Hinduizm - jest religią głoszącą, że przeznaczenie czzłowieka i jego
advertisement
Hinduizm - jest religią głoszącą, że przeznaczenie czzłowieka i jego los związane są ze wszechświatem. Każdy człowiek odradza się na ziemi w kolejnych wcieleniach poprzez wędrówkę dusz. Jest to tzw. reinkarnacja. Z tym pojęciem wiąze się charakterystyczny dla hinduizmu system kastowy. Właśnie reinkarnacja jest jedyną formą awansu społecznego, który zależy od wypełnienia swoich zadań w życiu doczzesnym. Z tego powodu śmierć w hinduizmie przyjmuje się spokojnie, a nawet z radością. Cykl powtórnych narodzin nie jest nieskończony. Jego przerwanie stanowi głowny cel wyznawców hinduizmu tzw. moksze. Ten stan osiągnąc mogą jedynie bramini płci męskiej jako najdoskonalszza forma cyklu reinkarnacji. Uczynić to można poprzez trzy sposoby: drogę uczynków (karmę) drogę poznania (dżnianę) drogę oddania (bhaktię) W panteonie hinduistycznym najwyższą pozycję zajmuje wielka trójca bogów: Brahma, Siwa i Wisznu. Główne księgi hinduizmu to: Makabharata i Ramajana oraz purany (anonimowe opowieści rozbudowujące wątki z eposów) Kierunki w hinduizmie: wisznuizm (znamię: trzy pionowe kreski: zewnętrzne białe, środkowa czarna lub czerwona) siwazn (znamię: trzy poziome białe kreski) Hinduizm (z sanskrytu - sindhu, z perskiego - hindu), jedna z najważniejszych, obok dżinizmu i buddyzmu, religii Indii. Od poł. I w. kontynuacja wedyzmu i braminizmu. Jest wyznaniem niespójnym, składającym się z takich ugrupowań, jak: siwaickie i wisznuickie. Należą też do niego różne kierunki filozoficzne: sankhaja, joga, wedanta. Hinduizm jest religią monoteistyczną polegającą na tym, że cześć oddaje się jednemu bogu, który przejawia się pod postaciami wcieleń i żeńskiej energii. W hinduiźmie obowiązuje doktryna uznanie autorytetu Wed i pierwszeństwa kasty braminów, zasada ahinsy, uznanie prawa karmana i sansary oraz trzech ścieżek zbawienia. Hinduizm jest religią zwartą geograficznie i etnicznie, pomimo prób przenoszenia go na inne obszary świata. Ogólna liczba wyznawców określana jest na ok. 640 mln. Obejmuje: Indie, część Pakistanu, Sri Lankę (Cejlon), Nepal, Sikkim, Bali, Trynidad. Hinduizmu bóstwa Ortodoksyjny hinduizm uznaje tylko nieosobowego Boga. Wierni jednak czczą wiele bóstw, ale nie uważają ich za istoty wieczne i wszechmocne. Najważniejszymi pośród bóstw są: Brahma, Wisznu i Śiwa, którzy łączeni są w triadę. Brahma jest stwórcą świata, jego zachowawcą i konserwatorem. Siwa doprowadza do końca każdy okres zwany kalpą, aż do zagłady świata. Brahma jest bogiem osobowym, przedstawianym jako brodaty mężczyzna, niekiedy z czterema lub pięcioma głowami i czterema ramionami. Żoną Brahmy jest Saraswati. Życie Brahmy wymierza cykl kosmicznego czasu. Po upływie stu lat życia Brahmy płomienie ognia mają pochłonąć wszystko razem z nim samym. Przez dalsze sto lat Kosmos ma istnieć w umyśle Wisznu, aby w oznaczonej chwili pojawić się z nowym demiurgiem. Obecnie - wg hinduizmu - żyjemy w pierwszym dniu 55 roku obecnego Brahmy (w wieku kali jung - upadku religii i etyki). Wisznu jest przedstawiany jako dobry i przyjazny. Ma on postać młodzieńca z błyszczącym diademem, siedzącego na kwiecie lotosu, jeżdżącego na mitycznym ptaku Garudzie, albo spoczywającego na wężu świata. Hinduizmu etyka W etyce hinduizmu akceptowane są trzy cele życiowe i zarazem drogi do szczęścia: 1) dążenie do osiągnięcia doskonałości moralnej (dharma - postawa, to, co stałe). 2) uczciwe dążenie do osiągnięcia majątku, władzy i innych pożytecznych rzeczy (artha - korzyść, zysk). 3) dążenie do osiągnięcia rozkoszy zmysłowej (kama - miłość, przyjemność erotyczna). Zasady kamy wyjaśnia - Kamasutra (zasady miłości erotycznej). Hinduizmu kult Ma charakter indywidualistyczny. Polega na oddawaniu czci przez składanie ofiar w świątyniach głównie z kwiatów, owoców, orzechów kokosowych, beteli. Wyciągnięcie rąk, śpiewanie hymnów, mycie bóstwa, ubieranie go, malowanie, noszenie w procesjach, palenie przed nim kadzideł i lamp. Ofiary krwawe zdarzają się jedynie w kulcie Kali. Składane są z bawołów, kóz, owiec, kogutów. W domach znajdują się małe kapliczki lub ołtarzyki bóstw, gdzie dokonuje się codziennej ofiary (pudży). Ważnym obrzędem kultowym są święte kąpiele (zwłaszcza w Gangesie), przypisuje się im moc usuwania wszelkich skaz oraz przewinień, moc uwalniania od chorób i dolegliwości. Zwłoki powszechnie pali się na stosie (dawniej wraz z ciałem męża palono wdowę, praktyka ta (sati) została zakazana przez Anglików w 1829). Ascetów grzebie się, nadając ciału pozycję kuczną. Hinduizmu święta W hinduizmie obchodzi się bardzo dużo świąt, należą do nich m.in.: "święto świateł" (diwali), święto narodzin Kryszny, święto Wisznu-Dżagannathy (Pana świata), święto Siakti - związane z zabiegami magicznymi, polegającymi na pozyskaniu żeńskiej energii, w czasie którego używa się środków odurzających i odbywa się ceremonie orgiastyczne. Hinduizm Hinduizm pojawił się około V wieku p. n. e. Jako system religijny opierający się na tradycji wedyjskiej, zawierający również elementy braminizmu i dżinizmu. W przeciwieństwie do innych wielkich zespołów wierzeniowych nie ma określonego założyciela. Obejmuje różnorakie formy wiary, których wspólnym elementem jest uznawanie podziału kastowego za święty. Hinduizm jest trudny do zdefiniowania. Jest to zbiór przedziwnych mitów, których bohaterami są bogowie przybierający wymyślne kształty i nie mający sprecyzowanych atrybutów. W zrozumieniu tej religii pomaga też jej starożytna nazwa arja dharma - zasada, prawo szlachetnych - czy też nowszy termin, używany przez samych hinduistów samatana dharma wieczna zasada. W panteonie hinduistycznym najwyższą pozycję zajmuję wielka trójca bogów zwana w sanskrycie trimurti - trójkształtny. Tworzą ją bogowie: Brahma, Siwa i Wisznu. Brahmę przedstawia się zwykle jako brodatego, starszego mężczyznę siedzącego na lotosie, mającego cztery ukoronowane głowy i cztery ręce, w których trzyma księgę "Wed", naczynie z wodą i łyżkę ofiarną. Wielkie eposy hinduskie przypisują mu moc tworzenia, z czasem jednak utracił on tę cechę na rzecz pozostałych bogów. Degradację tę można dostrzec w mitach dotyczących Wisznu, gdzie Brahma spychany jest do roli demiurga wypełniającego polecenia najwyższego boga. Zgodnie z tą tradycją, gdy Wisznu spoczywał na kosmicznym wężu Anancie w pierwotnym oceanie z jego pępka wyrósł lotos, w którym siedział Brahma, pogrążony w medytacji i przygotowany do stworzenia świata. Medytujący Brahma emanuje materialne elementy wszechświata oraz koncepcje, dzięki którym ludzkość może je zrozumieć. Okres trwania świata liczony jest długością życia Brahmy i wynosi 311 040 miliardów lat ludzkich. Kiedy dokona się już akt stworzenia nowej epoki w dziejach świata, funkcja starego Brahmy kończy się. Wraz z nadejściem nowej ery rodzi się nowy Brahma, który tworzy nowy świat. Czas między rozpadem starego świata a powstaniem nowego obejmuje jeden dzień Brahmy, co równa się 4 miliardom 320 milionom lat ludzkich. Kiedy dobiega końca jeden dzień Brahmy, następuje rozpad świata w skutek pożaru i wody. Po jednym dniu Brahmy następuje równie długa noc, w ciągu której świat pozostaje w spoczynku. 360 dni i 360 nocy Brahmy stanowią jeden rok Brahmy, a jego życie trwa 100 takich lat. Okres ten nazywa się para (311 040 miliardów lat ludzkich) i obejmuje jeden cykl dziejów świata. Po jednej para następuje wielkie rozwiązanie - mahapralaja - pożar świata. Każdego dnia Brahmy tworzony jest wszechświat, a każdej nocy unicestwiany. W hinduizmie współistnieje wiele kierunków i szkół. Nie zwalczają się one wzajemnie, ponieważ reprezentują różne poglądy na temat zbawienia i uważane są za równoważne. Hinduizm to religia wzajemnej tolerancji. Najważniejszymi szkołami hinduizmu są : wisznuizm, siwaizm, siaktyzm, a także neohinduizm i hinduizm reformowany. Czczciciele Wisznu albo jednego z jego wcieleń zwani są wisznuitami lub wiszniawa (wajśniawa). Znakiem tego wyznania jest wymalowane na czole znamię zwane triunama, którym znaczone są mury świątyń wyznawców wisznuizmu i sklepy. Tirunama - dwie pionowe białe linie wznoszące się od nasady nosa w kształcie litery "U" ku czołu, z czerwoną lub czarną kreską pośrodku - symbolizuje m.in. ślady stóp Wisznu. Inny znak - trójkąt skierowany wierzchołkiem w dół, to symbol wody i pierwiastka żeńskiego. Charakterystyczną cechą wisznuizmu jest droga do zbawienia zwana bhakti. Wisznuitów obowiązuje pięć sakramentów: znakowanie pięcioma emblematami Wisznu, codziennie malowanie znamienia na czole w kształcie litery "U", nadanie imienia wajśniawy, szeptanie do prawego ucha przeznaczonych dla Wisznu mantr oraz ofiarowanie. Siwaizm skupiający czcicieli boga Siwy ( siwaitów lub szaiwasów) - pana światów, nakazuje malowanie na czole popiołem lub białą farba trzech poziomych kresek zwanych tripundra, będących odzwierciedleniem oka na czole Siwy. Inne malowane na czole symbole to trójkąt z wierzchołkiem u góry symbol ognia i pierwiastka męskiego, oraz sześciokąt będący symbolem połączenia pierwiastka męskiego i żeńskiego. Siwaici drogę do zbawienia upatrują w ascezie, jodze i medytacji oraz w recytacji świętych formuł i różnorodnych rytuałach. W siwaizmie, podobnie jak we wszystkich odłamach hinduizmu, jest wiele szkół, różniących się sposobami oddawania czci bogu i eksponowania jego atrybutów. Jeden z odłamów czci Siwę pod postacią lingamu (fallusa) - symbolu boga. Ogólnym celem jest jednak zjednoczenie dusz z bogiem. Lingajaci uważają, że zjednoczenie z Siwą oraz zbawienie osiąga się m.in. poprzez noszenie na szyi lingamu w postaci amuletu. Wyznawcy ci wiodą purytańskie życie i odrzucają m.in. system kastowy oraz zabraniają zawierania małżeństw przez dzieci, co jest powszechnym zwyczajem w Indiach. Dużą grupą wyznawców są siaktowie, wyznawcy siaktyzmu, czciciele bóstwa żeńskiego Siakti. Siakti - twórcza żeńska energia ma różne imiona. Powiązana zawsze z jednym z głównych bogów, nie jest z nim tożsama. Siakti są personifikowane mitologicznie jako małżonki bogów. W kulcie boga Siwy jego siakti nosi m.in. imiona Durgi i Kali. Działa on w tym świecie przez swą żonę, która stanowi personifikację jego boskiej mocy. Kobieta cieszy się w siaktyzmie wielkim szacunkiem, a akt seksualny ma moc rytuału, ponieważ w zespoleniu kobiety i mężczyzny można doświadczyć jedności boga. Tantry stanowią pisma święte siaktyzmu. Oprócz bogów trimurti panteon hinduistyczny obejmuje kilka milionów bóstw. Właściwe zrozumienie całości jest niemożliwe bez poznania skomplikowanej symboliki, w której imię boga, kolor jego skóry, a nawet gesty czy układ palców mają znaczenie. to wszystko wiąże się ściśle z lokalną mitologią i kulturą. Według hinduizmu przeznaczenie człowieka i jego los nierozerwalnie związane są z wszechświatem. Podobnie jak świat podlega cyklom Brahmy, tak człowiek odradza się na ziemi w kolejnych wcieleniach poprzez wędrówkę dusz zwaną samsara. Koncepcja reinkarnacji nie ogranicza się do zaistnienia czegoś fizycznego, ale zawiera też elementy religijno-moralne. Życie doczesne i jego jakość warunkują formę, w jakiej hinduista odrodzi się w przyszłym życiu. W zależności od tego, jak wypełni swoje zadanie, odrodzi się w wyższej lub niższej warstwie społecznej, a nawet pod postacią zwierzęcia. Z samsarą związany jest charakterystyczny dla kultury hinduistycznej system kastowy. Przynależność do danej kasty zależy od urodzenia, a przejście z jednej kasty do drugiej nie jest możliwe za życia - jedyną formą awansu społecznego jest reinkarnacja. Z tego powodu śmierć w hinduizmie traktuje się zupełnie inaczej niż w innych kulturach - przyjmuje się ten fakt spokojnie, a nawet radością, gdy człowiek pewny swoich dobrych uczynków oczekuje ponownego przyjścia na świat w wyższej kaście. Cykl powtórnych narodzin nie jest nieskończony - można go przerwać i właśnie to stanowi główny cel wyznawców hinduizmu. Wyzwolenie z cyklu, zwane mokszą, nie zostało wyraźnie określone, choć na ogół uważa się je za zjednoczenie z absolutem, wszechjednią - najwyższą wiedzą, czy nawet z bogiem jako przejawem absolutu. Filozoficznie, mistycznie pojmowany absolut jest stanem bez skazy i bez czynu, niezniszczalnym, wiecznym, niepojętym, samoistniejącym i wszechwiedzącym. Jako najwyższa świadomość ma cechy prawdy, wiedzy, nieskończoności, dobra, piękna, bytu i szczęścia. Osiągnąć ten stan może tylko bramin płci męskiej ( bramin jest najwyższym, doczesnym wcieleniem, najdoskonalszą formą cyklu reinkarnacji). Prowadzą do niego trzy drogi: karma - droga uczynków - działanie opierające się na przestrzeganiu obyczajów danej kasty. dżniana - droga poznania - polegająca na czerpaniu mądrości nie na osiąganiu jej poprzez medytację. bhakti - droga oddania - oddawanie czci absolutowi uosabianego przez jednego z licznych bogów, niekiedy zwanego brahmanem. Hinduiści wierzą, iż bogowie trimurti to trzy różne postacie brahmana - absolutu. Uważają również, że religia jako taka istnieje w trzech formach: jako hinduizm, islam oraz chrześcijaństwo. Buddyzm uznają za odłam hinduizmu. Holi - święto ku czci boga Kryszny - obchodzone na przełomie lutego i marca. Odbywają się uliczne procesje, tańce oraz palenie wielkich ognisk. W warstwie mitologicznej hinduizmu bardzo dużo role odgrywają mity płodności, koncentrujące się głównie na seksie, zarówno mistycznym jak i dosłownym, niekiedy wyuzdanym, a także mity solarne i wojenne. Do tych ostatnich należy "Mahabharata", największe dzieło epickie w literaturze światowej, liczące ponad 100 tysięcy dwuwierszy, którego główny wątek dotyczy rozstrzygającej bitwy pomiędzy Pandawami i Kaurawami. Ważnym elementem epopei jest koncepcja reinkarnacji. Kiedy król Ardżuna waha się przed wzięciem udziału w bitwie, przemawia do niego Kryszna " Duch porzuca zużyte ciało / By nowe przyoblec, jak człowiek / co odzież znoszoną na świeżą zamienia" - Bagawadgita 2,22, przekład W. Dynowskiej . Druga epopeja o najwyższym autorytecie to " Ramajana" będąca opisem życia awataru Wisznu - Ramy. Bogatym źródłem informacji na temat hinduizmu są również purany - anonimowe opowieści o charakterze pseudohistorycznym i mitologicznym, rozbudowujące wątki z eposów. Osiemnaście znanych puran zawiera legendy, podania, genealogie dynastii królewskich, opisy rytuałów religijnych. Jednym z nich jest praktykowana do dziś kąpiel w świętych rzekach: Gangesie, Dżamunie, Narmadzie zwanej Rewą przynosząca oczyszczenie z wszelkich nieczystości świata doczesnego. Hinduizm wymyka się europejskim pojęciom. Zrozumienia tej religii nie ułatwia bogactwo mitów, przesadnie rozbudowana symbolika czy odmienność zwyczajów w poszczególnych regionach Indii. Nadto w Hinduizmie występują poglądy całkowicie przeciwstawne - od ponadczasowych rozważań filozoficznych, zakazu zabijania i całkowitej cielesnej ascezy po wyuzdany seks i wiarę w demony, a nawet obowiązek składania krwawych ofiar ( kult bogini Kali). Ktoś kiedyś powiedział, że jedyną wspólną rzeczą dla wszystkich Hindusów jest przekonanie, iż krowa to święte zwierzę i nie wolno jej zabijać HINDUIZM I BUDDYZM W POSZUKIWANIU WYZWOLENIA CZŁOWIEKA 1. WPROWADZENIE Czy potrzebna jest katecheza o hinduizmie i buddyzmie? Ponad miliard ludzi na świecie w końcu XX wieku szuka i na swój sposób otrzymuje w hinduizmie i buddyzmie odpowiedzi na pytania, które Sobór Watykański II sformułował następująco: "Ludzie oczekują od różnych religii odpowiedzi na głębokie tajemnice ludzkiej egzystencji, które jak niegdyś, tak i teraz do głębi poruszają ludzkie serca: czym jest człowiek, jaki jest cel i sens naszego życia, co jest dobrem, a co grzechem, jakie jest źródło i jaki cel cierpienia, na jakiej drodze można osiągnąć prawdziwą szczęśliwość, czym jest śmierć, sąd i wymiar sprawiedliwości po śmierci, czym jest wreszcie owa ostateczna i niewysłowiona tajemnica, ogarniająca nasz byt, z której bierzemy początek i ku której dążymy" (DRN 1). Takiego zjawiska nie można pominąć milczeniem w katechezie, bez szkody dla stosunku młodzieży do religii pozachrześcijańskich. Gdy katechizowani zapoznają się z wyzwoleniem w hinduizmie i buddyzmie, mogą dostrzec nie tylko wartości tych religii, ale również i ich braki czy raczej niewystarczalność ich propozycji, co bardziej pozwala docenić chrześcijańska wizję zbawienia. Poznane już przez młodzież dwie religie pozachrześcijańskie - judaizm i islam - należą do grupy religii teocentrycznych, w których na pierwszym miejscu występuje Bóg objawiający się człowiekowi przede wszystkim w historii i w wydarzeniach. Człowiek jest w nich odbiorcą objawienia Bożego. Powinien je przyjąć oraz wypełnić wolę Boga. Judaizm jest religią objawioną w sposób nadprzyrodzony przez Boga w Starym Testamencie, islam zaś czerpie z objawienia Bożego Starego i Nowego Testamentu i na tym objawieniu się opiera. W hinduizmie i w buddyzmie młodzież spotyka się z zupełnie inną grupą religii, które nazywa się kosmocentrycznymi. Nie ma w nich objawienia nadprzyrodzonego. Mają jedynie dostęp do objawienia kosmicznego czyli naturalnego i z niego czerpią swoją wizję Boga i zbawienia człowieka. W religiach kosmocentrycznych Boga odkrywa się w otaczającym świecie. Ze swoistego poznania natury świata i człowieka tworzy się wizje wyzwolenia i szczęścia ludzi1. Gdy młodzież pozna odkrycia hinduizmu i buddyzmu osiągnięte ludzkim wysiłkiem, może sobie uświadomić ograniczenie ludzkiego poznania w sferze religijnej i wyraźniej odczuć potrzebę objawienia nadprzyrodzonego, które posiada chrześcijaństwo. Ale wiara w Boże objawienie przyjmowane w chrześcijaństwie nie może rodzić u nas poczucia wyższości ani prowadzić do lekceważenia czy nawet pogardy dla wartości innych religii, w naszym wypadku dla hinduizmu i buddyzmu. Sobór Watykański II mówiąc o religiach pozachrześcijańskich, wśród tych, które nazywają się kosmocentrycznymi, wymienił właśnie hinduizm i buddyzm, ukazując ich główne osiągnięcia w poszukiwaniu Boga i sensu życia człowieka: "Tak więc w hinduizmie ludzie badają i wyrażają boską tajemnicę poprzez obfitość mitów i wnikliwe koncepcje filozoficzne, a wyzwolenia z udręk naszego losu szukają albo w różnych formach Tycia ascetycznego, albo w głębokiej medytacji, albo w uciekaniu się do Boga z miłością i ufnością. Buddyzm, w różnych swych formach uznaje całkowitą niewystarczalność tego zmiennego świata i naucza sposobów, którymi ludzie w duchu pobożności i ufności mogliby albo osiągnąć stan doskonałego wyzwolenia, albo dojść, czy to o własnych siłach, czy z wyższą pomocą do najwyższego oświecenia" (DRN 2). Katecheza winna przygotować młodego chrześcijanina do udziału w misji ewangelizacyjnej oraz do otwartego dialogu międzyreligijnego. Powyższy postulat nie jest osiągalny bez uznania wartości innych religii, do czego wzywa Sobór. "Kościół katolicki nic nie odrzuca z tego, co w religiach owych prawdziwe jest i święte. Ze szczerym szacunkiem odnosi się do owych sposobów działania i życia, do owych nakazów i doktryn, które chociaż w wielu wypadkach różnią się od zasad przez niego wyznawanych i głoszonych, nierzadko jednak odbijają promień owej Prawdy, która oświeca wszystkich ludzi" (DRN 2). Paweł VI jeszcze wyraźniej podkreśla wartości w innych religiach: "Kościół szanuje i ceni wielce te religie niechrześcijańskie, w nich bowiem znajdują się niezliczone «nasiona Słowa» i dlatego są «przygotowaniem do Ewangelii» (O ewangelizacji w świecie współczesnym n. 53). Szczególnie wyraźnie występują wartości hinduizmu i buddyzmu w wypowiedzi Sekretariatu dla Niechrześcijan, w dokumencie Sugestie do dialogu między religiami: "We wszystkich wielkich religiach, a szczególnie w hinduizmie i buddyzmie, często doradza się dążenie do doskonałości (...). Poszukiwanie Absolutu w ascezie, rozmyślaniu i modlitwie oraz coraz większe oczyszczenie wewnętrzne i uprawianie aktów duszy prowadzi do wzniesienia się nawet u niechrześcijan - do form i doświadczeń, powszechnie określanych mianem mistyki (...). Chrześcijanin ceni wysoko tę wolę, a nawet samą technikę podobną do praktyk chrześcijańskiej tradycji ascetycznej"2. Sobór nie tylko pozytywnie ocenia wartości hinduizmu i buddyzmu, ale poleca szukanie kontaktu również z tymi religiami. "Przeto wzywa synów swoich, aby z roztropnością i miłością przez rozmowy i współpracę z wyznawcami innych religii, dając świadectwo wiary i życia chrześcijańskiego, uznawali, chronili i wspierali owe dobra duchowe i moralne, a także wartości społeczno-kulturowe, które u tamtych się znajdują" (DRN 2). Tym kontaktom z hinduizmem i buddyzmem sprzyja dzisiejsza cywilizacja, która dzięki ułatwieniu i rozwojowi komunikacji międzyludzkiej przez prasę, radio, telewizję i podróże sprawia, że świat staje się coraz mniejszy, a ludzie ze swoimi religiami i kulturami odległymi przestrzennie coraz bliżsi. Dzięki otwieraniu się świata na różne kultury i związane z nimi religie chrześcijanie muszą być przygotowani do spotkania się z nimi, zwłaszcza że w świecie, a szczególnie w Zachodniej Europie i w Ameryce Północnej, w pewnym stopniu także w Polsce, daje się zauważyć fascynacja religijnością Wschodu3. To prawda, że jedna katecheza o hinduizmie i buddyzmie nie rozwiązuje problemu przygotowania młodzieży do spotkania się z nimi, ale może dać pewien zarys ogólnego ukierunkowania w wychowaniu religijnym i umożliwić postawę wymaganą przez Kościół współczesny u dojrzałych chrześcijan. Nie w innym duchu kształtujemy młodzież, niż Kościół poleca wychowywać przyszłych kapłanów, szczególnie misjonarzy, gdy naucza w dekrecie soborowym: "Trzeba ich wychować w duchu ekumenizmu i należycie przygotować do braterskiego dialogu z niechrześcijanami" (DM 16). Dialog zaś ma swój początek w miłości, którą partnerzy mogą realizować, gdy przynajmniej trochę się znają4. Taki bardzo skromny początek znajomości hinduizmu i buddyzmu chce przekazać niniejsza katecheza. Hinduizm Rozwój hinduizmu Jest narodową religią Indii, ale ma swoich wyznawców również w Pakistanie, Bangladeszu, Sri Lance, Birmie, na wyspach Bali i Trynidad oraz niewielką ilość w innych krajach świata. W religii Indii wyróżnia się trzy etapy rozwoju: najstarszy wedyzm (do około pięćsetnego roku przed Chrystusem), następny braminizm, w którym główną rolę odgrywali kapłani bramini i ostatni od dziesiątego wieku po Chrystusie - hinduizm. Obecnie nazwy "braminizm" i "hinduizm" uchodzą za synonimy i są używane zamiennie. W pierwszym stuleciu religii Indii najważniejszymi księgami były Wedy (Weda znaczy wiedza). "Chociaż wiara w nadludzkie pochodzenie Wedy jeszcze dzisiaj należy do niepozbywalnych nauk hinduizmu, dla życia religijnego Weda nie posiada obecnie większego znaczenia (z wyjątkiem Upaniszad). (...) Większość hinduistów w swych wyobrażeniach metafizycznych i obrzędach kieruje się raczej dziełami przekazanymi przez świętą tradycję (smriti), które miały być napisane przez określonych, uważanych za postacie historyczne, świętych, jak Wjasa, Walmiki, Manu. Uważani są oni za autorytet, ponieważ stwierdzają swą zgodność z Wedą - chociaż w rzeczywistości pod wieloma względami od niej się różnią. Do ksiąg tych należą dwa wielkie eposy: Mahabharata i Ramajana"5. Mahabharata powstawała do obecnej postaci przez osiemset lat, aż do czwartego wieku po Chrystusie. Opowiada ona o walkach między rodami Pandu i Kuru, ale zawiera również liczne poematy dydaktyczne, z których największe znaczenie ma Bhagawadgita, czyli Pieśń Błogosławionego. Tym błogosławionym jest bóg Wisznu, ukazujący się w ziemskiej postaci jako Kriszna. Przed wielką walką opisywaną w eposie udziela on bohaterowi, Ardżunie, pouczeń filozoficznych o istocie boga, świata i duszy. Ramajana, czyli Zywot Ramy, redagowana na przestrzeni czterystu lat - aż do drugiego wieku po Chrystusie - opowiada o bohaterskim królewiczu Ramie, o porwaniu i uwolnieniu jego żony. Ramę później uważano za wcielenie boga Wisznu. Bóg w hinduizmie W hinduizmie jako religii kosmocentrycznej Boga odkrywa się w otaczającym świecie. W hinduistycznej wizji Boga istnieje mnóstwo wyobrażeń i sposobów przedstawiania Go, tak, że trudno jest mówić o jakimś jednym obrazie Boga. Hinduizm bowiem stanowi swoisty konglomerat religijny. Istnieje w nim wiele różnych sekt i systemów, w których widać wznoszenie się od prymitywnego politeizmu czy nawet ateizmu do uduchowionego monoteizmu lub panteizmu, utożsamiającego Boga ze światem. Zresztą żadne z naszych pojęć, takich jak politeizm, henoteizm, monizm, panteizm, nie wyczerpie bogactwa hinduistycznach wyobrażeń tego, co boskie, i nadawanych mu nazw. Z pewnością słusznie przypisuje się Hindusom większą niż spotykana dzisiaj na Zachodzie wrażliwość na głębszy wymiar świata i wszystkich rzeczy"6. W hinduizmie Absolut, także Bóg osobowy, bywa uprzedmiotowiony. Może być czczony w naturze, w słońcu, w kamieniach i drzewach. Jest on jednak również - i przede wszystkim - obecny w obrazach i bożyszczach, które Hindus czci jako bogów. Hinduistyczne wizerunki bóstw są nie tylko symbolami, jak chcą nas niekiedy przekonać niektórzy współcześni Hindusi. Hindus wierzy w szczególną i fizyczną obecność swego boga w wizerunku jest to redukowanie boga do tej widzialności. "Hinduizm jest zarazem politeistyczny w podwójnym sensie: istnieje nie tylko jedyny Bóg, który uobecniany jest w bożyszczach, lecz jest ich wielu - niektóre teksty mówią o 33 milionach - co miało oznaczać ich nieskończoną ilość. Samo uobecnianie Boga, jego "materializacja", nie jest wydarzeniem jednorazowym. Dokonuje się ono w każdym wizerunku bóstwa. Oprócz tego istnieje bardziej osobowy sposób obecności Boga na ziemi. Przykładem tego jest sam Kriszna, uważany za "zstąpienie" (jest to dosłowny przekład terminu «awatara») boga Wisznu"7. Według wierzeń hinduistów Wisznu dziesięć razy pojawiał się na ziemi w swoich kolejnych zstąpieniach w postaci ludzkiej lub zwierzęcej dla ratowania ludzi i świata, dla zaprowadzenia właściwego porządku. W ósmym zstąpieniu pojawił się jako Kriszna. Mimo tak różnych wyobrażeń i pojęć Boga, można powiedzieć, że "hinduiści w swej większości są monoteistami, wierzą bowiem w jedynego odwiecznego władcę świata (Iszawara)"8, którego sługami są wszyscy inni różni bogowie. Nie mają jednak pojęcia Boga, który powołuje świat do istnienia z niczego. "Nie ma w Indiach takiego kierunku, który by wierzył w stworzenie w tym znaczeniu, jakie ma to słowo na Zachodzie: coś powstaje z niczego"9. Według hinduistów świat jest wieczny, ale znajduje się nieustannie w stanie przemian, którym podlegają także bogowie z wyjątkiem najwyższego władcy świata Iszawary10, mającego ograniczony wpływ na te przemiany. Jest bowiem zależny od wiecznie istniejących materii i dusz, a zwłaszcza od prawa karmy, czyli od zasług i win ludzi, które to zasługi i winy określają los człowieka w kolejnym wcieleniu, a nawet decydują o naturze świata, stworzonego na nowo tak, aby na nim mogli żyć ludzie stosownie do swoich zasług i win. Hinduiści uważają, że Bóg łaskawy, kochający i współczujący nie może zapobiec cierpieniom ludzi w ich kolejnych wcieleniach. Współczucie skłania Go jednak do uczenia ludzi, co powinni czynić, a czego unikać, aby osiągnąć wyzwolenie. W hinduizmie istnieje przekonanie, że człowiek zależnie od swoich zdolności i skłonności, może pojmować i wyobrażać sobie prawdę o Bogu i człowieku w najrozmaitszy sposób. Prawda absolutna wydaje się przerastać możliwości poznawcze człowieka. Dlatego wyznawcy hinduizmu nie są skłonni do przyjmowania dogmatów religijnych, a gotowi do postawy obojętności wobec nich i do uznania prawdy cząstkowej w każdym z wierzeń czy systemów religijnych, co rodzi postawę tolerancji wobec różnych przekonań religijnych, a także nastawienie relatywne wobec prawdy. Hinduiści nie uważają swojej religii za najprawdziwszą na świecie, lecz za najprostszą i najkrótszą drogę do wyzwolenia. Religia jest dla nich przede wszystkim drogą życia, a jego sposób ważniejszy niż prawdy religijne, w ich przekonaniu same w sobie względne11. Człowiek i jego wyzwolenie Hinduizm ukazuje wizję człowieka typową dla religii kosmocentrycznych. A "religie kosmocentryczne traktują człowieka jako istotę dualistyczną, posiadającą dwa luźno ze sobą powiązane pierwiastki: element cielesny, zniszczalny, ulegający ciągłym przemianom (transmigracja w hinduizmie i buddyzmie) oraz pierwiastek duchowy, stanowiący właściwą jaźń człowieka. Dualizm tej koncepcji polega na traktowaniu ciała wyłącznie jako czegoś zewnętrznego w stosunku do jaźni, jako czegoś, co jest jakby odzieniem zużytym, które się z czasem odrzuca"12. "Pierwiastek duchowy, czyli dusza jest uważana w hinduizmie za element wieczny i niezmienny»13. Podstawową nauką o człowieku i jego wyzwoleniu w hinduizmie jest teza o wędrówce dusz (transmigracja, reinkarnacja, metempsychoza, sansara), "którą przyjmują wszystkie sekty i szkoły filozoficzne hinduizmu oraz wszystkie odłamy buddyzmu"14. Nauka o wędrówce dusz głosi, że istnieje we wszechświecie powszechne wewnętrzne prawo moralne, niezależne od Boga, które polega na automatycznej odpłacie za wszystkie czyny człowieka. Według tego prawa karmy zarówno dobre jak i złe czyny domagają się odpowiednio nagrody lub kary. Karma (z sanskrytu «karman» = praca, służba) to "suma etycznych skutków dobrych albo złych myśli, słów i uczynków człowieka, wyznaczająca jego los w nowej reinkarnacji, a potem kolejno w dalszych, do czasu osiągnięcia pełnego wyzwolenia"15. Hinduizm więc wskazuje człowiekowi jako cel wyzwolenie od udręk łańcucha wcieleń w kolejne stany istnienia duszy, które mogą być nie tylko w ludziach, ale również w bogach, w demonach, a także w zwierzętach i nawet roślinach. Np. kto kradnie zboże, stanie się w nowych narodzinach myszą, człowiek okrutny pojawi się pod postacią tygrysa, cudzołożny będzie oszukiwany przez swoją żonę, zazdrosny stanie się po śmierci ślepcem. Nagrodę stanowią ponowne narodziny w wyższej kaście, a karę w niższej, lub poza kastą. Hinduizm wyróżnia jeszcze około trzech tysięcy podkast, z których każda ma własne zwyczaje i normy postępowania. System kast opierał się na podziale pracy, ale w hinduizmie nadano mu znaczenie absolutnego porządku, usankcjonowanego przez bogów. Formalnie system kastowy zniesiono w Indiach w 1950 r. W celu osiągnięcia wyzwolenia od kolejnych wcieleń hinduizm proponuje trzy główne drogi: ascezy, głębszej medytacji, ufnej miłości Boga zwanej bhakti. Ludzie, którzy w drodze do wyzwolenia czują się za słabi do podjęcia pełnej wyrzeczeń i surowości drogi ascetyzmu i zbyt ociężali, by iść drogą głębokiej medytacji, mogą wybrać drogę miłości i ufnej wiary, czyli oddania się Bogu. W tej drodze kładzie się nacisk na emocjonalne doznanie Boga, czemu mają służyć praktyki religijne, a więc kult sprawowany w świątyniach przed posągami lub symbolami bogów oraz w domach przed kapliczkami lub ołtarzykami. Hinduiści śpiewają i recytują hymny na cześć bogów. Myją i namaszczają posągi. Zapalają przed nimi światła i okadzają je. Obdarowują posiłkami i kwiatami. Podczas świąt posągi bogów obwozi się po mieście. Hinduiści realizują swoje życie religijne również poprzez pielgrzymki do miejsc świętych, jak Benares, Mathura, Allahabad i kąpiele w świętych rzekach, np. w Gangesie, gdzie obmywają się ze swoich grzechów, a także poprzez określone posty, umartwienia czy zachowywanie składanych ślubów. W hinduizmie zasadniczo nie ma pojęcia grzechu jako obrazy Boga. Złe uczynki powodują w człowieku niepożądane skutki w formie cierpień, ale nie mówi się, że grzesznik obraził nimi Boga. Gdy popełnione zło zaowocuje w formie cierpień, winy giną raz na zawsze i nie pozostawiają po sobie śladu. Przez zło człowiek sam sobie wyrządza krzywdę i musi się od niego uwolnić bez pomocy Boga albo przez mechaniczne działanie prawa karmy, albo przez osobisty wysiłek, jak praktyki ascetyczne, medytacje i emocjonalne oddanie się Bogu. Stan wyzwolenia nazywany jest w hinduizmie, a także w buddyzmie, nirwaną, co znaczy dosłownie "zdmuchnięcie, zgaśnięcie". Jest to rzeczywistość trudna do określenia. Zwykle pojmuje się nirwanę jako ostateczne wyzwolenie od reinkarnacji, od pragnienia bogactwa, sławy i nieśmiertelności, od namiętności, od iluzji i empirycznej osobowości, jako osiągnięcie nieznanego stanu spokoju i prawdy absolutnej. "Hinduista ma w życiu cztery cele: rozkosz zmysłową (kama), zdobywanie dóbr ziemskich (artha), wypełnianie obowiązków obywatelskich i religijnych (dharma) i osiągnięcie wyzwolenia (moksza). Każdy z tych kolejnych celów jest lepszy od poprzedniego, to znaczy, że wyzwolenie jest najwyższym celem, do którego każdy powinien dążyć"16. HINDUIZM Religię tę wyznaje około 640 mln ludzi mieszkających głównie w Indiach, ale również poza tym krajem w Pakistanie, Śri Lance, w Indonezji na Bali, w Myanmar (Birma), także w Trynidadzie w Ameryce Południowej. Trzy hinduizmy Warto przeczytać Nazwa "hinduizm" jest nieindyjskim określeniem religii, na którą składają się kulty i wierzenia często luźno ze sobą powiązane lub wręcz diametralnie od siebie różne. Według wyznawców hinduizmu, religia ta obejmuje także poglądy różnych szkół filozoficznych, prawa, normy postępowania, ich liczne modyfikacje, kodeksy, jak również dokonywane co jakiś czas syntezy dla uporządkowania głównych pojęć religijnych. Podstawą tych wszystkich elementów hinduizmu są uznawane za święte pisma Wedy. Ze względu na to, że hinduizm jest zbiorem różnych religii, a ponadto wielu norm zachowania w społeczeństwie, można go nazwać nie tyle religią, ile raczej sposobem życia duchowego hindusa. Określenie "hinduizm" pochodzi od perskiego słowa hindu. Pierwotnie nazywano tak rzekę Indus. Z biegiem czasu zaczęto nim określać mieszkańców zasiedlających krainę, przez którą przepływała, później też ich religię i kulturę. U Indusów (mieszkańców Indii) do czasów współczesnych pojęcie "hinduizm" ma swoje rodzime odpowiedniki. Wyznawcy nazywają swoją religię zasadą, prawem albo regułą szlachetnych (w sanskrycie* arja-dharma), a także odwieczną (sanatana) lub człowieczą (manawa) cnotą zacnością (dharma). Odwieczną dlatego, iż nie ma ona historycznego założyciela, człowieczą bo pochodzi od mitycznego praojca ludzkości nazywanego Manu. DZIEJE W historii hinduizmu można wyróżnić kilka okresów albo faz rozwojowych. Dla każdego z nich charakterystyczne są sposoby postępowania, dzięki którym można osiągnąć zbawienie. Prawidłowością hinduizmu jest między innymi to, że kiedy przechodzi w kolejną fazę rozwojową, faza poprzednia nie ginie całkowicie, lecz wtapia się w fazę po niej następującą. Czynnikiem, który spaja wszystkie te fazy, jest pielęgnowana przez kapłanów braminów świadomość pierwotnej tradycji religijnokulturowej. Dzięki niej hinduiści asymilowali formy wierzeń, które znajdują się w zasięgu ich wpływów. Pomiędzy II tysiącleciem a pierwszymi wiekami I tysiąclecia p.n.e. przypada w hinduizmie okres wedyjskiego rytuału, nazywany wedyzmem. Wedyzm jest najstarszą religią indyjską. Charakteryzował się między innymi tym, że nie było w nim wizerunków bóstw ani świątyń. Był religią politeistyczną, w której dominował henoteizm (jedno bóstwo skupiające cechy i przymioty innych bóstw staje się najwyższym bogiem termin wprowadzony przez Friedricha Maxa Müllera, indologa i religioznawcę). Kult polegał na składaniu ofiar bóstwom (jadżnia). Ofiarę składano pod gołym niebem, była nią najczęściej krowa, byk, baran, koń, a także mleko lub masło. Ofiara nie była dziękczynna, ale błagalna błagano o sprawy materialne i duchowe. Centralne miejsce w wedyzmie zajmowali bramini sprawujący kult, którego przedmiotem były bóstwa związane z różnymi zjawiskami natury. Choć bogowie w wedyzmie przejmowali swoje funkcje, co niewątpliwie komplikuje odtworzenie panteonu, to można ich podzielić ze względu na sfery, w których sprawowali władzę. Mówimy zatem o wedyjskich bogach nieba, powietrza i ziemi. W tym przebogatym panteonie najważniejszymi byli: Indra, Agni, Soma, Djaus, Prythiwi i Aditjowie, a wśród nich Waruna, Mitra, Surja, Waju, Uszas. Waranasi (Benares) jest najświętszym i jednym z najstarszych miast w Indiach. Każdego roku miejsce to odwiedza ponad milion pielgrzymów. Na schodach prowadzących do świętej rzeki Ganges, zwanych ghatami, ludzie dokonują rytualnych ablucji, które mają im zapewnić oczyszczenie z grzechów Później z wedyzmu wyłonił się braminizm, którego nazwa pochodzi od słowa brahman święta wiedza, magiczna moc tkwiąca w formule. Początki braminizmu łączą się z powstaniem tekstów, zwanych brahmanami (XVII wiek p. n. e.). Wcześniejszą wiarę w bóstwa w znacznym stopniu zastąpiły ceremonie i spekulacje teologiczne. Wierzono, że porządek liturgiczny związany ze składaniem ofiar determinuje zjawiska mikro- i makrokosmiczne, również władzę bogów. Ostatecznie zjawiska te zależały więc od braminów. W wedyzmie bogowie strzegli porządku społecznego i kosmicznego, w braminizmie "strażniczką porządku" stała się ofiara. Braminizm rozwinął system stanów społecznych, wiarę w wędrówkę dusz, w zbawienie oraz prawo karmana. Po brahmanach dalszy rozwój hinduizmu ukazują teksty aranjaków prawdopodobnie ułożone przez pustelników żyjących w odosobnieniu i dla nich przeznaczone. Propagują one między innymi różnego rodzaju techniki medytacji, mające pozwolić na bezpośrednie poznanie rzeczywistości (poznanie intuicyjne). Lata 800500 p.n.e. to okres medytacji i poznania intuicyjnego rzeczywistości, co odzwierciedlają powstałe wówczas Upaniszady. Starano się w nich odpowiedzieć na dwa podstawowe pytania: jak zdobyć nieśmiertelność (amryta) oraz wyzwolenie (moksza) z kołowrotu wcieleń. Z tego okresu pochodzą główne myśli hinduizmu (mahawakja). Ustalają one relacje między Atmanem duszą jednostkową lub najgłębszą naturą człowieka, a Brahmanem duszą świata, istotą i podstawą rzeczywistości. Wskazują, że nie ma różnicy pomiędzy stworzeniem a absolutem. Mówi się w nich na przykład: Aham brahma asmi (jestem Brahmanem), ayam atma brahma (ten Atman jest Brahmanem), Tat twam asi (Ty jesteś Tym). W poznaniu prawdy o jedności pomocna była metoda neti neti (nie tak, nie tak), według której w szukaniu własnej istoty Atmana należy pozbyć się fałszywych identyfikacji ze swym ciałem, świadomością, umysłem, uczuciami itp. Przez następne tysiąclecie, do 500 roku n.e., szczególnie rozwinęło się się sześć głównych systemów klasycznej filozofii bramińskiej: njaja, wajsieszika, sankhja, joga, mimansa, wedanta. Przedmiotem ich rozważań stały się przede wszystkim myśli Upaniszad. Od IV wieku hinduizm zaczął adaptować przedaryjskie kulty lokalne, tworząc w ten sposób bardzo złożoną strukturę religijną. Były to czasy powstania wielkich epopei: Mahabharaty (IV w. p.n.e. IV w. n.e.), Ramajany (IV w. p.n.e. II w. n.e.), tekstów puran, a także kultu boga Wisznu, boga Śiwy oraz siaktyzmu, którego przedmiotem była Wielka Bogini Matka, mająca wiele personifikacji. Kult boga Wisznu i boga Śiwy doprowadził w VIVIII wieku do powstania w hinduizmie dwóch wielkich wyznań wisznuizmu i śiwaizmu. Pod koniec XVIII wieku hinduizm objęły ruchy reformatorskie, które łączyły aspekt religijny i polityczny. Utworzone w 1828 roku stowarzyszenie Brahma-Samadż sformułowało wyznanie wiary stanowiące niewątpliwie ważny element w rozwoju hinduizmu. Mówi ono, że Bóg jest osobą o najwyższych przymiotach moralnych; Bóg nigdy się nie wciela; Bóg słucha i wysłuchuje naszych modłów; Boga należy czcić nie w świątyniach, lecz tylko w duchu; żal i pokuta stanowią drogę do przebaczenia; Bóg objawia się w naturze i w duszy człowieka, dlatego żadna księga nie ma mocy wiążącej. Począwszy od XIX wieku, w hinduizmie pojawiają się tendencje uniwersalizujące, a więc takie, które pozwalałyby uznać go za religię światową. Wiążą się one z rozprzestrzenianiem idei hinduizmu poza Indiami oraz często wykazywaną zbieżnością między nim a myślą chrześcijańską. ŚWIĘTE KSIĘGI Obejmują dwie wielkie kategorie tekstów: słyszane śruti i pamiętane smryti. Pierwsze z nich, według wierzeń hinduistów, były usłyszane przez ryszich, świętych mędrców, a sformułowane przez najwyższe bóstwo. Nazywane też wieczną prawdą, spełniają rolę wiedzy objawionej. Drugie są tekstami przekazywanymi z pokolenia na pokolenie. Do śruti należą przede wszystkim Wedy, powstałe między 1500 a 800 rokiem p.n.e. Choć uznane za najświętszą podstawę hinduizmu, praktycznie są mało zrozumiałe dla przeciętnych ludzi i przeznaczone raczej dla erudytów braminów, którzy je badali i komentowali. Według tradycji, Wedy zawdzięcza się ryszim, którzy przybyli na ziemię w wyjątkowych okolicznościach i po śmierci zamienili się w gwiazdy (siedmiu z nich tworzy Wielką Niedźwiedzicę). Ryszi teksty Wed mieli usłyszeć od Brahmy stwórcy świata i objawić je ludziom bez żadnych zmian. Hinduiści uważają Puszkar (w Radżastanie) za szczególnie święte miejsce, gdyż właśnie tutaj jak wierzą dokonała się inkarnacja boga Brahmy, stworzyciela świata. Tu znajduje się jedyna na terenie całych Indii świątynia tego boga Weda znaczy "wiedza" (wiedza sakralna). Rozróżnia się cztery Wedy: 1. Rygwedę, czyli wiedzę hymnów recytowanych na cześć bóstw; 2. Jadżurwedę wiedzę formuł ofiarnych, teksty te towarzyszą przebiegowi ceremonii ofiarnych, podając prowadzącym je osobom drobiazgowe wskazówki dotyczące czynności rytualnych; 3. Samawedę, czyli wiedzę pieśni, przeznaczoną dla kantora udgatara, śpiewanych podczas składania ofiar; 4. Atharwawedę wiedzę zaklęć albo "zamawiań" można odnaleźć w niej formuły magiczne, mające uchronić przed różnymi nieszczęściami, a także zapewnić zdrowie, długie życie, wypędzenie złego ducha, wzbudzenie miłości pięknej dziewczyny itp. W każdej z czterech Wed można wyróżnić zasadnicze zbiory tekstów, zwane mantrami lub sanhitami, komentarze do nich brahmany: aranjaki, czyli rozważania leśne, ułożone w lasach albo przeznaczone do rozważań w odosobnieniu, i upaniszady teksty filozoficzne. Najstarsze upaniszady powstały około 800600 roku p.n.e. Można w nich odnaleźć wielkie idee hinduizmu, a wśród nich na przykład ideę sansary uzależnionej od jakości uczynków zjednoczenia duszy (jaźni) jednostkowej Atmana z duszą wszechświata Brahmanem. Tradycja, czyli smryti, tworzona przez świątobliwych mędrców, spełnia w zasadzie rolę komentarza do Wed; "adaptuje" i "przystosowuje" treści objawione do aktualnych warunków. Należy do niej wiele dzieł, wśród nich Księga albo Prawo Manu (Manusmryti), która stanowi najważniejszy zbiór praw indyjskich epoki klasycznej. Zestawiona prawdopodobnie na początku naszej ery, zawiera również ustawy, opisy obyczajów społecznych, a także obowiązki rządzących, kapłanów, małżonków, zwierzchników, służących, reguły podatkowe, uzasadnienie podziału społecznego itp. Do smryti zaliczane są wielkie epopeje Mahabharata i Ramajana. W Mahabharacie, liczącej ponad 90 tys. dwuwierszy, obok wątku głównego walki rodów Kaurawów i Pandawów odnaleźć można wiele mitów, praw cywilnych i religijnych, baśni, przypowieści dydaktycznych itp. Dzieło to jest niezwykle wysoko cenione przez hinduistów i stanowi swoistą ich encyklopedię. Powstałą później częścią tego utworu jest włączona do księgi szóstej Bhagawadgita. Głównym jej wątkiem jest dialog między bogiem Kryszną i wojownikiem Ardżuną, dotyczący problemów moralnych. Bhagawadgita jest uważana za najcenniejszą część Mahabharaty i zaliczana przez wyznawców hinduizmu do śruti, obok Wed i Upaniszad. Ramajana przedstawia dzieje Ramy, sprawiedliwego króla, obrońcy dharmy życia zacnego, cnotliwego, i Śity, kochającej go oraz wiernej mu królowej. Do smryti zaliczane są również purany; tradycja wymienia ich osiemnaście. Nazwa oznacza dosłownie "stare (opowieści)". Powstały w okresie od IV wieku do XIV wieku. Treść jest bardzo różnorodna dotyczy na przykład opisu ceremonii religijnych, zasad dharmy, budowy świątyń, a także stworzenia świata, genealogii bogów i świętych, dziejów rodów królewskich itd. Obok puran znaczące miejsce w smryti zajmują też tantry, powstałe około VIII wieku n.e., napisane w formie dialogu między Śiwą a jego małżonką Parwati. DOKTRYNA I PODSTAWOWE TERMINY Istnieje wiele odmian hinduizmu, trudno zatem mówić o jednolitej jego doktrynie. Można natomiast szukać elementów dominujących i wspólnych dla tej wielkiej religii. Obok uznanego autorytetu Wed należą do nich między innymi system stanów społecznych, doktryna o czterech stadiach życia, nauka o reinkarnacji i trzech sposobach wyzwolenia, zmienny i niezwykle bogaty panteon bogów oraz kult domowy. Dla hinduistów duże znaczenie ma dharma. Jest to wieczny porządek lub wieczne prawo ogarniające całą sferę moralności oraz obrządków religijnych, których wypełnienie prowadzi do zbawienia. Dharma, będąc cnotą albo też zacnością, wyznacza hinduiście drogę życia i myślenia. Łączy się z warnaaśrama dharma, czyli dharmą stanów społecznych (warna) oraz stadiów życia (aśrama) czyli ze szczegółowymi regułami życia, obowiązującymi w danym stanie społecznym i wieku. W ten sposób określenie hinduizmu poprzez termin dharma ukazuje, że jest on religią narodową, a więc taką, na którą nie można się nawrócić, ponieważ przynależność do niej warunkuje miejsce i czas urodzenia. Pudża jest podstawowym obrzędem ofiarnym w hinduizmie. Na zdjęciu bramin odprawiający pudżę dla osoby zamawiającej; Bhubaneśwar w stanie Orisa nad Zatoką Bengalską System stanów społecznych, kast (kasta warna, co znaczy barwa, od koloru szat noszonych przez członków poszczególnych stanów) w znacznej mierze określa sposób realizacji drogi życia hindusa. Istnieją cztery podstawowe stany społeczne: braminów kapłanów (ubierających się na biało), kszatrijów rycerzy (kolor czerwony), wajsiów kupców, rolników (kolor żółty) i siudrów wyrobników (kolor czarny). Są też ludzie nie należący do żadnej kasty pariasi. Zgodnie z tradycją, członkowie poszczególnych warn mają przypisane nie tylko określone obowiązki i sposoby zachowania co wolno im jeść, kto ma to jedzenie przygotować, jakiego koloru ubrania mogą nosić, jak wiązać dhoti (sztuka białej bawełny owinięta wokół bioder mężczyzny, noszona zamiast spodni) ale także ograniczenia kontaktów między nimi. W związku z tym określone warny są w zasadzie zamknięte dla osób spoza nich. Członek jednej warny nie może zawrzeć małżeństwa z członkiem innej, nie może też spożyć posiłku przez niego przygotowanego. W przynależności do stanów społecznych obowiązuje też dżati urodzenie. Jest to prawdziwy wyznacznik podziałów społecznych hindusów; dziś można mówić o około 3 tys. dżati, w tym o 1886 dżati braminów. W hinduizmie z systemem warn ściśle wiąże się doktryna o czterech stadiach życia (aśrama). Dotyczy ona mężczyzn z trzech pierwszych stanów. Owe stadia życia to: okres ucznia poznającego Wedy przy swoim nauczycielu (guru), zwany okresem brahmaczarina, okres pana domu zakładającego rodzinę i troszczącego się o nią (gryhastha), który skoro urodzi mu się pierwszy wnuk wchodzi w kolejny okres, bycia pustelnikiem (wanaprastha), aby z biegiem czasu wejść w czwarte stadium życia uwolnionego (sanjasina). Fakt, że na szczycie albo u kresu obecnego życia znajduje się stan niezależności od ziemskich związków, nie oznacza ich negacji. Przeciwnie, hinduizm wymienia cztery wartości cztery poziomy egzystencji świadomości na które jest miejsce w życiu człowieka; są nimi: kama, czyli pożądanie, miłowanie, artha dobrobyt, majątek, poważanie, sukces, dharma, czyli prawe życie, którego kierunek wyznacza dżati, i aśrama. Wszystkie więc sfery życia człowieka mają pewną wartość. Hindus, chcąc osiągnąć mokszę, czyli zbawienie albo wyzwolenie, nie może jednak pozostać w niższych poziomach egzystencji, nie przechodząc do jej wyższych poziomów. Mathura jest wyjątkowym miejscem dla wisznuitów, tam bowiem narodził się mityczny bóg Kryszna, jedno z wcieleń boga Wisznu. Na zdjęciu nowoczesna świątynia krysznaicka Wyzwolenie jest celem życia hindusa. Dążenie do zbawienia odbywa się na mocy prawa mówiącego, że każdy czyn wywołuje skutek, który jest określony wartością moralną tego czynu (prawo karmana). Konsekwencją jest to, iż trzeba doświadczyć skutków własnych działań nie tylko w postaci miłych i złych przeżyć w tym życiu, ale także w następnym. Prawo karmana wiąże się w hinduizmie z zasadą reinkarnacji kołowrotu wcieleń (sansara), czyli ciągłego odradzania się w coraz to nowych egzystencjach. Pokonanie prawa karmana i wyzwolenie z kołowrotu wcieleń w hinduizmie możliwe jest za pomocą trzech sposobów, nazywanych też ścieżkami albo drogami. Pierwszy (karma marga droga uczynków) polega na przestrzeganiu rytualnych obrzędów i nakazów wynikających z dżati i aśramy. Drugi sposób (dżniana marga droga poznania) prowadzi do tego samego celu, ale dzięki poznaniu rzeczywistości. Trzeci (bhakti marga droga oddania się umiłowanemu bóstwu) polega na pełnym poświęceniu się wybranemu bogu. O ile niewątpliwie druga droga przyczyniła się do ukształtowania filozoficznego obrazu hinduizmu, o tyle trzecia nadaje mu specyficzne religijne oblicze również w czasach współczesnych. BOGOWIE Hinduizm ma niezwykle bogaty panteon bogów, właściwie można mówić o zmieniających się panteonach w poszczególnych okresach jego historii. Ci liczni bogowie mają dziś większe znaczenie dla wyznawców z prowincji, wykształceni hindusi w zasadzie są monoteistami, wierzą w jednego najwyższego boga, Brahmana Absolut, który przejawia się za pośrednictwem wielu bogów osobowych stojących niżej w hierarchii. Obiektami kultu w głównych odłamach hinduizmu są trzej bogowie: Brahma, Wisznu i Śiwa. W naukowej teologii hinduskiej łączeni są często w triadę (trimurti). Brahma jest twórcą okresów świata (kalpa), Wisznu jest konserwatorem tego świata, Śiwa zaś doprowadza pod koniec każdej kalpy do jego zagłady. Brahmę boga osobowego w hinduizmie przedstawia się jako brodatego mężczyznę, z czterema głowami i czterema ramionami. Jego małżonką jest Saraswati pani ksiąg i umiejętności, opiekunka sztuki i nauki. Życie Brahmy, według wyznawców hinduizmu, odmierza cykl kosmicznego czasu świata. Są cztery jego okresy, nazywane juga. Pierwszy z nich, krita juga, jest okresem idealnym, nie ma w nim bóstw ani jakiejkowiek hierarchii. Trzy następne, treta, dwapara i kali, cechują się postępującą degeneracją moralności istot go zamieszkujących. Razem dają one "wiek", pod koniec którego nastąpi zniszczenie. Po przerwie wypełnionej ciemnością znów będą "narodziny" złotego wieku. Tysiąc podobnych nawrotów składa się na pół eonu równego jednemu dniu lub nocy Brahmy. Doba Brahmy trwa tysiąc dni, kończących się zagładą. Po upływie stu lat życia Brahmy płomienie ognia pochłoną wszystko, razem z nim samym. Dalsze sto lat kosmos będzie istniał potencjalnie w umyśle Wisznu, aby w oznaczonej chwili pojawić się z nowym demiurgiem. Według wierzeń hindusów, żyjemy teraz w pierwszym dniu 55 roku obecnego Brahmy, dokładniej zaś w wieku kali juga, upadku religii i etyki. Wisznu (zwrócony ku wszystkim stronom, czynny) jest bogiem dobrym i przyjaznym ludziom. Przedstawia się go jako młodzieńca w błyszczącym diademie, jeżdżącego na mitycznym ptaku Garudzie. Jego małżonką jest Lakszmi, bogini bogactwa i szczęścia. Wisznu w hinduizmie jest czczony w swoich zstąpieniach (awatarach), czyli wcieleniach; co jakiś czas zstępuje na ziemię, troszcząc się o swoich wyznawców. Wylicza się 10 awatar Wisznu, między nimi najbardziej znany jest Kryszna opiewany w Mahabharacie (szczególnie w Bhagawadgicie), Budda i Kalkin ostatnie zstąpienie Wisznu, które pod koniec obecnego wieku uwolni świat od nikczemników. Asceta śiwaicki przyjmujący jałmużnę na terenie świątyni bogini Kali w Kalkucie Śiwa (sprzyjający, łaskawy) jest nie mniej ważny niż Wisznu. Jest postacią złożoną i wewnętrznie sprzeczną, ponieważ łączy w sobie ascetyzm i kult płodności. Jest opiekunem medytacji i joginów, a także bogiem siły rozrodczej, której symbolem jest fallus (linga). Małżonką albo mocą (siakti) Śiwy jest Dewi najbardziej popularna bogini dzisiejszych Indii. Czczona jest pod różnymi postaciami, na przykład jako Uma (Światłość), Parwati (Córka Góry), Durga (Trudno Dostępna), Kali (Czarna). Znaczącymi bogami w hinduizmie są również opiekunowie stron świata, na przykład Indra to strażnik Wschodu, bóg burzy, wiatru i wojny, Agni bóg ognia, jest strażnikiem południowo-wschodniej strony świata, Jama jest strażnikiem południowej strony świata, groźnym bogiem śmierci, a Waruna pełni straż nad Zachodem, włada oceanami, morzami i wodami lądowymi. Ważną rolę odgrywają też bóstwa zwierzęce, wśród nich Nandin, biały byk, wierzchowiec Śiwy, wyraża płodność i siłę, Garuda to wierzchowiec Wisznu, Hanuman przedstawiany w postaci małpy płci męskiej jest uznawany za boga mądrości i uczoności, Ganesia wyobrażany w postaci dziecka o głowie słonia reprezentuje nie tylko witalność świata zwierząt, ale co najważniejsze, "pomaga" w przezwyciężaniu przeciwieństw i pozyskaniu pomyślności. Według wierzeń, człowiek cnotliwy po swoim ziemskim życiu może dostać się do jednego z pięciu rajów. Władcą każdego z nich jest inny bóg. Oprócz wiary w niebo, hinduiści uznają, że istnieje piekło podzielone na wiele sektorów, a w każdym w nich stosowane są inne tortury, odpowiednie do rodzaju wykroczeń, za które należy odpokutować. Kult bogów w hinduizmie jest sprawowany zarówno przez braminów, jak i zwykłych wyznawców, z reguły samotnie lub w gronie rodzinnym; wyjątkiem są współcześnie reformowane odłamy. Zarówno w domach, jak i świątyniach, znajdują się kapliczki albo ołtarze z wizerunkami lub symbolami boga (np. kamienny słup przedstawiający Śiwę), często też znajdują się obrazy z mitologii hinduizmu. W świątyniach i kapliczkach domowych wyznawcy budzą swego boga o świcie, wynoszą z sypialni (gdzie spał ze swą żoną), następnie myją go, wycierają, przystrajają, malują, przynoszą ofiarę. Wierzą, że spożywa niematerialną część ofiarnej potrawy. Adoracja boga polega również na wyciągnięciu przed nim rąk i przyłożeniu ich do czoła oraz na śpiewaniu hymnów, paleniu kadzideł i lamp, recytowaniu świętych tekstów, składaniu kwiatów itd. Ofiary krwawe składa się jedynie w kulcie Kali, dziś są nimi najczęściej bawoły, kozy, owce, koguty. W kulcie domowym hindus namaszcza boga, wypowiadając odpowiednie teksty, dokonuje też innych czynności kultowych, następnie siada przed ołtarzem i medytuje. W hinduizmie obchodzi się wiele świąt, wśród nich holi, diwali i dasahra. Pierwsze przypada na luty marzec i wywodzi się z pradawnych obrzędów płodności. Ludzie śpiewają wtedy pieśni, noszą w procesjach symbole falliczne, wzajemnie posypują się popiołem i polewają barwioną wodą. Drugie jest świętem Nowego Roku, trwa cztery dni, podczas których oddaje się cześć duchom zmarłych oraz bogu Wisznu i jego małżonce Lakszmi. Nazywane jest też świętem świateł, ponieważ w każdym domu zapala się lampy oliwne. Święto dasahra trwa dziesięć dni i obchodzi się je we wrześniu lub październiku na cześć bogini Durgi. * Zastanawiając się nad istotą hinduizmu, można odnaleźć dwie charakterystyczne dla niego tendencje: pierwsza polega na zdolności przyswajania przez niego i wchłaniania idei często mu obcych czy wręcz sprzecznych, druga na tolerancji pozwalającej na współistnienie wielu poglądów. Obie tendencje sprawiają, że hinduizm od wieków jest wciąż ten sam, a jednocześnie inny. WŁODZIMIERZ WILOWSKI Zdjęcia Natalia Szczucka-Kubisz * O sanskrycie pisaliśmy w "WiŻ" nr 11/94. W cyklu "Religie świata" dotychczas ukazały się artykuły poświęcone: islamowi "WiŻ" nr 6/94, prawosławiu 7/94, konfucjanizmowi 9/94, buddyzmowi 10/94, bön 11/94, judaizmowi 1/95, protestantyzmowi 2/95, luteranizmowi 4/95, ewangelicyzmowi reformowanemu 9/95. TRZY HINDUIZMY We współczesnym hinduizmie największe znaczenie mają wisznuici, śiwaici i siaktowie. Każda hinduska rodzina zgodnie ze swą wielopokoleniową tradycją wyznaje jedną z tych odmian hinduizmu. Różnią się one nie tylko obiektem kultu, ale także poglądami na istotę wiary i sposób osiągnięcia zbawienia. Ich wyznawców można spotkać w całych Indiach, chociaż śiwaizm dominuje wśród hindusów w Kaszmirze i w Tamilnadzie, a siaktyzm w Bengalu i Asamie. Wisznuitów można rozpoznać po namanie, znaku namalowanym na czole, składającym się z trzech linii, jednej pionowej czerwonej i dwu lekko ukośnych białych, połączonych u nasady nosa. Czasem na szyi mają długi różaniec z czarnych nasion wielkości orzecha; w czasie pielgrzymek noszą ze sobą gongi i trąby. Obiektem ich czci bywają małpy, drapieżne ptaki i kobry. Śiwaitów poznaje się po symbolicznej lindze przymocowanej do włosów bądź noszonej w formie wisiorka na szyi. Głównymi przedmiotami ich czci jest linga i byk Nandin, wierzchowiec Śiwy. W hinduizmie istnieje też bardzo popularny kult Bogini Matki. Łączy się go zwykle z praktykami określanymi mianem siaktycznych lub tantrycznych. Siakti (moc) jest personifikacją energii boga w postaci żeńskiej. Kult małżonki Śiwy ma wielu zwolenników; współcześnie ma on dwa aspekty: dobroczynny i budzący grozę. W pierwszym bogini występuje pod imionami Gauri, Uma, Parwati, w drugim Durgi, Kali, Ćamunda. Kult bogini łączy się z praktykami tantrycznymi. Tantryzm (tantra osnowa, system nauki i ceremonii, także pisma traktujące o systemie) jest nie tyle religią czy filozofią, ile metodą prowadzącą do utożsamienia się z najwyższym bytem (transcendentnym bóstwem i kosmosem) przez doskonalenie samego siebie. Tantryzm ma liczne odmiany, oprócz hinduistycznej także buddyjską i dżinijską. W tantryzmie za pomocą odpowiednich praktyk i rytuałów doskonali się ciało i ducha, ciało oczyszcza się, na przykład, poprzez praktykę jogi, która wpływa również na umysł. Ważna jest też medytacja, której towarzyszy wypowiadanie świętych zgłosek manifestujących bóstwa (mantra). Na ogół jest to om (aum), których znaczenie ma wiele objaśnień. W jednym z nich a jest symbolem Śiwy, u uosabia siakti, m symbolizuje wszelkie stworzenie. Według wyznawców, mantra kondensuje w sobie energię lub moc bożą, poprawne zaś jej wypowiedzenie wzbudza specyficzną siłę, pozwalającą praktykującemu na osiągnięcie identyfikacji z bogiem.
