Socjalizacja dzieci w młodszym wieku szkolnym w warunkach
advertisement
Socjalizacja Socjalizacja - jest terminem stosowanym na gruncie wielu nauk: socjologicznych, psychologicznych, antropologii, filozofii oraz niektórych nauk prakseologicznych. W tych naukach można szukać źródeł problematyki socjalizacji. W literaturze psychologicznej i socjologicznej można spotkać różne jej definicje. W większości to pojęcie odnosi się do wpływów społeczeństwa, grup ludzkich i innych ludzi na jednostkę. Zbigniew Skorny uważa, iż “ socjalizacja jest to proces oddziaływania grupy na dziecko. Prowadzi on do uspołecznienia i rozwoju osobowości". Dokonując przeglądu pojęć związanych z socjalizacją stwierdza, że “stanowi ona z jednej strony oddziaływania grupy na jednostkę zarówno grup reprezentujących określoną kulturę i odpowiadające jej pozytywne wartości społecznego postępowania, jak też grup, które posiadają normy sprzeczne z reprezentowanymi przez kulturę". W związku z powyższym wpływ socjalizacji na jednostkę jest często kwalifikowany jako pozytywny lub negatywny. Niektórzy autorzy sądzą, że socjalizacja to proces dokonujący się we wczesnym okresie życia dziecka, gdzie podstawowym środowiskiem socjalizacyjnym jest rodzina. Proces ten dokonuje się również w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym gdzie obok rodziny, ważną rolę socjalizacyjną odgrywa środowisko rówieśnicze, przedszkole i szkoła. W miarę dorastania krąg środowisk socjalizujących powiększa się, a ich rola wzrasta kosztem rodziny. F. Znaniecki określa socjalizację jako Szukasz gotowej pracy ? To pewna droga do poważnych kłopotów. Plagiat jest przestępstwem ! Nie ryzykuj ! Nie warto ! Powierz swoje sprawy profesjonalistom. 2 Jak przebiega socjalizacja “ proces wchodzenia lub wrastania w kulturę. Polega on na przyjmowaniu przez jednostkę tradycji, wzorów kulturowych wyznaczających sposób jej zachowania. Prowadzi to do ukształtowania odpowiednich nawyków, przyzwyczajeń i postaw". J. Szczepański przedstawia socjalizację jako “tę część całkowitego wpływu środowiska, która wprowadza jednostkę do udziału w życiu społecznym, uczy ją zachowania się według przyjętych wzorów, uczy ją rozumienia kultury, czyni ją zdolną do utrzymania i wykonania ról społecznych". Autor twierdzi także, że socjalizacja kształtuje nawyki, wyzwala aspiracje, daje sprawność i kwalifikacje zawodowe, umiejętności techniczne potrzebne do życia w danej cywilizacji. Socjalizacja prowadzi do konformizmu, czyli dążenia, aby zachowanie jednostki było zgodne z tym, czego grupa od niej oczekuje. B. Misztal rozumie socjalizację jako “proces, w którym osobnik ludzki wyucza się, przyswaja i integruje w strukturze swej osobowości społeczno - kulturowe elementy swego otoczenia. Dzieje się to pod wpływem zbierania doświadczeń życiowych i stykania się ze znaczącymi czynnikami społecznymi w trakcie całego jednostkowego życia. Przez te procesy socjalizacyjne jednostka adoptuje się do swego społecznego otoczenia, w którym przyszło jej żyć". Podobnie uważa T. Parsons, iż „socjalizacja to rozwój zobowiązań i zdolności, które są istotnymi przesłankami pełnienia przez nią w przyszłości ról społecznych". Uzupełnieniem tych stanowisk może być sformułowanie R. Hilla. Mówi on, iż „socjalizacja jest określana jako proces uczenia się, poprzez który jednostka jest przygotowana do sprostania wymaganiom, które społeczeństwo stawia jej zachowaniu w różnorodnych społecznych sytuacjach". Jednym z podstawowych mechanizmów procesu socjalizacji jest włączenie jednostki w system ról społecznych. Pełnienie roli społecznej przejawia się w podejmowaniu i realizowaniu zadań z nią związanych. W każdej kulturze kształtuje się, bowiem swoisty dla mej układ ról zależny od płci, wieku i pozycji społecznej. Wielu socjologów w analizach procesów socjalizacji wyróżnia dwie fazy: socjalizację pierwotną i socjalizację wtórną. Pierwsza z nich obejmuje okres dzieciństwa. Proces socjalizacji zachodzi na drodze naśladownictwa, identyfikacji, wychowania. Pod wpływem interakcji z innymi ludźmi dziecko uczy się wzorów zachowań, wartościowania, oceniania. Rezultatem tego jest zmiana stosunku do samego siebie. Tworzy swój obraz będący podstawą jego osobowości, a zarazem kształtują się w umyśle obrazy innych osób. Warunkiem interakcji jest wzajemna komunikacja za pomocą języka i znaków. Na znaczenie kontaktów społecznych w procesie socjalizacji wskazuje C.Kluckhohn i W.A.M. Murray. Ich zdaniem w wyniku socjalizacji jednostka staje się: 3 Jak przebiega socjalizacja “[...] zdolna do nawiązywania zadowalających stosunków interpersonalnych w obrębie legalnego i konwencjonalnego modelu społeczeństwa. Kiedy dziecko zaczyna zachowywać się w sposób oczekiwany, możliwy do przewidzenia, weszło już ono na drogę wiodącą do socjalizacji" Socjalizacja wtórna dokonuje się w wieku dorosłym przez samą siebie. Zdaniem J. Turowskiego “socjalizacja wtórna polega na uczeniu się przez jednostkę ról rodzinnych, zawodowych, ról pełnionych w różnych grupach społecznych lub instytucjach, takich jak szkoła, małżeństwo i rodzina, wojsko, klasztor, partia polityczna itp". Wielu badaczy za najważniejsze zadanie socjalizacji uważa kształtowanie osobowości. Jak podaje K. Przecławski socjalizacja to: “[...] proces zmian zachodzących w jednostce pod wpływem środowiska społeczno kulturowego, polegający na rozwoju osobowości w kierunku społecznie pożądanym" Według M. Przetacznikowej socjalizacja polega na: “przechodzeniu od czynności indywidualnych do zespołowych, wykonywanych wspólnie przez grupę jednostek". Przedstawiciele psychoanalizy wskazują na funkcję norm w procesie socjalizacji. Z. Freud w swej koncepcji wyróżnia trzy warstwy osobowości: id, ego i super ego. Socjalizacje można uznać za proces kształtowania się super ego, który zachodzi w wyniku nacisku otoczenia. Tworzy się normy i nakazy pełniące funkcje wewnętrznego regulatora zachowania się. Dzięki internalizacji, polegającej na poznaniu ich i aprobowaniu, traktowane są jako własne. Inna orientacja socjologiczna interesuje się w mniejszym stopniu cechami, które nabywa jednostka w procesie socjalizacji, podkreśla zaś, jak istnieje ona społecznie. Problem ten podejmuje J. Modrzewski definiując socjalizację jako: “proces wyznaczający dany typ społecznego uczestnictwa w danym układzie społecznym, jako proces umożliwiający jednostce zaistnienie społeczne jak i możliwość stawania się i bycia istotą społeczną przeżywającą swoje biologiczne życie". .........Zdaniem A. Kłoskowskiej “zjawisko socjalizacji ma miejsce w obrębie określonych grup społecznych, tam też dokonuje się przekazywanie ustalonych sposobów zachowania, norm i modeli oraz pewnego zasobu wiedzy odnoszącej się do otaczającej rzeczywistości" Stanisław Kowalski wyraża pogląd, że: “wchodzenie jednostki w kulturę i kształtowanie jej osobowości społecznej to dwa aspekty tego samego procesu, zaczynającego się u małego dziecka od przyswajania sobie zachowań zgodnych z elementarnymi wymogami kultury i tworzenia odpowiadających 4 Jak przebiega socjalizacja im postaw osobowości i stopniowo przenoszonego na coraz bardziej złożone płaszczyzny cywilizacji i struktury osobowości”. Socjalizacja jest procesem dynamicznym, manifestującym się wchodzeniem w coraz to nowe role i grupy społeczne. Mechanizm uspołeczniania pozwala na rozwijanie inwencji twórczej w procesie wchodzenia w społeczeństwo. Proces socjalizacji dokonuje się pod wpływem środowiska, które modeluje ten proces. W odniesieniu do rozmaitych jednostek manifestuje się on zróżnicowanymi efektami uspołecznienia, które zależy od wielu czynników. Zalicza się do nich m. in.: 1. warunki i cechy życia rodzinnego, 2. warunki środowiska sąsiedzkiego, 3. warunki lokalne, 4. warunki uczestnictwa dziecka w grupach pozarodzinnych, 5. instytucjonalne i pozainstytucjonalne formy uczestnictwa jednostki w procesie rozwoju. Istota procesu socjalizacji polega na tym, że jednostka uspołeczniona uczestniczy w rozmaitych grupach społecznych. Jedne z nich wzmacniają wartości społeczne ( np. rodzina, szkoła), inne je osłabiają. Pierwsze są czynnikiem asocjacji, drugie - dysocjacji. O przebiegu uspołecznienia decyduje przede wszystkim wczesna socjalizacja rodzinna, zwłaszcza to, w jakim stopniu dziecko zidentyfikowało się z rodziną jako reprezentantką ogólnej kultury, a tym samym - z szerszym społeczeństwem. We współczesnym społeczeństwie, w procesie uspołecznienia doniosłe znaczenie ma wychowanie i kształcenie w szkole. Nadaje ono kierunek, a także uzupełnia “naturalny proces socjalizacji". Dzięki przyswojeniu wiedzy, zdolności oceny i działaniu jednostka funkcjonuje w środowisku w sposób społecznie akceptowany, wpływa to na środowisko, a dzięki kontaktom z otoczeniem - przekształca się, co prowadzi do rozwoju jej osobowości. Proces socjalizacji wyznaczany jest przez wiele czynników. Niezależnie od tego, czy dziecko pochodzi z rodziny standardowej (np. rodziny normalnej), czy też z niestandardowej (np. rodziny rozbitej) proces jego dalszego uspołecznienia podejmuje najpierw przedszkole, stanowiące okres przejściowy od uczenia się spontanicznego do uczenia się relatywnego oraz będące ważnym etapem rozwoju stosunków interpersonalnych, a następnie szkoła, w której dziecko zaczyna pełnić rolę ucznia. Proces uspołecznienia dziecka rozpoczyna się w rodzinie. Od tego, w jakim stopniu dziecko potrafi zidentyfikować się z rodziną reprezentującą ogólną kulturę, a tym samym szersze społeczeństwo, zależą dalsze fazy jego uspołecznienia. W rodzinie zdobywa ono umiejętności współżycia, nawiązuje pierwsze interakcje, a jeśli posiada rodzeństwo - kontakty interpersonalne są zróżnicowane i dobrze przygotowują do wejścia w szersze społeczeństwo. Dziecko dobrze przygotowane w rodzinie łatwo poddaje się jej kierownictwu i w sytuacjach konfliktowych szuka w niej oparcia; łatwiej też asymiluje się w szkole. Dalsze uspołecznienie odbywa się w pierwszej zorganizowanej grupie, jaką jest przedszkole, a następnie rozbudowuje się w młodszym wieku szkolnym, który stanowi kolejny etap na drodze socjalizacji jednostki. Młodszy wiek szkolny charakteryzuje się rozbudowaniem układu relacji społecznych. Przejście dziecka do szkoły to równocześnie zajęcie przez nie pozycji w nowych 5 Jak przebiega socjalizacja grupach społecznych, najpierw w klasie szkolnej, a następnie w grupach koleżeńskich i organizacjach uczniowskich. Rozpoczęcie nauki szkolnej przyczynia się do znacznej intensyfikacji rozwoju. Zmieniają się obiektywne warunki, w których dziecko żyje i rozwija się. Zmiany te zachodzą już w środowisku rodzinnym w jego prospołecznych postawach wobec społeczeństwa i otaczającej go rzeczywistości. Z chwilą, gdy dziecko podejmuje obowiązki szkolne powinna zachodzić zmiana w stosunku rodziców do niego. Ważne jest, by oprócz zwiększonych obowiązków w stosunku do dziecka, rodzice uwzględnili coraz większe prawo do samodzielności w działaniu, stwarzali warunki do działań, za które ponosi odpowiedzialność. Środowisko rodzinne ma duży wpływ na uspołecznienie dziecka. Jednak z chwilą podjęcia nauki znaczącą rolę w socjalizacji dziecka odgrywa szkoła. Następuje duża zmiana w jego dotychczasowym życiu. Dziecko wchodzi w zakres obowiązków i zadań oraz związanej z nimi odpowiedzialności. Rozpoczynając naukę w szkole staje się uczniem. Zdaniem Z. Skornego: “społeczna rola ucznia łączy się z wykonywaniem przezeń różnorodnych czynności wymagających współdziałania w ramach kontaktów społecznych nawiązywanych podczas pobytu w szkole". Dzięki zbiorowej nauce w klasie uczeń przebywa w środowisku jednostek, odbywających razem z nim wspólne prace nad własnym kształceniem się, poznaje wartości tej pracy dla siebie i dla społeczeństwa, uczy się nie tylko od nauczyciela i z podręczników, ale też na wynikach osiąganych przez innych uczących się, na ich wzorach i błędach. Dzięki nauce i obcowaniu z kolegami, pochodzącymi z różnych środowisk społecznych i żyjących w odmiennych warunkach, poznaje różne środowiska i różne stosunki międzyludzkie oraz rozszerza swoje rozumienie życia w społeczeństwie. Według M. Plecowej “grupa, do której wchodzi stając się uczniem, stanowi źródło jego przeżyć społecznych i moralnych, w niej jednostka nabiera poczucia odpowiedzialności za swoje postępki i za całość grupy. Tu uczy się potępiać przemoc, a uznawać prawo, tu uświadamia sobie swoją wartość". Od chwili przyjścia do szkoły dziecko musi wykonywać prace przewidziane przez program szkolny, stosować się do regulaminu ucznia, dobrze opanować przewidziane przez program wiadomości i umiejętności. Realizacja programu nauczania przyczynia się do wszechstronnego rozwoju osobowości ucznia. “Stopniowe nabywanie przez, ucznia coraz większej sprawności w posługiwaniu się językiem ojczystym ułatwia naukę innych przedmiotów, wpływa na rozwój umysłowy, umożliwia coraz pełniejsze poznawanie rzeczywistości, uczestniczenie w życiu społecznym, przyswajanie zdobyczy kultury i techniki. Opanowanie języka ojczystego, techniki czytania i pisania umożliwia dziecku czynny udział w społecznym i kulturalnym życiu narodu". W szkole uczy się współzawodnictwa, które w nauce staje się motywem do intensywnej pracy, doskonali sprawności i umiejętności oraz wytwarza pożądane nawyki. Jednak mimo aktywizacji, współzawodnictwo może mieć ujemny wpływ na przebieg procesu socjalizacji. Rodzi się rywalizacja objawiająca się zarozumiałością, lekceważącym stosunkiem do kolegów i koleżanek wykazujących słabsze zdolności. Tak, więc modelowanie współzawodnictwa wymaga odpowiedniej kontroli wychowawcy. 6 Jak przebiega socjalizacja Innym czynnikiem determinującym proces socjalizacji dziecka jest osobowość nauczyciela. Według Z. Skórnego: “oddziaływanie osobowości nauczyciela zaczyna się szczególnie wyraźnie w pierwszych latach nauki szkolnej". Na tym szczeblu nauczania jest on zazwyczaj dużym autorytetem. Jego postawy, ujawnione wzory zachowań, sądy, opinie wpływają na ukształtowanie się atmosfery współpracy i współdziałania. Wpływ na postępowanie uczniów wywiera także postępowanie oceniające nauczyciela. Pozytywnie na socjalizację wpływa demokratyczny styl kierowania klasą. Autokratyczny sposób pracy hamuje aktywność, samodzielność i inicjatywę uczniów, a równocześnie wytwarza postawy niechęci wobec nauczyciela oraz stawianych przez niego zadań. Dzieci rozpoczynające naukę szkolną tworzą początkowo zbiór nieznanych sobie jednostek, między którymi brak jest więzi. Dopiero poprzez uczestnictwo w życiu klasy szkolnej nawiązuje pierwsze kontakty koleżeńskie. Powstają wówczas wzajemne sympatie i antypatie, stosunki zwierzchności i podporządkowania. Prowadzi to do ukształtowania się poczucia przynależności do klasy oraz wytworzenia norm grupowych regulujących zachowanie uczniów. Jan Woskowski wyróżnia następujące typy stosunków społecznych w klasie i szkole: “1. Stosunki między poszczególnymi członkami zbiorowości. Mogą one przybierać charakter stosunków: a) rzeczowych - np. stosunki zawiązujące się i trwające w okresie wykonywania pewnych prac, b) koleżeńskich - powstających na gruncie przynależności do tej samej klasy, c) przyjacielskich - silniej niż poprzednie łączących emocjonalnie partnerów życzliwych stosunków osobistych. 2. Stosunki międzygrupowe. Stosunki między istniejącymi tam i działającymi grupami, między grupami nieformalnymi oraz między obu tymi rodzajami grup. 3. Stosunki jednostki z grupą mogące przybierać formę stosunków: a) między jednostką a grupą, b) między grupą a jednostką. Znajomość tych stosunków pozwala na wyznaczenie sposobów i środków działania zmierzających do przekształcenia zróżnicowanej wewnętrznie i często skłóconej klasy w skonsolidowany zespół" “Dziecko w młodszym wieku szkolnym nawiązuje kontakty społeczne z rówieśnikami nie tylko podczas zajęć lekcyjnych, lecz także podczas czynności zabawowych. W tym wieku dominują zabawy i gry zespołowe z podziałem na role i funkcje. W trakcie ich trwania relacje interpersonalne nawiązywane są na ogół łatwo i spontanicznie. Rozwój kontaktów społecznych przyczynia się do opanowania różnego rodzaju umiejętności społecznych związanych z nawiązywaniem i podtrzymywaniem kontaktów z innymi, ze współdziałaniem oraz osiąganiem coraz wyższego stopnia trafności spostrzegania 7 Jak przebiega socjalizacja społecznego, uwzględniania we własnych działaniach punktu widzenia drugiej osoby. Doprowadza to do powstania w dziecku dążenia do niezależności społecznej od innych ludzi” ........Podczas zabawy rodzi się rywalizacja między uczestniczącymi w zabawie. W walce o pierwszeństwo może dochodzić do powstania konfliktów, różnych antagonizmów. Ważne jest, by zapewniała ona zasady “uczciwej gry", aby nie prowadziła do występowania fałszerstw i oszustw mających zapewnić uzyskanie zwycięstwa. Tak, więc w wieku wczesnoszkolnym dzieci najchętniej tworzą grupy, do których dobierają się na zasadzie wspólnych zainteresowań i upodobań. Poprzez doświadczenia zdobyte w grupie rówieśniczej dzieci uczą się postaw społecznych, przeżywają satysfakcję płynącą z przyjaźni z rówieśnikami. Istnieją również destruktywne czynniki wpływające na proces uspołecznienia jednostki w wieku „młodszoszkolnym”. Można do nich zaliczyć: skargi na kolegów, wpływające na wytworzenie się konfliktów, postaw wrogości, niechęci, podejrzliwości. Podsumowując powyższe rozważania należy podkreślić fakt, iż uspołecznienie jest procesem dynamicznym. Rozszerza się zakres relacji, jakie nawiązuje dziecko w swoim otoczeniu społecznym. Wiek ten charakteryzuje działania w grupie rówieśniczej. Sądzę, że daje to dziecku orientację w stosunkach społecznych, kształtuje społeczną motywację działania. Zajmując określoną pozycję w grupie, w zespole oraz współdziałając w nich dziecko opanowuje podstawowe zasady i uczy się zgodnie z nimi działać. Duży wpływ na socjalizację dziecka w wieku „młodszoszkolnym” wywiera tryb życia rodzinnego, jego atmosfera, postawy i przekonania, zamierzone oddziaływania nauczycieli na terenie klasy i szkoły oraz swobodne obcowanie z grupami rówieśniczymi. Szkoła obok rodziny jest podstawową grupą społeczną, przygotowującą i wprowadzającą młode pokolenie w życie społeczne. Od siódmego roku życia dziecko nie przestaje należeć do rodziny, spełniającej wobec niego funkcje socjalizacyjne, wkracza do zupełnie odmiennego środowiska, jakim jest środowisko szkolne. Zdaniem J. Szczepańskiego “szkoła jest instytucją główną, zaliczaną do instytucji wychowawczej i kulturalnej, czyli tych wszystkich, które istnieją do utrzymania, rozwijania dziedzictwa kulturowego zbiorowości dla socjalizacji i wychowania młodego pokolenia, dla przekazania mu dziedzictwa kulturowego i kształcenia go na obywateli". Rozpoczynając naukę szkolną dziecko wkracza do innego niż rodzina układu społecznego, jakim jest szkoła, zajmująca znaczące miejsce wśród układów czynników socjalizujących jednostkę, a mających charakter instytucjonalny. T. Gołaszewski systemem społecznym nazywa układ różnorodnych ról tworzących wewnętrznie powiązaną całość; owe role społeczne zachodzą na siebie wzajemnie, lecz w ramach systemu są one powiązane w sposób współzależny i podporządkowany realizacji określonych wartości jako całości. W. Okoń uważa, że “szkoła to instytucja oświatowe - wychowawcza zajmująca się kształceniem i wychowaniem dzieci, młodzieży i dorosłych, stosownie do przyjętych w danym społeczeństwie celów i zadań oraz koncepcji oświatowo - wychowawczych i programów; 8 Jak przebiega socjalizacja osiąganiu tych celów służy odpowiednio wykształcona kadra pedagogiczna, nadzór oświatowy, baza lokalowa i wyposażenie oraz zabezpieczenie budżetowe ze skarbu państwa, samorządów lokalnych lub innych źródeł". Według J. Woskowskiego “szkoła jest jedną z instytucji systemu oświatowo - wychowawczego, rozumianego jako zespół wszystkich typów instytucji zaspokajających potrzeby w tym zakresie tak jednostek, jak i zbiorowości w określonym kraju i czasie". Tak wiec szkoła, która dobrze spełnia swoje zadania, jest układem społecznym mającym z teoretycznego punktu widzenia duży autorytet. Jako instytucja wywierająca istotny wpływ na przebieg socjalizacji powinna oferować uniwersalne wartości, umożliwiać uzyskanie podstaw wiedzy wraz ze sprawnościami niezbędnymi do pomyślnego funkcjonowania jednostki w świecie idei, ludzi, przyrody i rzeczy, nade wszystko zaś powinna stwarzać szansę samorealizacji, nieskrępowanego rozwoju osobowości, osiągania indywidualnych celów życiowych. D. Wójcik twierdzi, że szkoła pełni trzy zadania: 1.działalność dydaktyczną polegającą na dostarczaniu wiedzy, kształceniu uzdolnień i zainteresowali; 2. działalność wychowawczą obejmującą przekazywanie uczniom obowiązujących w społeczeństwie norm i wartości, kształtowanie umiejętności współdziałania z innymi ludźmi; 3. działalność opiekuńcza, polegająca na zabezpieczeniu prawidłowego rozwoju fizycznego i bezpieczeństwa dziecka, organizowaniu i kierowaniu jego czasem wolnym od nauki. Wszechstronne funkcjonowanie szkoły polega na organizowaniu życia i działalności uczniów. Wprowadzaniu ich w bogate i różnorodne sytuacje życiowe, umiejętności konstruktywnego w nich działania, dostarczania jednostce niezbędnych i wartościowych z wychowawczego punktu widzenia przeżyć i doświadczeń. Według S. Kowalskiego szkoła ma za zadanie przygotować dziecko do dorosłego życia, by stało się człowiekiem dorosłym, zdolnym do uczestnictwa w życiu grupy społecznej, do której należy. Aby to osiągnąć musi być jednolicie kierowane pod każdym względem, szczególnie zaś wychowawczym. Szkoła wpływając na socjalizację jednostki przygotowuje uczniów do życia w zespole zarówno klasowym jak i szkolnym. Zdaniem H. Smarzyńskiego “dokonuje się to przez następujące czynniki socjologiczne: 1. przywództwo - władza, 2. więź zewnętrzna, 3. więź wewnętrzna - psychiczna, 4. wspólne działanie.” Tą władzą przywódczą w szkole jest dyrektor szkoły, wychowawcy w klasach, a na lekcjach nauczyciele. Więzią zewnętrzną jest dla uczniów i nauczycieli budynek szkolny, sale, boisko 9 Jak przebiega socjalizacja szkolne, aula, itp. Więź wewnętrzną stanowią przeżycia uczniów na lekcjach, przyswajane idee, światopogląd naukowy, ukształtowanie pojęcia prawdy, dobra, piękna, zasady - normy moralne postępowania. Na rozwój więzi wewnętrznej - psychicznej uczniów w szkole mają też wpływ organizowane akademie, wycieczki, organizacje szkolne. Czwartym czynnikiem jest wspólne działanie, wspólne czyny, wspólne wykonywanie zaplanowanej pracy, wspólne wypełnianie obowiązków szkolnych przez dany zespół uczniowski. Efektywność uspołecznienia klasy szkolnej uwarunkowana jest prawidłowym funkcjonowaniem podstawowych czynników społecznych wpływających na tworzenie się i doskonalenie grup klasowych uczniów, na co mogą mieć wpływ wychowawcy klas i nauczyciele przygotowani socjologicznie do tej pracy. Z kolei dyrektor szkoły i jego współpracownicy dokonują integracji wszystkich klas szkolnych w zespół ogólnoszkolny, który jest miniaturą społeczeństwa. Zastanawiając się nad problemem, co decyduje o właściwej socjalizacji dzieci w młodszym wieku szkolnym; czy szkoła jako instytucja społeczna zapewnia dynamiczność procesu wychowania, uspołeczniania, można za R. Miller przytoczyć, że “w szkole trzeba widzieć instytucję, która sama jest elementem rozwoju społecznego, z niego wynika i jemu służy". W młodszym wieku szkolnym dzieci najchętniej tworzą grupy, które według R. Wroczyńskiego “stanowią naturalną formę życia dziecka, wyrażają ich dążenia do działania i samodzielności. Są to grupy samodzielne, powstają w rezultacie spontanicznej aktywności zabawowej oraz samodzielnego rozwijania dążeń i celów". W grupach dzieci zdobywaj ą kompetencje zgodnego współżycia z rówieśnikami, kształtują postawy i wzory zachowań społecznie akceptowanych. Poprzez doświadczenia zdobyte w grupie rówieśniczej dzieci uczą się postaw społecznych, przeżywają satysfakcję płynącą z przyjaźni z rówieśnikami. Z drugiej jednak strony, proces socjalizacji w grupach rówieśniczych może być przyczyną działań społecznie nagannych i kształtowania cech niestandardowych przejawiających się, np.: w paleniu papierosów czy piciu alkoholu. Zatem, uczestnictwo jednostek w grupach rówieśniczych jest konieczne w procesie socjalizacji dziecka w młodszym wieku szkolnym. Dzięki przekazywanym przekonaniom, postawom, zachowaniom, zaspakajaniu podstawowych potrzeb, dziedzictwa kulturowego grup rówieśniczych są miejscem, w którym jednostka uczestnicząc, jest jednocześnie uspołeczniana. Dziecko, wchodząc w szkolny system społeczny, pełniąc rolę ucznia, jest przygotowane do dalszych szczebli nauki, do życia w innych zbiorowościach. Zatem funkcja socjalizacyjna szkoły powinna wpływać na przygotowanie jednostki do bycia samodzielnym, np.: w nauce, później w pracy. Reasumując powyższe rozważania należy podkreślić, że socjalizacja w młodszym wieku szkolnym stanowi jeden z najważniejszych problemów w systemie wychowania i nauczania. To, jak uspołecznione będzie dziecko choćby przez szkołę, wpłynie na jego funkcjonowanie w społeczeństwie. Jest to proces długotrwały i zależy od wielu czynników, z którymi styka się 10 Jak przebiega socjalizacja jednostka w ciągu całego życia i na wielu płaszczyznach swojego funkcjonowania w grupie społecznej. Zależy to również od wpływów na proces socjalizacji grup rówieśniczych, które jako układ społeczno - kulturowy decydując rozwoju społecznym jednostki Rodzina stanowi najstarszą i najbardziej trwałą formę współżycia ludzi. Występuje we wszystkich społeczeństwach i formacjach społecznych. Jako jedna z najbardziej naturalnych form więzi międzyludzkich stanowi wytwór długiej ewolucji społecznej gatunku homo - sapiens. Już Arystoteles najwszechstronniejszy uczony starożytny uważał, że “rodzina jest narzędziem uspołeczniania jednostek, przygotowuje do życia w społeczeństwie". August Comte twierdził, iż rodzina stanowi najważniejszą, podstawową grupę społeczną. W XIX wiecznej socjologii badaniami nad rodziną zajmował się francuski socjolog Le Play. Wśród ewolucjonistów i naturalistów szczególną rolę w zakresie badań nad rodziną odegrał L.H. Morgan. W drugim okresie rozwoju badań socjologicznych nad rodziną wyodrębniła się socjologiczna subdyscyplina - socjologia rodziny. Intensywnie rozwijają się badania wewnętrznych stosunków rodziny. Polska socjologia ma bogate tradycje w dziedzinie badań nad rodziną. Po 1956 roku nastąpił żywy rozwój socjologii polskiej, tym również i badań nad rodziną. Dla rozwoju powojennych badań nad rodziną w Polsce istotne znaczenie miała publikacja i organizatorska działalność A. Kłoskowskiej. Obecnie socjologią rodziny zajmują się w Polsce trzy ośrodki socjologiczne: 1. warszawski (J.Piotrowski, D.Markowska, B.Łobodzińska, J.Komorowska) 2. katowicko - krakowski (W.Mrozek, F.Adamski, R.Siemieńska, N.Chmiclnicki) 3. poznański (Z.Tyszka, Michalska, Woźniak) Socjologia zna wiele definicji rodziny. Sformułowanie zadawalającej definicji tej grupy utrudnione jest jednak pewnymi cechami rodziny zmiennymi w różnych warunkach historycznych i kulturowych. Socjologowie wskazują na niektóre cechy rodziny występujące powszechnie, jakkolwiek znaczenie poszczególnych z nich i formy, w jakich się przejawiają, mogą się różnić. J.Woskowski wyróżnia następujące cechy: l . rodzina stanowi typ społecznie uznanego, trwałego współżycia, 2. obejmuj e określoną instytucjonalnie formę małżeństwa, 3. jej członkowie dają się określić poprzez właściwy dla rodziny system nomenklatury wyrażający stosunki pokrewieństwa, 4. stanowi swoistą jednostkę gospodarczą, 5. członkowie j ej mieszkaj ą zazwyczaj wspólnie”. Najogólniejsza charakterystyka rodziny - jako grupy społecznej złożonej osób powiązanych ze sobą więzią pokrewieństwa, małżeństwa, a niekiedy powinowactwa i zazwyczaj mieszkających razem -nawiązuje do jej funkcji. Funkcje te decydują o szczególnie dużym znaczeniu rodziny dla życia społecznego. J.J.Wiatr wymienia następujące funkcje spełniane powszechnie przez rodzinę: 11 Jak przebiega socjalizacja l . Utrzymuje ciągłość biologiczną społeczeństwa. 2. Reguluj e stosunki seksualne osób będących małżonkami i stwarza warunki do ustabilizowanego życia seksualnego. 3. Zapewnia materialne możliwości utrzymania i wychowania dzieci. 4. Jest instytucją regulującą stosunki pokrewieństwa, a więc i dziedziczenia. 5. W społeczeństwach klasowych wyznacza wstępną pozycję społeczną swych członków. 6. Odgrywa zasadniczą rolę w procesie socjalizacji jednostki, to jest w procesie wpajania jej podstawowych przyzwyczajeń, norm i umiejętności, bez których jej udział w życiu społeczeństwa byłby niemożliwy.” Według Z.Zaborowskiego “rodzina jest grupą naturalną opartą na związkach krwi, małżeństwa lub adopcji". Zdaniem F.Adamskiego: “rodzina to grupa społeczna wedle, której rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym, aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję społeczną i rodzinną". ......... Dziecko ze względu na swoją biologiczną i psychiczną niedojrzałość zdane jest na dorosłych, jest od nich całkowicie zależne. Dzięki wytwarzającym się więziom uczuciowym między jednostką a rodziną następuje socjalizacja dziecka. Zdaniem W.D. Wall “pierwszym i pod wieloma względami najbardziej kształtującym rozwój dziecka środowiskiem jest dom rodzinny. Właśnie rodzina a nie szkoła może wiele osiągnąć w zakresie wychowania dziecka". Zależne jest to jednak od zróżnicowania istniejącej w niej więzi społecznej. Pod tym względem S. Kowalski wyróżnia następujące typy rodzin: „Są to: 1. rodzina normalna, oparta na więzi biologicznej między rodzicami i wszystkimi dziećmi, odznaczająca się sympatyczną atmosferą współżycia, spójnością wzajemnych stosunków dzięki ich ukierunkowaniu na zaspokojenie potrzeb i aspiracji wszystkich jej członków, w szczególności na wychowanie i wykształcenie dzieci, dążąca do likwidacji pojawiających się konfliktów między członkami itp.; 2. rodzina rozbita wskutek trwałej nieobecności jednego z rodziców, z dalszym zróżnicowaniem jej na typy podrzędne według przyczyn tego rozbicia (śmierć, dezercja, separacja, rozwód), z których każdy implikuje swoiste trudności i problemy wychowawcze; 12 Jak przebiega socjalizacja 3. rodzina zreorganizowana przez zawarcie po jej rozbiciu drugiego lub jeszcze następnego małżeństwa, stanowiąca skomplikowany układ stosunków społecznych między “naturalnymi" i przybranymi rodzicami a dziećmi oraz problem “ojczyma" czy “macochy"; 4. rodzina zdezorganizowana, w której panują stosunki konfliktowe, zaburzające proces uspołecznienia; 5. rodzina zdemoralizowana, pozostająca w kolizji z prawem czy zasadami współżycia w szerszym środowisku - choć często solidarna w stosunkach wewnętrznych, połączona więzią uczuciową podobnie jak rodzina normalna - będąca głównym źródłem deprawacji dziecka; 6. rodzina zastępcza, oparta na więzi współżycia i funkcji opiekuńczo wychowawczej w stosunku do dzieci, przy świadomości braku więzi biologicznej z nimi". Rodzina jest naturalnym środowiskiem życia dziecka i oddziałuje na nie socjalizująco ( uspołeczniająco ), stwarzając warunki sprzyjające rozwojowi lub hamujące go. Niezależnie od tego, jak funkcjonuje, czy jest środowiskiem zdrowym i wartościowym moralnie, czy też przejawia wyraźnie cechy patologii - w każdym przypadku kształtuje jego osobowość, postawę społeczną, wyznacza koleje losu. “Proces rodzinnej socjalizacji dokonuje się głównie przez: - przykład i naśladownictwo, - system nakazów i zakazów, - działalność inspirującą ze strony osób socjalizujących, pobudzającą odpowiednio ukierunkowaną aktywność dziecka lub osoby dorosłej. - system kontroli społecznej (nagradzanie, karanie)”. Przedstawione płaszczyzny, w których dokonuje się socjalizacja jednostki w rodzinie i przez rodzinę, nic ograniczają procesu uspołecznienia. Zachodzi dwustronna interakcja - uczestniczy w niej nie tylko socjalizująca rodzina, ale i jednostka. Rodzina socjalizuje jednostkę poprzez włączenie jej w system ról społecznych. To rodzina jest szkołą życia społecznego, terenem zdobywania umiejętności w zakresie nawiązywania kontaktów z innymi. Jednocześnie dostarcza wzory stosunków międzyludzkich. Sposób odnoszenia się do otoczenia w społecznych kontaktach dziecka, jest wiernym odzwierciedleniem wzorów dostarczanych przez ich rodziców. Dziecko przyjmuje od rodziców także pewien system norm postępowania, a więc świadomość, jakie cechy są dobre i oczekiwane, a jakie złe i niepożądane. „W warunkach życia rodzinnego dziecko może zostać wdrożone do przestrzegania bardzo różnorodnych norm, zarówno wartościowych jak i bezwartościowych. Wiele norm, które wdraża rodzina, ma charakter społeczny, np.: normy pomagania innym, uprzejmości, okazywania współczucia w bólu” „Wpływ rodziców na proces uspołecznienia dziecka następuje także poprzez fakt, że regulują oni układ wewnętrznych stosunków między dzieckiem a pozostałymi domownikami. W ten sposób ustala się pewna pozycja w rodzinie. Jednym z czynników wyznaczających przebieg procesu socjalizacji dziecka są postawy prospołeczne występujące w domu rodzinnym. Należy do nich postawa wzajemnej życzliwości przejawiana zarówno przez członków rodziny, jak też wobec 13 Jak przebiega socjalizacja innych osób. Tylko rodzina żyjąca w harmonijnej zgodzie i miłości, świadoma obowiązków wobec siebie i potomstwa może zapewnić dziecku wszechstronny rozwój emocjonalny, uczuciowy, społeczny oraz poczucie bezpieczeństwa, niezbędne dla aktywnego rozwoju jego osobowości. Rodzina jest tym środowiskiem wychowawczym, „w którym dziecko powinno uczyć się pięknej, a zarazem trudnej sztuki życia wśród innych i dla innych.” Natomiast rodzice, podkreśla H. Muszyński, „dążąc do tego, aby świat był lepszy dla ich dzieci winni uczyć wszystko, aby i one były lepsze dla świata”. Na funkcjonowanie rodziny w zakresie socjalizacji istotny wpływ ma poziom i sposób pełnienia przez niego funkcji kulturowej. Selekcjonowanie przez rodziny dopływu bodźców kulturowych z zewnątrz, ich ocena, wartościowanie, stopień rozumienia wpływa na kierunek i zakres rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i ogólnokulturowego członka rodziny. To selekcjonowanie czynników kulturowych, jak wykazują badania empiryczne, pozostaje w wyraźnym związku z poziomem wykształcenia rodziców i typem społeczności lokalnej. Im wyższe wykształcenie rodziców, tym dopływ treści kulturowych jest bardziej zróżnicowany i ma wyższy standard. Nie bez znaczenia w procesie socjalizacji jest też struktura rodziny jako układu społecznych czynników uspołecznienia jednostki. Odzwierciedla ona życie rodziny jako grupy społecznej. Zdaniem Z.Tyszki struktura rodziny to „liczba i jakość członków (...), układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów” Wielkość rodziny znacznie determinuje możliwość i warunki wychowawcze jednostki. W rodzinach małodzietnych więź uczuciowa jednostki z rodzicem rozluźnia się znacznie później niż w rodzinie wielodzietnej. Inaczej też wygląda sytuacja materialna rodzin wielodzietnych, potrzeby jednostki są zaspokajane w znacznie mniejszym stopniu niż w rodzinach małodzietnych. Dzieci w rodzinach wielodzietnych stają się szybciej samodzielne i szybciej osiągają dojrzałość emocjonalną. E. Hurlock uważa, „że wynika to przede wszystkim stąd, że w tych rodzinach rodzice nie otaczają dzieci przesadną opieką i kontrolą, pozostawiają im więcej swobody i niezależności, nie czynią z dziecka centrum zainteresowania rodzinnego” Bardzo istotny wpływ na rozwój osobowości i uspołecznienie dziecka wywierają panujące w grupie społecznej - jaką jest rodzina - stosunki emocjonalne. Jednostka jest bardzo silnie związana emocjonalnie z członkami rodziny, szczególnie z rodzicami. W trakcie wzajemnych interakcji dziecko, poprzez naśladownictwo, przyswaja sobie formy zachowań i później odtwarza je w określonych sytuacjach społecznych. Klimat emocjonalny w rodzinie sprzyja lub zakłóca procesy socjalizacji. Wzajemne postawy rodziców wobec siebie, wyrażające się w codziennych zachowaniach, maj ą znaczący wpływ na socjalizację dziecka. 14 Jak przebiega socjalizacja Stwierdzono, że zgodne współżycie małżonków wpływa socjalizacyjnie na dzieci, natomiast sytuacje konfliktowe między rodzicami powodują zaburzenia w procesach uspołecznienia. Niezależnie od tego, w jakiej rodzinie dziecko żyje, każde potrzebuje dowodów uczucia ze strony rodziców i pozostałych członków rodziny. Chce być doceniane, zauważane, chce czuć się potrzebne. Coraz częściej obserwuje się we współczesnych rodzinach przekształcanie się socjalizacji naturalnej w ukierunkowaną., planową. Podstawowym warunkiem ukierunkowania procesu socjalizacji w rodzinie jest świadomość celu, do którego rodzina zmierza. Ważny jest też klimat towarzyszący preferowaniu w rodzinie określonych wartości, gdyż wartości uznawane przez rodziców w dużym stopniu decydują o aspiracjach w stosunku do własnych dzieci oraz ich przyszłości. Cechy rodziny, jej funkcje i struktura pozostają ze sobą w ścisłej korelacji. Podsumowując można stwierdzić, że wpływ rodziny na socjalizację dziecka przejawia się poprzez realizację określonych norm, ról, pozycji, stosunków i potrzeb społecznych. Jak podkreśliłam, pierwszym środowiskiem społecznym socjalizującym jednostkę jest rodzina. Proces socjalizacji jest jednak zależny od lego, w jakiej rodzinie dziecko jest wychowywane, czy jest to rodzina normalna, czy też rodzina niestandardowa. Wpływ rodziny jest bardzo istotny w okresie wczesnoszkolnym ze względu na dużą plastyczność psychiczną dziecka. W procesie socjalizacji dziecka rodzina nic pozostaje osamotniona, wspomaga ją także szkoła. Przeprowadzone przeze mnie badania wykazały, że spośród badanych rodzin niestandardowych, 11 dzieci uzyskało od 8 do 12 punktów, co według przyjętej przeze mnie skali uspołecznienia wskazuje na zaburzony przebieg procesu socjalizacji. Pozostała część badanych dzieci uzyskała od 13 do 16 punktów, czyli według przyjętej skali uspołecznienia ich poziom socjalizacji przyjął postać standardową. W badanej grupie rodzin niestandardowych proces socjalizacji przybrał postać standardową zarówno w rodzinach pełnych, jaki i niepełnych. Uczniowie, których uspołecznienie przebiega w sposób zaburzony wywodzą się przeważnie z rodzin dysfunkcjonalnych lub też zdekompletowanych. Wyjątek stanowi uczeń pochodzący z rodziny wielodzietnej, którego zły stan zdrowia i częste pobyty w szpitalach, wpłynęły na zaburzony proces socjalizacji. Omawiani uczniowie osiągają niskie oceny z poszczególnych przedmiotów, kilku z nich to uczniowie drugoroczni. Osoby te ujawniają zachowania nieakceptowane w badanej społeczności, cechuje je bierna postawa wobec różnorodnych form działalności szkolnej. W grupie dzieci, których proces socjalizacji przybrał postać zaburzoną znalazł się również chłopiec z rodziny pełnej, wielodzietnej. Całkowity brak zainteresowania dzieckiem ze strony rodziców, jest głównym powodem jego trudności dydaktyczno wychowawczych. Zdany wyłącznie na siebie, nie jest w stanie podołać obowiązkom szkolnym, mimo różnorodnych form pomocy udzielanych przez szkołę. Swoją negatywną postawą wobec nauczyciela i rówieśników stara się zwrócić na siebie uwagę innych. Proces uspołecznienia badanych dzieci przebiegał standardowo zarówno w rodzinach pełnych wielodzietnych, jak i w rodzinach niepełnych. Dzieci te osiągają bardzo dobre wyniki w nauce, są akceptowane przez kolektyw klasowy i nie sprawiają trudności wychowawczych. Zachowanie ich wywiera istotny wpływ na rówieśników. Przy pisaniu niniejszej pracy wyłoniły się następujące wnioski: 15 Jak przebiega socjalizacja 1. Poziom socjalizacji w młodszym wieku szkolnym uzależniony jest od sytuacji rodzinnej uspołecznionego dziecka. 2. Uspołecznienie przybiera postać standardową w przypadku pozytywnego oddziaływania środowiska rodzinnego, wspomaganego przez dydaktyczno wychowawczą działalność szkoły. 3. Proces socjalizacji przybiera postać zaburzoną we wszystkich rodzinach dysfunkcjonalnych, o zaburzonej kontroli wychowawczej. 4. Istotny wpływ na uspołecznienie wywierają grupy rówieśnicze. Dobór ich powinien znajdować się pod stałą kontrolą rodziców i wychowawców. 5. Do osiągnięcia wysokiego stopnia socjalizacji uczniów w młodszym wieku szkolnym niezbędne jest współdziałanie rodziców i nauczycieli. Szkoła, jako instytucjonalny czynnik uspołecznienia, bez wsparcia ze strony rodziców, nie jest w stanie zapobiec niestandardowym przejawom socjalizacji. Powyższe wnioski dotyczą znacznej ilości dzieci w młodszym wieku szkolnym, jednej ze szkół podstawowych w mieście średniej wielkości. Mają jednak również odniesienie do szkół znajdujących się na wsi, w małych miastach lub wielkich aglomeracjach miejskich. Podjęty problem socjalizacji zainteresował mnie, gdyż jako pedagog, na co dzień mam kontakt z dziećmi w młodszym wieku szkolnym i obserwuję różnice w przebiegu procesu ich uspołecznienia. W celu zgłębienia wiedzy na nurtujący mnie problem zapoznałam się z wieloma teoriami dotyczącymi wyjaśnienia pojęcia “socjalizacja" oraz omawiającymi wpływ środowiska rodzinnego, szkoły, grup rówieśniczych na proces uspołecznienia dziecka. Przed przystąpieniem do badań własnych poszerzyłam swoją wiedzę o informacje z przeprowadzonych już badań, zapoznałam się również z literaturą dotyczącą metodologii badań. Przeprowadzone badania potwierdziły założone przeze mnie hipotezy. W badanej społeczności proces socjalizacji przybrał postać standardową. Wyjątek jednak stanowiły dzieci pochodzące z rodzin o niestandardowej sytuacji rodzinnej (rodziny dysfunkcjonalne, o zaburzonej funkcji kontroli wychowawczej). Uczniowie ci obowiązek szkolny realizują inaczej niż większość z badanych dzieci. Dzieci z rodzin niestandardowych osiągają przeważnie niższe oceny w nauce, częściej popadają w konflikty z rówieśnikami, ujawniają zachowania nieakceptowane w badanej społeczności. Szkoła, mimo swego zaangażowania w procesy socjalizacyjne uczniów, bez jednoczesnej pomocy ze strony rodziców lub opiekunów, nie jest w stanie zapobiec negatywnym przejawom procesu socjalizacji. Znaczny wpływ na uspołecznienie dzieci wywierają grupy rówieśnicze. W interesującej mnie grupie uczniów brak kontroli wychowawczej sprawił, że negatywne oddziaływanie grup rówieśniczych wywarło ujemny wpływ na proces socjalizacji badanych dzieci. Uważani jednak, iż proces socjalizacji uczniów pochodzących z rodzin niestandardowych, szczególnie rodzin dysfunkcjonalnych, może przebiegać pozytywnie pod warunkiem zapewnienia dziecku warunków “dobrego startu" na początku nauki szkolnej. Małe dziecko pozbawione stałego nadzoru ze strony osób dorosłych nie zawsze jest 16 Jak przebiega socjalizacja w stanie sprostać oczekiwaniom zarówno rodziców jak i szkoły. Należy stwarzać mu odpowiednie warunki wychowawcze, wskazywać pozytywne formy zachowań w celu wyeliminowania zachowań negatywnych. Pozbawienie dziecka pozytywnych wpływów otoczenia oraz odpowiednich wzorców zaprzepaszcza szansę na to, iż proces socjalizacji przebiegać będzie zgodnie z naszymi oczekiwaniami. Niezbędne okazuje się współdziałanie rodziny, szkoły, jako głównych czynników wywierających wpływ na uspołecznienie małego dziecka. BIBLIOGRAFIA 1. „Teorie socjalizacji” – Klaus – Jürgen Tillmann. 2. „Proces socjalizacji dzieci i młodzieży” – Zbigniew Skorny. 3. Internet.
