejszym środowiskiem wychowawczym, ponieważ rodzice oddziałują na swoje dzieci przez całe życie: wpajają im określone wartości, pomagają poznać
i zrozumieć otaczający świat i zachodzące w nim procesy, a także są ich pierwszymi partnerami
interakcji społecznych i dostarczają dzieciom wzorów zachowań. Współdziałanie rodziców ze
szkołą (drugim ogromnie ważnym środowiskiem wychowawczym i społecznym
w życiu
dzieci) w obszarze wychowania jest zatem konieczne. Bezpośredni kontakt opiekunów dzieci z
wychowawcą klasy umożliwia wszystkim lepsze poznanie wzajemnych oczekiwań, celów
wychowawczych i problemów. To zaś oznacza bardziej konstruktywne
i
skuteczniejsze oddziaływanie na podopiecznych, którzy są podmiotem wszelkich działań.
Obecnie rodzice poświęcają dzieciom mniej czasu i uwagi niż dawniej, bo zmieniły się
warunki życia i wzrosły wymagania na rynku pracy (stąd dłuższe godziny pracy, więcej
obowiązków, konieczność ciągłego dokształcania się). Dodajmy do tego konsumpcyjny styl
życia, dążenie rodziców do realizacji własnych celów, do niezależności i własnego szczęścia
(często kosztem celów i szczęścia dzieci). Wielu rodziców ogranicza swoją rolę do sfery potrzeb
fizjologicznych i materialnych dzieci, zaniedbując stronę emocjonalną i społeczną. Stają się
przez to coraz bardziej zagubieni i bezradni wychowawczo.
A przecież to rodzice „zarządzają” rodziną. Oni wyznaczają zasady, zapewniają dzieciom byt
materialny i podejmują większość decyzji, a więc mają realną władzę. Powinni zatem mądrze
z niej korzystać. Dzieci potrzebują uwagi, głębokiego kontaktu emocjonalnego, zrozumienia
i zaspokajania wszystkich ich potrzeb. Potrzebują też autorytetu, jasno określonych granic
i wymagań, zainteresowania ich życiem i problemami, wsparcia w trudnych sytuacjach - to
wszystko składa się na mądrą władzę rodzicielską.
1. Władza rodzicielska
1.1. Czym jest władza rodzicielska
Z prawnego punktu widzenia władza rodzicielska to prawa i obowiązki, jakie ma względem
osoby małoletniej jej rodzic, związane z wychowaniem, pieczą nad jego majątkiem, a także
przedstawicielstwem ustawowym. Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak
wymaga tego dobro dziecka i interes społeczny. Rodzice wychowują dziecko pozostające pod
ich władzą i kierują nim. Mają też obowiązek troszczyć się o jego fizyczny i duchowy rozwój
oraz przygotować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego
uzdolnień. Osobie wychowującej dziecko nie wolno stosować wobec niego kar cielesnych.
W ujęciu pedagogicznym władza rodzicielska to rodzaj relacji z dzieckiem polegającej na
otaczaniu go opieką, dbaniu o zaspokajanie jego potrzeb, wychowywaniu i wspieraniu go.
W rzeczywistości żaden rodzic nie ma stuprocentowej władzy nad swoim dzieckiem, bo jest
ono niezależną istotą, posiada wolną wolę i prawo do decydowania o sobiev- oczywiście w
stopniu odpowiednim do etapu rozwoju, na jakim się znajduje. Im dziecko jest młodsze, tym
większa i silniejsza wydaje się być władza rodzicielska - małe postrzega swoich opiekunów jako
osoby wszystkowiedzące, najmądrzejsze i wszechmocne. Jest od nich całkowicie uzależnione
i musi się podporządkować wprowadzanym przez nich zasadom, wymaganiom oraz systemowi
nagród i kar.
Z wiekiem staje się coraz bardziej samodzielne i zaczyna dostrzegać, że jest w stanie samo
zaspokoić niektóre ze swoich potrzeb. Jego zależność od rodziców słabnie także dlatego,
że buduje odrębną tożsamość, co przejawia się oddzieleniem od wartości wyznawanych przez
rodziców, buntem przeciw rodzicielskiej władzy oraz dążeniem do samostanowienia.
1.2.
Władza nie zawsze dobra
Z punktu widzenia większości rodziców władza jest konieczna, bo pozwala odpowiednio
pokierować dziećmi, wpoić im wartości i ideały, wychować na tzw. porządnych ludzi. Jest też
wygodna - stosując nakazy, zakazy, kary i nagrody stosunkowo łatwo skłonić dzieci do
posłuszeństwa, co dodatkowo poprawia rodzicom samopoczucie i podnosi ich poczucie
własnej wartości (jestem ważny, kontroluję sytuację). Taki model władzy rodzicielskiej,
w którym rodzice zaspokajają głównie własne potrzeby, nie sprawdza się jednak. Prędzej czy
później dziecko go zakwestionuje, a nawet odrzuci. Im trudniej było mu zaakceptować
narzuconą przez rodziców władzę, tym mocniej będzie oponować. Sprzeciwowi towarzyszą
złość, wrogość oraz poczucie niesprawiedliwości. W zachowaniu zaś można zaobserwować
agresję, konfliktowość, skłonność do manipulacji i oszustwa albo uległość (poddanie się),
wycofanie.
Rodzice często mylą władzę z autorytetem. Wydaje im się, że im bardziej kontrolują
i dyscyplinują dzieci, tym bardziej wzrasta ich autorytet. Mylą się jednak. Nawet jeśli taki model
wychowania sprawdza się wobec młodszych dzieci, zawodzi całkowicie wobec starszych. One
uważają, że władza jest zła, i komunikują to na różne sposoby:
są nieposłuszne,
agresywne, mają kłopoty w szkole itp.
Inną, skrajnie odmienną postawą rodzicielską jest oddanie władzy dzieciom. Zwolennicy
wychowania bezstresowego są nieudolni wychowawczo. Dając dzieciom zbyt dużą swobodę,
słabo zaznaczając granice (lub nie stawiając ich wcale), oddają im całą swoją władzę, one
jednak nie są gotowe udźwignąć ciężaru odpowiedzialności. W modelu, w którym brakuje
przewodnika, mentora, opiekuna, dzieci czują się zagubione, ignorowane, porzucone.
Podobnie jak w przypadku surowej dyscypliny reagują złością, agresją, uciekają w
uzależnienia, wagarują.
Władza źle wyważona
Jeśli władza rodzicielska jest sprawowana niewłaściwie (rodzice jej nadużywają lub się
jej zrzekają), relacje w rodzinie są nieprawidłowe, a wpływ rodziców na dzieci znacząco
się zmniejsza.
Cechy mądrej władzy rodzicielskiej
Na władzę rodzicielską składają się:
•
system wartości,
•
formułowanie oczekiwań wobec dziecka,
•
stawianie wymagań,
•
dyscyplina,
•
nakazy i zakazy,
•
system nagród i kar,
•
wyznaczanie obowiązków,
•
określanie obszarów wolności/swobody/niezależności dziecka.
Mądra władza rodzicielska to wyważone i podmiotowe traktowanie dzieci, którego celem jest
opieka i wspieranie ich w trudnym procesie przechodzenia przez kolejne etapy dorastania.
Rodzice muszą mieć władzę, ale ona powinna być bliższa liderowaniu niż rządzeniu. Rodzic
staje się wtedy autorytetem.
Zasady mądrej władzy rodzicielskiej:
•
uważność na dziecko - obserwowanie jego zachowania i reakcji w różnych sytuacjach,
słuchanie jego komunikatów,
•
otwartość na dialog - gotowość do rozmowy, dyskusji, negocjacji; uważne słuchanie tego,
co dziecko ma do powiedzenia,
•
autentyczność/szczerość - (nieinwazyjne) okazywanie własnych uczuć i emocji - także tych
negatywnych, komunikowanie swoich poglądów, szczerość w zachowaniu i słowach,
•
sprawiedliwość - stawianie realistycznych wymagań i granic, stosowanie zasady fair play,
przestrzeganie ustalonych zasad, adekwatne stosowanie nagród i kar,
•
spójność - zgodność słów i czynów (zgodność tego, co się mówi do dziecka, z tym, co się
robi i czego się od niego oczekuje), stosowanie tych samych zasad i kryteriów przez oboje
rodziców,
•
akceptacja - przyjmowanie dziecka takim, jakim jest, z jego fizycznością, osobowością,
zaletami i wadami/ograniczeniami, dawanie mu w ten sposób poczucia bezpieczeństwa,
•
zaufanie - wiara w to, że dziecko ma dobre intencje i potrafi zachować się odpowiedzialnie
(odpowiednio do swojego wieku i stopnia rozwoju), udzielanie mu kredytu zaufania,
•
dawanie dziecku swobody - stopniowe zwiększanie zakresu swobody dziecka
odpowiednio dla jego wieku, z zachowaniem zasad bezpieczeństwa,
•
konsekwencja i niezawodność - konsekwencja w stosowaniu nagród i kar, zgodność słów
i czynów, dotrzymywanie danego słowa,
•
szacunek dla godności i uczuć dziecka - empatyczne podejście do uczuć dziecka,
poszanowanie jego odrębności, odrzucenie krytykowania, poniżania i kar cielesnych,
•
uznanie praw dziecka - szanowanie i zaspokajanie jego potrzeb oraz jego indywidualności,
poddawanie jego pomysłów i działań wspólnej analizie i ocenie, dawanie mu prawa do
współpodejmowania decyzji i ponoszenia odpowiedzialności za swoje działania,
•
współdziałanie z dzieckiem - pozytywne zaangażowanie rodziców w życie dziecka (pracę,
rozrywkę, wypoczynek) oraz angażowanie go w życie rodzinne i sprawy związane z
domem, np. obowiązki (zgodnie z jego wiekiem i możliwościami), wspólne wykonywanie
różnych czynności,
•
okazywanie miłości - bezwarunkowa akceptacja dziecka, obdarzanie go miłością w
każdych okolicznościach.
1.3. Autorytet
Władza rodzicielska nierozerwalnie wiąże się z umiejętnością utrzymania dyscypliny. Przed
rodzicami, a także innymi dorosłymi stoi niełatwe zadanie stworzenia takich warunków, w
których podopieczni zachowują się zgodnie z określonymi standardami i przestrzegają
ustalonych zasad. Dyscyplina nigdy nie powinna stać się narzędziem przymusu, powinna za
to kojarzyć się z porządkiem, organizacją i współpracą. Oznacza to, że dzieci ją akceptują. Aby
tak się stało, my, dorośli, musimy stać się dla nich autorytetami.
Wyróżniamy następujące rodzaje autorytetu:
•
oparty na doświadczeniu - wynika z wiedzy, wykształcenia i umiejętności, jakie posiada
dorosły; dziecko wierzy, że dorosły wie lepiej,
•
oparty na funkcji - wiąże się z rolą, jaką dorosły pełni w grupie (rodzic w rodzinie lub
nauczyciel/wychowawca w szkole), dającą mu np. prawo do wydawania poleceń,
•
nieformalny - powstaje w wyniku zawierania nieformalnych umów, podejmowania
zobowiązań, dochodzenia do porozumień i kompromisów,
•
oparty na sile - pojawia się, gdy dorosły używa swojej przewagi do dominowania,
kontrolowania i zmuszania podopiecznych do posłuszeństwa.
Należy dążyć do zbudowania autorytetu opartego na doświadczeniu i funkcji, a w miarę
możliwości wzbogacać go o elementy autorytetu nieformalnego. Ten ostatni jest możliwy
u dzieci starszych lub po prostu bardziej dojrzałych czy też przyzwyczajonych do zawierania z
dorosłymi umów dotyczących np. zasad obowiązujących w domu (sprzątania, godziny powrotu
do domu itp.).
2. Rodzina w życiu dziecka
2.1. Rola rodziny
Rodzina jest podstawowym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym. Stwarza warunki
do zaspokojenia wszystkich potrzeb dziecka. Jej oddziaływanie jest także
najsilniejsze i najbardziej długotrwałe. Dlatego też powinna być środowiskiem stymulującym rozwój
we wszystkich obszarach życia dziecka (fizycznym, emocjonalnym, mentalnym, społecznym).
W relacji rodzice-dziecko kluczowe są stosunki emocjonalne oraz sposób rozumienia
autorytetu opiekunów (sprawowania władzy).
Rodzina pełni ważną funkcję socjalizacyjno-wychowawczą, czyli:
•
dba o zaspokajanie potrzeb dziecka, w tym bliskości, bezpieczeństwa, akceptacji
i uznania,
•
przekazuje mu wiedzę i umiejętności niezbędne w codziennym funkcjonowaniu
w najbliższym otoczeniu oraz wartości, postawy i wzorce zachowań,
•
uczy je zachowań adekwatnych do oczekiwań rodziny i społeczeństwa,
•
uczy podejmowania decyzji i brania odpowiedzialności za swoje postępowanie,
•
pomaga określać własny potencjał i stawiać granice sobie samemu i innym,
•
modeluje sposób nawiązywania i utrzymywania relacji z innymi ludźmi.
Oddziaływania wychowawcze mogą być:
•
bezpośrednie - metody wyjaśniania i przekonywania, sugestia i perswazja, kary i nagrody,
• pośrednie - organizowanie środowiska wychowawczego i pobudzanie dziecka do
aktywności.
2.2. Poczucie własnej wartości i samoocena
Poczucie własnej wartości jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka związanych
z rozwojem struktury „Ja”. To wiara we własne możliwości i zdolności, poczucie skuteczności
działań (własnej efektywności), kompetencji i sprawstwa. Poczucie własnej wartości jest
związane z samooceną. O ile jednak jest ono stanem psychicznym, o tyle samoocenę można
określić jako postawę w stosunku do samego siebie determinującą postępowanie jednostki.
Samoocena opiera się na wiedzy dziecka o sobie (samowiedzy), a tę czerpie ono m.in.
z
opinii i osądów otoczenia. Największy wpływ na samoocenę, a więc także na poziom poczucia
własnej wartości, mają rodzice, a w dalszej kolejności grupa rówieśnicza
i
nauczyciele. Można wyróżnić dwie postawy związane z samooceną:
•
samoakceptację - wiarę we własne możliwości, szacunek do samego siebie, pozytywny
obraz samego siebie,
•
samoodtrącenie - poczucie niższości, krzywdy, winy, negatywny obraz samego siebie,
wyolbrzymianie własnych niepowodzeń i niedocenianie sukcesów.
Poczucie własnej wartości i samoocena dzieci pozostają w relacji ze sposobem, w jaki rodzice
odnoszą się do nich, formą i treścią informacji zwrotnych, jakich im udzielają, oraz stosowanym
przez nich systemem nagród i kar.
2.3.Dorastanie dzieci - test skuteczności władzy rodzicielskiej
Małe dziecko jest w pełni zależne od rodziców i ich władzy. W wieku dojrzewania zachodzą
jednak w jego psychice i życiu zmiany, które powodują, że oddala się od swoich opiekunów.
Dąży do niezależności, ma swoje tajemnice, więcej czasu spędza z grupą rówieśniczą,
a mniej z rodzicami. W tym czasie maleje autorytet rodziców i ich wpływ na dziecko. Wielu
rodzicom trudno zaakceptować ten fakt, bo:
•
czują się mniej ważni i odrzuceni - rówieśnicy ich dzieci wydają się cieszyć większym
zainteresowaniem i autorytetem niż oni,
•
uważają, że dzieci są jeszcze niepełnoletnie i wymagają opieki, a rodzice „wiedzą lepiej”,
co jest dla nich dobre, chcą więc jak najdłużej kontrolować, decydować, kierować,
•
wiedzą, że na dorastającą młodzież czyha wiele „niebezpieczeństw” (używki, przedwczesna inicjacja seksualna i inne formy demoralizacji), a rodzice, którzy coraz mniej wiedzą
o życiu swoich podopiecznych, martwią się, że zdemoralizują się one lub coś im się stanie.
Dojrzewanie dziecka - dojrzewanie władzy rodzicielskiej
Wszelkie lęki i obawy rodziców w tym okresie mają źródło w nieprawidłowych postawach
wychowawczych, a w szczególności w nadopiekuńczości i nadmiernej kontroli. Władza
rodziców nie ulega unicestwieniu, lecz jedynie zmienia się jej zakres
i sposób
sprawowania.
Okres dojrzewania dzieci i wchodzenia w dorosłość (faza autonomii) jest dla rodziców okazją
do zweryfikowania swoich metod wychowawczych, swoistym sprawdzianem ich umiejętności
wychowawczych. To chwila prawdy, kiedy muszą sobie zadać ważne pytania:
•
Czy jestem skutecznym rodzicem-wychowawcą?
•
Czy nasza relacja oparta jest na wzajemnym szacunku i zaufaniu?
•
Czy mądrze kieruję dzieckiem?
•
Jakie błędy popełniłem?
Podczas weryfikacji swoich dokonań wychowawczych warto przeanalizować własny styl
wychowawczy
Styl
wychowawczy
Permisywny
rygorystyczny
nadopiekuńczy
demokratyczny
Charakterystyka
• dziecku wolno robić (prawie)
wszystko
• brakuje jasno wytyczonych
granic
• w domu obowiązuje niejasny
system nagród i kar
• rodzice postępują
niekonsekwentnie
• rodzice rozpieszczają dziecko
Wpływ metody na dziecko
• nie rozróżnia, co jest właściwe/
niewłaściwe, dobre/złe
• nie rozumie, dlaczego jego
zachowanie nie jest akceptowane
przez otoczenie (dalsza rodzina,
szkoła)
• „rządzi” w domu
• ignoruje nakazy i decyzje rodziców
• nie rozumie, czym jest prawdziwa
autonomia - sądzi, że jest
samodzielne, ale w rzeczywistości
w obliczu problemów czuje się
bezradne
• w szkole chce rządzić w klasie i
kłóci się z nauczycielami
• jest niepewne i zalęknione
• rodzice są surowi i nadmiernie
• nie ma własnej przestrzeni
wymagający
osobistej
• oczekują od dziecka karności i
• przeżywa negatywne emocje (np.
posłuszeństwa
złość)
• częściej stosują kary niż nagrody • przejawia negatywne zachowania
• dziecko musi „zasłużyć” na ich
(np. bunt, agresja, opór, ucieczka)
miłość
• z powodu braku ciepła
• są oziębli w stosunku do
i nieokazanej mu miłości szuka
dziecka, nie okazują mu swoich
pocieszenia w grupach
uczuć
rówieśniczych, uzależnieniach itp.
• nie wspierają go, gdy tego
• w szkole wchodzi w konflikty
potrzebuje
z klasą i nauczycielami, stosuje
przemoc, wagaruje
• jest mało samodzielne
• rodzice przesadnie dbają o
• podporządkowuje się dorosłym
dziecko
• nie potrafi radzić sobie z trudnymi
• „chronią” ję przed negatywnymi/
doświadczeniami
trudnymi doświadczeniami
• przeciwstawia się autorytetom
(np. porażkami)
(rodzice, nauczyciele), buntuje się
• mówią mu, co jest dla niego
• ma niskie poczucie własnej
najlepsze
wartości
• wyręczają dziecko
• z trudem nawiązuje partnerskie
w podejmowaniu decyzji
kontakty z rówieśnikami
• ograniczają wszelkie jego
obowiązki
• ograniczają samodzielność
dziecka (robią wszystko za nie)
• w domu panują jasno określone i
sprawiedliwe zasady
• odczuwa równowagę wewnętrzną
• rodzice przestrzegają
• łączy je z rodzicami silna więź
wprowadzonych reguł gry
• ufa im i ich decyzjom
• wchodzą z dzieckiem w dialog
• otwarcie się z nimi komunikuje
Styl
Wychowawczy
Charakterystyka
są uważni na jego potrzeby
• słuchają tego, co mówi
• wszyscy mogą okazywać swoje
emocje i uczucia
• rodzice wspierają dziecko w
trudnych chwilach
Wpływ metody na dziecko
• potrafi mówić o swoich emocjach,
potrzebach i problemach
• ma wysokie, poczucie własnej
wartości
• łatwo nawiązuje kontakty
interpersonalne
• tworzy zdrowe relacje społeczne
• czuje się bezpieczne i szanuje
autorytet rodziców
Uwaga!
Najlepsze efekty wychowawcze przynosi styl demokratyczny.
2.3. Spójność wychowawcza
Mądra władza rodzicielska to także prezentowanie dzieciom przez oboje rodziców tych samych
wzorców zachowań, jednakowe stawianie granic oraz stosowanie jednolitego systemu nagród
i kar. Opiekunowie, którzy „mówią jednym głosem”, zapewniają w ten sposób ciągłość
wychowawczą oraz dają dziecku wyraźny punkt odniesienia, dzięki czemu czuje się ono
bezpieczne. Poczucie bezpieczeństwa zaś jest warunkiem budowania zaufania w relacji rodzicdziecko. Ufając, łatwiej podporządkować się wprowadzanym przez opiekunów zasadom,
nakazom i zakazom. Dziecko uznaje władzę rodziców i ich autorytet.
Z drugiej strony niespójne postawy rodzicielskie (np. pobłażliwa matka i rygorystyczny ojciec)
wprowadzają zamęt w psychice i emocjach dziecka oraz w jego życiu. Otrzymując od rodziców
różne, a nawet sprzeczne komunikaty (np. dotyczące zakresu swobody czy wymagań), dziecko
czuje się najpierw zagubione, później zdezorientowane (Czego oni ode mnie chcą? Jestem
dobry czy zły?), aż wreszcie zaczyna się na nich złościć i okazuje tę emocję na różne sposoby:
jest nieposłuszne, buntuje się, przestaje się uczyć, sprawia tzw. problemy wychowawcze, unika
kontaktu.
Materiał opracowano aa podstawie artykułu z czasopisma: Wychowawca