syndrom munchausena

x60Problem maltretowania
dzieci jest niewątpliwie jednym z najpoważniejszych i najbardziej haniebnych problemów,
jakie dotykają naszą cywilizację. Powaga tego problemu stanie się jeszcze wyraźniejsza, jeśli
uświadomimy sobie, że codziennie na świecie miliony dzieci jest maltretowanych (300
milionów według danych UNICEF). Globalny zasięg problemu jest dziś rzeczywistością i
choć zmieniają się cyfry i specyfika przemocy, praktycznie żaden kraj nie jest wolny od tej
plagi.
Nie wszystkie przykłady przemocy wobec dzieci ograniczają się do tych najbardziej znanych,
jak fizyczna agresja i wykorzystywanie seksualne. Istnieją też inne, znacznie bardziej subtelne
i ukryte, ale nie mniej poważne.
Przemoc wobec dzieci nie jest zjawiskiem nowym, wręcz przeciwnie, występuje od
początków ludzkości. Historia dzieciństwa była nacechowana tragizmem. Dzieci rosły w
ciągłym zagrożeniu śmiercią i to nie tylko z powodu trudnych warunków życia, ale także i
przede wszystkim ze względu na praktykowanie pewnych tradycji i zwyczajów, które
przekazywano z pokolenia na pokolenie. W najuboższych grupach społecznych miało miejsce
dzieciobójstwo i porzucanie dzieci z powodu niedostatku. W średnich i wyższych warstwach
społecznych, w których nie było biedy, najbardziej namacalną formą maltretowania było
zaniedbywanie (zwłaszcza emocjonalne) dzieci.
Krzywdzenie dziecka jest nowym terminem dla problemu istniejącego od tysięcy lat. Na
przestrzeni wieków dziećmi – ofiarami znęcania zajmowały się towarzystwa dobroczynne.
Do właściwego zdefiniowania problemu przyczynili się dopiero po wiekach lekarze. W 1860
r. w piśmiennictwie medycznym pojawił się pionierskim historyczny dziś artykuł Ambroise
Tardieu, profesora medycyny sądowej w Paryżu, w którym przedstawił on badania dotyczące
medyczno – społecznych skutków maltretowania dzieci. Artykuł ten nie wzbudził żadnego
zainteresowania w środowiskach medycznych i trzeba było ponad 50 lat, by temat ten podjęli
na XIV Kongresie Medycyny Sądowej w 1929 r. dwaj lekarze, Parrisot i Caussade,
przedstawiając „Raport o znęcaniu się na dzieckiem”.
Ale dopiero po kolejnych piętnastu latach ciszy przedmiotem prawdziwego zainteresowania
pediatrów i radiologów staje się pochodzenie przewlekłych krwiaków podoponowych
związanych z nieprzypadkowym urazem. Decydujący postęp w tej dziedzinie zawdzięcza się
amerykańskiej szkole pediatrycznej. W roku 1946 J. Caffey publikuje rewelacyjną pracę
„Liczne złamania kości długich u niemowląt z chronicznymi krwiakami podoponowymi”, w
której udowadnia nieprzypadkowy charakter tych skojarzonych urazów. W 1953 r. Silverman
podaje pełną charakterystykę radiologiczną złamań u małych dzieci bezsprzecznie
związanych z urazami nieprzypadkowymi i nazywa ten zespół zespołem dziecka bitego.
Prawdziwym punktem zwrotnym staje się jednak zorganizowana w 1961 r. przez pediatrę H.
Kempego, konferencja Amerykańskiej Akademii Pediatrii, której tematem jest „Zespół
dziecka bitego”. Po szeregu doniesień, w 1962 r. zespół ten zostaje oficjalnie wprowadzony
jako jednostka chorobowa.
W Polsce Zespół dziecka maltretowanego został zdefiniowany po raz pierwszy na sympozjum
naukowym w 1981 zorganizowanym przez Sekcję Dziecięcej Chirurgii Urazowej Polskiego
Towarzystwa Chirurgów Dziecięcych. Podając za B. Mossakowską (tamże, s.19), w wyniku
obrad ustalono co następuje:
- „... Jedno na tysiąc dzieci leczonych w oddziałach chirurgii dziecięcej ma rozpoznany
zespół dziecka maltretowanego.
- Zespół dotyczy częściej dziewczynki niż chłopca, a wiek obejmuje granicę od kilku
miesięcy do kilku lat.
- Narzędziem urazów są najczęściej: ręka dorosłej osoby uderzająca dłonią otwartą lub
pięścią, oraz przedmioty takie jak pasek, smycz, sznur, palący papieros.
- W następstwie wyładowania fizycznego agresji osoby dorosłej, częściej matki niż
ojca, dalej partnera matki lub partnerki ojca dochodzi do obrażeń, takich jak: a)
wylewy krwawe zewnętrzne, krwotoki wewnętrzne do narządów lub jam ciała –
czaszki, opłucnej, jamy brzusznej; b) złamania kości długich lub czaszki. Obrażenia te
często prowadzą do trwałego kalectwa lub zgonu...”
- Objawy kliniczne „Syndromu dziecka maltretowanego” są bardzo różnorodne:
a) chirurdzy spotykają w swej praktyce lekarskiej przypadki, w których następstwa
urazów są nikłe i w związku z tym jednostka chorobowa nie zostaje prawidłowo
zdiagnozowana;
b) oddziały chirurgii dziecięcej rejestrują także przypadki wyraźnego uszkodzenia tkanek
miękkich, kośćca i centralnego układu nerwowego, którym towarzyszy opóźniony
rozwój fizyczny, niedożywienie i brak higieny.
- Odrębną grupę przypadków stanowią dzieci, którym podawane są narkotyki lub
substancje toksyczne, w celu „uspokojenia dziecka”.
- Można zatem przyjąć za cytowaną B. Mossakowską (tamże, s.20), lekarzem o
specjalności chirurgii urazowej dziecięcej, iż za maltretowanie dziecka, należy uznać
„…każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub
państwa, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny i psychospołeczny
dziecka”.
- Wyróżnia się cztery rodzaje maltretowania dziecka:
a) fizyczne – bicie lub inne rodzaje maltretowania,
b) seksualne – naruszenie intymnej przestrzeni dziecka, dotykanie o podtekście
seksualnym, nadużycie, gwałt,
c) emocjonalne – poniżanie dziecka i niszczenie jego poczucia własnej godności,
d) zaniedbywanie – ignorowanie podstawowych potrzeb dziecka.
Każda definicja złego traktowania dzieci związane jest z systemem społecznym, na którym
dana grupa ludzka opiera swą strukturę, dlatego definicje tego pojęcia są związane z tym, co
dana społeczność uznaje za mniej lub bardziej godne aprobaty praktyki wychowawcze. Złe
traktowanie jako takie jest więc pewną etykietką społeczną; nie wystarczy zatem, aby dane
zachowanie było szkodliwe lub krzywdzące, ale musi ponadto być pogwałceniem jakieś
normy, która jest związana z wartościami akceptowanymi w społeczności. A zatem definicja
złego traktowania uzależniona jest od kryteriów i wartości, tak społecznych, jak i
kulturowych, od miejsca i momentu historycznego, w którym jest podawana.
Brak zwięzłych i powszechnie uznanych definicji przemocy sprawił, że każdy z badaczy
podawał własną, co z kolei doprowadziło do powstania bardzo licznych wyjaśnień tego
terminu, wywodzących się z różnych dziedzin i opracowywanych w odmiennych
perspektywach.
Konieczne jest ustalenie jednej definicji złego traktowania dzieci, ponieważ będzie ona w
ważny sposób oddziałowywać na szereg decyzji związanych z życiem, zdrowiem i
prawidłowym rozwojem fizycznym i psychicznym wielu osób.
Wymagania natury formalnej, jakie winna wyczerpywać jasna, treściwa i możliwa do
powszechnego przyjęcia definicja są, według Mahyhally Norgard, następujące:
 powinna być szeroko uzgodniona i przyjęta,
 nie powinna być dwuznaczna lub niejasna,
 powinna być krótka, pomijać zbędne słowa lub zdania,
 powinna być spójna i nie zawierać przeciwieństw,
 badacze i specjaliści z różnych dziedzin powinni móc posługiwać się nią w sposób
wiarygodny i spójny.
W związku z tym Andres Soriano w książce zatytułowanej „Przemoc wobec dzieci” podaje
następującą definicje przemocy wobec dzieci:
„Wszelkiego rodzaju uszczerbek fizyczny bądź psychologiczny, jakiego w sposób
nieprzypadkowy doznało dziecko przed ukończeniem osiemnastego roku życia,
spowodowany przez osoby lub instytucje, mogący być skutkiem czy to działania fizycznego,
seksualnego lub emocjonalnego, czy też zaniedbania, a który zagraża normalnemu
rozwojowi zarówno fizycznemu, jak i psychologicznemu dziecka”.
Zespół dziecka maltretowanego to zespół obrażeń fizycznych lub psychicznych, powstałych
w wyniku zamierzonego lub niezamierzonego działania osoby dorosłej. Często stosuje się
również określenie zespół dziecka bitego lub (od nazwiska człowieka, który po raz pierwszy
dokonał klasyfikacji obrażeń zadanych dzieciom przez dorosłych) – zespół Silvermana.
Kiedy mówimy o przemocy wobec dzieci, odnosimy się do całej grupy różnorakich
zachowań, które mogą się okazać szkodliwe dla dzieci. Złe traktowanie można ujmować w
różnorakich perspektywach:
Ze względu na jego charakter i formę:
 maltretowanie fizyczne,
 maltretowanie psychiczne lub emocjonalne.
Ze względu na sposób zaistnienia:
 przez działanie (aktywne): dziecko zostaje zranione fizycznie, psychicznie i/lub
seksualnie,
 przez zaniedbanie (pasywne): powstaje wtedy, gdy zaniedbywane są podstawowe
potrzeby dziecka.
Ze względu na miejsce zaistnienia:
 w rodzinie: do maltretowania dochodzi w środowisku rodzinnym (ojciec, matka,
rodzeństwo, rodzina w szerokim zakresie: wujostwo, dziadkowie...),
 poza rodziną: złe traktowanie jest wynikiem działania osób, które nie są częścią
rodziny dziecka, ale określonych instytucji lub społeczeństwa.
Maltretowanie w rodzinie ma miejsce w środowisku, w którym dziecko przebywa na co
dzień. Źródłem agresji może być którakolwiek z osób przebywających z dzieckiem w życiu
codziennym. Maltretowanie poza rodziną ma natomiast miejsce w środowisku innym niż
rodzinne. Może ono być skierowane przeciw dziecku jako jednostce lub przeciw dzieciom
jako grupie. W rzeczywistości chodzi o każde prawo, program, postępowanie, zachowanie lub
zaniedbanie władz lub też działanie indywidualne związane z wykonywanym zawodem lub
funkcją, które wiąże się z nadużyciem, zaniedbaniem, pogorszeniem stanu zdrowia,
bezpieczeństwa emocjonalnego i fizycznego, albo pogwałceniem podstawowych praw
dziecka. W zamieszczonej poniżej tabeli przedstawiamy różne rodzaje przemocy wobec
dzieci.
RODZAJE ZŁEGO TRAKTOWANIA DZIECI
Aktywne
Pasywne
FIZYCZNE
- złe traktowanie
- maltretowanie
przed
fizyczne,
urodzeniem,
- wykorzystywani
- wykorzystywani
e seksualne,
e w pracy,
- żebractwo,
- zepsucie,
- syndrom
Munchhausena,
- maltretowanie
EMOCJONALNE
emocjonalne,
INNE
-
fizyczne
opuszczen
ie
lub
zaniedbani
e,
porzucenie
emocjonal
ne,
przez instytucje:
społeczne
wychowawcze
służbę zdrowia
wymiar sprawiedliwości
Schemat ten opiera się na dwóch liniach podziału: aktywne/pasywne i fizyczne/emocjonalne.
Maltretowanie aktywne jest wynikiem interwencji osoby, której skutkiem jest fizyczna lub
emocjonalna krzywda dziecka. Z maltretowaniem pasywnym mamy do czynienia wtedy, gdy
przestają być zaspokajane podstawowe potrzeby dzieci.
FIZYCZNE ZNĘCANIE SIĘ NAD DZIEĆMI
Przemoc fizyczna jest bez wątpienia najbardziej znaną z form złego traktowania. Rozumiemy
je jako:
„Wszelkie działanie nieakcydentalne, prowadzone przez jakąkolwiek osobę, które wywołuje u
dziecka uszczerbek fizyczny lub chorobę, lub też stawia je w poważnym niebezpieczeństwie
odniesienia szkody fizycznej lub choroby”.
Jak pokazują badania, ten rodzaj złego traktowania ma miejsce przede wszystkim w
środowiskach najuboższych, gdzie agresja staje się odpowiedzią na sytuacje konfliktowe.
Choć nie zawsze tego typu agresję da się wykryć (ze względu na czas, jaki upływa pomiędzy
aktem przemocy a poszukiwaniem pomocy przez ofiarę, jeśli takowe w ogóle ma miejsce), to
jednak istnieje grupa oznak mogących wskazywać na fakt maltretowania fizycznego.
Oznaki fizycznego znęcania się nad dziećmi
Ten rodzaj złego traktowania jest najłatwiejszy do wykazania, ze względu
na powstałe urazy.
Zewnętrzne oznaki fizycznego znęcania się:
 skaleczenia, siniaki, krwiaki w różnych stadiach gojenia i/lub o trudnych do
wyjaśnienia formach (ślady przedmiotu, którym uderzano),
 oparzenia będące wynikiem dotykania papierosem, żelazkiem lub innym gorącym
przedmiotem,
 otarcia, odparzenia na ramionach, nogach, szyi lub klatce piersiowej (wskazują na fakt
przywiązywania lub krępowania),
 zranienia lub podrapania w okolicy oczu, ust, na dziąsłach, na zewnętrznych
narządach płciowych, na wewnętrznej stronie ramion, nóg lub na klatce piersiowej,
 rany pochodzące od ostrych lub kłujących przedmiotów, traumatyczne wypadanie
włosów,
 złamania kości czaszki, uszkodzenie mózgu, krwiaki na głowie,
 ukąszenia,
 zatrucia, podduszenia.
Miejsce na ciele, na którym spostrzegamy uraz, jest powszechnie używanym kryterium przy
identyfikacji pochodzenia urazu. Urazy występujące na udach, łydkach, genitaliach,
pośladkach, policzkach, uszach, wargach, szyi i plecach są najczęściej spowodowane złym
traktowaniem. Natomiast zranienia na łokciach, kolanach, goleniach powstają zazwyczaj w
sposób przygodny. Wykrycie uszkodzeń narządów wewnętrznych, jak też obecność obrzęków
i stłuczeń na głowie, wylewy wewnętrzne w okolicy oczu, wymioty, konwulsje lub utrata
przytomności winny alarmować o możliwości złego traktowania.
Istnieje również szereg oznak związanych z zachowaniem, które najczęściej obserwuje się u
maltretowanych dzieci:
Zachowanie się dziecka, które znosi maltretowanie fizyczne:
 boi się kontaktu z rodzicami lub innymi dorosłymi, okazuje lęk,
 w sytuacjach niepokoju, gdy na przykład płacze, dziecko w rzeczywistości nie
oczekuje na to, że ktoś je pocieszy,
 wcześnie przychodzi do szkoły i zostaje do późna, jak gdyby bało się przebywać w
domu,
 okazuje niepokój, gdy dorośli zbliżają się do innego dziecka, które płacze,
 ma się nieustannie na baczność wobec możliwych zagrożeń, stale jest podejrzliwe,
 bez przerwy pyta, co się będzie działo później 9raczej pytanie: „Kiedy mam iść do
domu?”, niż stwierdzenie: „Chcę iść do domu”),
 ujawnia zachowania autodestrukcyjne,
 jego zachowanie polega na całkowitym odsunięciu się na bok albo na skrajnej agresji,
 często narzeka, użala się i z trudnością się porusza.
Emocje charakterystyczne dla dziecka maltretowanego:
 niski poziom samooceny,
 dziecko czuje się gorsze, odrzucone i nie kochane,
 myśli, że złe traktowanie, którego doznaje, jest zasłużone,
 ma poczucie winy, stara się ukryć fakt złego traktowania.
Jest bardzo ważne, aby nauczyć się rozpoznawać przypadki rzeczywistego złego traktowania.
Arrubarena i De Paul (1999) twierdzą, że aby zidentyfikować przypadek maltretowania
fizycznego trzeba spełnić przynajmniej jeden z podanych warunków:
1. Co najmniej przy jednej okazji spostrzegliśmy obecność jednej z oznak. Urazy te nie
są „normalne” w ramach tego, co zgodnie ze zdrowym rozsądkiem może przydarzyć
się dziecku w określonym wieku i o określonych cechach.
2. Mimo, że nie zaobserwowaliśmy wyraźnych oznak zewnętrznych, istnieją
przekonujące przesłanki, że dziecko stało się ofiarą wskazanych powyżej urazów w
konsekwencji działania jego rodziców lub opiekunów.
3. pomimo braku uszkodzeń ciała mamy pewność, że rodzice lub opiekunowie używają
przesadnych kar cielesnych.
Fizyczne opuszczanie lub zaniedbanie
Maltretowanie fizyczne lub zaniedbywanie dziecka można zdefiniować jako:
„sytuacje, w których najbardziej podstawowe potrzeby dziecka (wyżywienie, ubranie,
higiena, ochrona, bezpieczeństwo, wychowanie i opieka medyczna) nie są zaspokajane
przez osoby za to odpowiedzialne”.
Ogólnie możemy powiedzieć, iż z zaniedbaniem mamy do czynienia wtedy, gdy osoby
odpowiedzialne za fundamentalne potrzeby dziecka, nie zaspokajają ich. Zaniedbanie może
być zamierzone lub powstać z nieuświadomienia, z niewiedzy albo z niezdolności do
odpowiedniego zajmowania się dziećmi.
Formy opuszczenia lub zaniedbania
Najbardziej powszechnymi formami zaniedbania w środowisku rodzinnym są:
 brak kontroli – o tej formie zaniedbania można mówić wtedy, gdy rodzice lub osoby
odpowiedzialne za dziecko nie sprawują nad nim odpowiedniej kontroli,
 porzucenie – ma miejsce wówczas, gdy przez dłuży czas dzieckiem nikt się nie
zajmuje,
 nieodpowiedni lub niewystarczający ubiór – nieraz dzieci ubrane są w rzeczy brudne,
zniszczone lub też niedostosowane do warunków meteorologicznych,
 zaniedbanie stanu zdrowia – chodzi tutaj o niedostosowaną opiekę medyczną, a także
o niedostosowanie niezależnego leczenia,
 zaniedbanie wychowawcze – rodzice lub wychowawcy nie dostarczają odpowiednich
bodźców do harmonijnego rozwoju osobowości dziecka.
Oznaki opuszczenia lub zaniedbania
Oznaki fizyczne
 odżywianie – dziecko nie jest żywione w sposób należyty,
 ubranie – dziecko nie jest należycie chronione przed zimnem,
 higiena – dziecko jest brudne,
 opieka medyczna – dziecko ma problemy ze zdrowiem, nikt nie dba o jego potrzeby
fizyczne, nie jest otoczone rutynową opieką lekarską,
 kontrola – dziecko spędza sporo czasu samo, bez należytej kontroli i opieki osoby
dorosłej, w domu mają miejsce wypadki, z powodu wyraźnych zaniedbań ze strony
rodziców lub opiekunów dziecka,
 warunki higieniczne i poziom bezpieczeństwa w domu stwarzają zagrożenie dla
zdrowia dziecka,
 obowiązki szkolne – dziecko często i w sposób nieusprawiedliwiony opuszcza lekcje,
Oznaki związane z zachowaniem dziecka:
 częsta apatia i zmęczenie dziecka – zasypia na lekcjach i bez przerwy jest senne,
 dziecko prosi o jedzenie lub kradnie je,
 spóźnia się lub wcale nie przychodzi do szkoły,
 przesiaduje w miejscach publicznych,
 używa narkotyków lub alkoholu,
 wielokrotnie ucieka z domu,
 jego zasób słownictwa i zdolności myślowe są poniżej średniej,
 wykazuje nadmierną agresywność lub krańcową pasywność.
Oznaki emocjonalne:
 skrajne przerwy stanów emocjonalnych – smutek – radość,
 pesymizm, brak zaufania, depresja,
 niezdolność do budowania trwałych relacji,
 dziecko często wydaje się zatroskane lub nieobecne.
Występuje także syndrom opóźnienia w rozwoju, który polega na tym, że waga, wzrost i
rozwój motoryczny dziecka znajduje się znacznie poniżej poziomu średniego u dzieci w tym
samym wieku, a sytuacja ta nie ma uzasadnienia w żadnej przyczynie organicznej. Syndrom
ten jest związany przeważnie z brakami w odżywianiu i pustką emocjonalną.
WYKORZYSTYWANIE SEKSULANE
Ten rodzaj maltretowania jest prawdopodobnie najbardziej odpychający dla większości
społeczeństwa. Istniejące w naszym społeczeństwie tabu, okrywające zachowania seksualne,
wpływa na to, że na jaw wychodzi bardzo niewiele przypadków. Bardzo często zdarza się, że
ukrywa się zachowania związane z wykorzystywaniem seksualnym, które miało miejsce w
rodzinie.
Wykorzystywanie seksualne możemy zdefiniować w taki sposób:
„Są to takie kontakty i interakcje między dzieckiem a dorosłym, w których dorosły (agresor)
używa dziecka do podniecenia seksualnego samego siebie, dziecka lub osoby trzeciej. Z
wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia także wtedy, gdy agresor ma mniej niż
osiemnaście lat, ale jest wyraźnie starszy od ofiary, albo kiedy sprawuje nad ofiarą władzę
lub kontrolę”.
Ten typ wykorzystywania dzieci od niedawna jest przedmiotem studiów i interwencji ze
strony osób zawodowo zajmujących się problematyką wychowania. Do niedawna wyznania
dzieci, dotyczące tego typu sytuacji, były uznawane za złośliwe, a częściej jeszcze za wytwór
dziecięcej wyobraźni. Obecnie wiadomo, że znaczna liczba przypadków seksualnego
wykorzystania dzieci ma miejsce w środowisku rodzinnym, że przeważnie ich autorem jest
ojciec lub osoba związana z rodziną oraz że ofiarami są najczęściej dziewczynki w wieku od
jedenastu do czternastu lat.
Omawiany rodzaj przemocy jest szczególnie trudnym i problematycznym obszarem badań.
Według Garcia i Musitu jako utrudnienia w dostępie do obiektywnej rzeczywistości nadużyć
seksualnych można wskazać fakty:
 wykorzystywanie seksualne nie jest łatwe do zidentyfikowania czy też wykrycia, gdyż
jego skutkiem rzadko są obrażenia fizyczne,
 wykorzystywania seksualnego nie można łatwo wykryć na podstawie oznak
zewnętrznych, a jedynie w oparciu o wskazówki wtórne (ciąża, choroby weneryczne),
chyba że dziecko samo o nim opowie,
 zarówno dzieci, jak i rodzice mogą mieć większe trudności z wypowiadaniem się o
wykorzystywaniu seksualnym, niż o innych rodzajach maltretowania, a to z powodu
wstydu, poczucia winy i innych uczuć związanych z podobnym doświadczeniem,
 dziecko będące ofiara wykorzystywania seksualnego, jest maltretowane przez
któregoś z członków rodziny lub zaufanego znajomego, który może przekonać je, że
wykorzystywanie jest normalnym elementem dorastania, choć trzeba je trzymać w
tajemnicy,
 małym dzieciom wpaja się szacunek dla dorosłych, osób mających autorytet –
szczególnie do rodziców i członków rodziny, dlatego dzieci mogą w dobrej wierze
przyjmować wykorzystywanie seksualne jako normalne,
 groźby represji lub kar mogą odwieść dziecko od wyjawienia faktów
wykorzystywania seksualnego,
 dziecko może obawiać się, że w jego przeżycie nikt nie uwierzy i z tego powodu
nikomu o nim nie mówi,
 rodzice mogą nie chcieć ujawnienia faktu wykorzystywania seksualnego swego
dziecka ze strachu, że zostanie ono wciągnięte w postępowanie prawne,
 członkowie rodziny mogą obawiać się negatywnego osądu ze strony sąsiadów i
znajomych, jeśli ujawnią fakt wykorzystywania seksualnego swego dziecka,
 dorośli, a zwłaszcza rodzice, mogą z niedowierzaniem reagować na sygnały dziecka o
tym, że jest ofiarą wykorzystywania seksualnego, szczególnie w przypadku
kazirodztwa.
Przejawy wykorzystywania seksualnego
Wyróżnia się kilka typów wykorzystywania seksualnego:
 kazirodztwo – jest to seksualny kontakt fizyczny lub akt seksualny realizowany z
dzieckiem przez któregoś z członków jego rodziny, opiekuna lub osobę, z którą
zamieszkuje,
 gwałt – jest to seksualny kontakt fizyczny lub akt seksualny realizowany z małoletnim
w kontekście rodzinnym lub poza nim,
 dręczenie seksualne – jest to relacja seksualna oparta na dotykaniu sfer erogennych
dziecka lub zmuszanie dziecka, by robiło to samo z osobą maltretującą,
 wykorzystywanie seksualne bez kontaktu fizycznego – w tym przypadku osoba
maltretująca osiąga przyjemność seksualną poprzez uwodzenie lub komentarze
słowne, poprzez pokazywanie własnych organów seksualnych dziecku, poprzez
realizację aktu seksualnego lub masturbacji w obecności dziecka.
Poszczególne typy wykorzystywania często są ze sobą przemieszane, np. kiedy postępowanie
agresora wywołuje z początku mniejsze podejrzenia (głaskanie, dotykanie), a dopiero później
przechodzi on do innych zachowań seksualnych, posługując się kłamstwem lub zmuszając
dziecko do zachowania tajemnicy.
Kto może wykorzystywać seksualnie dzieci?
Studium Lopeza Sancheza wskazuje, że tego typu nadużycia popełniają zazwyczaj mężczyźni
dorośli, młodzi i dorastający. 50% agresorów rozpoczęło swój proceder przed ukończeniem
szesnastego roku życia. Czasami są nieznani rodzinie ofiary, ale o wiele częściej są to osoby
znane i w jaki sposób bliskie rodzinie dziecka molestowanego.
Agresor, aby osiągnąć swój cel, może postępować w różnoraki sposób.
 wykorzystuje zaufanie rodziny albo przyjaźń, autorytet, jaki posiada nad dzieckiem
(np. nauczyciele, wychowawcy),
 stara się pozyskać sobie zaufanie dziecka, ofiarując mu prezenty, starając się nawiązać
z nim relację (fałszywej) przyjaźni,
 niekiedy działa przez zaskoczenie, tak, że dziecko zupełnie nie spodziewa się tego
typu zachowań,
 oszukuje dziecko, mówiąc, że to, co robią lub mają robić, jest zupełnie czymś innym,
np. nauką, informowaniem, zdobywaniem doświadczenia,
 ucieka się do groźby, zwłaszcza po pierwszej relacji; jeśli relacje się powtarzają,
agresor zazwyczaj przestrzega swą ofiarę, że jeśli powie o wszystkim rodzicom,
zostanie przez nich ukarane,
 używa przemocy.
Oznaki wykorzystania seksualnego
Zdiagnozowanie tego rodzaju maltretowania dzieci jest trudne, szczególnie jeśli nie
towarzyszy mu przemoc lub usiłowanie penetracji, gdyż w takich okolicznościach brak jest
specyficznych oznak wykorzystania seksualnego. Dlatego też niezbędne jest rozpatrzenie i
ocena oznak niespecyficznych, które – jeżeli pojawiają się jednocześnie i w sposób wyraźny –
staną się sygnałem alarmowym, pozwalającym wykryć sytuacje molestowania seksualnego.
Oznaki niespecyficzne, które można rozpoznać zależnie od stopnia rozwoju dziecka:
W wieku przedszkolnym:
- problemy ze snem, marzenia senne wywołane przez miejsca, osoby,
przedmioty i wypowiedzi związane z doświadczeniem wykorzystania
seksualnego,
- przedwczesna erotyzacja,
- zachowania i komentarze związane ze sferą seksualności nieprzystające do
wieku dziecka,
W wieku szkolnym:
- agresywność seksualna wobec innych dzieci,
- zachowania represyjne,
- chroniczny brak zaufania do dorosłych,
- gwałtowne zmiany wyników osiąganych w szkole,
- nadmierne wręcz posłuszeństwo i chęć podobania się,
- silne poczucie winy i braku szczęścia,
- wyobcowanie osobiste i społeczne,
- prostytucja,
- problemy w szatni (opór przed zdjęciem ubrania),
- pierwsze drobne przestępstwa,
Okres dojrzewania i młodość:
- nieuporządkowanie,
- zahamowanie seksualne,
-
używanie narkotyków,
próby samookaleczenia lub samobójstwa,
zaburzenia psychiczne,
zaburzenia tożsamości.
Oznaki niespecyficzne, które mogą być rozpoznane przez służbę zdrowia:
 nieuzasadniony i nieproporcjonalny wstyd przy badaniach okolic
genitaliów,
 nieusprawiedliwiony i niepohamowany strach przed wizytą u lekarza
(bez względu na wiek),
 paradoksalna reakcja adaptacji do warunków hospitalizacjo – dziecko,
które w warunkach domowych jest apatyczne, niekomunikatywne,
często płacze, krótko po przyjęciu do szpitala wykazuje poważną
zmianę zachowania – łatwo nawiązuje relacje, jest aktywne, chętnie
bawi się.
Oznaki niespecyficzne, które mogą być rozpoznane w szkole. Należy zaznaczyć, że
środowisko szkolne jest ważne przy rozpoznawaniu możliwego maltretowania dzieci:
 nieusprawiedliwione lub częste nieobecności na lekcjach, a także brak motywacji do
nauki, co objawia się słabymi wynikami,
 odwrotne postawy wobec szkoły w poniedziałek (dziecko bardzo pragnie rozpoczęcia
lekcji) i w piątek (nie chce opuszczać szkoły),
 brak chęci do odrabiania lekcji w domu ze względu na niewystarczające
zainteresowanie rodziców,
 łatwa adaptacja do warunków szkolnych,
 wczesne przychodzenie do szkoły i opór przed jej opuszczeniem,
 tendencja do nagminnego zasypiania na lekcjach,
 brak wiedzy o tym, kto przyjdzie je odebrać,
 nieustanne poszukiwanie kogoś dorosłego i natychmiastowa gotowość do pomocy,
 próby zwrócenia na siebie uwagi (poprzez zachowanie),
 poważne kłopoty z nauką (niechęć do pracy, problemy z koncentracją),
 nieoczekiwane zmiany w wynikach szkolnych,
 kłopoty z przedstawieniem zadań i wypracowań (nieraz są one zdecydowanie
niezadowalające; te, które wykonywane są w szkole, giną potem w domu).
Konsekwencje wykorzystywania seksualnego
1/3 dorosłych kobiet, które mają problemy psychiczne, była w dzieciństwie przedmiotem
wykorzystywania seksualnego. U kobiet tych stwierdza się serię objawów, które mogą łączyć
się z innego typu doświadczeniami: depresja, nadużywanie alkoholu i narkotyków, patologie
seksualne i powtarzająca się postawa ofiary w relacjach seksualnych.
Finkelhorn wymienia skutki seksualnego wykorzystywania dzieci, w zależności od czasu, jaki
upłynął od samej agresji:
Konsekwencje krótkoterminowe:
Wewnętrzne
 niepokój i strach,
 problemy z zaśnięciem i koszmary senne,
 strach przed kontaktem z dorosłymi,
 poczucie winy,
 poczucie naznaczenia – niska samoocena i wyobcowanie,

objawy somatyczne – utrata apetytu, moczenie nocne, bóle, zmiany związane ze snem
i odżywianiem się,
Zewnętrzne
 agresywność,
 popełnianie drobnych przestępstw,
 nadmierna aktywność,
 zachowania destrukcyjne,
 ucieczki w okresie dorastania,
Nieuporządkowanie seksualne
 przejawy niepokoju seksualnego,
 masturbacja kompulsywna,
 wczesne zabawy seksualne,
 wiadomości niespotykane u innych dzieci w tym samym wieku,
Konsekwencje długoterminowe
 ataki niepokoju,
 koszmary i kłopoty ze snem,
 negatywne spojrzenie na siebie,
 depresja,
 myśli samobójcze,
 trudności w relacjach społecznych,
 problemy z przystosowaniem się do społeczeństwa,
- niespokojne poszukiwanie bliskości,
- niezdolność do przeżywania bliskich relacji z innymi,
 dewiacje seksualne,
 dysfunkcje seksualne.
MALTRETOWANIE EMOCJONALNE LUB PSYCHOLOGICZNE
Dziecko potrzebuje bliskości i kontaktu ze swymi rodzicami, aby poczuć się bezpiecznie na
płaszczyźnie emocjonalnej. Utrzymywanie tej relacji w odpowiedniej i stałej formie,
zwłaszcza w pierwszym okresie życia dziecka, ma kluczowe znaczenie dla jego harmonijnego
rozwoju. Pozbawienie dziecka owej afektywnej relacji może spowodować u niego poważne
zakłócenia zdrowia na poziomie psychicznym, emocjonalnym lub fizycznym. Można wtedy
mówić o maltretowaniu emocjonalnym.
Maltretowanie emocjonalne to chroniczna wrogość, wyrażana słownie w formie obelg,
drwin, lekceważenia, krytyki, gróźb porzucenia oraz nieustanne blokowanie dziecięcych
inicjatyw przez dorosłych.
Opuszczenie emocjonalne może przyjmować cztery formy:
 odrzucenie – dorosły nie chce uznać potrzeb dziecka oraz znaczenia, jakie mają one
dla rozwoju. To znaczy, że unika i nie akceptuje obecności dziecka oraz nie przyjmuje
do wiadomości jego prawomocnych potrzeb,
 wyobcowanie – dorosły uniemożliwia dziecku kontakt z jego rówieśnikami, a przez to
zawiązywanie przyjaźni i sprawia, że dziecko zamknięte jest niejako w otaczającym
go świecie. Tym samym ogranicza dziecku dostęp do normalnych i zwyczajnych
doświadczeń społecznych,
 zastraszanie – dorosły grozi, straszy i atakuje dziecko werbalnie, tworząc klimat
strachu i napięcia. Groźby odnoszą się przeważnie do surowych kar za postępki, które
na podobne kary nie zasługują, co rodzi w dziecku nieustanne napięcie i strach, że
popełnili jakiś błąd,
 zepsucie – zazwyczaj są to takie zachowania dorosłego, które uniemożliwiają dziecku
normalną integrację w społeczeństwie. Dorosły wciąga dziecko w zachowania
destrukcyjne i antyspołeczne, uniemożliwiając mu zdobycie zwyczajnego
doświadczenia społecznego.
Przejawy maltretowania emocjonalnego i psychicznego
Maltretowanie emocjonalne przejawia się przeważnie na kilka różnych sposobów:
 poprzez przesadne kary i łajanie,
 w niektórych przypadkach separacji lub konfliktu małżeńskiego rodzice używają
dziecka jako posłańca przenoszącego dyskredytujące współmałżonka przesłania lub
obelgi u nie zwracają uwagi na to, że takie postępowanie zaostrza i tak już negatywne
konsekwencje, jakie cała sytuacja ma dla dziecka,
 niekiedy na dziecko nakładane są nadmierne, przekraczające jego możliwości
obowiązki, zważywszy jego wiek i zdolności, co może postawić je w sytuacjach
zagrożenia,
 zdarza się, że dorośli prowokują problemy związane z rozwojem relacji społecznych i
przyjacielskich dziecka, na przykład poprzez nieustanne zmiany miejsca zamieszkania
i szkoły,
 dorośli często kłócą się w obecności dziecka, tworząc atmosferę napięcia i strachu,
która utrudnia normalny rozwój dziecka,
 czasami między jednym z rodziców a dzieckiem wywiązuje się niezbyt intymna
relacja, która utrudnia dziecku tworzenie odpowiednich relacji społecznych i
zdobywanie samodzielności.
Ten typ złego taktowania dzieci jest rzeczywiście bardzo trudny do rozpoznania, gdyż jest do
tego potrzebne spełnienie wielu warunków, np. aby udało się bez żadnych wątpliwości uznać
postępowanie rodziców za maltretowanie i aby – ponadto – trwało ono dłuższy czas.
Oznaki maltretowania emocjonalnego i psychicznego
Dzieci, które stały się ofiarą maltretowania emocjonalnego, przejawiają liczne i poważne
problemy zarówno emocjonalne, jak i związane z zachowaniem. Możemy wskazać na
następujące oznaki omawianego rodzaju maltretowania:
 zaburzenia w zachowaniu (np. trzymanie się na uboczu, postawa antyspołeczna),
 zachowania skrajne (krańcowa pasywność i krańcowa agresywność),
 podejrzliwość, zdeprymowanie, poczucie zaniepokojenia, pesymizm, zatroskanie,
 dziecko okazuje zaburzenia emocjonalne (rytmiczne ruchy, trudności w komunikacji,
zbytnia uwaga zwracana na szczegóły),
 nadmierna surowość i konformizm,
 nieodpowiednie dla wieku postawy dorosłe lub nazbyt infantylne,
 zaburzenia apetytu, moczenie nocne, kłopoty ze snem, impulsywność, histeria,
obsesje, fobie, hipochondria,
 nadmierna troska o podobanie się osobom posiadającym autorytet,
 ucieczki z domu,
 niski poziom samooceny,
 próby samobójcze.
PORZUCENIE EMOCJONALNE
Ten rodzaj maltretowania jest trudny do rozpoznania (trudności w szkole, samotność, niska
samoocena). Nauczyciele i wychowawcy zajmują w tym przypadku uprzywilejowaną
pozycję, gdyż mają dobrą możliwość obserwacji swych uczniów.
Porzucenie emocjonalne można zdefiniować jako trwały brak odpowiedzi na gesty (płacz,
śmiech), stany emocjonalne i zachowania poszukujące bliskości oraz interakcji
zainicjowane przez dziecko, jak również brak inicjatywy interakcji i kontaktu z dzieckiem ze
strony dorosłych.
Oznaki porzucenia emocjonalnego
 od 0 do 2 lat – dorośli nie odpowiadają na spontaniczne zachowania dziecka, np. nie
zwracają uwagi na jego rozwój ani nie odpowiadają na jego „wypowiedzi”,
 od 3 do 4 lat – dorośli okazują oziębłość i brak uczucia w relacji z dzieckiem, nie
uczestniczą w codziennych zajęciach dziecka, odsuwają je od oddziaływania
społecznego, np. zabraniają dziecku odzywać się podczas posiłków i pozostawiają je
bez towarzystwa przyjaźnie nastawionej osoby dorosłej przez dłuższy czas,
 wiek szkolny – dorośli nie zapewniają dziecku należytej ochrony w sytuacjach
zagrożenia lub nie interweniują w jego obronie gdy potrzebuje pomocy, np. nie
chronią dziecka przed atakami rodzeństwa lub innych członków rodziny, nie wykazują
zainteresowania postępami dziecka (dotyczy to także nauczycieli), pozostawiają bez
odpowiedzi prośby dziecka o pomoc w rozwiązaniu problemów z kolegami,
 wiek dorastania – dorośli nie okazują młodemu człowiekowi zainteresowania, np. nie
chcą rozmawiać o zajęciach i zainteresowaniach młodego człowieka, koncentrują się
na innych relacjach, które zastępują im młodego człowieka jako przedmiot afektu.
Najczęstszym przejawem porzucenia emocjonalnego jest stały brak zainteresowania i
obojętność wobec dziecka. W takiej sytuacji dorosły nie dostarcza dziecku koniecznej dla
jego rozwoju stymulacji afektywnej, utrudniając mu tym samym dojrzewanie intelektualne i
emocjonalne.
Aby można mówić o maltretowaniu emocjonalnym, jednocześnie muszą występować
następujące dwa warunki:
1. Zachowanie dorosłych wskazane jako oznaka (obojętność) ma miejsce stale lub/i
często się powtarza,
2. Jest ono wyraźnie dostrzegalne.
OZNAKI WIDOCZNE W ZACHOWANIU DOROSŁYCH ŚWIADCZĄCE O
EMOCJONALNYM MALTRETOWANIU DZIECI
WIEK
ODRZUCENIE
ZASTRASZENIE
DZIECKA
0–2
- dorosły odmawia zaspokojenia - ojciec lub matka świadomie nie
najbardziej podstawowych potrzeb tolerują zmian, jakie w dziecku
dziecka związanych z przywiązaniem wywołują różnorakie bodźce, np. drwią
do rodziców lub opiekunów,
z dziecka, wykazują zachowania
- odrzuca spontaniczne inicjatywy skrajne i nieprzewidywalne,
dziecka mające na celu nawiązanie
normalnego i naturalnego kontaktu
międzyludzkiego,
np.
nie
odwzajemnia
uśmiechu
i
nie
odpowiada na głosowe sygnały
dziecka,
3–4
- dorosły wyklucza dziecko z
czynności domowych, np. nie zabiera
go na rodzinne spotkania, odrzuca
nawet gesty czułości (uściski), wysyła
dziecko z dala od rodziny,
szkolny
- dorosły w sposób ciągły wyraża swą
negatywną ocenę dziecka, np. stale
lekceważy osiągnięcia dziecka,
- dorosły nie akceptuje zmian
dokonujących
się
w
młodym
człowieku, np. nie respektuje
przysługującego
mu,
wyższego
stopnia autonomii, traktuje go
infantylnie, upokarza,
(Gabarino i inni, 1977)
dorastania
- ojciec lub matka używają przesadnych
słów lub gestów, by onieśmielić,
przestraszyć lub ukarać dziecko, np.
grożą
zadaniem
bólu,
straszą,
przeplatają uczucia wściekłości z
nieautentyczną czułością,
- rodzice stawiają dziecko w
niejednoznacznych sytuacjach, które
dla niego są nie do zniesienia, np.
zmuszają dziecko do wyboru jednego z
rodziców, okazują postawy i emocje
krańcowo niekonsekwentne i zmienne,
grożą
dziecku
publicznym
poniżeniem, np. ośmieszają je wobec
innych,
grożą
ujawnieniem
kłopotliwych lub wstydliwych faktów
albo zachowań dziecka,
OZNAKI WIDOCZNE W ZACHOWANIU DOROSŁYCH ŚWIADCZĄCE O
EMOCJONALNYM MALTRETOWANIU DZIECI
WIEK
ODRZUCENIE
ZASTRASZENIE
DZIECKA
0–2
- odmawiają dziecku doświadczenia - rodzice lub opiekunowie wprowadzają
kontaktu z innymi dorosłymi, np. dziecko w sytuacje zagrożenia, kładąc
zostawia się je samo na dłuższy nacisk
na
rozwój
niektórych
czas,
nieodpowiednich
zachowań,
np.
utrzymywanie relacji seksualnych,
uzależnienie od narkotyków,
3–4
- odmawiają dziecku jakiejkolwiek - w sposób odpowiedni przedwcześnie
relacji społecznej, np. nie dopuszcza pobudzają seksualność i agresywność,
się dziecka do kontaktu z innymi np. nagradzają za bicie innych dzieci,
dorosłymi, pokazuje się mu, że wprowadzają w świat kontaktów
należy odrzucać inicjatywy tego seksualnych,
typu kontaktów,
szkolny
- zabrania się dziecku utrzymywania - nagradzają dziecko za niedostosowane
normalnych
kontaktów
z i przedwczesne zachowania seksualne,
rówieśnikami, np. dziecko nie może np.
przestępczość,
narkotyki,
się bawić z innymi, zapraszać do pornografia, relacje seksualne,
domu kolegów,
dorastania - zabraniają młodemu człowiekowi - wprowadzają młodego człowieka w
uczestniczyć
w
zajęciach bardziej intensywne i społecznie
organizowanych i nieformalnych naganne formy zachowań seksualnych,
poza domem, np. zabrania się agresywne
lub
związane
z
udziału
w
organizacjach przestępczością i narkotykami,
społecznych, sportowych,
(Gabarino i inni, 1977)
MALTRETOWANIE PRENATALNE
Dzieci matek przyjmujących substancje toksyczne w większości cierpią na syndrom
abstynencji.
Maltretowanie prenatalne jest to: brak dbałości – rozmyślny lub przez zaniedbanie –
przyszłej matki o własne dziecko, np. poprzez świadome lub nieświadome przyjmowanie
narkotyków lub innych substancji, które mogą być szkodliwe dla płodu.
Jest oczywiste, że wszystkie okoliczności wpływające negatywnie na warunki i jakość życia
ciężarnej kobiety wywołują negatywne skutki także u płodu.
Od 30% do 35% dzieci matek alkoholiczek jest obciążonych „płodowym syndromem
alkoholowym”. Objawia się on w następujący sposób:
- opóźnienie w rozwoju wewnątrzmacicznym,
- zagrożony rozwój mózgu,
- dysfunkcja motoryczna,
- syndrom abstynencji,
- trudności w uczeniu się,
- objawy fenotypiczne.
U matek uzależnionych od narkotyków obserwuje się grupę czynników społecznych (ciąża
niechciana, indyferentyzm emocjonalny, styl życia), toksycznych (łącznie różnych
szkodliwych substancji), związanych z osobistym zaniedbaniem oraz medycznych (życie w
nadmiernej fizycznej bliskości z innymi, choroby przekazywane droga płciową), które
wpływają na ciążę. Konsekwencją tego wszystkiego mogą być następujące cechy dziecka po
narodzeniu:
- niska waga ciała noworodka,
- syndrom abstynencji,
- infekcje przyjęte od matki,
- nieodwracalne uszkodzenia mózgu (w przypadku matek uzależnionych od
kokainy).
WYKORZYSTYWANIE W PRACY
Pod pojęciem wykorzystywania dzieci w pracy rozumiemy taką sytuację, w której pewne
osoby przymuszają dzieci do wykonywania określonych prac (domowych bądź innych),
przekraczających granice zadań dopuszczalnych ze względu na wiek i siły dzieci; prac, które
powinny być wykonywane przez dorosłych; które w oczywisty sposób negatywnie wpływają
na społeczne i szkolne czynności i potrzeby dziecka; które są też narzucane dzieciom w celu
odniesienia korzyści materialnych.
Przy wykorzystywaniu dzieci w pracy, możemy wyróżnić zasadniczo trzy sytuacje:
 dzieci wywodzące się z terenów wiejskich, które pomagają rodzinie w pracach
gospodarskich, co uniemożliwia im poświęcanie wystarczająco dużo czasu na należytą
pracę w szkole i na zabawę,
 dzieci pochodzące ze środowisk miejskich, które wnoszą swój wkład w
niewystarczający budżet rodzinny, zbierając odpadki lub proponując swe usługi w
różnych miejscach,
 dzieci, które zostały wprowadzone na rynek pracy i wytwarzają nielegalny dochód dla
przedsiębiorstwa, które je zatrudnia.
ŻEBRACTWO WŚRÓD DZIECI
Żebractwo definiujemy jako działanie prowadzone przez małoletniego, które polega na
proszeniu o pieniądze w miejscach publicznych.
Żebractwo wśród dzieci jest jedną z form wykorzystywania małoletnich.
ZEPSUCIE
Mianem zepsucia małoletnich możemy określić takie zachowania dorosłych, które
uniemożliwiają dziecku normalną integrację społeczną oraz propagują antyspołeczne i
wypaczone wzory postępowania. Zepsucie dzieci może przebiegać dwutorowo:
 dorośli mogą wskazywać lub wzmacniać u dziecka postępowanie antyspołeczne lub
wypaczone, które uniemożliwia dziecku integrację w jego środowisku społecznym,
 dorośli posługują się dzieckiem jako „wykonawcą”, „pomocą” lub „przykrywką” dla
działań przestępczych.
SYNDROM MUNCHAUSENA
Syndrom ten można opisać, jako sytuację, w których ojciec lub matka poddają dziecko
nieustannym badaniom medycznym, powołując się na patologiczne symptomy w sferze
fizycznej, fikcyjne lub aktywnie wywoływane przez samych rodziców.
Taka symulacja symptomów fizycznych u dzieci może być urzeczywistniana poprzez
wymyślanie objawów, które trudno jest potwierdzić albo poprzez podawanie określonych
substancji (uspokajających, insuliny, nadmiaru soli...), albo poprzez fałszowanie próbek
poddawanych analizie (dodawanie cukru do moczu...).
Objawy syndromu Munchausena
Syndromu tego należy się domyślać, jeśli:
 objawy kliniczne są trwałe lub powracające,
 istnieje niezgodność między historią kliniczną a objawami,
 objawy kliniczne występują przy kontakcie dziecka z rodziną, a zanikają pod
oddzieleniu od niej,
 dodatkowe badania nie potwierdzają podejrzeń,
 lekarze dochodzą do wniosku, że znajdują się wobec rzadkiego przypadku,
 rodzina zajmuje intelektualnie lub zawodowo średni lub wysoki poziom, pozornie
wykazuje chęć współpracy ze służbą zdrowia oraz przeżywa trudności.
Syndrom ten, choć rzadko spotykany, winien być brany pod uwagę przez pedagogów, którzy
powinni traktować go ze szczególną uwagą, zważywszy na to, jak trudno go wykryć.
INNE TYPY MALTRETOWANIA DZIECI
Maltretowanie instytucjonalne
Jest to wszelkie legislacyjne działanie, postępowanie lub zaniedbanie ze strony władz
publicznych albo następstwa działań osób prywatnych, zawodowo związanych z dziećmi,
które pociąga za sobą nadużycie, zaniedbanie wobec dzieci, uszczerbek na zdrowiu, obniżenie
bezpieczeństwa, zakłócenie stanu emocjonalnego, dobrobytu, odpowiedniego wzrostu i
dojrzewania albo pogwałcenie ich podstawowych praw.
Ten typ maltretowania może obejmować wszystkie omówione dotąd rodzaje maltretowania.
Może mieć miejsce w bezpośredniej relacji do dziecka (wychowawcy, personel medyczny,
policja,...), albo w relacji pośredniej (kierownictwo administracji publicznej, kierownicy
ośrodków wychowawczych i innych).
W rzeczywistości jest wynikiem działalności osób odpowiedzialnych za pomoc, ochronę i
wychowanie dzieci, jak również od odpowiedzialnych za politykę wobec dzieci.
Z maltretowaniem instytucjonalnym możemy mieć do czynienia w różnych obszarach i z
różnych powodów.
Maltretowanie instytucjonalne w placówkach pomocy
W bezpośredniej relacji do dziecka:
 niewystarczające przygotowanie zawodowe (lub jego brak) u osób zajmujących się
dziećmi w przeznaczonych do tego ośrodkach,
 działania improwizowane,
 pozbawione szacunku wtrącanie się w sprawy rodziny,
 częste zmiany strategii postępowania wobec dziecka,
 pozwalanie małoletniemu na przebywanie z rodzicami w sytuacji, gdy nie ma
pewności, że to będzie z korzyścią dla dziecka,
 brak zindywidualizowanych planów pracy z dziećmi przebywającymi w ośrodkach
wychowawczych.
W pośredniej relacji do dziecka:
 stosowanie polityki dobrobytu niedostosowanej dla dziecka,
 brak ukierunkowania działań niektórych instytucji,
 niezgrane i pozbawione odpowiednich środków grupy pracowników,
 brak koordynacji między poszczególnymi, komplementarnymi instytucjami
podporządkowanymi różnym ośrodkom administracyjnym,
 częste zmiany personelu, co sprawia, że rodziny mają niemal bez przerwy do
czynienia z nowymi osobami, które najczęściej zamierzają rozwiązać problem inaczej
niż poprzednicy,
 umieszczenie dzieci w ośrodkach, w których przebywa wielu podopiecznych, co
utrudnia zindywidualizowanie podejścia do każdego przypadku,
 instytucje bardzo zbiurokratyzowane, gdzie działania formalno – administracyjne
przedkłada się na zajęcie się dzieckiem.
Maltretowanie instytucjonalne w szkolnictwie
W środowisku szkolnym pojawiają się elementy negatywne, które odbijają się na dziecku.
Struktura szkolna w szerokim znaczeniu może być miejscem maltretowania instytucjonalnego
w dwóch odmianach:
W bezpośredniej relacji do dziecka z maltretowaniem mama do czynienia, jeśli:
 od dziecka wymaga się absolutnego poddania się autorytetowi nauczyciela,
 niektóre dzieci spycha się na margines ze względu na ich pochodzenie społeczne,
etniczne, religijne, z powodu możliwości intelektualnych lub płci,
 systematycznie używa się kar cielesnych jako formy nagany,
 wypowiada się w sposób gwałtowny i obraźliwy,
 pozwala się na wrogie lub pogardliwe wypowiedzi wśród samych dzieci,
 identyfikuje się dziecko nie poprzez jego imię, ale jakąś wadę fizyczna lub
psychiczną,
W pośredniej relacji do dziecka z maltretowaniem mamy do czynienia, jeśli:
 architektura i wyposażenie szkoły nie odpowiada potrzebom dzieci – brak miejsca w
klasach i przestrzeni na zabawę, niedostateczna ochrona przed możliwymi
wypadkami, zła wentylacja i niewystarczające oświetlenie,
 zbyt duża liczba uczniów w klasie,
 niewystarczające proporcje w stołówce lub nieodpowiednia dla dzieci dieta,
 rozkład zajęć niezgodny z potrzebami dzieci i formacja nauczycieli i wychowawców
zbyt skoncentrowana na wiadomościach akademickich, a nie dostarczająca
pogłębionej wiedzy o charakterystyce dzieci, ich potrzebach,
 dążenie do uniformizacji i zapominanie o tym, że dzieci różnią się od siebie i że
konieczny jest wysiłek, aby z różnymi dziećmi osiągnąć ten sam cel,
 współzawodnictwo jako pierwszy i najważniejszy bodziec do nauki,
 ujmowanie niepowodzenia szkolnego jako klęski samego dziecka i całego systemu
szkolnego,
 nie branie pod uwagę sytuacji rodzinnej dziecka.
Maltretowanie instytucjonalne w służbie zdrowia
Możemy spotkać różne przejawy tego rodzaju przemocy:
W bezpośredniej relacji do dziecka:
 wprowadzenie w życie technik badawczych i terapeutycznych,
- okrutnych,
- niepotrzebnych,
- realizowanych przez personel bez odpowiedniego
technicznego,
- realizowanych w obecności innych dzieci,
 błędne skierowanie dziecka na hospitalizację i przedłużanie jej,
 brak zgody rodziny na niektóre próby kliniczne na dziecku,
 brak odpowiednich materiałów, co prowadzi do ponawiania prób;
przygotowania
W pośredniej relacji do dziecka:
 brak wystarczającego bezpieczeństwa, by uniknąć wypadków w pokojach,
 brak sal przeznaczonych na zabawy, naukę i przytulnych jadalni dla dzieci cierpiących
na przewlekłe choroby,
 niemożność hospitalizacji dziecka wraz z rodziną (szczególnie w przypadku dzieci
poniżej 1 roku życia),
 brak koordynacji między oddziałami szpitalnymi i niepotrzebne przenoszenie dziecka,
 nie zwracanie uwagi na konieczny wypoczynek dziecka lub jego intymność przy
planowaniu zajęć terapeutycznych i czynności medycznych,
 dyskryminacja dziecka niepełnosprawnego psychicznie, jeśli chodzi o potrzeby
sanitarne,
 dobór i przydział nieprzygotowanego personelu na oddziały pediatrii, ze względu na
imperatywy ogólnej organizacji szpitala,
 nieodpowiedni przydział kadry, zwłaszcza w podstawowej opiece zdrowotnej, co jest
powodem niskiej jakości konsultacji,
 nie poświęcanie należytej uwagi na działania prewencyjne,
 złe planowanie leczenia, prowadzące do zerwania szkolnego rytmu dziecka.
Maltretowanie instytucjonalne w wymiarze sprawiedliwości
Maltretowanie instytucjonalne może być również skutkiem zaniedbania, kiedy brakuje
odpowiednich praw chroniących dzieci. Istnienie takich praw zmniejsza możliwość
wystąpienia przypadków maltretowania.
W bezpośredniej relacji do dziecka z przemocą mamy do czynienia, jeśli:
 zastrasza się dziecko przy przesłuchaniu,
 wydaje się wyroki, które nie biorą pod uwagę interesu dziecka,
 maltretuje się dziecko fizycznie podczas zatrzymania,
 znieważa się je w słowach.
W pośredniej relacji do dziecka:
 w stosowaniu prawa na pierwszym miejscu stawia się prawa dorosłych ze szkodą dla
praw dziecka,
 dorośli wchodzący w bezpośrednie relacje z dzieckiem (sędziowie, prokuratorzy,
policjanci, ekipy techniczne) nie posiadają specyficznej formacji i nie znają
problematyki małoletnich,
 powolność i opieszałość działań sądowych stanowi zagrożenie dla integralności
fizycznej i psychicznej dziecka,
 stosuje się stare choć nadal obowiązujące prawa ze świadomością, że są szkodliwe dla
dziecka.
KONSEKWENCJE MALTRETOWANIA
Konsekwencje maltretowania w dzieciństwie
Jeśli jakaś osoba była w dzieciństwie maltretowana, w jej dorosłym życiu trwają
konsekwencje tamtej przemocy. Wśród skutków doświadczeń z dzieciństwa znajdują się
zazwyczaj:
 niska samoocena,
 działania cechujące się przemocą lub destrukcją,
 konflikty w małżeństwie,
 problemy w pracy,
 myśli samobójcze,
 zaburzenia w odżywianiu,
 problemy seksualne,
 kłopoty ze snem,
 depresja,
 ogólny niepokój.
Wielu dorosłych, zmagających się z podobnymi problemami, nie wie, że ich przyczyną może
być złe traktowanie, jakiego doznali w dzieciństwie. U niektórych ma miejsce blokada i nie
pamiętają oni sytuacji maltretowania; inni zaś, owszem, pamiętają je, ale nie przyjmują do
wiadomości ich istnienia ani konsekwencji, jakie wywarły one w ich życiu.
Niektóre postawy dzieci maltretowanych
Dzieci maltretowane uczą się mechanizmów przetrwania, aby chronić siebie na płaszczyźnie
emocjonalnej i fizycznej. Pytane o ten problem, mogą udzielać różnorakich odpowiedzi.
 Zaprzeczają, że doznawały maltretowania. Zmyślają, że były gdzie indziej, albo że
przydarzyło się to komuś innemu. Inne cierpią na nieświadome zablokowania, które
uniemożliwia im przypomnienie sobie tego, co się wydarzyło.
 Wycofują się, gdyż jak sądzą, uwaga poświęcana im przez dorosłych jest źródłem
maltretowania. Dzieci te uczą się, że dla ich własnego bezpieczeństwa nie należy się
wypowiadać ani w niczym się wyróżniać.
 Szukają aprobaty u innych. W tym celu starają się być doskonałe w realizacji swych
zadań i prac, pomagają innym.
 Uciekają od doznań zarówno fizycznych, jak i emocjonalnych. Usiłują być zimne i
niewrażliwe, uciekają od uczuć, aby chronić się przed bólem.
 Zachowują się źle, aby wyrazić swą złość i frustrację lub aby zwrócić na siebie uwagę,
choćby kosztem kary.
 Biorą na siebie winę za maltretowanie i myślą, że to one są winne podobnym
sytuacjom.
Postawy dorosłych, którzy byli maltretowani w dzieciństwie
Dzieci maltretowane jako dorośli mogą odtwarzać niektóre ze wskazanych powyżej
zachowań i przybierać różne postawy:
 brak zaufania – dorośli, którzy byli maltretowani w dzieciństwie mogą sądzić, że
niebezpiecznie jest ufać innym ludziom lub własnym uczuciom; może też mieć
miejsce przeciwna skrajność – będą okazywać przesadny afekt osobom, które
rzeczywiście nie zasługują na zaufanie,
 strach przed zmianami – dawny styl życia i sposób wchodzenia w relacje z innymi
uznają za „pewne”, choć tak naprawdę mogą być destruktywne,
 nadmierne zatroskanie o innych – wiele takich osób pomaga innym, pracują w
stowarzyszeniach zajmujących się pomocą społeczną; starają się dać światu miłość,
której sami nie otrzymali,
 trudności z opanowaniem stresu – w sytuacjach trudnych mogą uciekać w jedzenie,
alkohol, narkotyki, używać przemocy, a nawet maltretować dzieci,
 niska samoocena – niektórzy dorośli nadal myślą, że nie są „dobrzy”, albo że nie
potrafią wiele zdziałać, lub że maltretowanie, którego padli ofiarą w dzieciństwie,
było zasłużone.
Jednak z upływem czasu maltretowanie nadal i na różne sposoby wywiera swój zgubny
wpływ.
 depresja – wśród jej objawów są: nadmierna senność, apatia, myśli samobójcze,
 poczucie „dryfowania” – zagubienie w życiu, nieodczuwanie przyjemności, brak celu,
 relacje konfliktowe – dorośli, którzy jako dzieci byli maltretowani, mogą być
niezdolni do budowania relacji emocjonalnych; niektórzy pozwalają, aby inni znów
używali wobec nich przemocy, ponieważ przyzwyczajeni są do roli ofiary, w niej
czują się pewnie i żadnej innej nie znają; inni zamieniają się w maltretujących,
 zachowania autodestrukcyjne – dorośli, którzy myślą, że są „źli”, mogą nieświadomie
karać samych siebie, np. poprzez:
- zaburzenia w odpowiednim żywieniu (bulimia, anoreksja),
- prostytucję,
- nadużywanie alkoholu, narkotyków lub innych używek.
Inni mogą prowokować problemy w pracy i niszczyć własne możliwości awansu, a nawet
utracić pracę.
Prócz tego, dorośli maltretowani w dzieciństwie mogą napotkać problemy w wychowaniu
własnych dzieci. Dzieci maltretowane nie mają okazji obserwować prawidłowego modelu
rodzicielstwa. A w przyszłości, gdy same mają dzieci, napotykają poważne trudności.
 Nie widzą, czego mają oczekiwać od własnych dzieci w poszczególnych fazach
rozwoju, np., że dziecko w wieku 1 roku lub 2 lat powinno być przygotowane do
samodzielnego załatwiania potrzeb fizjologicznych albo że pięcioletnie dziecko myśli
już podobnie jak dorosły.
 Nie są w stanie opanować stresu, jaki towarzyszy wychowywaniu dzieci.
 Maltretują własne dzieci, ponieważ ich rodzice pokazali im, że w wychowaniu można
sobie na wiele pozwolić.
 Nie mogą poczuć się blisko swych dzieci, mimo, że bardzo tego pragną; niektórzy
rodzice, którzy byli maltretowani fizycznie lub seksualnie, boją się dotykać lub
całować swe dzieci.
Rodzice mogą wszelako przerwać cykl maltretowania, jeśli:
- zrozumieją, dlaczego zachowują się właśnie w taki sposób,
- nauczą się nowych wzorów rodzicielstwa,
-
otrzymają pomoc konieczną w wychowaniu dzieci.
Na koniec zamieszczamy niektóre rysunki dzieci z klasy I najbardziej doznających przemoc
na temat: „Przedstaw na rysunku współczesny, otaczający Cię świat”.
Literatura
 Margolis Alina „Zespół dziecka maltretowanego – diagnostyka medyczna”,
 Soriano Andres „Przemoc wobec dzieci”,
 Grochocińska
Rita „Przemoc wobec dziecka w wieku przedszkolnym
wczesnoszkolnym”,
 Mossakowska „Zespół maltretowanego dziecka”,
 Bińczycka Jadwiga „Bici biją”,
 Pacewicz Alicja „O nadużyciach seksualnych wobec dzieci”,
 Judith Lewis Herman „Przemoc – uraz psychiczny i powrót do równowagi”,
 www.psychologia.edu.pl
 www.dziecionline.pl

www.vulcan.edu.pl
i