szczegółowe wymagania – zakres rozszerzony
advertisement
Liceum Ogólnokształcące im. Bohaterów Porytowego Wzgórza w Janowie Lubelskim WYMAGANIA EDUKACYJNE Z BIOLOGII SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA – ZAKRES ROZSZERZONY I. Dział: Różnorodność życia na Ziemi. 1. Wymagania konieczne – ocena dopuszczająca Wiadomości Uczeń: omawia zalety podwójnego nazewnictwa gatunków wymienia główne taksowy systematyczne wymienia cechy komórki prokariotycznej podaje przykłady bakterii chorobotwórczych, fotosyntezujących, nitryfikacyjnych, symbiotycznych podaje przykłady chorób bakteryjnych roślin, zwierząt i ludzi klasyfikuje wirusy wymienia i rozróżnia organelle komórki eukariotycznej wymienia charakterystyczne cechy królestwa protistów definiuje pojęcia: mejoza pre- i postgamiczna, izogamia, oogamia, anizogamia wymienia sposoby rozmnażania się wybranych przedstawicieli protistów podaje przykłady organizmów rozmnażających się płciowo i bezpłciowo wymienia rodzaje organów roślinnych omawia środowisko i wymagania życiowe mszaków definiuje pojęcia: gametofit i sporofit wymienia i rozróżnia rodzime gatunki mszaków klasyfikuje tkanki roślinne wymienia i omawia cechy charakteryzujące gametofit i sporofit paprotników wymienia i rozróżnia pospolite i chronione gatunki paprotników wymienia rodzaje i omawia funkcje organów roślin nasiennych definiuje pojęcia: kwiat, kwiatostan, zapylenie, zapłodnienie, zalążek, woreczek zalążkowy, łagiewka pyłkowa, pyłek klasyfikuje owoce i nasiona podaje przykłady gospodarczego wykorzystania nasion i owoców wymienia i omawia wybrane formy ekologiczne roślin nasiennych definiuje pojęcia: plecha, strzępka, plektenchyma wymienia i omawia cechy królestwa grzybów podaje przykłady wykorzystania grzybów omawia zasady prawidłowego zbioru grzybów 2 6 definiuje pojęcia: mutualizm, symbioza, helotyzm klasyfikuje porosty przedstawia główne linie rozwojowe zwierząt omawia środowisko i tryb życia gąbek omawia środowisko i tryb życia parzydełkowców wymienia i rozróżnia gatunki parzydełkowców występujących w Polsce definiuje pojęcia: hermafrodytyzm, żywiciel pośredni, żywiciel ostateczny wymienia pasożytnicze gatunki płazińców przedstawia podstawowe zasady profilaktyki zakażeń wywołanych przez płazińce i nicienie definiuje pojęcia: metameria homo- i heteronomiczna, aromorfoza omawia środowisko i tryb życia pierścienic omawia środowisko i tryb życia mięczaków definiuje pojęcia: skrzela, płucotchawki, tchawki omawia środowisko i tryb życia stawonogów definiuje pojęcia: linienie, przeobrażenie zupełne i niezupełne wymienia i wyróżnia pospolite gatunki skorupiaków, pajęczaków, wijów, owadów omawia środowisko i tryb życia lancetnika omawia środowisko i tryb życia ryb omawia gospodarcze znaczenie ryb wymienia gatunki płazów podlegające ochronie prawnej wymienia gatunki gadów prawnie chronionych definiuje pojęcia gniazdowniki i zagniazdowniki wymienia progresywne cechy ptaków omawia środowisko i tryb życia stekowców i torbaczy omawia środowisko i tryb życia ssaków wymienia i rozróżnia gatunki ssaków prawnie chronione podaje przykłady gospodarczego wykorzystania ssaków Umiejętności Uczeń: określa zadania systematyki i taksonomii analizuje cechy komórki prokariotycznej porównuje budowę komórki pro- i eukariotycznej porównuje budowę komórki roślinnej i zwierzęcej analizuje cechy organizmów zaliczanych do królestwa protistów analizuje warunki panujące na lądzie i w środowisku wodnym analizuje związek pomiędzy zajmowanym środowiskiem a mechanizmem zapłodnienia u mszaków analizuje przystosowania paprotników do środowiska lądowego analizuje budowę morfologiczną, anatomiczną liści, korzenia, łodygi analizuje budowę organów rozrodczych roślin nagozalążkowych analizuje budowę organów generatywnych roślin okrytozalążkowych analizuje budowę nasion i owoców porównuje budowę roślin jedno- i dwuliściennych analizuje rolę grzybów w procesie krążenia materii w przyrodzie analizuje budowę porostów analizuje budowę gąbek 2 7 analizuje budowę morfologiczną i anatomiczną parzydełkowców analizuje budowę morfologiczną i anatomiczną płazińców analizuje budowę nicieni na przykładzie dżdżownicy analizuje budowę pierścienic ocenia rolę pierścienic w środowisku analizuje budowę i fizjologię lancetnika analizuje budowę i fizjologię ryb analizuje morfologię, anatomię i fizjologię płazów analizuje budowę i fizjologię gadów, ssaków ocenia ekologiczne i gospodarcze znaczenie ssaków dowodzi, że człowiek jest ssakiem 2. Wymagania podstawowe – ocena dostateczna Wiadomości Uczeń: wyjaśnia na czym opiera się współczesny system klasyfikacji organizmów omawia środowisko życia i morfologię bakterii wyjaśnia na czym polega proces nitryfikacji wymienia i omawia źródła oraz drogi zakażeń wirusowych wykonuje schemat komórki roślinnej i zwierzęcej omawia środowisko życia i morfologię wybranych przedstawicieli protistów rozróżnia mejozę pre- i postgamiczną wymienia i klasyfikuje gatunki chorobotwórcze pierwotniaków charakteryzuje budowę morfologiczną i anatomiczną mszaków omawia charakterystyczne cechy gametofitu i sporofitu mszaków i paprotników wyjaśnia pochodzenie paprotników omawia charakterystyczne cechy tkanek roślinnych omawia cykl życiowy paprotników wymienia i omawia rodzaje ulistnienia roślin nasiennych wymienia organy rozrodcze roślin nago i okrytonasiennych omawia cykl rozwojowy roślin nagonasiennych omawia cykl rozwojowy roślin okrytonasiennych definiuje pojęcia: bielmo pierwotne i wtórne, nasienie, owoc omawia sposoby rozprzestrzeniania się roślin nasiennych wymienia i rozróżnia gatunki prawnie chronione – roślin nago- i okrytozalążkowych opisuje środowisko i tryb życia grzybów omawia strategie odżywiania się grzybów klasyfikuje zarodniki i wymienia sposoby rozmnażania się grzybów wymienia i rozróżnia gatunki grzybów trujących i prawnie chronionych omawia środowisko i tryb życia porostów rozróżnia gatunki porostów prawnie chronionych definiuje zwierzęta pierwo- i wtórouste wymienia i rozróżnia typy komórek u gąbek i parzydełkowców klasyfikuje gąbki wymienia i omawia sposoby rozmnażania się gąbek omawia środowisko i tryb życia nicieni, płazińców omawia cykle rozwojowe wybranych pasożytów człowieka 2 8 omawia cechy nicieni wymienia i omawia aromorfozy u pierścienic wymienia i rozróżnia gatunki prawnie chronione stawonogów i pierścienic definiuje pojęcia: miksocel, radiacja adaptatywna wymienia i omawia charakterystyczne cechy stawonogów przedstawia przystosowania stawonogów do życia na lądzie i w wodzie podaje przykłady stawonogów holo- i hemimetabolicznych definiuje pojęcia zwierzęta pierwo.- i wtórouste wymienia i omawia cechy strunowców, kręgowców, płazów, gadów, ptaków i ssaków charakteryzuje wybrane gatunki ryb wymienia i rozróżnia wybrane gatunki ryb, ptaków i ssaków prawnie chronionych wymienia i omawia czynniki zagrażające płazom omawia progresywne i prymitywne cechy ssaków i torbaczy wymienia i omawia rodzaje zębów ssaków Umiejętności Uczeń: określa pozycję systematyczną wybranych organizmów analizuje czynności życiowe bakterii analizuje i przedstawia graficznie budowę wirusów analizuje czynności życiowe przedstawicieli protistów planuje hodowlę pierwotniaków przygotowuje preparat mikroskopowy i prowadzi obserwację przedstawicieli pierwotniaków analizuje mechanizm bezpłciowego rozmnażania się protistów analizuje i porównuje cykl życiowy form haploidalnych i diploidalnych analizuje przystosowania mszaków do życia na lądzie analizuje cykl życiowy mszaków oznacza według klucza gatunki mszaków, paprotników, roślin okryto, nagonasiennych, grzybów wykonuje preparaty i przeprowadza obserwację mikroskopową tkanek roślinnych dowodzi, że sporofit jest pokoleniem dominującym u paprotników analizuje mechanizm zapylenia i zapłodnienia roślin nagozalążkowych analizuje mechanizm podwójnego zapłodnienia u okrytonasiennych analizuje mechanizm powstawania nasienia i owocu planuje i przeprowadza badanie siły kiełkowania nasion określa warunki kiełkowania nasion analizuje poziomy organizacji budowy ciała grzybów analizuje sposoby rozmnażania się grzybów porównuje plan budowy polipa i meduzy analizuje morfologiczne i anatomiczne oraz fizjologiczne przystosowania płazińców i obleńców do pasożytnictwa analizuje morfologię i anatomię mięczaków, stawonogów i pierścienic analizuje strategie rozrodcze stawonogów porównuje budowę i tryb życia pajęczaków skorupiaków, wijów i owadów analizuje przystosowania przedstawicieli stawonogów do zajmowanego środowiska analizuje pochodzenie strunowców porównuje strunowce z bezkręgowcami 2 9 analizuje drzewo rodowe kręgowców udowadnia związek pomiędzy budową i biologią płazów a zajmowanym środowiskiem analizuje mechanizm rozwoju i rozrodu płazów, gadów, ptaków i ssaków analizuje drzewo rodowe gadów i ssaków analizuje przystosowania ptaków do lotu analizuje morfologię, anatomię i fizjologię stekowców i torbaczy 3. Wymagania rozszerzające – ocena dobra Wiadomości Uczeń: podaje podstawową systematykę bakterii podaje chemiczny zapis reakcji nitryfikacji ilustruje mechanizm koniugacji wyjaśnia pochodzenie organizmów roślinnych przy pomocy teorii telomowej wyjaśnia pochodzenie paprotników wymienia kopalne gatunki paprotników podaje przykłady metamorfoz korzeni, liści i łodygi wymienia i rozróżnia rodzaje kwiatostanów definiuje pojęcia; jedno- i dwupienność, samozapylenie, zapylenie krzyżowe, obupłciowość, różnosłupkowość, przedsłupność, przedprątność, plemnia, lęgnia, gametangiogamia, somatogamia, dikarion, kariogamia charakteryzuje wybrane gatunki roślin nagozalążkowych i okrytozalążkowych podaje przykłady gatunków należących do różnych form ekologicznych omawia przemianę pokoleń parzydełkowców definiuje pojęcia: nematodoza, pasożyt polikseniczny, partenogeneza, dymorfizm płciowy omawia cykle życiowe wybranych gatunków pasożytniczych nicieni i płazińców charakteryzuje wybrane gatunki ryb, płazów, gadów oraz wybrane rzędy ptaków i ssaków Umiejętności Uczeń: porównuje historyczne i współczesne sposoby klasyfikowania organizmów analizuje zróżnicowanie morfologiczne bakterii określa pozycję systematyczną bakterii analizuje rolę bakterii w krążeniu węgla i azotu analizuje przebieg infekcji wirusowej ocenia biologiczne znaczenie procesu koniugacji ocenia ogólnobiologiczne znaczenie protistów analizuje przebieg ewolucji różnych szczepów roślinnych porównuje budowę wątrobowców, mchów i torfowców porównuje budowę gametofitu i sporofitu mszaków, paprotników analizuje przyrodnicze i gospodarcze znaczenie mszaków analizuje budowę i funkcje tkanek roślinnych 3 0 wykazuje podobieństwo funkcjonalne tkanek roślinnych i zwierzęcych porównuje cykl życiowy paprotników jedno- i różnozarodnikowych porównuje pierwotną i wtórną budowę korzenia i łodygi wykonuje narys kwiatu analizuje przystosowania roślin okrytozalążkowych do owadopylności, wiatropylności uzasadnia konieczność prawnej ochrony roślin analizuje skład gatunkowy wybranych zbiorowisk roślinnych uzasadnia słuszność wyodrębnienia królestwa grzybów ocenia biocenotyczne znaczenie porostów jako organizmów pionierskich analizuje pochodzenie zwierząt wielokomórkowych porównuje zasadnicze cechy budowy gąbek ocenia znaczenie gąbek, parzydełkowców, mięczaków, stawonogów porównuje budowę tasiemców i przywr analizuje budowę pierścienic porównuje tryb życia wieloszczetów, skąposzczetów i pijawek porównuje plan budowy ślimaków, małży i głowonogów porównuje rozwój prosty i złożony u stawonogów porównuje budowę lancetnika i bezkręgowców porównuje budowe kręgowców i niższych strunowców porównuje budowę i biologię ryb chrzęstno- i kostnoszkieletowych analizuje pochodzenie ryb analizuje budowę i biologię meandrowców uzasadnia zależność rozrodu płazów od środowiska wodnego ocenia znaczenie rozwoju błon płodowych w ewolucji gadów analizuje mechanizm umożliwiający ptakom utrzymanie wysokiego tempa metabolizmu i stałej temperatury ciała ocenia biologiczne i gospodarcze znaczenie ptaków i ssaków określa stanowisko systematyczne stekowców i torbaczy porównuje budowę i biologię stekowców i torbaczy dowodzi, że budowa i biologia ssaków jest wyrazem przystosowania do zajmowanego środowiska życia porównuje wybrane rzędy ssaków analizuje ekologię i etologię wybranych gatunków ssaków 4. Wymagania dopełniające – ocena bardzo dobra i celująca Wiadomości Uczeń: wymienia i omawia metody badań rozwoju życia na Ziemi przedstawia graficznie cykl życiowy formy haplo- i diploidalnej u protistów podaje ogólną systematykę: protistów, mszaków, paprotników, nago- i okrytozalążkowych, grzybów, parzydełkowców, płazińców, obleńców, pierścienic, mięczaków, stawonogów, strunowców, kręgowców, ryb, płazów, gadów, ssaków, ptaków charakteryzuje zbiorowiska roślinne z przewagą mszaków wyjaśnia rolę paprotników w powstawaniu złóż węgla omawia przykłady protokooperacji i mutualizmu z udziałem parzydełkowców omawia budowę, biologię i znaczenie amonitów i belemnitów 3 1 omawia znaczenie życiowe owadów i pajęczaków omawia zwyczaje godowe, formy opieki nad potomstwem oraz wędrówki ryb wyjaśnia dlaczego płazy stanowią obecnie grupę zagrożoną wyginięciem omawia zjawisko wędrówek ptaków wymienia i omawia typy łożysk Umiejętności Uczeń: przedstawia graficznie przebieg ewolucji organizmów analizuje i ocenia metody badawcze wykorzystywane obecnie przez taksonomów porównuje sposoby odżywiania bakterii autotroficznych, pasożytniczych i saprofitycznych ocenia znaczenie nitryfikacji analizuje i porównuje poglądy na temat pochodzenia wirusów analizuje zależności między budową, środowiskiem a czynnościami życiowymi protistów określa miejsce mejozy w cyklach życiowych form haplo- i diploidalnych uzasadnia wyodrębnienie królestwa Protista analizuje pochodzenie mszaków ocenia znaczenie mszaków w cyklu hydrologicznym wykazuje odrębność mszaków od paprotników przedstawia graficznie przemianę pokoleń paprotników jedno- i różnozarodnikowych porównuje przemianę pokoleń mszaków i paprotników ocenia rolę paprotników w zbiorowiskach roślinnych udowadnia, że metamorfozy organów roślinnych są wyrazem przystosowania do warunków środowiskowych porównuje przemianę pokoleń paprotników różnozarodnikowych i roślin nagozalążkowych porównuje budowę kwiatów wiatro- i owadopylnych porównuje cykl rozwojowy roślin nago- i okrytozalążkowych porównuje powstawanie i rolę bielma u roślin nago- i okrytozalążkowych porównuje budowę roślin nago- i okrytozalążkowych analizuje hipotezy wyjaśniające pochodzenie grzybów analizuje i porównuje przemianę pokoleń wybranych grup grzybów porównuje rozwój zarodkowy zwierząt pierw.- i wtóroustych porównuje budowę stułbiopławów, krążkopławów, koralowców analizuje pochodzenie zwierząt trójwarstwowych, nicieni, pierścienic, stawonogów, kręgowców, ryb, płazów, gadów, ssaków analizuje teorie wyjaśniające pochodzenie pasożytnictwa wśród płazińców porównuje cykle życiowe płazińców i nicieni uzasadnia rolę pierścienic w ewolucji stawonogów i mięczaków porównuje mięczaki z pierścienicami ocenia znaczenie naukowe żywej skamieniałości jednotarczowca Neopilina galatheae ocenia znaczenie opieki nad potomstwem w sukcesie ewolucyjnym stawonogów analizuje znaczenie polimorfizmu oraz struktury społecznej w ewolucji owadów analizuje główne linie radiacyjne strunowców uzasadnia progresywny charakter zmian w budowie kręgowców 3 2 ocenia wpływ rybołówstwa na życie i równowagę ekologiczną biocenoz wodnych ocenia naukowe znaczenie gatunków Latimeria chalumnae i seymouria baylorensis ustosunkowuje się do hipotez wyjaśniających wyginięcie gadów mezozoicznych porównuje budowę i biologię gadów i płazów porównuje strategie rozrodcze gniazdowników i zagniazdowników uzasadnia znaczenie aktywnej opieki nad potomstwem w toku ewolucji ptaków ocenia znaczenie opieki nad potomstwem w ewolucji ssaków II. Dział: Ekologia i biogeografia. 1. Wymagania konieczne – ocena dopuszczająca Wiadomości Uczeń: definiuje pojęcia: populacja, biocenoza, biotop, ekosystem, nisza ekologiczna, pojemność i opór środowiska, sukcesja pierwotna i wtórna, klimaks, biom, biosfera, zależności troficzne, producent, konsument, reducent, łańcuch i sieć troficzna, równowaga biocenotyczna wymienia cechy populacji przedstawia zależności troficzne w biocenozach w postaci łańcuchów i sieci pokarmowych opisuje ogólną strukturę i funkcjonowanie ekosystemu klasyfikuje ekosystemy podaje przykłady organizmów występujących w różnych obszarach biosfery Umiejętności Uczeń: analizuje wykresy zakresu tolerancji ekologicznej różnych organizmów analizuje strukturę przestrzenną, ilościową, wiekową i płciową populacji analizuje strukturę troficzną wybranych biocenoz lądowych i wodnych analizuje strukturę oraz funkcjonowanie wybranych ekosystemów lądowych 2. Wymagania podstawowe – ocena dostateczna Wiadomości Uczeń: podaje kryteria wyróżnienia autekologii i synekologii rozróżnia abiotyczne i biotyczne czynniki środowiska interpretuje podstawowe prawa ekologiczne: prawo minimum i prawo tolerancji ekologicznej omawia zjawisko terytorializmu przedstawia dane liczbowe ludności Polski i wybranych krajów świata w postaci piramid wieku i płci rozróżnia i omawia rodzaje zależności troficznych w biocenozach rozróżnia i klasyfikuje organizmy według przynależności do poziomów troficznych definiuje pojęcia: produktywność, produkcja pierwotna i wtórna omawia przepływ energii przez ekosystem 3 3 podaje przykłady sukcesji pierwotnej i wtórnej wymienia biomy lądowe i podaje ich rozmieszczenie geograficzne wymienia gatunki roślin i zwierząt charakterystycznych dla danego biomu wymienia i rozróżnia gatunki charakterystyczne dla stref ekosystemów wodnych i określa ich znaczenie wymienia przyczyny zakłóceń funkcjonowania ekosystemów wodnych Umiejętności Uczeń: analizuje możliwość praktycznego wykorzystania badań ekologii przedstawia w postaci wykresów zakres tolerancji eury- i stenobiontów prowadzi badania rozmieszczenia osobników populacji i oblicza ich zagęszczenie analizuje zmiany liczebności populacji w układzie drapieżnik – ofiara analizuje przepływ energii w ekosystemie analizuje powiązania pomiędzy biocenozą a jej biotopem określa przyczyny oraz kierunki sukcesji pierwotnej analizuje wpływ człowieka na przebieg sukcesji ekologicznej porównuje warunki abiotyczne ekosystemów wodnych i lądowych 3. Wymagania rozszerzające – ocena dobra Wiadomości Uczeń: omawia populacyjne mechanizmy regulacji liczebności charakteryzuje państwa roślinne i krainy zwierzęce Umiejętności Uczeń: analizuje wieloaspektowość pojęcia nisza ekologiczna analizuje przyczyny zróżnicowania struktury i dynamiki rozrodczej populacji ludzkiej w różnych rejonach świata analizuje zależność między niszą ekologiczną a zjawiskiem konkurencji ocenia rolę zależności międzygatunkowych w przyrodzie porównuje pokarmowe łańcuchy spasania i łańcuchy detrytusowe porównuje funkcjonowanie różnych ekosystemów porównuje produktywność pierwotną i wtórną określa przyczyny oraz kierunki sukcesji pierwotnej określa przyczyny zróżnicowania państw roślinnych i krain zwierzęcych uzasadnia wpływ klimatu na rozmieszczenie gatunków na Ziemi 4. Wymagania dopełniające – ocena bardzo dobra i celująca Wiadomości Uczeń: dobiera odpowiednie materiały źródłowe potrzebne do nauki ekologii wymienia i omawia konieczne warunki zachowania równowagi ekologicznej wyjaśnia dlaczego nawet niewielki stężenie środków ochrony roślin i metali ciężkich w środowisku jest poważnym zagrożeniem dla zdrowia człowieka 3 4 Umiejętności Uczeń: udowadnia związek ekologii z innymi działami biologii i gałęziami przemysłu przeprowadza badania wybranych czynników abiotycznych i na ich podstawie ocenia stan środowiska planuje i przeprowadza doświadczenie ilustrujące wpływ zagrożenia na liczebność populacji przewiduje możliwość wykorzystania allelopatii w rolnictwie uzasadnia stwierdzenie, że funkcjonowanie agrocenozy wymaga nakładów energii udowadnia, że skrócenie łańcuchów pokarmowych może być potencjalnym źródłem ograniczenia kosztów produkcji planuje i przeprowadza doświadczenie ilustrujące przebieg sukcesji przewiduje konsekwencje wpływu czynników zagrażających biomom analizuje przyczyny i skutki eutrofizacji, zakwaszania i zasalania zbiorników wodnych III. Dział: Organizm człowieka jako zintegrowana całość. IV. Dział: Niektóre czynniki wywołujące choroby człowieka. (Dział III i IV został opracowany w wymaganiach dla poziomu podstawowego) V. Dział: Komórka jako podstawowa jednostka życia. Energia i życie. 1. Wymagania konieczne – ocena dopuszczająca Wiadomości Uczeń: omawia budowę mikroskopu świetlnego wyjaśnia zasady mikroskopowania wymienia główne pierwiastki i związki chemiczne komórek omawia budowę chemiczną i właściwości cząsteczki wody klasyfikuje związki organiczne budujące komórki wymienia i omawia biologiczne funkcje białek omawia budowę błony komórkowej wymienia błony wewnątrzkomórkowe wymienia rodzaje ścian komórkowych omawia funkcje ścian komórkowych wymienia elementy strukturalne komórki pro- i eukariotycznej definiuje pojęcia: potencjał osmotyczny, turgor, plazmoliza, deplazmoliza, enzym, apoenzym, koenzym, grupa prostetyczna, anabolizm, katabolizm, fosforylacja wymienia i omawia funkcje wakuol podaje skład soku wakuolarnego omawia funkcje jądra komórkowego wyjaśnia rolę rybosomów omawia budowę chemiczną ATP zapisuje ogólne równanie fotosyntezy podaje przykłady organizmów chemoautotroficznych zapisuje ogólną reakcję oddychania wewnątrzkomórkowego wymienia i lokalizuje etapy oddychania tlenowego i beztlenowego 3 5 wymienia rodzaje fermentacji i zapisuje ogólną reakcję fermentacji wyjaśnia konieczność usuwania z komórki azotowych produktów przemiany materii Umiejętności Uczeń: przygotowuje świeży preparat mikroskopowy analizuje wpływ fizyko-chemicznych właściwości wody na funkcje jakie pełni w komórkach analizuje przyczyny istnienia nieograniczonej ilości związków organicznych analizuje mechanizm denaturacji białek analizuje model płynnej mozaiki prowadzi obserwację mikroskopową komórek bakterii, roślin i grzybów, chloroplastów, chromoplastów, mitochondriów i jądra komórkowego analizuje funkcje cytoplazmy i cytoszkieletu porównuje system wakuolarny komórek roślin i zwierząt analizuje rolę chlorofilu ocenia znaczenie fotosyntezy ocenia rolę fermentacji w środowisku i życiu człowieka 2. Wymagania podstawowe – ocena dostateczna Wiadomości Uczeń: oblicza zawartość procentową lub wagową wody w organizmach roślinnych omawia główne typy związków organicznych wyjaśnia istotę hydrolizy omawia budowę chemiczną i właściwości aminokwasów przedstawia zapis tworzenia wiązań peptydowych rozpoznaje na zdjęciach poszczególne struktury błoniaste komórki rozróżnia i charakteryzuje poszczególne ruchy cytoplazmy wymienia i rozróżnia rodzaje przemian zachodzących w mitochondriach i chloroplastach rozróżnia rodzaje kariokinez wymienia i omawia rolę elementów składowych enzymów przedstawia zapis przebiegu reakcji enzymatycznej podaje przykłady reakcji anabolicznych i katabolicznych charakteryzuje przebieg fazy jasnej i ciemnej fotosyntezy zapisuje schemat przebiegu chemosyntezy zapisuje ogólną reakcję fermentacji alkoholowej i mlekowej wymienia azotowe produkty przemian metabolicznych Umiejętności Uczeń: uzasadnia konieczność barwienia preparatów wykonuje i opisuje rysunek spod mikroskopu porównuje obraz spod mikroskopu skaningowego i transmisyjnego uzasadnia potrzebę prowadzenia badań na poziomie molekularnym 3 6 planuje i przeprowadza doświadczalne badanie wpływu makro- i mikroelementów na wzrost i rozwój roślin planuje i przeprowadza doświadczenie ilustrujące zawartość wody w organizmach roślinnych porównuje proces polimeryzacji i polikondensacji doświadczalnie identyfikuje cukry w organizmach roślinnych prowadzi obserwację mikroskopową ziaren skrobi planuje doświadczenie umożliwiające zaobserwowanie ruchów cytoplazmy analizuje zjawiska plazmolizy i deplazmolizy porównuje strukturę plastyków i mitochondriów analizuje organizację przestrzenną i skład chemiczny jądra komórkowego wykonuje model enzymu lub schemat porównuje wielkość energii aktywacji w reakcjach katalizowanych i niekatalizowanych analizuje główne szlaki metaboliczne porównuje typy fosforylacji planuje doświadczenie ilustrujące wpływ niektórych czynników na przebieg fotosyntezy interpretuje wykresy przedstawiające wpływ czynników na przebieg fotosyntezy porównuje foto- i chemosyntezę ocenia znaczenie chemosyntezy analizuje przebieg oddychania tlenowego i beztlenowego porównuje właściwości fizyko-chemiczne kwasu moczowego, mocznika, amoniaku 3. Wymagania rozszerzające – ocena dobra Wiadomości Uczeń: wymienia powszechnie stosowane odczynniki do barwienia preparatów mikroskopowych omawia budowę mikroskopu elektronowego omawia podstawowe metody badań molekularnych komórek omawia funkcję biologiczną wybranych pierwiastków i związków chemicznych omawia rodzaje transportu błonowego omawia skład chemiczny i właściwości cytoplazmy jako układu koloidalnego wymienia czynniki wpływające na szybkość reakcji enzymatycznych zapisuje schemat przebiegu fosforylacji przedstawia istotę przemian fosforylacji fotosyntetycznej oblicza bilans energetyczny i węglowy fotosyntezy omawia czynniki wpływające na intensywność fotosyntezy wymienia etapy syntezy tłuszczów Umiejętności Uczeń: porównuje zasadę działania mikroskopu świetlnego i elektronowego analizuje wpływ makro-, mikro- i ultraelemenów na przebieg procesów życiowych identyfikuje białka w materiale pochodzenia roślinnego i zwierzęcego udowadnia zależność pomiędzy budową błon plazmatycznych a pełnionymi funkcjami 3 7 porównuje mechanizm transportu czynnego i biernego ocenia biologiczne znaczenie ciągłości błon wewnątrzkomórkowych analizuje mechanizm powstawania pierwotnej i wtórnej ściany komórkowej planuje i przeprowadza obserwację plazmolizy analizuje wpływ roztworów izo-, hipo- i hipertonicznych na komórki uzasadnia słuszność stwierdzenia: jeden enzym – jedna reakcja analizuje rolę ATP w metabolizmie komórki analizuje działanie kompleksu sprzęgającego ocenia rolę chemoautotrofów w cyklach biochemicznych porównuje bilans energetyczny glikolizy i oddychania tlenowego analizuje strategie usuwania azotowych produktów przemiany materii u zwierząt uzasadnia, dlaczego acetylo-CoA jest ogniwem wiążącym przemiany metaboliczne cukrowców, tłuszczowców i białek 4 Wymagania dopełniające – ocena bardzo dobra i celująca Wiadomości Uczeń: charakteryzuje techniki sporządzania preparatów mikroskopii elektronowej posługuje się wzorami chemicznymi w przedstawianiu reakcji hydrolizy i polikondensacji omawia przebieg badań, które wyjaśniły przebieg fotosyntezy zapisuje przebieg reakcji utleniania wybranych związków chemicznych stanowiących źródło energii bakterii chemosyntetycznych wyjaśnia teorię chemiosomatyczną Mitchella Umiejętności Uczeń: rysuje schemat biegu elektronów w mikroskopie elektronowym porównuje przykłady biofizycznych i biochemicznych badań cytologicznych analizuje fizyczne i chemiczne podłoże elektroforezy i chromatografii bibułowej uzasadnia biologiczne znaczenie inkrustacji i adkrustacji porównuje budowę wici i rzęsek analizuje rolę centrosomu i centrioli w organizacji struktur cytoszkieletu wrzeciona kariokinetycznego uzasadnia związek liczby mitochondriów z aktywnością metaboliczną komórek analizuje przemiany chromatyny w cyklu życiowym komórki analizuje wpływ witamin na aktywność enzymów porównuje przebieg fotosyntezy C3 i C4 porównuje przebieg wymiany gazowej u organizmów żyjących na lądzie i w środowisku wodnym ocenia biologiczne znaczenie β-oksydacji i dezaminacji VI. Dział: Genetyka 1. Wymagania konieczne – ocena dopuszczająca 3 8 Wiadomości Uczeń: podaje skład chemiczny nukleozydów i nukleotydów wymienia zasadnicze cechy modelu DNA definiuje pojęcia: replikon, replikacja, widełki replikacyjne, fragmenty Okazaki, chromatyda, chromosom, genom, haploidalność, diploidalność, autosom, gen, allel, homozygota, heterozygota, dominacja, recesywność, transkrypcja, translacja, mutacja, system naprawczy DNA, transformacja nowotworowa, konflikt serologiczny opisuje przebieg cyklu komórkowego, wymienia kolejne fazy mitozy i mejozy podaje treść pierwszego i drugiego prawa Mendla klasyfikuje mutacje podaje przykłady zastosowania genetyki w medycynie wymienia dziedziny życia, w których dostrzega wpływ genetyki wymienia elementy operonu laktozowego Umiejętności Uczeń: porównuje budowę chemiczną nukleozydów i nukleotydów analizuje mechanizm replikacji rysuje schemat budowy chromosomu porównuje znaczenie pojęcia gen jako jednostki strukturalnej, informacyjnej i dziedzicznej określa rodzaj komórek ulegających podziałom mitotycznym i mejotycznym 2. Wymagania podstawowe – ocena dostateczna Wiadomości Uczeń: wyjaśnia semikonserwatywność replikacji definiuje pojęcia: solenoid, euchromatyna, heterochromatyna, tetrada, biwalent, crossing-over, wymienia i omawia poziomy organizacji DNA w komórce oblicza haploidalną i diploidalną liczbę chromosomów w jądrze komórkowym wymienia i omawia cechy kodu genetycznego omawia cykl komórkowy omawia założenia chromosomowej teorii dziedziczności wyjaśnia na czym polega sprzężenie genów opisuje przebieg transkrypcji i translacji klasyfikuje czynniki mutagenne wyjaśnia mechanizm dziedziczenia cech fizycznych omawia metody i techniki stosowane w inżynierii genetycznej Umiejętności Uczeń: analizuje na podstawie schematu przebieg doświadczenia Meselsona i Stahla określa miejsce i stopień wierności replikacji porównuje wielkość genomu człowieka z genomem innych organizmów 3 9 posługuje się tabelą kodu genetycznego analizuje przebieg faz mitozy i mejozy analizuje porównuje przebieg cyklu życiowego haplonta i diplonta analizuje mechanizm krzyżówki testowej rozwiązuje zadania genetyczne analizuje mechanizm dziedziczenia jednej oraz dwóch cech analizuje mechanizm determinacji i dziedziczenia płci analizuje model operonu laktozowego analizuje mechanizm powstawania mutacji genowych i genomowych przedstawia w postaci krzyżówki mechanizm dziedziczenia grup krwi, czynnika Rh, płci i chorób sprzężonych z płcią 3. Wymagania rozszerzające – ocena dobra Wiadomości Uczeń: rozróżnia i charakteryzuje rodzaje wiązań w DNA wymienia czynniki replikacji wyjaśnia dlaczego replikacja na jednej z nici odbywa się w sposób nieciągły rozpoznaje na preparatach mikroskopowych, zdjęciach i schematach różne fazy mitozy i mejozy przedstawia historię i przebieg prac Mendla wyjaśnia znaczenie krzyżówki testowej dla ustalenia genotypów podaje współczesną interpretację II prawa Mendla wymienia systemy kontrolne działania genów w komórce eukariotycznej definiuje pojęcia: geny niesprzężone, geny sprzężone, allele wielokrotne, epistatyczne, hipostatyczne, kumulatywne podaje przykłady cech fizycznych warunkowanych jedno i wielogenowo wyjaśnia na czym polega terapia genowa, klonowanie organizmów Umiejętności Uczeń: analizuje cechy budowy modelu DNA opracowanego przez Watsona i Cricka analizuje przyczyny błędów podczas replikacji analizuje i ocenia rolę histonów w pakowaniu DNA porównuje organizacyjną wielkość genomów wirusów, bakterii, komórek eukariotycznych analizuje zmiany w rozumieniu pojęcia gen określa biologiczne skutki podziału mitotycznego i mejotycznego ocenia znaczenie zjawiska crossing- over w ewolucji organizmów interpretuje I i II prawo Mendla ocenia rolę crossing-over w procesie dziedziczenia cech ilustruje graficznie proces transkrypcji i translacji oraz ocenia znaczenie tych procesów na poziomie komórki i całego organizmu określa poziomy regulacji metabolizmu komórkowego ocenia efekty genotypowe, fenotypowe, populacyjne poszczególnych rodzajów mutacji ocenia znaczenie możliwości sekwencjonowania genów 4 0 określa swoje stanowisko wobec problemu klonowania ludzi ocenia wpływ rozwoju genetyki na rozwój innych nauk 4. Wymagania dopełniające – ocena bardzo dobra i celująca Wiadomości Uczeń: tłumaczy dlaczego replikon jest podstawową jednostką replikacji opisuje mechanizmy reperujące błędy powstałe podczas replikacji charakteryzuje priony i wyjaśnia etiologię powstawania BSE i choroby CreutzfeldtaJakoba wyjaśnia na czym polega mapowanie genów wyjaśnia zjawiska dominacji niezupełnej, epistazy, hipostazy opisuje i ilustruje model operonu tryptofanowego przedstawia ogólny mechanizm transformacji nowotworowej podaje przykłady przyszłego prawdopodobnego wykorzystania zdobyczy genetyki w nauce, hodowli i przemyśle Umiejętności Uczeń: określa okoliczności odkrycia struktury DNA przez Watsona i Cricka ocenia znaczenie semikonserwatywności i wierności procesu replikacji analizuje rolę telomerów w procesie apoptozy komórek porównuje budowę chromosomu chromosomu eukariotycznego i bakteryjnego analizuje związek pomiędzy wielkością genomu a jego pojemnością informacyjną ocenia rolę mutacji genów i ich rekombinacji w ewolucji organizmów analizuje wpływ różnych czynników na przebieg cyklu komórkowego ocenia znaczenie mapowania genów dla rozwoju genetyki i medycyny analizuje działanie genów kumulatywnych rozwiązuje różne rodzaje zadań genetycznych analizuje związek budowy genów z procesami obróbki posttranskrypcujnej analizuje mechanizm translacji białek wirusowych ocenia znaczenie wielopoziomowości regulacji metabolizmu komórki analizuje mechanizm działania niektórych systemów naprawczych DNA przewiduje jaką rolę mogą odegrać organizmy transgeniczne w rozwiązywaniu problemu głodu na świecie VII. Dział: Ewolucja 1. Wymagania konieczne – ocena dopuszczająca Wiadomości Uczeń: definiuje pojęcia: ewolucja, ewolucjonizm, ewolucja biologiczna, dobór naturalny, dobór płciowy, dryf genetyczny, izolacja, specjacja, filetyzm, makro i mikroewolucja, konwergencja, dywergencja, radiacja adaptatywna, antropogeneza wymienia nazwiska uczonych związanych z teorią ewolucji klasyfikuje dowody ewolucji 4 1 wymienia i omawia rodzaje doboru naturalnego omawia charakterystyczne cechy rzędu naczelnych i cechy gatunkowe człowieka Umiejętności Uczeń: określa przedmiot badań ewolucjonizmu określa podstawowe cechy zmiany ewolucyjnej analizuje przebieg i znaczenie doświadczeń Millera i Oparina 2. Wymagania podstawowe – ocena dostateczna Wiadomości Uczeń: wymienia opisane przez Darwina przesłanki działania doboru naturalnego podaje przykłady i omawia bezpośrednie i pośrednie dowody ewolucji wyjaśnia dlaczego populacja nigdy nie znajduje się w stanie równowagi genetycznej a więc ewoluuje wymienia i klasyfikuje mechanizmy izolacyjne podaje przykłady mikro- i maktoewolucji podaje i omawia przykłady konwergencji i dywergencji, radiacji adaptatywnej przedstawia współczesną koncepcję biogenezy wymienia etapy antropogenezy opisuje społeczny charakter życia hominidów Umiejętności Uczeń: analizuje główne założenia teorii ewolucji drogą doboru naturalnego analizuje mechanizmy sprawcze ewolucji wynikające z prawa Hary’ego-Weinberga analizuje na podstawie wykresów mechanizm działania i efekty doboru stabilizującego, kierunkowego i rozrywającego analizuje rolę przypadku w procesach ewolucji analizuje i porównuje poszczególne rodzaje izolacji analizuje i porównuje mechanizmy powstawania nowych gatunków w wyniku ewolucji filetycznej i specjacji określa okoliczności powstania i cechy pierwszej komórki analizuje przebieg ewolucji roślin i zwierząt określa warunki czas i miejsce antropogenezy oraz analizuje jej przebieg 3. Wymagania rozszerzające – ocena dobra Wiadomości Uczeń: omawia przeddarwinowskie teorie przyrody przedstawia genezę teorii doboru naturalnego Darwina wymienia i rozróżnia rodzaje specjacji przedstawia koncepcję Oparina wyjaśnia pochodzenie pierwszej komórki eukariotycznej Umiejętności 4 2 Uczeń: porównuje założenia teorii ewolucji Linneusza i Lamarcka ocenia naukowe znaczenie teorii ewolucji ocenia i porównuje naukową przydatność bezpośrednich i pośrednich dowodów ewolucji ocenia skuteczność poszczególnych izolacji jako barier uniemożliwiających przepływ genów między populacjami określa uwarunkowania i prawidłowości wymierania szczepów analizuje pochodzenie grzybów analizuje przebieg ewolucji naczelnych 4. Wymagania dopełniające – ocena bardzo dobra i celująca Wiadomości Uczeń: omawia założenia syntetycznej teorii ewolucji przedstawia matematyczny zapis prawa Hardy’ego-Weinberga omawia historyczne koncepcje powstawania życia na Ziemi Umiejętności Uczeń: ocenia znaczenie prac Cuviera dla rozwoju myśli ewolucyjnej porównuje założenia teorii Darwina-Wallace’a z założeniami syntetycznej teorii ewolucji ocenia współzależność rozwoju genetyki i ewolucjonizmu analizuje i porównuje ważniejsze metody datowania znalezisk paleontologicznych ocenia znaczenie dowodów ewolucji dla rozwoju nauk biologicznych określa przyczyny dla których populację należy traktować jako podstawową jednostkę ewolucyjną analizuje przebieg ewolucji genów porównuje mechanizm specjacji sympatrycznej i allopatrycznej ocenia znaczenie radiacji adaptatywnej dla przebiegu ewolucji ustosunkowuje się do twierdzenia, że ewolucja jest postępowa porównuje autogenną endosymbiotyczną teorię powstawania komórki eukariotycznej ocenia naukowe znaczenie skamieniałości przewodnich analizuje i porównuje kierunki zmian ewolucyjnych naczelnych, form przedludzkich, praludzkich i ludzkich VIII. Dział: Elementy ochrony środowiska. (Dział VIII został opracowany w wymaganiach dotyczących poziomu podstawowego) IX. Dział: Biologia stosowana. 1. Wymagania konieczne – ocena dopuszczająca Wiadomości 4 3 Uczeń: definiuje pojęcia: biotechnologia, genomika, proteomika, markery nowotworowe, plazmid, nukleaza restrykcyjna, wektor omawia podstawowe typy fermentacji stosowanych na skalę przemysłową wymienia korzyści obecne i przyszłe płynące z rozwoju genetyki i biotechnologii Umiejętności Uczeń: wyraża swoje zdanie na temat poglądu, że wiek XXI staje się erą rozwoju biotechnologii analizuje problemy etyczne i moralne związane z rozwojem genetyki 2. Wymagania podstawowe – ocena dostateczna Wiadomości Uczeń: wymienia i omawia techniki stosowane w biotechnologii przedstawia zapis chemiczny reakcji fermentacji podaje przykłady zastosowania biotechnologii w rolnictwie, w dziedzinie ochrony środowiska Umiejętności Uczeń: analizuje i porównuje sposoby uzyskiwania niektórych hormonów, antybiotyków i witamin uzasadnia konieczność wprowadzenia do powszechnego użytku paliw ekologicznych analizuje podstawowe kierunki badań inżynierii genetycznej określa cechy dobrego wektora 3. Wymagania rozszerzające – ocena dobra Wiadomości Uczeń: omawia zalety i zagrożenia stosowania biotechnologii podaje sposoby wykorzystania plazmidów Umiejętności Uczeń: analizuje i ocenia znaczenie markerów nowotworowych i przeciwciał monoklonalnych w diagnozowaniu chorób człowieka analizuje korzyści wynikające z wprowadzenia genów wpływających na podniesienie walorów użytkowych roślin i zwierząt określa rolę mikroorganizmów w procesie biologicznego oczyszczania ścieków orez produkcji biogazu analizuje rolę enzymów restrykcyjnych i ligaz określa konieczne warunki bezpieczeństwa w zakresie prac inżynierii genetycznej 4. Wymagania dopełniające – ocena bardzo dobra i celująca 4 4 Wiadomości Uczeń: wyjaśnia na czym polega immobilizacja enzymów i jakie czerpiemy z niej korzyści Umiejętności Uczeń: przewiduje skutki wprowadzenia do środowiska organizmów genetycznie zmodyfikowanych przedstawia w postaci rysunku zasadę łączenia się i tworzenia odcinków DNA przewiduje możliwe kierunki rozwoju biotechnologii analizuje postanowienia i regulacje prawne w Polsce i na świecie związane z rozwojem inżynierii genetycznej 4 5 SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA – ZAKRES PODSTAWOWY I. Dział: Biologia i medycyna a człowiek. 1. Wymagania konieczne – ocena dopuszczająca Wiadomości Uczeń: definiuje termin: życie opisuje algorytmy prowadzenia badań naukowych wymienia źródła danych naukowych podaje założenia teorii komórkowej budowy organizmów wymienia elementy strukturalne komórki eukariotycznej zna funkcje organnelli błoniastych i cytozolu podaje definicję oddychania wewnątrzkomórkowego definiuje termin tkanka podaje budowę jądra komórkowego wymienia rodzaje tkanek występujących w organizmie człowieka definiuje terminy: narząd i układ narządów wymienia narządy i układy narządów w organizmie człowieka definiuje termin : homeostaza Umiejętności Uczeń: potrafi narysować schemat komórki eukariotycznej jako komórki człowieka prowadzi obserwację mikroskopową wybranych tkanek porównuje znaczenie terminów: narząd i układ narządów 2. Wymagania podstawowe – ocena dostateczna Wiadomości Uczeń: zna budowę i działanie mikroskopu optycznego i elektronowego zna budowę i właściwości błony komórkowej wymienia rodzaje transportu przez błonę podaje przebieg i lokalizację zasadniczych etapów oddychania wewnątrzkomórkowego zna funkcje i budowę jądra komórkowego przedstawia istotę mitozy i mejozy przedstawia charakterystyczne cechy budowy tkanek zna zasadnicze funkcje fizjologiczne i biochemiczne układów narządów podaje przykłady reakcji katabolicznych i anabolicznych Umiejętności Uczeń: porównuje cechy materii ożywionej i nieożywionej wykorzystuje informacje popularnonaukowe w uczeniu się biologii planuje i przeprowadza obserwacje i doświadczenia oraz opracowuje ich wyniki porównuje proces mitozy i mejozy sporządza schematy widzianych pod mikroskopem tkanek wyjaśnia związek pomiędzy stanem równowagi wewnątrzustrojowej a zdrowiem 3. Wymagania rozszerzające – ocena dobra Wiadomości Uczeń: wymienia główne kierunki rozwoju nauk przyrodniczych wyjaśnia dlaczego wiedza z geografii, chemii, fizyki, matematyki jest przydatna biologom wymienia przykłady osiągnięć w zakresie badań struktury anatomicznej i czynności fizjologicznych człowieka Umiejętności Uczeń: udowadnia współzależność rozwoju biologii i medycyny przedstawia schemat etapów oddychania wewnątrzkomórkowego tworzy schemat przebiegu mitozy i mejozy porównuje budowę i funkcje wybranych tkanek przedstawia schemat zależności między układami narządów 4. Wymagania dopełniające – ocena bardzo dobra i celująca Wiadomości Uczeń: omawia na wybranym przykładzie ogólny mechanizm homeostazy parametrów ustrojowych Umiejętności Uczeń: uzasadnia potrzebę stosowania najnowszej aparatury w badaniach biologicznych udowadnia współzależność strukturalno-funkcjonalną organelli komórkowych analizuje związek pomiędzy budową i funkcję wybranych tkanek identyfikuje tkanki na rycinach i pod mikroskopem udowadnia, że homeostaza jest stanem dynamicznej równowagi organizmu wyszukuje w materiałach źródłowych nazwiska kilku laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie biologii i medycyny oraz opracowuje krótką charakterystykę ich osiągnięć naukowych II. Dział: Organizm człowieka jako zintegrowana całość. 1. Wymagania konieczne – ocena dopuszczająca Wiadomości Uczeń: wymienia narządy układu pokarmowego definiuje terminy: enzym, hydroliza, trawienie zewnętrze nazywa enzymy trawienne cukrowce, tłuszcze, białka, kwasy nukleinowe wymienia rodzaje i źródła witamin, makro-, mikro-, ultraelementów definiuje terminy: dieta, dietetyka, bulimia, anoreksja, osteoporoza wyjaśnia na czym polega dieta zróżnicowana wymienia potencjalne czynniki wpływające negatywnie na jakość żywienia wymienia narządy układu oddechowego wymienia i omawia funkcje układu krążenia rozróżnia rodzaje naczyń krwionośnych wymienia najczęstsze przyczyny chorób układu krążenia omawia funkcje krwi wymienia grupy krwi wyjaśnia terminy: odporność, antygen, hapten, przeciwciało, cytokiny, immunokompetencja, immunoglobina definiuje pojęcia: alergen, szczepionka, surowica, alergia wyjaśnia na czym polega odporność sztuczna i naturalna wymienia najważniejsze szczepienia ochronne dla dzieci i młodzieży definiuje pojęcia: osmoza i wydalanie wymienia narządy układu wydalniczego wymienia czynniki powołujące choroby nerek i układu wydalniczego wyjaśnia pojęcia gamety i gonady definiuje pojęcia: embrion, zapłodnienie, zygota, zaplemnienie, embrion, zarodek omawia etapy życia pozapłodowego człowieka wymienia i omawia funkcje szkieletu omawia budowę szkieletu definiuje pojęcia: odpoczynek bierny, czynny, trening, doping wymienia narządy zmysłów podaje znaczenie pojęć: bodziec, receptor omawia budowę neuronu definiuje pojęcia: neuron, synapsa, pobudliwość podaje funkcje układu nerwowego wyjaśnia na czym polega odruch bezwarunkowy i warunkowy definiuje pojęcie: łuk odruchowy omawia anatomię mózgu człowieka definiuje termin pamięć wyróżnia typy pamięci definiuje pojęcia: emocje, dojrzałość emocjonalna, stres wymienia i omawia najczęstsze choroby będące konsekwencją długotrwałego stresu wymienia elementy układu dokrewnego wymienia przykłady chorób wywołanych nieprawidłową gospodarką hormonalną definiuje terminy: stałocieplność, zmiennocieplność, termoregulacja podaje przykłady zwierząt zmienno i stałocieplnych omawia budowę skóry wymienia podstawowe zasady higieny skóry Umiejętności Uczeń: analizuje skład chemiczny organizmu człowieka uzasadnia zapotrzebowanie na wodę i składniki odżywcze i wodę porównuje różne rodzaje diet analizuje przystosowania pęcherzyków płucnych do pełnionej funkcji charakteryzuje mały i duży obieg krwi charakteryzuje budowę serca ocenia wpływ nieodpowiedniej diety na układ krążenia porównuje rodzaje odporności sztucznej analizuje etapy powstawania moczu ostatecznego uzasadnia konieczność wykonywania okresowych badań moczu analizuje przebieg gametogenezy analizuje przebieg rozwoju zarodkowego i płodowego człowieka analizuje mechanizm antagonistycznego współdziałania mięśni zginaczy i prostowników uzasadnia konieczność odpoczywania w sposób czynny przewiduje konsekwencje braku dbałości o stan wzroku i słuchu porównuje odruchy warunkowe i bezwarunkowe porównuje funkcje poszczególnych części mózgu analizuje przebieg rozwoju emocjonalnego człowieka ocenia znaczenie snu uzasadnia potrzebę zachowania zasad higieny skóry 2. Wymagania podstawowe – ocena dostateczna Wiadomości Uczeń: omawia funkcje odcinków przewodu pokarmowego wyjaśnia mechanizm działania enzymów trawiennych wymienia główne składniki chemiczne pokarmów klasyfikuje witaminy klasyfikuje składniki pokarmów ze względu na ich budowę chemiczną i rolę biologiczną wymienia podstawowe rodzaje diet omawia podstawowe błędy w żywieniu omawia rolę prawidłowej diety w profilaktyce osteoporozy omawia całokształt czynników warunkujących zachowanie wartości przez produkty żywnościowe wyjaśnia istotę oddychania zewnętrznego i wewnętrznego wymienia najczęstsze choroby układu oddechowego i ich przyczyny wyjaśnia na czym polega profilaktyka chorób układu oddechowego charakteryzuje organizację anatomiczną układu krążenia wymienia elementy układu limfatycznego omawia najczęstsze przyczyny chorób serca i układu krążenia omawia główne mechanizmy obronne organizmu wyjaśnia mechanizm odporności nieswoistej organizmu definiuje termin: immunosupresja opisuje sposoby uzyskiwania przez organizm odporności sztucznej czynnej i biernej omawia sposoby wydalania związków szkodliwych dla organizmu omawia anatomię układu wydalniczego wymienia źródła i rodzaje azotowych produktów przemiany materii omawia budowę nefronu omawia podstawowe zasady profilaktyki chorób nerek i układu wydalniczego omawia anatomię żeńskiego i męskiego układu rozrodczego omawia wpływ czynników zewnętrznych na przebieg cyklu menstruacyjnego wymienia fazy porodu i omawia jego przebieg omawia budowę i funkcję łożyska omawia wpływ czynników środowiskowych i cywilizacyjnych na wzrost śmiertelności ludzi, w szczególności mężczyzn przedstawia instytucje, w których młody człowiek może zasięgnąć rady lekarza lub psychologa charakteryzuje ruch jako przejaw życia omawia budowę mięśnia szkieletowego opisuje budowę stawu wymienia i omawia najczęstsze przyczyny chorób układu kostnego omawia przyczyny zmęczenia mięśni wymienia najczęstsze urazy i choroby układu ruchu klasyfikuje receptory i bodźce omawia budowę narządów zmysłów charakteryzuje powszechnie występujące wady oraz choroby oczu i uszu omawia swoiste właściwości neuronu omawia anatomię i funkcję układu nerwowego klasyfikuje odruchy podaje przykłady odruchów warunkowych i bezwarunkowych opisuje doświadczenia Pawłowa rozróżnia na modelu różne części mózgowia definiuje pojęcia: pierwszy i drugi układ sygnałów rozpoznaje różne rodzaje emocji klasyfikuje i podaje przykłady zewnętrznych i wewnętrznych czynników stresogennych klasyfikuje hormony wyjaśnia mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego przedstawia wpływ szyszynki na rytmy i cykle biologiczne omawia budowę i funkcję skóry omawia mechanizm termoregulacji omawia choroby skóry i podstawowe zasady profilaktyki Umiejętności Uczeń: planuje i wykonuje ćwiczenia ilustrujące przebieg trawienia skrobi i białka ocenia konsekwencje zdrowotne niedoboru witamin oblicza i porównuje wartość energetyczną wielu produktów żywnościowych ocenia wartość odżywczą posiłków ocenia wartość odżywczą własnych posiłków uzasadnia konieczność zachowania higieny i estetyki przygotowania i spożywania posiłków analizuje przystosowania narządów układu oddechowego do pełnionych przez nie funkcji przedstawia propozycje ćwiczeń usprawniających oddychanie konstruuje schemat graficzny małego i dużego obiegu krwi analizuje pracę serca porównuje budowę i funkcje naczyń krwionośnych ocenia wpływ złego stylu życia na układ krążenia analizuje wyniki przedstawionych badań morfologicznych i biochemicznych krwi analizuje mechanizm reakcji antygen-przeciwciało ocenia działania wpływające na wzrost odporności człowieka porównuje skład chemiczny moczu pierwotnego i ostatecznego interpretuje wyniki analizy moczu analizuje zmiany w wyglądzie i składzie chemicznym moczu w związku z konkretnymi schorzeniami przedstawia graficznie przebieg gametogenezy analizuje i interpretuje wykres temperatury w kolejnych fazach cyklu menstruacyjnego analizuje poszczególne etapy okresu post i prenatalnego rozwoju człowieka analizuje przykłady rozwiązań anatomicznych umożliwiających realizację funkcji kośćca ocenia znaczenie aktywności fizycznej w profilaktyce osteoporozy analizuje fizjologiczne podłoże zmęczenia mięśni ocenia wpływ wysiłku fizycznego na podniesienie ogólnej sprawności i wydolności organizmu planuje i przeprowadza badanie rozmieszczenia receptorów smaku na języku analizuje mechanizm przewodzenia impulsu nerwowego potrafi narysować schemat łuku odruchowego podaje propozycje wykorzystania wiedzy zdobytej w szkole w procesie własnej nauki ocenia wpływ pozytywnych i negatywnych emocji na ogólne funkcjonowanie organizmu człowieka ocenia wpływ nadmiernego stresu na stan zdrowia proponuje sposoby ograniczania negatywnego wpływu stresu na organizm 3. Wymagania rozszerzające – ocena dobra Wiadomości Uczeń: opisuje anatomiczne i fizjologiczne przystosowania przewodu pokarmowego do pobierania, trawienia, wchłaniania składników pokarmowych omawia mechanizm regulacji czynności układu pokarmowego omawia regulacyjną rolę witamin omawia chemiczną budowę białek, cukrów i tłuszczów omawia źródła pierwiastków ciężkich w przyrodzie i ich wpływ na zdrowie omawia negatywne skutki stosowania niektórych konserwantów żywności wyjaśnia na czym polega transport wewnętrzny omawia budowę przeciwciał podaje przykłady chorób autoagresyjnych człowieka przedstawia osiągnięcia naukowe w dziedzinie leczenia trwałych uszkodzeń nerek klasyfikuje mięśnie i wymienia ich główne grupy omawia etapy rozwoju sprawności ruchowej człowieka podaje przykłady chorób centralnego układu nerwowego i omawia ich przyczyny omawia mechanizm powstawania odruchu warunkowego wymienia struktury mózgu odpowiedzialne za poszczególne rodzaje pamięci omawia fizjologię snu omawia nadrzędną rolę podwzgórza i przysadki mózgowej opisuje objawy wybranych chorób związanych z nadczynnością i niedoczynnością gruczołów dokrewnych omawia negatywny wpływ czynników wywołujących choroby skóry Umiejętności Uczeń: porównuje funkcje poszczególnych odcinków układu pokarmowego ocenia rolę gruczołów trawiennych w procesie trawienia porównuje istotę trawienia wewnętrznego i zewnętrznego uzasadnia potrzebę indywidualnego doboru składników diety ocenia skutki stosowania wybranych konserwantów żywności ocenia na podstawie etykiet produktów spożywczych stopień modyfikacji żywności uzasadnia szkodliwość wpływu produktów reakcji katabolicznych na funkcjonowanie organizmu analizuje współdziałanie układu krążenia i limfatycznego analizuje mechanizm rozwoju choroby nadciśnieniowej, miażdżycy i zawału serca analizuje mechanizm krzepnięcia krwi analizuje mechanizm odporności jako wyniku komplementarnego współdziałania płynów ustrojowych uzasadnia wpływ wirusa HIV na funkcjonowanie układu odpornościowego wykazuje związek pomiędzy metabolizmem a wydalaniem analizuje mechanizm regulacji wodno-mineralnej płynów ustrojowych uzasadnia znaczenie zróżnicowania budowy plemników i komórek jajowych analizuje mechanizm skurczu sarkomeru demonstruje przykładowe ćwiczenia wpływające na rozwój różnych grup mięśniowych analizuje fizjologię widzenia i słyszenia, percepcji węchowej i smakowej porównuje funkcje układu somatycznego i wegetatywnego oraz współczulnego i przywspółczulnego udowadnia, że odruch jest podstawą funkcjonowania człowieka analizuje mechanizm powstawania pamięci krótkotrwałej i długotrwałej ocenia biologiczne znaczenie zdolności przeżywania emocji i stresu analizuje powiązania anatomiczne i funkcjonalne między układem nerwowym a hormonalnym przewiduje konsekwencje nadczynności i niedoczynności układu hormonalnego ocenia wpływ hormonów na homeostazę organizmu ocenia znaczenie funkcji czuciowej i termoregulacyjnej skóry przedstawia udział skóry w termoregulacji organizmu 4. Wymagania dopełniające – ocena bardzo dobra i celująca Wiadomości Uczeń: zapisuje schemat reakcji hydrolizy tłumaczy na czym polega automatyzm pracy serca omawia najnowsze osiągnięcia w diagnozowaniu i leczeniu chorób układu krążenia wyjaśnia podstawowe zasady transfuzji krwi wyjaśnia mechanizm odrzucania przeszczepu zapisuje reakcję syntezy mocznika opisuje zasadę pracy urządzenia dializującego omawia zasady udzielania pierwszej pomocy przy urazach układu ruchu klasyfikuje neurony i synapsy podaje przykłady świadczące o nadrzędnej roli mózgu w pełnieniu funkcji kontrolnointegracyjnej wyjaśnia na czym polega proces zapamiętywania kojarzeniowego wyjaśnia związek między stopniem rozwoju układu nerwowego a rozwojem intelektualnym i emocjonalnym omawia chemiczną budowę hormonów Umiejętności Uczeń: ocenia znaczenie krążenia wrotnego analizuje metody badania układu pokarmowego analizuje związek pomiędzy utlenianiem składników organicznych a wydajnością energetyczną posiłków planuje i przeprowadza doświadczenie obrazujące mechanizm ruchów oddechowych i wymiany gazowej analizuje działanie ośrodka oddechowego ocenia rolę krążenia wieńcowego porównuje mechanizm odpowiedzi humoralnej i komórkowej oraz naturalnej i sztucznej analizuje mechanizm przebiegu reakcji uczuleniowej uzasadnia konieczność oszczędnej gospodarki wodnej w warunkach lądowych oraz analizuje jej mechanizmy uzasadnia konieczność resorpcji kanalikowej prezentuje własne stanowisko wobec badań wywołujących wątpliwości natury etycznej analizuje mechanizm regulacji wzrostu oraz metabolizmu w różnych okresach rozwoju człowieka uzasadnia współdziałanie układu ruchu i nerwowego w koordynacji ruchowej porównuje stan neuronu w spoczynku i po pobudzeniu ocenia wpływ doświadczeń Pawłowa na rozwój neurofizjologii uzasadnia stwierdzenie, że różne piętra mózgu odpowiadają za czynności zautomatyzowane i świadome o różnym stopniu integracji ocenia znaczenie doświadczenia życiowego każdego człowieka porównuje mechanizm działania hormonów peptydowych i sterydowych wykazuje współdziałanie układów odpowiedzialnych za stałocieplność III. Dział: Niektóre czynniki wywołujące choroby człowieka. 1. Wymagania konieczne – ocena dopuszczająca Wiadomości Uczeń: definiuje stan zdrowia i choroby klasyfikuje czynniki chorobotwórcze podaje przykłady chorób cywilizacyjnych i społecznych klasyfikuje choroby klasyfikuje trucizny definiuje termin: trucizna wymienia najczęstsze przyczyny uzależnień od alkoholu i narkotyków omawia sposoby leczenia i profilaktyki uzależnień wymienia czynniki kancerogenne wymienia fazy rozwoju nowotworu omawia zasady profilaktyki chorób nowotworowych wymienia najczęściej występujące choroby zakaźne omawia sposoby zarażenia się wirusem HIV definiuje pojęcia: źródło i droga zarażenia przedstawia podstawowe działania profilaktyczne zapobiegające zarażeniu się wirusem HIV wymienia i rozpoznaje popularne pasożyty wywołujące choroby człowieka wymienia i omawia główne czynniki wpływające na jakość życia i zachowanie zdrowia człowieka Umiejętności Uczeń: analizuje skutki działania i przedawkowania alkoholu, narkotyków, leków psychotropowych analizuje patogenne oddziaływanie pierwotniaków, robaków i stawonogów na organizm człowieka 2. Wymagania podstawowe – ocena dostateczna Wiadomości Uczeń: wymienia przyczyny chorób społecznych i cywilizacyjnych wymienia podstawowe objawy i zasady udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej w przypadku zatruć omawia mechanizm powstawania uzależnienia i nałogu rozpoznaje sytuacje, w których człowiek jest narażony na wpływ czynników kancerogennych opisuje symptomy mogące świadczyć o chorobie nowotworowej omawia podstawowe działania profilaktyczne zapobiegające występowaniu chorób inwazyjnych Umiejętności Uczeń: analizuje wpływ substancji toksycznych na funkcjonowanie organizmu przewiduje konsekwencje kontaktu z truciznami przewiduje konsekwencje używania środków psychoaktywnych proponuje sposoby spędzania wolnego czasu, sposoby rozwiązywania problemów bez alkoholu i narkotyków analizuje dane statystyczne dotyczące zachorowań na choroby nowotworowe proponuje konkretne działania profilaktyczne ograniczające występowanie chorób zakaźnych proponuje konkretne działania profilaktyczne ograniczające występowanie chorób inwazyjnych analizuje związek pomiędzy stylem życia i stanem środowiska przyrodniczego a stopniem zdrowotności jednostek i społeczeństw analizuje dane źródłowe dotyczące zachorowalności 3. Wymagania rozszerzające – ocena dobra Wiadomości Uczeń: omawia najczęstsze przyczyny zgonów w Polsce i w wybranych krajach Europy i świata rozróżnia gatunki trujących roślin i zwierząt charakteryzuje wybrane trucizny występujące w środowisku i wytwarzane przez organizmy wyjaśnia mechanizm transformacji nowotworowej opisuje pierwotne i wtórne objawy zakażenia wirusem HIV Umiejętności Uczeń: porównuje i uzasadnia przyczyny zróżnicowania chorób będących powodem zgonów w krajach ubogich i cywilizacyjnie rozwiniętych dowodzi szkodliwości oddziaływania różnych środków psychoaktywnych na funkcjonowanie układu nerwowego i innych układów oraz na zachowanie człowieka udowadnia, że choroby nowotworowe należą do chorób cywilizacyjnych porównuje cechy nowotworu łagodnego i złośliwego analizuje i porównuje przebieg infekcji wirusowej, bakteryjnej i grzybiczej ocenia sposoby ochrony przed chorobami inwazyjnymi 4. Wymagania dopełniające – ocena bardzo dobra i celująca Wiadomości Uczeń: wyjaśnia mechanizm ograniczonego oddziaływania antybiotyków na drobnoustroje chorobotwórcze omawia zasady udzielania pomocy przedmedycznej Umiejętności Uczeń: analizuje wpływ wybranych czynników fizykochemicznych i biologicznych na zaburzenie homeostazy organizmu człowieka ocenia skuteczność działań profilaktycznych chorób cywilizacyjnych i społecznych udowadnia zależność między jakością środowiska a stopniem zagrożenia zatruciami analizuje związek między stanem środowiska, genetyczną skłonnością i ryzykiem wystąpienia choroby nowotworowej analizuje budowę wirusa HIV przewiduje możliwość zarażenia się pasożytami podczas wyjazdów, szczególnie do ciepłych krajów IV. Dział: Elementy genetyki 1. Wymagania konieczne – ocena dopuszczająca Wiadomości Uczeń: definiuje terminy: nukleotyd, nukleozyd, informacja genetyczna wymienia składniki chemiczne budujące DNA omawia doświadczenia pozwalające stwierdzić, że DNA jest nośnikiem informacji genetycznej wymienia zasadnicze etapy procesu replikacji podaje współczesną definicję genu wymienia rodzaje RNA definiuje pojęcie: kod genetyczny definiuje pojęcia: transkrypcja i translacja oraz lokalizuje te procesy w komórce definiuje pojęcia: genotyp, genom, kariotyp, mutacja klasyfikuje mutacje wyjaśnia co to jest choroba genetyczna definiuje pojęcia: inżynieria genetyczna, biotechnologia, klonowanie wymienia metody stosowane w inżynierii genetycznej definiuje pojęcia: heterozja, chów wsobny, selekcja Umiejętności Uczeń: określa biologiczną rolę DNA ocenia biologiczne znaczenie replikacji porównuje historyczną i współczesną definicję genu porównuje budowę i funkcje DNA i RNA określa haploidalną i diploidalną liczbę chromosomów w jądrze analizuje bezpośrednie przyczyny wybranych chorób dziedzicznych 2. Wymagania podstawowe – ocena dostateczna Wiadomości Uczeń: przedstawia lokalizację DNA na terenie komórki wymienia rodzaje wiązań chemicznych w DNA wyjaśnia na czym polega semikonserwatywność replikacji opisuje przebieg replikacji podaje efekt procesu replikacji definiuje geny podzielone wymienia i omawia podstawowe cechy kodu genetycznego wymienia elementy aparatu translacyjnego omawia budowę i rolę rybosomów podaje przykłady komórek haplo- i diploidalnych opisuje kariotyp człowieka rozróżnia autosomy i chromosomy płci na schemacie kariotypu człowieka wymienia i omawia wybrane czynniki mutagenne klasyfikuje choroby genetyczne według kryterium rodzaju mutacji wywołującej chorobę definiuje pojęcia: enzym restrykcyjny, transformacja, wektor wyjaśnia na czym polega klonowanie wymienia przykłady zastosowania inżynierii genetycznej wyjaśnia na czym polega sztuczna selekcja, chów wsobny, opisuje zjawisko heterozji wymienia przykłady wykorzystania genetyki w rolnictwie i hodowli zwierząt definiuje pojęcia: terapia genowa, transkryptomika, sonda molekularna wyjaśnia na czym polega terapia genowa Umiejętności Uczeń: analizuje strukturę przestrzenną DNA analizuje mechanizm replikacji porównuje budowę i funkcje mRNA, tRNA, rRNA posługuje się tabelą kodu genetycznego analizuje przebieg transkrypcji i translacji określa wielkość genomu człowieka określa na podstawie kariotypu płeć człowieka analizuje mechanizm powstawania mutacji genowych i genomowych określa obiekt badań inżynierii genetycznej analizuje możliwość wykorzystania genetyki w rolnictwie i hodowli zwierząt 3. Wymagania rozszerzające – ocena dobra Wiadomości Uczeń: rozpoznaje na schematach poszczególne etapy procesu replikacji wyjaśnia jak zmieniło się pojęcie gen wyjaśnia dlaczego informacja genetyczna jest zakodowana wyjaśnia sposób odczytywania informacji genetycznej wyjaśnia różnicę pomiędzy genotypem a kariotypem omawia efekty poszczególnych rodzajów mutacji opisuje objawy wybranych chorób dziedzicznych opisuje metody i techniki inżynierii genetycznej wyjaśnia dlaczego efekty heterozji najczęściej zanikają po kilku pokoleniach wymienia przykłady zastosowania genetyki w diagnostyce i leczeniu chorób człowieka Umiejętności Uczeń: przedstawia w postaci schematycznego rysunku chemiczną budowę DNA porównuje budowę genów organizmów pro- i eukariotycznych przedstawia w postaci schematycznych rysunków chemiczną budowę RNA porównuje przebieg i znaczenie poszczególnych etapów translacji ocenia biologiczne znaczenie transkrypcji i translacji dla komórki ocenia przydatność badań kariotypu przedstawia w postaci schematów poszczególne rodzaje mutacji ocenia znaczenie poradnictwa i diagnostyki chorób dziedzicznych ocenia przydatność inżynierii genetycznej analizuje mechanizm powstawania organizmów transgenicznych określa korzyści i zagrożenia wynikające z możliwości praktycznego wykorzystania zdobyczy biotechnologii analizuje korzyści wynikające z wykorzystania biotechnologii w procesach syntezy szczepionek i leków ocenia bezpośrednie znaczenie genetyki dla człowieka 4. Wymagania dopełniające – ocena bardzo dobra i celująca Wiadomości Uczeń: wymienia i omawia rodzaje DNA opisuje budowę genów nakładających się omawia zasady realizacji informacji genetycznej charakteryzuje metody badań kariotypu charakteryzuje metody i techniki stosowane w diagnostyce chorób dziedzicznych omawia metody prowadzenia hodowli komórkowych i tkankowych omawia wykorzystanie genetycznie zmodyfikowanych organizmów do syntezy szczepionek, leków i przeciwciał Umiejętności Uczeń: porównuje rodzaje DNA analizuje związek pomiędzy stopniem wierności procesu replikacji a częstotliwością mutacji punktowych określa źródła energii dla procesu replikacji analizuje znaczenie dla biologii wirusów faktu występowania genów nakładających się określa źródła energii dla procesów translacji i transkrypcji przewiduje konsekwencje zaburzeń przebiegu transkrypcji i translacji określa konsekwencje poszczególnych rodzajów mutacji analizuje proces mutagenezy jako molekularnego podłoża zmian ewolucyjnych ocenia wpływ czynników środowiskowych na występowanie chorób wielogenowych określa korzyści i zagrożenia wynikające z ingerencji człowieka w genomy organizmów ocenia wpływ rozwoju genetyki na życie współczesnego człowieka przewiduje kierunki rozwoju genetyki w przyszłości V. Dział: Elementy ewolucji, ekologii i ochrony środowiska. 1. Wymagania konieczne – ocena dopuszczająca Wiadomości Uczeń: wymienia nazwy głównych taksonów systematycznych w porządku wstępującym i zstępującym definiuje pojęcie zmienność rozróżnia rodzaje zmienności w przyrodzie definiuje pojęcie: antropogeneza wymienia i omawia specyficzne cechy Homo sapiens omawia rasy ludzkie definiuje pojęcia: populacja, gatunek, biocenoza, ekosystem, biotop, biom, biosfera, produktywność, sukcesja ekologiczna, równowaga ekologiczna wyjaśnia na czym polega sukcesja definiuje pojęcia: tolerancja ekologiczna, zasięg gatunku, efekt cieplarniany, dziura ozonowa wyjaśnia na czym polega efekt cieplarniany wymienia gatunki zagrożone ekstynkcją Umiejętności Uczeń: uzasadnia, dlaczego zmienność jest podstawową cechą życia uzasadnia pozycję systematyczną człowieka porównuje cechy człowieka i małp człekokształtnych konstruuje przykłady łańcuchów i sieci pokarmowych określa wpływ klimatu na rozmieszczenie organizmów na Ziemi ocenia działalność człowieka w środowisku 2. Wymagania podstawowe – ocena dostateczna Wiadomości Uczeń: opisuje ogólne zasady nomenklatury binominalnej omawia przyczyny poszczególnych rodzajów zmienności wymienia i omawia kolejne etapy antropogenezy opisuje przebieg hominizacji klasyfikuje, podaje przykłady i omawia typy interakcji międzypopulacyjnych wymienia i charakteryzuje kolejne poziomy troficzne w biocenozie rozróżnia sukcesję pierwotną i wtórną wymienia i omawia kolejne stadia ciągu sukcesyjnego wymienia czynniki zakłócające równowagę ekologiczną wymienia i omawia zasadnicze przyczyny charakterystycznego rozmieszczenia organizmów na Ziemi klasyfikuje antropogeniczne przekształcenia ekosystemów wymienia i omawia przyczyny zanikania ozonu w stratosferze i ocieplania klimatu na Ziemi Umiejętności Uczeń: porównuje kryteria taksonomiczne zastosowane przez Linneusza z kryteriami stosowanymi obecnie określa pozycję systematyczną człowieka analizuje mechanizm powstawania poszczególnych rodzajów zmienności analizuje warunki, czynniki i przebieg antropogenezy porównuje cechy człowieka z innymi ssakami określa czas, miejsce i warunki, w jakich powstały formy ludzkie określa przynależność organizmów do właściwych poziomów troficznych analizuje i porównuje produktywność biocenoz przedstawioną w postaci piramid liczb, biomas, energii porównuje mały i duży cykl hydrologiczny analizuje zjawisko tolerancji ekologicznej przedstawia na wykresie zakres tolerancji ekologicznej organizmu analizuje w jaki sposób działalność człowieka przyczynia się do przekształcania się ekosystemów określa główne przyczyny wymierania gatunków 3. Wymagania rozszerzające – ocena dobra Wiadomości Uczeń: charakteryzuje grupy organizmów zaliczane do poszczególnych typów i królestw wyjaśnia znaczenie teorii ewolucji Darwina charakteryzuje formy przed i praludzkie omawia krążenie węgla w przyrodzie rozróżnia i charakteryzuje strefy biogeograficzne Ziemi omawia działania prawne związane z ochroną przyrody podejmowane w najbliższym środowisku Umiejętności Uczeń: uzasadnia współczesny podział organizmów na 5 królestw porównuje poszczególne rodzaje zmienności określa molekularne podłoże zmian ewolucyjnych analizuje dowody ewolucji hominidów ocenia znaczenie rozwoju komunikacji (mowa), techniki i kultury w przebiegu ewolucji człowieka analizuje typy interakcji międzypopulacyjnych porównuje sukcesję pierwotną i wtórną analizuje wpływ wybranych czynników na równowagę ekologiczną biocenozy analizuje związek pomiędzy różnorodnością gatunkową środowiska a zachowaniem równowagi ekologicznej ocenia lokalne działania prawne podejmowane w celu ochrony przyrody 4. Wymagania dopełniające – ocena bardzo dobra i celująca Wiadomości Uczeń: omawia krążenia azotu, siarki i fosforu w przyrodzie omawia hipotezę Gai charakteryzuje warunki środowiskowe stref biogeograficznych i wymienia typowe organizmy środowisk lądowych i wodnych wymienia główne akty prawne dotyczące ochrony przyrody w Polsce i na świecie wymienia nazwy organizacji zajmujących się ochroną przyrody Umiejętności Uczeń: ustosunkowuje się do zgłaszanej przez niektórych naukowców propozycji wyróżnienia dodatkowego królestwa wirusów porównuje znaczenie poszczególnych rodzajów zmienności w ewolucji analizuje drzewo rodowe hominidów porównuje cechy człowieka z innymi ssakami przewiduje w jaki sposób rozwój komunikacji, techniki i kultury wpłynie na ewolucję biologiczną współczesnego człowieka uzasadnia jakie znaczenie dla środowiska i człowieka ma bioróżnorodność zaznacza na mapie zasięgi wybranych gatunków oraz rozmieszczenie głównych stref biogeograficznych przewiduje lokalne i globalne skutki zmniejszania się warstwy ozonowej i ocieplenia klimatu Ziemi proponuje konkretne działania, które podjęte w najbliższym otoczeniu, wpłyną na poprawę stanu środowiska naturalnego analizuje główne akty prawne dotyczące ochrony przyrody w Polsce i na świecie
