Zmiany na rynku pracy w Polsce po integracji z Unią Europejską
advertisement
dr Izabella Steinerowska-Streb Katedra Ekonomii i Polityki Transformacji Akademia Ekonomiczna w Katowicach Rynek pracy w gospodarce transformującej się - przykład Polski Wprowadzenie Rynek pracy w gospodarce rynkowej regulowany jest przez popyt i podaż na pracę. Za główne determinanty popytu na siłę roboczą uznaje się:1 płacę, wydajność pracy i zapotrzebowanie na produkty będące wynikiem pracy. Natomiast do podstawowych czynników wpływających na rynkową podaż pracy zalicza się poza stawką płacy: liczbę osób o określonych kwalifikacjach, pozapłacowe korzyści z pracy, płace i pozapłacowe korzyści z alternatywnych zajęć oraz społeczno-kulturowe uwarunkowania aktywności zawodowej. Ponadto kształtowanie się popytu i podaży na pracę w istotnym stopniu uzależnione jest od: mobilności pracy (w sensie geograficznym i zawodowym), wysokości zasiłku dla bezrobotnych i jego relacji w stosunku do obowiązującej w danym kraju minimalnej stawki płac, aktywności związków zawodowych, polityki prowadzonej przez państwo na rynku pracy, stopy podatkowej, kosztów pracy, a także ogólnej koniunktury gospodarczej.2 Sytuacja na rynku pracy jest więc wypadkową wielu powiązanych ze sobą czynników. W gospodarce centralnie planowanej warunki funkcjonowania rynku pracy są zupełnie inne. Charakterystyczną cechą dla tego ustroju jest deficyt siły roboczej i ukryte bezrobocie oraz zniekształcona struktura zatrudnienia.3 Urynkowienie tak działającego rynku pracy prowadzi do drastycznych zmian. Uruchomiony zostaje bowiem mechanizm rynkowy i zaczynają działać prawa popytu i podaży. Naturalną konsekwencją takiego stanu rzeczy są modyfikacje w strukturze zatrudnienia oraz bezrobocie. Transformacja systemu gospodarczego z centralnie sterowanego na wolnorynkowy powoduje, iż oprócz dawno już zidentyfikowanych przez ekonomistów czynników determinujących rynek pracy w gospodarce rynkowej, występuje szereg dodatkowych zmiennych wynikających ze specyficznego stanu w jakim znajduje się cała gospodarka. Zidentyfikowanie tych czynników jest niezmiernie trudne i wymaga dogłębnej analizy sytuacji społeczno-gospodarczej transformującego się kraju. Ciekawym przykładem gospodarki transformującej się jest Polska. Od czasów powojennych była ona państwem o ustroju centralnie sterowanym. W 1989 roku gospodarka Polski została jednak przekształcona w wolnorynkową. Na skutek uruchomienia się mechanizmu rynkowego doszło do zmian na rynkach wszystkich czynników produkcji, w tym na rynku pracy. Celem artykułu jest analiza podstawowych zmiennych determinujących ten rynek w trakcie przekształceń gospodarczo-systemowych. Przyjęto tezę, iż do zasadniczych czynników wpływających na sytuację na polskim rynku pracy w okresie dokonującej się transformacji należy zaliczyć orientację strategiczną polskiego sektora małych i średnich przedsiębiorstw. 1 Podstawy ekonomii, red. R. Milewski, PWN, Warszawa 2000, s. 249 oraz Sloman J., Economics, Prentice Hall, Biboa, Spain, 2006, s. 576-578 2 O. Blanchard, Macroeconimics, Pearson Prentice Hall, New Jersey 2006, s. 126-128 oraz Begg D., Fischer S., Dornbush R., Ekonomia tom 2, PWE, Warszawa 1993, s. 194-230 3 Podstawy ekonomii op. cit., s. 549 1 Polski rynek pracy po zmianie ustroju z gospodarki centralnie sterownej na wolnorynkową Polski rynek pracy w ciągu ostatnich dwudziestu lat uległ istotnym modyfikacjom. Podstawowym czynnikiem sprawczym przemian na tej płaszczyźnie była transformacja gospodarczo-ustrojowa. W konsekwencji upadku dużych, nierentownych przedsiębiorstw państwowych wiele osób straciło pracę i pojawiło się nieznane w czasach socjalizmu bezrobocie, które wzrosło od zera w 1989 roku do 16,4% w 1993 roku.4 Transformacja spowodowała, iż w Polsce wykształcił się prawdziwy, rządzący się prawami popytu i podaży rynek pracy. Zniknęły sztucznie występujące w okresie gospodarki centralnie sterowanej niedobory siły roboczej, a pojawiła się nadwyżka podaży pracy, która była przyczyną powiększającej się stopy bezrobocia (tabela 1). Tabela 1: Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarczego w latach 1990–2001 Źródło: Mechanizmy tworzenia i likwidacji miejsc pracy w polskiej gospodarce, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Rada Społeczno-Gospodarcza, Warszawa 2003, s. 44 Masowo zwalniani z prywatyzowanych i likwidowanych przedsiębiorstw państwowych pracownicy poszukiwali zatrudnienia w prywatnych firmach, które zapełniały rynek korzystając z uchwalonej na koniec 1988 roku liberalnej ustawy o działalności gospodarczej. Rynek stwarzał im duże możliwości rozwoju, bowiem po niedoborach występujących w czasach socjalizmu występowały na nim liczne luki do wypełnienia. W rekordowym pod względem przyrostu nowych firm prywatnych 1989 roku powstało ich ponad 400 tys., a w 1990 roku - 516 tys.5 W ciągu zaledwie trzech lat wąsko ujmowany sektor prywatny (z pominięciem rolnictwa i spółdzielczości) zwiększył swój udział w zatrudnieniu z 13,25% w 1989 roku do 34,4% w 1992 roku. Natomiast przy włączeniu rolnictwa i spółdzielczości udział sektora prywatnego w zatrudnieniu sięgał około 60% pod koniec 1992 roku6. 4 Bezrobocie rejestrowane I – IV kwartał 2007 r., GUS, Warszawa, 2008. Bałtowski M., Miszewski M., Transformacja gospodarcza w Polsce, PWN, Warszawa 2006, s. 223 6 Balcerowicz L., Wolność i rozwój. Ekonomia wolnego rynku, Wydawnictwo Znak, Kraków1995, s. 392 oraz Zieliński M., Wpływ małych i średnich przedsiębiorstw na rynek pracy [w:] Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, red. R. Kośmider, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000, s. 77 5 2 Stopniowo przedsiębiorstwa prywatne zaczęły zatem odgrywać znaczącą rolę na polskim rynku pracy, mimo iż przeciętna wielkość zatrudnienia w nich nie była duża. Na koniec 1989 roku wśród podmiotów sektora prywatnego dominowały bowiem firmy, w których zatrudnionych było dwóch pracowników.7 Nowo tworzone przedsiębiorstwa prowadziły działalność na niewielką skalę, ponieważ większość polskich przedsiębiorców podejmowała w tym czasie działalność gospodarczą poszukując głównie źródła utrzymania. Ich podstawowy cel stanowiło samozatrudnienie i maksymalizacja zysków, a rozwój traktowali jako kategorię drugoplanową. W rezultacie prowadzone przez nich przedsiębiorstwa sporadycznie zmieniały liczbę zatrudnionych.8 Ukierunkowane w ten sposób prywatne firmy, nie były wobec tego w stanie wchłonąć stale powiększającej się ilości osób chętnych do pracy. Od początku transformacji liczba bezrobotnych wzrastała więc systematycznie aż do 1994 roku. Szczególnie intensywny przyrost bezrobocia nastąpił w latach 1990 – 1993. W tym okresie stopa bezrobocia zwiększyła się o prawie 10 punktów procentowych. Bezrobocie strukturalne objęło wiele sektorów gospodarki. Najtrudniejsza sytuacja zaistniała w przemyśle ciężkim (przemysł chemiczny, hutniczy) oraz w sektorze wydobywczym, w tym szczególnie w górnictwie węgla kamiennego.9 Zmiana struktury gospodarki nie była jednak jedyną przyczyną złej sytuacji na rynku pracy. Równolegle nastąpiło również pogorszenie się ogólnej koniunktury gospodarczej oraz obniżenie się popytu globalnego spowodowane w dużej mierze spadkiem eksportu, głównie do państw dawnego bloku wschodniego. Na sytuację na rynku pracy w tym okresie niekorzystnie wpływał dodatkowo brak odzwierciedlenia rosnącego produktu krajowego brutto w zwiększaniu się zatrudnienia w gospodarce (wykres 1). Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy był postęp techniczny, wynikający z otwarcia Polski na świat po 1989 roku. Spowodowało to wzrost wydajności pracy i w konsekwencji bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy. Dopiero w latach 1994 – 1997 produkt krajowy brutto podniósł się na tyle istotnie (odpowiednio 5,2%, 7,0%, 6,2% oraz 7,1%), że zwiększyło się zatrudnienie w gospodarce i nastąpił spadek stopy bezrobocia w stosunku do 1993 roku o 6,1 punktów procentowych.10 Wykres 1. Dynamika PKB i stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990–2008 (w %) 7 Bałtowski M., Miszewski M., op. cit., s. 224 Por.: Sibińska A.: Zachowania marketingowe małych i średnich firm a styl kierowania ich właścicieli, Przegląd organizacji 4/2001 oraz Noga A.: Przedsiębiorczość, a polityka makroekonomiczna, referat VII Kongresu Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego – sesja IV: Przedsiębiorstwo i konkurencyjność, Zeszyt nr 2, styczeń 2001, s.23. 9 Wronowska G. Klimczyk P., Przyczyny bezrobocia strukturalnego w Polsce w okresie transformacji – na przykładzie górnictwa węgla kamiennego, www.ae.krakow.pl (30.07.2009) 10 Por.: Szczapa J., Bezrobocie w Polsce w latach 1990 – 2007 wprowadzenie, http://www.ae.katowice.pl (30.07.2009) oraz Kołodko G., Wielka Transformacja 1989–2029.Uwarunkowania, przebieg, przyszłość, http://www.tiger.edu.pl(30.07.2009) 8 3 Źródło: Kołodko G., Wielka Transformacja 1989–2029.Uwarunkowania, przebieg, przyszłość, www.tiger.edu.pl Wzrost zatrudnienia pomiędzy 1994 a 1997 rokiem związany był również ze zmianami, do których doszło w dominującym w gospodarce sektorze małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). W tym okresie nastąpiła wśród podmiotów MSP pewna selekcja. Po trzech latach funkcjonowania gospodarki rynkowej wypełnione już bowiem zostały nisze rynkowe, będące pozostałością socjalizmu. Skończył się okres, w którym szybki rozwój prywatnych firm utworzonych na początku transformacji, został osiągnięty dzięki wyzwoleniu prostych rezerw przedsiębiorczości nie wymagających dużego zaangażowania kapitałowego. Ograniczona została możliwość osiągania spekulacyjnych dochodów wynikających z istniejących w gospodarce niedoborów lub będących wynikiem luk prawnych i braku skutecznej kontroli skarbowej. Nadszedł czas, w którym słabe podmioty zostały wyeliminowane z gry rynkowej przez coraz bardziej aktywną konkurencję.11 W ich miejsce powstawały jednak nowe przedsiębiorstwa próbujące dostosować się do zmiennego otoczenia. W rezultacie udział małych i średnich firm w zatrudnieniu w gospodarce ogółem wzrósł w tym okresie oficjalnie z 47,6% do 54,6%.12 Jest jednak wielce prawdopodobne, iż udział ten był jeszcze większy bowiem urzędowe statystyki nie zawierają szczegółowych danych dotyczących zatrudnienia w szarej strefie gospodarki. Tymczasem rozmiary tego zjawiska szczególnie w małych i średnich przedsiębiorstwach były duże. Do nieformalnego zatrudniania zachęcały pracodawców wysokie koszty związane z legalnym utrzymaniem pracowników (zbyt duże w stosunku do dochodów składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne) oraz istniejąca od początku transformacji nadwyżka popytu na pracę. W raporcie o sektorze MSP z 1997 roku wskazuje się, iż w szarej strefie tylko w sekcji handel i naprawy pracowało około 250tys. osób (11%). Część z nich traktowała handel jako działalność uboczną, zajmując się nim bez zgłoszenia tego faktu odpowiednim władzom, a pozostałą część stanowili niezarejestrowani pracownicy zatrudnieni w legalnie działających przedsiębiorstwach, głównie małych. Szacuje się również, iż co siódmy pracownik budowlany i co piąty z sektora usługowego zatrudniony był w tym okresie w małych firmach 11 Por.: Zagórowska A.: Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w procesie transformowania polskiej gospodarki, [w]: Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, red. R. Kośmider, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000, s. 44-47 oraz Steinerowska-Streb I.: Perspektywy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w ramach łańcuchów franchisingowych, WSEiA, Bytom 2003 12 Według „Raportu o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w latach 1997/1998” na koniec 1997 roku w gospodarce (oprócz rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa i rybactwa) zatrudnionych było 11,4mln osób, w tym 7mln (61,1%) w małych i średnich przedsiębiorstwach (Dzierżanowski W. red., Raport o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce latach 1997/1998, PARP, Warszawa 1999, s.29) 4 prywatnych w szarej strefie.13 Skala tego zjawiska była więc duża. Można zatem przyjąć, iż sektor małych i średnich przedsiębiorstw odgrywał jeszcze większą rolę na rynku pracy, a rzeczywiste bezrobocie było w tym okresie mniejsze niż wskazywały na to oficjalne statystyki. Od 1998 do przystąpienia Polski do Unii Europejskiej nastąpił ponowny wzrost stopy bezrobocia, mimo iż w latach 1999-2004 udział zatrudnienia w małych i średnich firmach w zatrudnieniu w przedsiębiorstwach ogółem wzrósł o 6,6%. W tym samym czasie w efekcie przyspieszenia procesów restrukturyzacyjnych w podstawowych działach gospodarki udział zatrudnienia w przedsiębiorstwach dużych spadł bowiem o 10,2%14. Ponadto niekorzystne tendencje na rynku pracy były konsekwencją:15 spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego poniżej 5%, obniżenia popytu zewnętrznego w wyniku tak zwanego kryzysu rosyjskiego, wejścia na rynek pracy osób urodzonych w okresie drugiego powojennego wyżu demograficznego (co roku w Polsce miał miejsce przyrost ludności w wieku produkcyjnym o około 200 tys. osób), ograniczanie interwencyjnych działań państwa na rynku pracy (głównie z powodu trudności budżetowych). Na koniec 1998 roku stopa bezrobocia utrzymywała się jeszcze na poziomie zbliżonym do 1997 i wyniosła 10,4%, jednakże w grudniu 2000 roku przekroczyła 17%, a w 2002 roku osiągnęła najwyższy, nie notowany wcześniej poziom 20%. Liczba osób zarejestrowanych w urzędach pracy jako bezrobotni znacznie przekroczyła wtedy 3mln.16 Szczególnie trudna sytuacja występowała w regionach, w których doszło do głębokich zmian strukturalnych (np. Śląsk). Stopa bezrobocia sięgała tam nawet niemal 30%. Tak wysoka nadwyżka popytu na pracę powodowała, iż na rynku dominowało bezrobocie długookresowe. Przy wysokiej stopie bezrobocia trudna była nie tylko sytuacja osób poszukujących pracy, lecz również pracowników. Wielu pracodawców oferowało im bowiem niekorzystne warunki zatrudnienia i wynagradzania, nie stosując najbardziej elementarnych przepisów o ochronie pracy.17 Do przełomowej zmiany na rynku pracy doszło po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Po 2004 roku powstało bowiem wiele nowych miejsc pracy w wyniku wzrostu tempa gospodarczego, spowodowanego w dużej mierze napływem funduszy strukturalnych, realizacją nowych inwestycji oraz zmodyfikowanym popytem zewnętrznym. Ponadto przed Polakami pojawiły się nowe możliwości zatrudnienia się w krajach unijnych, co doprowadziło do wysokiej, bo ponad milionowej migracji zarobkowej polskich pracowników (tabela 3). Tabela 3. Średnioroczna liczba migracji Polaków przed akcesją Polski do Unii Europejskiej i po akcesji* Przed akcesją Po akcesji Kraj Liczba (tys.) Udział (%) Kraj Liczba (tys.) Udział (%) Niemcy 52,0 31 Wielka Brytania 56,9 22 USA 33,5 20 Niemcy 36,3 21 Wielka Brytania 15,1 9 Włochy 35,9 12 13 Dzierżanowski W. op. cit., s. 31-32 Zuzek D., Rynek Pracy a rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce (z uwzględnieniem przykładu województwa małopolskiego) www.mikro.univ.szczecin.pl (30.07.2009) 15 Mikuła E., Społeczny wymiar transformacji, http://www.univ.rzeszow.pl (30.07.2009) 16 Szczapa J. op. cit. oraz Wronowska G. Klimczyk P., Przyczyny bezrobocia strukturalnego w Polsce w okresie transformacji – na przykładzie górnictwa węgla kamiennego, www.ae.krakow.pl (30.07.2009) 17 R. Krzemień, M. Struś, Rola małych i średnich przedsiębiorstw w procesie akcesyjnym Polski do Unii Europejskiej, http://www.konferencja.edu.pl (30.07.2009) 14 5 Hiszpania Francja Holandia Belgia Szwecja Austria Irlandia Inne Razem 6,7 6,7 6,7 5,0 3,4 3,4 1,7 12,5 167,7 4 4 4 3 2 2 1 7 100 Irlandia Francja Hiszpania Holandia Belgia Szwecja Austria Inne Razem 71,6 12,5 11,1 7,7 6,8 6,0 6,0 24,8 295,0 6 4 4 3 1 2 2 8 100 *Średnioroczna liczba migrantów przed akcesją Polski do Unii Europejskiej od I kw.1994 do II kw. 2004, udział migracji do poszczególnych krajów opiera się na danych z lat 2002-2005, szacunki po akcesji dot. okresu II kw. 2004 - IV kw.2005 Źródło: Migracja Polaków po Przystąpieniu Polski do UE, http://www.job4me.pl/rynek_pracy/badania/migracja.htm (10.08.2009) W konsekwencji stałego odpływu wykwalifikowanej kadry oraz szybkiego wzrostu gospodarczego, który w latach 2006 – 2007 przekroczył 6% PKB, stopa bezrobocia w grudniu 2008 roku spadła do 9,5% (wykres 2) zbliżając się powoli do poziomu bezrobocia naturalnego szacowanego w Polsce na 7-8%.18 Istniejący w Polsce od początku transformacji rynek pracodawcy stopniowo zamienił się w rynek pracownika. W 2007 roku w Urzędach Pracy odnotowano 11,2% wzrost liczby ofert pracy w stosunku do 2006 roku, a także wzrost liczby ofert niewykorzystanych dłużej niż 1 miesiąc – stanowiły one 44,8% wszystkich dostępnych ofert pracy. Pracodawcy zaczęli mieć coraz większe trudności w znalezieniu odpowiednich specjalistów, rekrutujących się również spoza granic kraju (najczęściej z Azji, chociaż kierunki poszukiwań pracowników były również znacznie bliższe, np. Ukraina). 19 Z badania przeprowadzonego w tym okresie przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości wśród małych i średnich firm wynika, iż brak odpowiedniego personelu został uznany przez przedsiębiorców za jedną z podstawowych barier ograniczających rozwój ich przedsiębiorstw.20 Podobnych wyników dostarcza inne badanie zrealizowane w 2007 roku. Wśród barier podażowych na brak pracowników wskazało w nim 66% badanych firm budowlanych, 42% firm przemysłowych i 38% firm usługowych. W ciągu jednego roku znaczenie tej bariery wzrosło aż o 15 punktów procentowych i typowała ją co trzecia firma odczuwająca problemy podażowe21. Wykres 2 Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990–2009 18 Stopa bezrobocia w latach 1990-2009 (bezrobocie rejestrowane), GUS, http://www.stat.gov.pl (30.07.2009) Szczapa J. op. cit. 20 Raport PARP 21 Żołnierski A., Zadur-Lichota P., , red. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2006-2007, PARP, Warszawa 2008, s.26 19 6 10,7 VI 2009 9,5 XII 2008 11,2 XII 2007 14,9 2006 17,7 2005 19 2004 20 20 19,4 2003 2002 2001 17 2000 15,1 1999 12,4 12,3 1998 1997 15,2 1996 16,9 18 18,4 16,3 1995 1994 1993 1992 14,2 1991 8,5 1990 0 5 10 15 20 25 Źródło: A. Żołnierski red., (2007) Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2005-2006, PARP, Warszawa, s. 12 oraz Stopa bezrobocia w latach 1990-2009 (bezrobocie rejestrowane), GUS, http://www.stat.gov.pl oraz Miesięczna informacja o bezrobociu w Polsce w czerwcu 2009 roku, GUS, http://www.stat.gov.pl Zmiany, do których doszło na rynku pracy znalazły swoje odzwierciedlenie w poprawie warunków pracy i wzroście wynagrodzeń (wykres 3). Już w 2004 roku przeciętne wynagrodzenie miesięczne brutto pracowników etatowych zatrudnionych ogółem we wszystkich przedsiębiorstwach wzrosło o 9,3% w 2005, o 2,7%, a w 2006 roku o 5,2%. W 2006 roku tempo wzrostu przeciętnego wynagrodzenia brutto w małych i średnich firmach było niemal dwukrotnie szybsze niż w roku 200522. Ten fakt dowodzi, iż podmioty sektora MSP oferujące z reguły niższe stawki płac niż duże przedsiębiorstwa musiały także dostosować się do zmienionych warunków rynkowych. Potwierdzeniem dla takiego wniosku mogą być wyniki badania wykonanego w okresie lipiec 2007 – czerwiec 2008 przez Polską Konfederację Pracodawców Prywatnych. Spośród ankietowanych małych i średnich firm niespełna 37% poszukiwało pracowników, a trzy czwarte z nich wskazywało na problemy z pozyskaniem wykwalifikowanej kadry. Z odpowiedzi udzielonych przez respondentów tego badania wynika ponadto, że te firmy, które poszukiwały pracowników, ciągle musiały oferować wyższe wynagrodzenia niż planowały (prawie 50%). Nieplanowany wzrost płac dotyczył najczęściej wysoko wykwalifikowanych pracowników fizycznych (64,4% wysoko wykwalifikowanych pracowników fizycznych poprzez groźbę odejścia wywalczyło sobie płacę wyższą niż uprzednio zaplanowano na to stanowisko).23 Wykres 3 Zmiany przeciętnych wynagrodzeń brutto w latach 2003-2008* 22 Żołnierski A., Zadura-Lichota P. op. cit., s.51 23 Badanie „Monitoring kondycji sektora MSP 2008” zostało przygotowane przez ekspertów Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan i zrealizowane na zlecenie PKPP przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) w okresie 25 sierpnia – 30 września 2008 r. Przeprowadzono je na ogólnopolskiej losowej próbie 1100 aktywnych przedsiębiorstw prywatnych, zatrudniających 2 lub więcej pracowników. Wywiady z respondentami były realizowane metodą wywiadu bezpośredniego (face-to-face) przez ankieterów CBOS. Badanie w warstwie dotyczącej konkretnych działań realizowanych przez przedsiębiorstwa objęło okres styczeń 2007 – czerwiec 2008 (część pytań i odpowiedzi dotyczy tylko 2007 r.). (Lewiatan: sektor małych i średnich przedsiębiorstw 2008, http://www.egospodarka.pl) 7 *Bez podmiotów gospodarczych o liczbie zatrudnionych do 9 osób Źródło: Regiony Polski, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, s. 27 Zwiększenie wynagrodzeń wpłynęło negatywnie na rentowność przedsiębiorstw poprzez podniesienie się ich kosztów. Dobra koniunktura gospodarcza sprawiła jednak, iż wysokie obroty zachęcały menedżerów do rozszerzania działalności i podejmowania nowych inwestycji. Zapotrzebowanie na pracowników stale więc rosło. Taka sytuacja utrzymywała się do końca 2008 roku, kiedy to polska gospodarka zaczęła odczuwać wpływ światowego kryzysu finansowego. Od końca grudnia 2008 do końca stycznia 2009 przybyło 160,3 tys. bezrobotnych, a stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła w końcu stycznia 10,5 %24 Wzrost ilości osób poszukujących pracy był postrzegany pozytywnie przez polskich przedsiębiorców z sektora MSP. Mimo finansowego kryzysu światowego polskie małe i średnie przedsiębiorstwa nadal bowiem planowały zwiększać zatrudnienie. Jak wynika z monitoringu przeprowadzonego w styczniu przez Agencję Badań Rynku „Opinia” wśród małych i średnich firm, w ciągu trzech kolejnych miesięcy 33 % badanych przedsiębiorstw planowało zainwestować w szkolenia pracowników, a 20% z nich chciało zwiększyć zatrudnienie. 33% badanych wśród metod ograniczenia skutków kryzysu finansowego dopiero na trzecim miejscu umieściło zmniejszenie zatrudnienia planując w pierwszym rzędzie ograniczyć wydatki związane z marketingiem.25 Mimo takich zapowiedzi polskich przedsiębiorców liczba ofert pracy zgłoszonych przez pracodawców do urzędów pracy w kolejnych miesiącach 2009 roku systematycznie spadała. Przykładowo w czerwcu ich ilość w porównaniu do maja spadła o 7,8% i wyniosła 78,4 tys.26 ofert. Natomiast w lipcu obniżyła się o kolejne 0,8% do 78,2 tys.27 Stopa bezrobocia w tym okresie wyrosła stosownie do 10,7% i 10,8%. Można oczekiwać, iż koniec prac sezonowych oraz stopniowe kończenie się inwestycji rozpoczętych w czasie ożywienia 24 Stopa bezrobocia w styczniu 2009 r. wzrosła do 10,5 proc., Gazeta prawna, 12.02.2009 Badanie przeprowadzono w dniach 14-26 stycznia 2009 roku przez Agencje Badan Rynku OPINIA na zlecenie Centrum Informacji Gospodarczej (MSP: poszukiwanie pracowników trwa, 08.03.2009, http://www.egospodarka.pl) 26 Sytuacja na rynku pracy w czerwcu 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 06.07.09, http://www.mps.gov.pl 27 Sytuacja na rynku pracy w lipcu 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 05.08.09, http://www.mps.gov.pl 25 8 gospodarczego doprowadzi do redukcji zatrudnienia a tym samym do dalszego wzrostu bezrobocia w kolejnych miesiącach bieżącego roku, jak i w roku następnym. Negatywne zmiany na rynku pracy mogą zostać w pewnym stopniu ograniczone dzięki ustawie o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców. Przyjęte w tym akcie legislacyjnym rozwiązania dotyczą obszarów związanych z prawem pracy i rynkiem pracy. Na mocy nowych przepisów przedsiębiorstwa, które w wyniku kryzysu odczuwają przejściowe trudności finansowe będą mogły otrzymać wsparcie z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych lub ze środków Funduszu Pracy na utrzymanie miejsc pracy. Ponadto wprowadzenie 12 miesięcznego okresu rozliczeniowego, powinno umożliwić im tworzenie harmonogramu pracy zgodnie z pakietami zamówień.28 Podsumowanie W konsekwencji przeobrażeń w strukturze własnościowej gospodarki po 1989 roku na polskim rynku pracy doszło do zmian w zakresie zatrudnienia w przedsiębiorstwach klasyfikowanych pod względem wielkości. W latach 1991-1997 liczba dużych przedsiębiorstw, dominujących w okresie gospodarki centralnie sterowanej, zmalała o 20%.29 Ich miejsce zajęły dynamicznie powstające i rozwijające się prywatne małe i średnie firmy których liczba w tym czasie wzrosła aż pięciokrotnie.30 Zmiany w strukturze ilościowej przedsiębiorstw MSP znalazły swoje odzwierciedlenie w roli, jaką zaczęły one pełnić na rynku pracy. Jednakże w początkowej fazie transformacji przyrost zatrudnienia w małych i średnich firmach był niższy niż oczekiwano. W tym okresie wielu polskich przedsiębiorców nie planowało bowiem rozwoju firmy i w związku z tym nie tworzyło nowych miejsc pracy. Działalność gospodarcza stanowiła dla nich główne źródło utrzymania i rzadko skłonni byli do podejmowania jakiegokolwiek dodatkowego ryzyka. Koncentrowali się natomiast na maksymalnej redukcji koszów. Z tego powodu jeżeli zmuszeni byli do zatrudnienia nowych pracowników chętnie robili to nielegalnie nie ponosząc w ten sposób pozapłacowych kosztów związanych z ich utrzymaniem. Obecnie małe i średnie przedsiębiorstwa tworzą miejsca pracy dla ponad 70% siły roboczej w Polsce.31 Od początku transformacji rynek pracy uległ istotnym przemianom, dzięki czemu spadło zatrudnienie w szarej strefie gospodarki. Modyfikacji uległ także sektor MSP. Inne są bowiem warunki zewnętrzne, inny jest konsument i pracownicy. Polscy przedsiębiorcy posiadają już także doświadczenie w prowadzeniu działalności gospodarczej i coraz częściej tworzą strategiczne plany firmy, a nie ograniczają się do planowania krótkoterminowego. Przyjętą tezę, iż do zasadniczych czynników wpływających na sytuację na polskim rynku pracy w okresie dokonującej się transformacji należy zaliczyć orientację strategiczną polskiego sektora małych i średnich przedsiębiorstw, można zatem uznać za zweryfikowaną pozytywnie. BIBLIOGRAFIA 28 Por.: Prezydent podpisał pakiet antykryzysowy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 31.07.09, http://www.mps.gov.pl 29 Malik K., Stymulanty i destymulanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw [w]: Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, materiały z konferencji naukowej pod red. R. Kośmidra, Oficyna Wydawnicza Impuls, WSEiA, Kraków 2000, s. 44-47. 30 Ibidem. 31 Krajowy Fundusz Kapitałowy jako uzupełnienie systemu wspierania rozwoju MSP, Ministerstwo Gospodarki i Pracy Departament Polityki Regionalnej Warszawa 2005, s. 3 9 Balcerowicz L., Wolność i rozwój. Ekonomia wolnego rynku, Wydawnictwo Znak, Kraków1995 Bałtowski M., Miszewski M., Transformacja gospodarcza w Polsce, PWN, Warszawa 2006 Begg D., Fischer S., Dornbush R., Ekonomia tom 2, PWE, Warszawa 1993 Bezrobocie rejestrowane I – IV kwartał 2007 r., GUS, Warszawa, 2008 Blanchard O., Macroeconimics, Pearson Prentice Hall, New Jersey 2006 Dzierżanowski W. red, Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 1997-1998, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa 1999 Kołodko G., Wielka Transformacja 1989–2029.Uwarunkowania, przebieg, przyszłość, http://www.tiger.edu.pl (30.07.2009) Krzemień R. , M. Struś, Rola małych i średnich przedsiębiorstw w procesie akcesyjnym Polski do Unii Europejskiej, http://www.konferencja.edu.pl (30.07.2009) Lewiatan: sektor małych i średnich przedsiębiorstw 2008, http://www.egospodarka.pl Malik K., Stymulanty i destymulanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw [w]: Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, red. R. Kośmider, Oficyna Wydawnicza Impuls, WSEiA, Kraków 2000 Mechanizmy tworzenia i likwidacji miejsc pracy w polskiej gospodarce, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Rada Społeczno-Gospodarcza, Warszawa 2003 Migracja Polaków po Przystąpieniu Polski http://www.job4me.pl/rynek_pracy/badania/migracja.htm (10.08.2009) do UE, Mikuła E., Społeczny wymiar transformacji, http://www.univ.rzeszow.pl (30.07.2009) Milewski R. red, Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa 2000 MSP: poszukiwanie (10.04.2009) pracowników trwa, 08.03.2009, http://www.egospodarka.pl Noga A.: Przedsiębiorczość, a polityka makroekonomiczna, referat VII Kongresu Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego – sesja IV: Przedsiębiorstwo i konkurencyjność, Zeszyt nr 2, styczeń 2001 Prezydent podpisał pakiet antykryzysowy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 31.07.09, http://www.mps.gov.pl (11.08.2009) Regiony Polski, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009 Sibińska A.: Zachowania marketingowe małych i średnich firm a styl kierowania ich właścicieli, Przegląd organizacji 4/2001 Sloman J., Economics, Prentice Hall, Biboa, Spain, 2006 Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2006, aport z badań Monitoring kondycji sektora MSP 2006, PKPP Lewiatan, Warszawa 2006 Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2006, Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP 2007, część I, PKPP Lewiatan, Warszawa 2007 Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność sektora MSP w Polsce, PKPP Lewiatan, Warszawa 2008 10 Statystyki. Rynek pracy i bezrobocie w grudniu 2008, http://www.bezrobocie.org.pl (10.04.2009) Steinerowska-Streb I., Perspektywy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w ramach łańcuchów franchisingowych, WSEiA, Bytom 2003 Stopa bezrobocia w styczniu 2009 r. wzrosła do 10,5 proc., Gazeta prawna, 12.02.2009 Stopa bezrobocia w latach 1990-2009 (bezrobocie rejestrowane), GUS, http://www.stat.gov.pl (08.008.2009) Szczapa J., Bezrobocie w Polsce http://www.ae.katowice.pl, (30.07.2009) w latach 1990 – 2007 wprowadzenie, Sytuacja na rynku pracy w czerwcu 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 06.07.09, http://www.mps.gov.pl (10.08.2009) Sytuacja na rynku pracy w lipcu 2009 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 05.08.09, http://www.mps.gov.pl (10.08.2009) Tokaj-Krzewska A, Pyciński S. red., Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2004-2005, PARP, Warszawa 2006 Wronowska G. Klimczyk P., Przyczyny bezrobocia strukturalnego w Polsce w okresie transformacji – na przykładzie górnictwa węgla kamiennego, www.ae.krakow.pl (30.07.2009) Zagórowska A.: Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w procesie transformowania polskiej gospodarki, [w]: Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, red. R. Kośmider, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000 Zieliński M., Wpływ małych i średnich przedsiębiorstw na rynek pracy [w:] Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym, red. R. Kośmider, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000 Zuzek D., Rynek Pracy a rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce (z uwzględnieniem przykładu województwa małopolskiego) www.mikro.univ.szczecin.pl (30.07.2009) Żołnierski A. red., Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2005-2006, PARP, Warszawa 2007 Żołnierski A., Zadura-Lichota P., red. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2006-2007, PARP, Warszawa 2008 11
