Świadomość seksualna młodzieży w polskiej rzeczywistości
advertisement
Imacka J, Bulsapoglądowe M. Świadomość seksualnapapers młodzieży w polskiej rzeczywistości Artykuły / review 453 Świadomość seksualna młodzieży w polskiej rzeczywistości Sexual awareness of youth in Polish reality Joanna Imacka, Marek Bulsa Zakład Socjologii Zdrowia i Zachowań Prozdrowotnych, Uniwersytet Szczeciński w Szczecinie Świadomość seksualna w dzisiejszej polskiej rzeczywistości jest dla wielu młodych ludzi procesem bardzo trudnym. Wynika to z braków w wychowaniu seksualnym – zarówno w rodzinie, w szkole oraz instytucjach medycznych. Młodzież bez uprzedniego właściwego przygotowania do własnej seksualności jest narażona na utratę zdrowia seksualnego, prokreacyjnego. Dlatego też edukacja seksualna powinna być powszechnie dostępna, obejmować całe życie i opierać się na wiedzy. Wypełnianie tych zadań jest bardzo ważnym elementem uzyskania dojrzałej świadomości seksualnej we wszystkich sferach życia przez młodego człowieka. Słowa kluczowe: świadomość seksualna, edukacja seksualna, młodzież, rodzina, szkoła, masmedia © Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 453-456 Many young people find the process of developing their sexual awareness very difficult. It is a consequence of insufficient sexual education in families, schools and medical institutions. Without proper introduction into their sexuality young people are at risk of harming their sexual health and procreation odds. Therefore, their sexual education should be readily available throughout all their lives and must have a strong scientific basis. Meeting these requirements is a vital element for a young person to reach mature awareness of their sexuality in all spheres of life. Key words: sexual awareness, sexual education, youth, family, school, media Adres do korespondencji / Address for correspondence Nadesłano: 16.06.2012 Zakwalifikowano do druku: 20.07.2012 Dr hab. Marek Bulsa, prof. US Uniwersytet Szczeciński, Zakład Socjologii Zdrowia i Zachowań Prozdrowotnych ul. Krakowska 69-71, 71-017 Szczecin, e-mail: [email protected] Świadomość seksualna człowieka jest integralną częścią jego osobowości – odkryciem własnej tożsamości, która polega na prawidłowym rozwoju seksualnym, fizycznym, psychicznym emocjonalnym i duchowym człowieka. Człowiek jest zarówno produktem jak i twórcą warunków życia, w jakich egzystuje; jest też twórcą samego siebie oraz społeczeństwa ludzkiego, którego jest częścią [1]. Właściwości seksualne osoby ludzkiej formują się wraz z nią od początku życia, łatwo podlegają zranieniom i są uwikłane nierozdzielnie w wiele problemów osobistych, zwłaszcza tych najbardziej intymnych [2]. Seksualność (łac. sexus – płeć) to płciowość człowieka, przynależność do określonej płci i doświadczenie wszelkich płynących z tego następstw. „Jest wrodzonym atrybutem i wrodzoną funkcją ludzkiego organizmu, podlegającą złożonym zewnętrznym i wewnętrznym uwarunkowaniom, które wymagają szerokiego spojrzenia i interdyscyplinarnego wysiłku” [3]. Jest ona bowiem komponentem osobowości, który w dużej mierze wpływa na życie człowieka, na jego postępowanie, wreszcie na to, czy i na ile uznaje siebie za osobę szczęśliwą, czy też szczęścia pozbawioną. Seksualność przejawia się w sposobie przeżywania i manifestowania potrzeb człowieka związanych z jego płciowością. Gdy mamy ją na myśli nie chodzi więc jedynie o pragnienie obcowania seksualnego, lecz także o identyfikację tożsamości płciowej i zaspokajanie takich potrzeb, jak potrzeba miłości, czułości czy intymności [4]. Seksualizm zabarwia bowiem całe ludzkie życie; ważne jest przy tym, czy będą to barwy radości, czy rozczarowania [5]. Zmiany zachodzące w seksualności człowieka w cyklu całego jego życia zależą nie tylko od świadomości różnic w rytmie biologicznym i psychospołecznym, ale od różnej ich oceny, jak również od wykorzystania tych wpływów w rozwoju, albo w destrukcji. Funkcjonowanie seksualne człowieka odbywa się w trzech podstawowych obszarach: psyche, soma i polis [3], a także można dostrzec obecność czwartego pola realizacji – pola duchowego (spirit). Na każdym etapie elementem wspierającym rozwój jest świadomość splatania się wpływów biologicznych i psychospołecznych, świadomość ich typowej dla danego wieku proporcji i co za tym idzie świadomość granic modyfikowania seksualności. Kernberg dzieli rozwój seksualny człowieka na trzy etapy: dzieciństwo, dorastanie i dorosłość. Każdy z nich ma odrębny charakter, wyróżniający go ze względu na typowe cechy i procesy. Każdy opiera się na dokona- www.phie.pl 454 niach etapów wcześniejszych i stanowi podstawę do kształtowania się późniejszych [5]. Seksualność człowieka kształtuje się pod wpływem zachowań i postaw osób otaczających jednostkę. W okresie dzieciństwa dziecko na podstawie wzorców i doznań wyniesionych z rodziny formułuje wobec seksualności własne wartości, normy i postawy, które ulegają stopniowej internalizacji [6]. Okres ten odgrywa zasadniczą rolę w rozwoju psychoseksualnym – właśnie wtedy rozwijają się właściwości psychiczne decydujące o postawach wobec „świata płci”, na przykład szacunek wobec własnej i cudzej cielesności, akceptacja odmienności płci przeciwnej, umiejętność czerpania radości z różnych przejawów własnej płciowości, itp. Nieprawidłowości występujące w trakcie tego procesu będą zakłócały rozwój erotyczny i wpływały na problemy w późniejszym okresie życia, takie jak: oziębłość emocjonalna, konformizm, negatywne postawy wobec ciała i życia seksualnego oraz płci przeciwnej, różnorodne kompleksy, a wreszcie zaburzenia seksualne [6]. Już małe dzieci potrafią budzić niepokój rodziców swoimi zachowaniami, w których centrum zainteresowań jest ich własne ciało lub ciało rodzica, czy rówieśnika. Masturbacja dziecięca, ciekawość w odniesieniu do ludzkiej anatomii i fizjologii, inicjacja seksualna nastolatka, przytulone do siebie i całujące się namiętnie na ulicy osoby w podeszłym wieku – wszystkie te sytuacje mogą wywołać pytania o ich normalność [4]. Dlatego też świadomość seksualna młodego człowieka jest priorytetem w jego rozwoju i najważniejszym zadaniem edukacji seksualnej, która powinna być powszechnie dostępna, obejmować całe życie i opierać się na wiedzy. Podejmowanie edukacji seksualnej w odniesieniu do sfery seksualności człowieka jest też, a może przede wszystkim, utrudnione przez dotkliwe braki w socjalizacji i edukacji seksualnej w Polsce. W wielu rodzinach niechętnie podejmuje się problemy związane z dojrzewaniem i uświadomieniem seksualnym. Rodzice wydają się nie być zainteresowani sprawą wychowania swoich dzieci we wskazanym zakresie, unikając tematu tak naprawdę „uciekają od problemu”, który nie rozwiąże się sam. Są też tacy rodzice, którzy uznają prymat szkoły w edukacji seksualnej, sami nie podejmują tych tematów w rozmowach z dziećmi, ale chcą, aby w szkołach prowadzona była taka edukacja. Najbardziej świadomi w zakresie poruszanej problematyki rodzice dostrzegają konieczność współdziałania szkoły i rodziny w organizacji/prowadzeniu zajęć edukacji seksualnej. Młodzi ludzie bez uprzedniego przygotowania do własnej seksualności są narażeni na utratę zdrowia seksualnego, prokreacyjnego w okresie dojrzewania płciowego i dorastania wiążącego się z impulsywnym podejmowaniem różnych form aktywności seksualnej, Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 453-456 co prowadzi do ograniczenia zdolności podejmowania odpowiedzialnych decyzji i przewidywania ich skutków oraz planowania przyszłości [7]. W tym kontekście warto wspomnieć również o zjawisku ogromnego nacisku, jakie wywiera środowisko rówieśnicze na młodych ludzi, którzy wierzą, że ich rówieśnicy są bardziej aktywni seksualnie niż to ma miejsce w rzeczywistości. Wielu ulega tym złudzeniom i poddając się presji, angażuje się w różne formy zachowań o podłożu seksualnym. W ten sposób często dochodzi do kontaktów seksualnych, zanim młodzi ludzie są na to fizycznie i psychicznie przygotowani [4]. Integracja seksualna w dzisiejszej polskiej rzeczywistości jest procesem bardzo trudnym. Wielu młodych ludzi ma problem w odróżnieniu miłości od przyjaźni, seksualności zdrowej od wypaczonej, czego następstwem są poważne braki w edukacji seksualnej zarówno w rodzinie, w szkole oraz instytucjach medycznych. Akceleracja rozwoju ma wpływ i na potrzebę seksualną. U kolejnych pokoleń zwiększa się rozbieżność między fizjologiczną dojrzałością do realizowania tej potrzeby i powstającym w związku z tym psychicznym napięciem – a społeczną akceptacją jej realizowania. Wciąż jeszcze, jakkolwiek w coraz mniejszym stopniu, bywa to powodem ostrych starć i konfliktów między młodzieżą i dorosłymi. Toteż jednym z najważniejszych zadań edukacji seksualnej jest udzielenie młodemu człowiekowi takiej wiedzy, dzięki której świadomość seksualna w okresie dojrzewania stałaby się fundamentem pod późniejsze dojrzałe przeżywanie własnej seksualności [8], co zaprocentowałoby jego zdrowiem fizycznym, psychicznym i emocjonalnym. Obecnie można obserwować jak – równolegle ze zmianami na płaszczyznach społecznej, kulturowej, politycznej i ekonomicznej, z postępującym rozwojem cywilizacyjnym i technicznym oraz popularyzacją wiedzy na temat seksualności człowieka – zachodzą wyraziste zmiany w sferze wartości społecznych [9,10]. Wyniki wielu badań pokazują przemiany, jakie zachodzą w obyczajowości seksualnej młodzieży w porównaniu z normami pokoleń ich rodziców [11,12,13]. Znaczną rolę w kreowaniu seksualności, erotyki i zachowań seksualnych odegrały poglądy i zmiany zachodzące w świecie zachodnim, które poprzez masmedia przenikały do Polski [14]. Masmedia stały się coraz powszechniej wykorzystywanym źródłem informacji oraz kolejnym środowiskiem edukacyjnowychowawczym, do których niewątpliwie należy sfera ludzkiej seksualności. Seksualizacja treści adresowanych do młodych ludzi w masmediach i Internecie stała się czynnikiem stymulującym młodych ludzi do aktywności seksualnej [4,15,16,17,18,19,20]. Imacka J, Bulsa M. Świadomość seksualna młodzieży w polskiej rzeczywistości Należy tu zaznaczyć, że nadmierna erotyzacja młodzieży poprzez filmy, Internet, dostępność innych form usług seksualnych, nie jest dla rozwoju młodzieży korzystna. Przy niewielkiej jeszcze dojrzałości psychicznej i społecznej erotyzacja odbieranych przekazów może powodować negatywne oddziaływania, tj.: zawężenie zainteresowań, lekkomyślny stosunek do spraw płci, erotyzację wyobraźni, kształtowanie postawy „mieć”, wzrost agresywności, wyobcowanie ze świata realnego. Zdaniem Z. Melosika „medialne image zastępuje ludziom ideały, a sławni ludzie – bohaterów” [21]. W konsekwencji powoduje to, iż masmedia odbierają znaczenie każdemu znaczeniu. Niezwykle niepokojącym zjawiskiem zdaje się być kult ciała i seksualności propagowany przez masmedia. „Miliony kobiet – tyranizowane reklamami i tekstami z popularnych czasopism – przyjmują styl życia oparty o „dietowanie”. Masmedia wywołują (również i w nastolatkach) poczucie przepaści między ciałem własnym i idealnym, co wywołuje ciągły niepokój o wygląd i masę ciała [21]. Powoduje to, iż młodzi ludzie w obsesji poszukują sposobów na bycie idealnym, co często staje się tragiczne w skutkach. Ufność młodzieży w dominujący przekaz ideologii konsumpcji doprowadziła także do ukształtowania „tożsamości typu supermarket” [21], gdzie – zdaniem Z. Melosika – „rzeczywistość jawi się jako jeden wielki dom towarowy; wystarczy tylko wejść i wrzucić wybrane gadżety do koszyka ... swojej tożsamości” [21]. Łatwo zauważyć, iż masmedia w sposób łatwy potrafią manipulować życiem jednostek. I – jak słusznie zauważyła M. Braun-Gałkowska – „trzeba nauczyć się życia w świecie masmediów, który jest współcześnie naszym światem” [22]. Seksualizacja jest obecna we wszystkich masmediach i wpływa na dzieci, którym niekiedy narzuca się pewne treści, które powinny być im jeszcze nieznane [23]. Wszystko, co trafia do dojrzewającej młodzieży, ma wpływ na to, w jaki sposób zaczyna ona postrzegać siebie. Widząc jaki sposób bycia jest ceniony, młodzi ludzie zaczynają się do niego dostosowywać, by spełnić potrzebę akceptacji i podziwu rówieśników. Dlatego też, w kontekście edukacji seksualnej należy im poświęcić szczególną uwagę, ponieważ ze względu na właściwości rozwojowe okresu dojrzewania grupa ta jest szczególnie podatna na rozmaite oddziaływania ze strony tego medium [24]. Internet umożliwia nieograniczony zasób wiadomości [25,26], jest swoistym edukatorem wiedzy dla młodzieży. Oferując możliwość odkrywania świata, ludzi i samego siebie, z drugiej strony to źródło informacji może z pozytywnego wynalazku stać się czynnikiem ingerującym w prywatność, zmieniającym 455 relacje interpersonalne, wpływając na ludzką seksualność stawiając liczne wyzwania wychowawcze. Rozwój technologii informatycznej umożliwił bowiem powstanie nowego wymiaru seksualności – cyberseksualności, co ma negatywny oddźwięk na zachowania społeczne, w tym seksualne, promuje fantazyjne zabawy w świcie wirtualnym, seks bez miłości [10,27], które jedynie z pozoru nie mają konsekwencji w świecie realnym [26]. Daje poczucie, że podobne czynności mogą być wykonywane w świecie rzeczywistym bez żadnych konsekwencji tak psychologicznych, jak i prawnych. Co wiąże się z wieloma niebezpieczeństwami, szczególnie dla młodych osób, które nie rozpoczęły jeszcze życia seksualnego w świecie realnym. Uzależnienie od cyberseksu ma swoje konsekwencje. Powoduje stopniowe trudności w realizowaniu się w dotychczasowym związku, utrudnia nawiązywanie nowych kontaktów, spłyca doznania seksualne w świecie realnym, ogranicza kontakty fizyczne i sztukę miłosną, zaburza emocje i uczucia, utrwala postawy egocentryczne, zuboża język. Może prowadzić do zaburzeń tożsamości, zawęża zainteresowania i ogranicza zdolności logicznego myślenia, może również powodować kompulsywne zaburzenia seksualne u dzieci (nadmierne zachowania masturbacyjne), dryft dewiacyjny, eksponowanie na materiały pornograficzne (zaburzenie rozwoju psychoseksualnego dziecka), konflikty z rodzicami, przedmiotowe postrzeganie kobiety czy poczucie opuszczenia i izolacji [26,28,29,30]. Uzależnienie od cyberseksu może w niedalekiej przyszłości stać się poważnym problemem społecznym. Przypuszczać można, iż oddziaływanie środków masowego przekazu ewoluowało będzie wraz z człowiekiem, w związku z czym, problem ten wciąż pozostaje otwarty. Masmedia są wszechobecne we wszystkich dziedzinach życia człowieka: w domu, w pracy, w kulturze, w edukacji i w życiu osobistym. Rola masmediów w edukacji, zwłaszcza równoległej, stale rośnie. To one stanowią główne źródło informacji o otaczającym świecie. Środki masowego komunikowania stają się więc środkami pozytywnego, ale i negatywnego oddziaływania, są nośnikami wartości, ale i antywartości. Opisane czynniki odkrywają obraz zmian postaw wobec seksualności i zachowań seksualnych młodych ludzi, prowadząc do wielu, często negatywnych konsekwencji i zachowań ryzykownych dla zdrowia seksualnego, reprodukcyjnego w młodości i w dalszych latach życia. Dowodzi to istniejących braków w zakresie prawidłowo prowadzonej edukacji seksualnej w szkołach, rodzinach i instytucjach medycznych. Dlatego też edukacja seksualna, kształtująca świadomość seksualną młodego człowieka, jest priorytetem w jego rozwoju i powinna być powszechnie dostępna, obejmować całe życie i opierać się na wiedzy. 456 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 453-456 Piśmiennictwo / References 1. Imieliński K. Zarys seksuologii i seksiatrii. PZWL, Warszawa 1982: 27. 2. Obuchowski K. Przez galaktykę potrzeb. Zysk i S-ka, Poznań 1995: 139. 3. Beisert M. W poszukiwaniu modelu seksualności człowieka. [w:] Seksualność w cyklu życia człowieka. Beisert M (red). PWN, Warszawa 2006: 8, 15. 4. Izdebski Z. Poradnictwo seksualne – ważny obszar pomocy. Rozdział IX – maszynopis. Zielona Góra 2008: 202, 204‑219. 5. Beisert M. Seksualność w cyklu życia człowieka. PWN, Warszawa 2006: 19, 23, 163, 157-159. 6. Długołęcka A, Lew-Starowicz Z. Jak się kochać. Edukacja seksualna dla każdego. Świat Książki, Warszawa 2010: 9, 153-161, 234. 7. Afery L, Lazdane G. What we know about sexual and reproductive health of adolescents in Europe? Eur J Contracept Reprod Heath Care 2008, 13(1): 58-70. 8. Józef Augustyn SJ. Integracja seksualna. WAM, Kraków 2009, str. 22, 273-274. 9. Cekiera CM. Relatywizm norm moralno-społecznych w rozwoju patologii społecznej wśród młodzieży. [w:] Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Machel H (red). UG, Gdańsk 1999. 10. Gola B. Modele zachowań seksualnych w prasie młodzieżowej i poglądach nastolatków. UJ, Kraków 2008. 11. Dudziak U. Podstawy wobec wychowania seksualnego a hierarchia wartości nauczycieli, studium teologicznopastoralne. KUL, Lublin 2009. 12. Izdebski Z. Kwestie społeczne i zachowania seksualne w Polsce w aspekcie problematyki HIV/AIDS. Studium porównawcze 1997-2001. Krajowe Centrum ds. AIDS, Warszawa 2003. 13. Izdebski Z. Ryzykowna dekada. Seksualność Polaków w dobie HIV/AIDS. Studium porównawcze 1997-2001-2005. UZ, Zielona Góra 2006. 14. Gola B. Modele zachowań seksualnych w prasie młodzieżowej i poglądach nastolatków. UJ, Kraków 2008. 15. Gmerek T. Dyskursy męskości w reklamie współczesnej. [w:] Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje. Melosik Z (red). Wolumin, Poznań 2001: 118-119. 16. Gromkowska A. Ciało, seksualność i przemoc. Rekonstrukcje kobiecości. [w:] Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje. Melosik Z (red). Wolumin, Poznań 2001: 130-139. 17. Gromkowska A. Ally McBeal i kryzys feminizmu. [w:] Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje. Melosik Z (red). Wolumin, Poznań 2001: 159-174. 18. Cylkowska-Nowak M, Melosik Z. Młodzież styl życia i zdrowie. [w:] Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje. Melosik Z (red). Wolumin, Poznań 2001: 248-251. 19. Melosik Z. Kultura „instant”. Paradoksy pop-tożsamości. Teraźniejszość Człowiek Edukacja 2000 (nr spec): 150‑160. 20. Kowalczyk I. Techniki dyscyplinowania ciała przedstawione w pracach Zbigniewa Libery. Teraźniejszość Człowiek Edukacja 2000 (nr spec): 173-194. 21. Melosik Z (red). Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje. Wolumin, Poznań 2001: 25, 27, 37. 22. Braun-Gałkowska M. Dziecko w świecie mediów. Edukacja Dialog 2003, 149: 9. 23. Grzelak S. Seksualizacja. Świat Problemów 2007, 6: 26. 24. Szmigielska B. Skutki nadmiernego korzystania z Internetu w ocenie młodzieży. [w:] Edukacja bez granic – mimo barier. Smal T, Zduniak A (red). WSB, Poznań 2008: 469-476. 25. Ledzińska M. Nadprodukcja informacji jako wyzwanie edukacyjne – perspektywa psychologiczna. [w:] Jednostka. Grupa. Cyber-sieć. Radochoński M, Przywara B (red). WSIZ, Rzeszów 2004: 15-27. 26. Nowosielski K. Cyberseksualność. [w:] Podstawy seksualności. Lew-Starowicz Z, Skrzypulec V. PZWL, Warszawa 2010: 278. 27. Wallace P. Psychologia Internetu. Rebis, Poznań 2004. 28. Ślósarz W. Aktywność seksualna w Internecie. Aspekty psychologiczne. [w:] Oblicza Internetu. Sokołowski M (red). Algrat, Elbląg 2004: 273-279. 29. Ślósarz W. Zachowania seksualne w sieci. Aspekty kliniczne. [w:] Edukacja medialna, nowa generacja pytań i obszarów badawczych. Sokołowski M (red). Kastalia, Olsztyn 2004: 385-388. 30. Papież J. Cyberprzestrzeń a doznawanie przeżyć erotycznych. [w:] Oblicza Internetu. Sokołowski M (red). Algrat, Elbląg 2004: 263-271.
