Jerzy Wratny* Rola akcjonariatu pracowniczego w prywatyzacji
advertisement
Dwumiesięcznik "Zarządzanie Zasobami Ludzkimi" 1s/2004. Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy i zgody Redakcji ZZL zabrobione. Jerzy Wratny* Rola akcjonariatu pracowniczego w prywatyzacji poredniej sektora pañstwowego w Polsce T³o porównawcze Partycypacja Jerzy Rola akcjonariatu Wratny pracownicza pracowniczego we wspó³czesnym w prywatyzacji poredniej... wiecie wystêpuje w dwóch podstawowych odmianach, jako przedstawicielska i kapita³owa. Pierwsza z nich polega na tworzeniu reprezentacji pracowniczych na szczeblu zak³adu pracy w postaci zak³adowych i tym podobnych cia³ oraz na uczestnictwie przedstawicieli pracowników w organach nadzorczych i zarz¹dach spó³ek. Legitymacj¹ uczestnictwa pracowników w formach przedstawicielskich jest wy³¹cznie ich status pracowniczy, a wiêc jest nim tytu³ laborystyczny1. Tytu³em uczestnictwa mo¿e byæ jednak tak¿e w³asnoæ lub wspó³w³asnoæ pracownicza; w spó³kach prawa handlowego zapewnia j¹ posiadanie udzia³ów lub akcji. Pracownicy mog¹ nabywaæ akcje swojego przedsiêbiorstwa b¹d w otwartej sprzeda¿y, b¹d w systemie akcjonariatu pracowniczego. W tym drugim wypadku stosuje siê uprzywilejowane formy sprzeda¿y akcji w³asnym pracownikom albo nawet udostêpnia siê im pewn¹ pulê akcji nieodp³atnie. Poza udzia³em w zyskach z tytu³u dywidendy, co stanowi rodzaj partycypacji finansowej, uzyskuj¹ oni jako akcjonariusze prawo g³osu w zarz¹dzaniu firm¹. Nie jest ono szczególnie efektywne w sytuacji zmajoryzowania przez innych akcjonariuszy. * prof. dr hab. Jerzy Wratny jest pracownikiem naukowym IPiSS w Zak³adzie Prawa Pracy i Zabezpieczenia Spo³ecznego, profesorem Uniwerytetu Rzeszowskiego na Wydziale Prawa oraz cz³onkiem komisji kwalifikacyjnej prawa pracy. 1 Oznacza to, ¿e praca ludzka stanowi podstawê prawa do partycypacji. Por. ks. J. Mazurek, Prawa pracy w encyklice Laborem Exercens, w: Jan Pawe³ II Laborem Exercens. Tekst i komentarze, red. dzie³a J. Sa³kowski, Lublin 1986, s. 178. Teza ta wyra¿ona we wspomnianej Encyklice uznawana jest za nowy element w dorobku katolickiej nauki spo³ecznej, traktuj¹cej o prawach pracowników w przedsiêbiorstwie. 112 Jerzy Wratny Rola pracowników jest natomiast decyduj¹ca w tych przedsiêbiorstwach, w których do za³ogi nale¿y pe³na pula akcji b¹d ich kontrolny pakiet; mamy wówczas do czynienia ze spó³kami pracowniczymi. Akcjonariat pracowniczy jest w nich powi¹zany ze wiadczeniem pracy podporz¹dkowanej, ale w odró¿nieniu od partycypacji przedstawicielskiej powi¹zanie to ma charakter poredni; status pracowniczy stanowi przes³ankê nabycia w³asnoci, a dopiero w³asnoæ stwarza podstawê uczestnictwa. Akcjonariat pracowniczy odgrywa³ i odgrywa istotn¹ rolê w wielu krajach; szczególnie rozpowszechniony jest w Stanach Zjednoczonych, gdzie od lat 60. zak³adane s¹ spó³ki pracownicze w ramach programu zwanego Employee Stock Owership Plan (ESOP)2 [Ludwiniak, 1989]. W wydaniu amerykañskim akcjonariat pracowniczy stanowi rodzaj funduszu powierniczego, który zaci¹gaj¹c kredyt, nabywa udzia³y lub akcje firmy. Od odchodz¹cych z firmy pracowników akcje lub udzia³y s¹ odkupowane przez zarz¹d funduszu, a nastêpnie sprzedaje siê je innym pracownikom. Mamy wiêc do czynienia z zamkniêtym rynkiem akcji i udzia³ów, które nie s¹ dopuszczone do publicznego obrotu. ESOP by³ popierany przez w³adze i korzysta³ ze szczególnych u³atwieñ podatkowych i kredytowych. Nie wzbudzi³ jednak szczególnego zainteresowania w Europie jako jeden z instrumentów prywatyzacji sektora pañstwowego [Surdykowska, 1996, s. 42]. Akcjonariatowi pracowniczemu nadaje siê niekiedy znaczenie ideologiczne, przedstawiaj¹c go jako trzeci model ustrojowy miêdzy socjalizmem a kapitalizmem, jak to mia³o np. miejsce we Francji za czasów de Gaullea, gdzie ten rodzaj w³asnoci pracowniczej propagowano pod has³em kapitalizmu ludowego [Guillaume, 1999]. Ustawy prywatyzacyjne W Polsce problem akcjonariatu pracowniczego pojawi³ siê po roku 1989 w zwi¹zku z przekszta³ceniami w³asnociowymi sektora pañstwowego. Ten rodzaj akcjonariatu wspó³kszta³towa³ od pocz¹tku sytuacjê za³óg by³ych przedsiêbiorstw pañstwowych w zmienionych warunkach w³asnociowych (inwestor prywatny) oraz organizacyjno-prawnych (forma prawna spó³ki, z regu³y spó³ki akcyjnej). Nale¿y podkreliæ, ¿e za³oga w nastêpstwie komercjalizacji (przekszta³cenia przedsiêbiorstwa w jednoosobow¹ spó³kê Skarbu Pañstwa), a nastêpnie prywatyzacji przedsiêbiorstwa, traci wprawdzie status wspó³gospodarza zwi¹zany z pozycj¹ samorz¹du za³ogi, ale uzyskuje w zamian inne formy wp³ywu na przedsiêbiorstwo. S¹ one z oczywistych powodów nieekwiwalentne wzglêdem instytucji samorz¹du; niemniej nie mo¿na im odmówiæ realnego znaczenia. Uwaga 2 Za twórcê ESOP uwa¿any jest L. Kelso. Rola akcjonariatu pracowniczego w prywatyzacji poredniej... 113 ta odnosi siê przede wszystkim do nowych form partycypacji przedstawicielskiej, okrelonych jako urz¹dzenia partycypacyjne drugiego szczebla, wzorowanych na niemieckiej instytucji Mitbestimmung: udzia³ przedstawicieli pracowników w radach nadzorczych spó³ek oraz w zarz¹dach spó³ek zatrudniaj¹cych wiêksz¹ liczbê pracowników. Istotn¹ rolê w pakiecie rozwi¹zañ partycypacyjnych oferowanych pracownikom prywatyzowanych przedsiêbiorstw odgrywa akcjonariat pracowniczy. Podstaw prawnych funkcjonowania tych urz¹dzeñ dostarczy³y dwie kolejno po sobie nastêpuj¹ce ustawy partycypacyjne: pierwsza z 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiêbiorstw pañstwowych3 oraz druga z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji4. Ustawê prywatyzacyjn¹ z 1990 r. ocenia siê jako wynik kompromisu miêdzy opcj¹ liberaln¹ a projektami zg³aszanymi na pocz¹tku lat 90. przez licz¹cy siê jeszcze wówczas ruch samorz¹dowy popierany przez sieæ komisji zak³adowych NSZZ Solidarnoæ wiod¹cych zak³adów pracy oraz Uniê W³asnoci Pracowniczej [Gilejko, 2002, s. 2229]. Przewagê zyska³ jednak wariant liberalny, o czym wiadczy³o przyznanie pracownikom w¹sko zakrojonych i pod pewnymi wzglêdami ukszta³towanych jako przejciowe uprawnieñ partycypacyjnych. Sprowadza³y siê one do przyznania za³ogom z chwil¹ komercjalizacji przedsiêbiorstwa pañstwowego, tj. przekszta³cenia go w jednoosobow¹ spó³kê Skarbu Pañstwa, uprawnieñ z zakresu partycypacji przestawicielskiej. Jeli chodzi o akcjonariat pracowniczy, to w ramach ustawy prywatyzacyjnej z 1990 r. przyznano pracownikom prywatyzowanych przedsiêbiorstw prawo zakupu na warunkach preferencyjnych do 20% ogólnej liczby akcji spó³ki nale¿¹cych do Skarbu Pañstwa. Cena akcji zbywanych pracownikom na tych warunkach by³a obni¿ona o po³owê w stosunku do ceny akcji oferowanych w sprzeda¿y powszechnej. Przepisy ustawy okrela³y ³¹czn¹ wartoæ ulg przys³uguj¹cych z tytu³u zakupu akcji przez pracowników oraz maksymalny termin, w którym akcje powinny byæ udostêpniane pracownikom do sprzeda¿y na zasadach preferencyjnych, jak równie¿ maksymalny termin przys³ugiwania pracownikom uprawnieñ do zakupu akcji. Geneza aktualnie obowi¹zuj¹cej ustawy prywatyzacyjnej z 1996 r. wi¹¿e siê z zawartym 22 lutego 1993 r. przez rz¹d, zwi¹zki zawodowe oraz organizacje pracodawców paktem o przedsiêbiorstwie pañstwowym w trakcie przekszta³cania [Wratny, 1993]. Generalnie bior¹c, zapewni³a ona pracownikom wzglêdnie lepsz¹ w porównaniu z wczeniej obowi¹zuj¹c¹ ustaw¹ pozycjê zarówno w zakresie reprezentacji w organach spó³ki, jak i w zakresie akcjonariatu. 3 Dz.U. nr 51, poz. 298 ze zm., cytowana dalej jako ustawa prywatyzacyjna z 1990 r. 4 Nosz¹ca pierwotnie nazwê ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiêbiorstw pañstwowych, Dz.U. nr 118, poz. 561 ze zm., cytowana dalej jako ustawa prywatyzacyjna z 1996 r. 114 Jerzy Wratny Przepisy ustawy prywatyzacyjnej z 1996 r. by³y dla pracowników nawet korzystniejsze od ustaleñ paktu, w którym przewidziano prawo pracowników do nieodp³atnego nabycia jedynie do 10% ogólnej liczby akcji spó³ki nale¿¹cych do Skarbu Pañstwa, a dopiero warunkowo mia³o byæ im udostêpniane dalsze 10% akcji, ale ju¿ odp³atnie, chocia¿ po cenach preferencyjnych. Wed³ug ustawy prywatyzacyjnej z 1996 r. maj¹ oni natomiast prawo do nieodp³atnego nabycia 15% akcji spó³ki nale¿¹cych do Skarbu Pañstwa wed³ug stanu sprzed zbycia pierwszych akcji na zasadach ogólnych w trybie tzw. prywatyzacji poredniej, okrelanej we wczeniejszych przepisach jako prywatyzacja kapita³owa (art. 36 ust. 1 ustawy). Przepisy ustalaj¹ maksymaln¹ wielkoæ puli rodków przeznaczonych na akcje pracownicze, przyznaj¹ w okrelonych warunkach prawo do nieodp³atnych akcji tak¿e rolnikom i rybakom, co stanowi objêcie dobrodziejstwem akcjonariatu tak¿e dostawców by³ych przedsiêbiorstw pañstwowych, oraz okrelaj¹ szczegó³owo prawa i obowi¹zki akcjonariuszy korzystaj¹cych z przywileju nieodp³atnego nabycia akcji. Ustawa precyzuje, którzy pracownicy s¹ uprawnieni do nieodp³atnego nabywania akcji. Miarodajne jest w zasadzie pozostawanie w stosunku pracy w dniu wykrelenia z rejestru komercjalizowanego przedsiêbiorstwa pañstwowego (art. 2 pkt 5 ustawy), a wiêc dopracowanie w przedsiêbiorstwie pañstwowym do koñca jego egzystencji w tej formie prawnej; uprawnieni s¹ jednak równie¿ byli pracownicy przy spe³nieniu warunków okrelonych ustaw¹. W przeciwieñstwie do zasad rz¹dz¹cych ESOP, bêd¹cego systemem zamkniêtym, akcjonariat pracowniczy zwi¹zany z prywatyzacj¹ kapita³ow¹ w Polsce pozostaje zamkniêty tylko przez pewien czas po dniu, gdy Skarb Pañstwa rozpoczyna zbywanie akcji spó³ki na zasadach ogólnych. Mianowicie uprawnieni pracownicy (oraz rolnicy i rybacy) nie mog¹ zbywaæ swoich akcji przed up³ywem dwóch lat od tej daty, a pracownicy pe³ni¹cy funkcjê cz³onków zarz¹du spó³ki przed up³ywem trzech lat od dnia zbycia pierwszych akcji na zasadach ogólnych (art. 38 ust. 3 ustawy). Przewidziane zabezpieczenia ustawowe nie zapobieg³y kolosalnym ró¿nicom wartoci akcji oferowanych pracownikom w poszczególnych przedsiêbiorstwach, a w konsekwencji wysokoci wyp³at z tytu³u ich odprzeda¿y, co by³o zale¿ne wy³¹cznie od rodzaju przedsiêbiorstwa i wyceny jego akcji. Wk³ad porozumieñ socjalnych Charakterystykê rozwi¹zañ partycypacyjnych nale¿y uzupe³niæ przez odnotowanie wk³adu, jaki wnosz¹ w tej dziedzinie towarzysz¹ce prywatyzacji przedsiêbiorstw pañstwowych porozumienia socjalne (zawierane miêdzy inwestorem strategicznym a dzia³aj¹cymi w prywatyzowanej spó³ce organizacjami zwi¹zkowymi w ramach prywatyzacji poredniej [Bednarski, Wratny, 2000, s. 74-8 i 100101]. Wk³ad ten jest zró¿nicowany zale¿nie Rola akcjonariatu pracowniczego w prywatyzacji poredniej... 115 od tego, czy porozumienia (pakty, pakiety) socjalne zawierane by³y pod rz¹dem pierwszej czy drugiej ustawy prywatyzacyjnej. Okolicznoæ ta przes¹dza m.in. o rozró¿nieniu porozumieñ socjalnych pierwszej i drugiej generacji. W porozumieniach socjalnych pierwszej generacji zawieranych pod rz¹dem ustawy prywatyzacyjnej z 1996 r. rozwijano przede wszystkim postanowienia dotycz¹ce pomocy udzielanej pracownikom na wykup akcji. W porozumieniach drugiej generacji tego typu postanowienia sta³y siê bezprzedmiotowe. Wystêpuj¹ natomiast inne postanowienia wiadcz¹ce o dwóch przeciwstawnych sobie tendencjach. Z jednej strony zmierza siê do rozszerzenia zakresu akcjonariatu pracowniczego na pracowników w myl ustawy do tego nieuprawnionych lub nawet na osoby zatrudnione w ramach umów cywilnoprawnych, jak równie¿ stwarza siê warunki do udostêpniania pracownikom dodatkowych akcji; bywa to uzale¿niane od pomna¿ania kapita³u spó³ki. Nacisk strony zwi¹zkowej na rozszerzanie akcjonariatu wi¹¿e siê prawdopodobnie z tym, i¿ jest to nieopodatkowana forma dochodu zwi¹zanego ze statusem pracowniczym lub zbli¿onym do pracowniczego5. Z drugiej strony w tekstach porozumieñ wprowadza siê zachêty do wyzbywania siê przez pracowników akcji. I tak np. inwestor wyra¿a gotowoæ nabywania akcji od pracowników na warunkach indywidualnie wynegocjowanych lub nawet zastrzega sobie prawo pierwokupu akcji pracowniczych. D¹¿noæ podmiotu kapita³owego do skumulowania w swoim rêku jak najwiêkszej liczby akcji zbiega siê ze sk³onnoci¹ pracowników do ich spieniê¿ania na dogodnych warunkach. Tym nale¿y t³umaczyæ wystêpowanie w porozumieniach socjalnych obok postanowieñ zachêcaj¹cych pracowników do wyzbywania siê akcji na rzecz inwestora postanowieñ nak³adaj¹cych na niego obowi¹zek odkupienia akcji od pracowników chc¹cych je sprzedaæ. Zarazem ustala siê gwarancje dotycz¹ce ceny odkupywanych akcji. W zasadzie nie mo¿e byæ ona ni¿sza od ceny nabycia akcji przez inwestora od Skarbu Pañstwa. Czasem za punkt odniesienia przyjmuje siê ceny p³acone za akcje przez Narodowe Fundusze Inwestycyjne. W niektórych przypadkach przewidziano odpowiedni¹ do up³ywu czasu waloryzacjê wartoci akcji posiadanych przez pracowników. Uzasadnienia akcjonariatu Próbuj¹c zrekonstruowaæ przes³anki, jakimi kierowa³ siê ustawodawca, ustanawiaj¹c rozwi¹zania partycypacyjne w prywatnej spó³ce powsta³ej z przekszta³cenia przedsiêbiorstwa pañstwowego, zwróæmy najpierw uwagê na mo¿liwe uzasadnienia etyczno-psychologiczne. Jednym z nich mog³o byæ respektowanie pewnego rodzaju praw nabytych za³ogi z okresu, kiedy w przedsiêbiorstwie istnia³ samorz¹d pracowniczy, a wiêc zapewnienie 5 Podlega jednak opodatkowaniu dochód uzyskany ze sprzeda¿y akcji. 116 Jerzy Wratny za³odze kontynuacji, chocia¿ w innych formach urz¹dzeñ partycypacyjnych w warunkach daj¹cych siê pogodziæ z ustrojem prywatnej spó³ki kapita³owej. Akcjonariat pracowniczy mo¿na za t³umaczyæ jako rodek wyrównania deficytu tych urz¹dzeñ, a wiêc pewnego rodzaju odszkodowanie w zwi¹zku z likwidacj¹ uprawnieñ samorz¹dowych za³óg; w odmiennej perspektywie akcjonariat jawi siê jako nale¿ny pracownikom udzia³ w korzyciach wynikaj¹cych z prywatyzacji. Innego rodzaju uzasadnieniem, które mo¿na okreliæ jako ¿yczeniowe, by³o domniemanie, ¿e czêciowe uw³aszczenie zintegruje pracowników wokó³ celów przedsiêbiorstwa, co mog³oby wp³ywaæ dodatnio na ekonomiê organizacji gospodarczej. W jeszcze innym typie uzasadnieñ centralne miejsce zajmuje pojêcie transakcji. Ustanowienie instytucji akcjonariatu pracowniczego jest w wietle tego uzasadnienia elementem szeroko pojêtej ceny za zgodê za³ogi na prywatyzacjê przedsiêbiorstwa pañstwowego. Nale¿y podkreliæ, ¿e jest to tylko element ceny, chocia¿ dla za³óg najistotniejszy, bo materialnie wa¿¹cy. Poza akcjonariatem na cenê tê sk³ada siê ustanowienie w ustawie urz¹dzeñ partycypacyjnych drugiego szczebla w postaci reprezentacji pracowniczych w radach nadzorczych i zarz¹dach spó³ek. Szczególne znaczenie mia³a te¿ oparta na ustawie praktyka negocjowania paktów socjalnych towarzysz¹ca w szczególnoci kapita³owej cie¿ce prywatyzacji, w których inwestor strategiczny pod naciskiem zwi¹zków zawodowych zobowi¹zuje siê do zachowania przez d³ugi czas miejsc pracy oraz do rozmaitych wiadczeñ na rzecz pracowników (w tym do pomna¿ania korzyci zwi¹zanych z akcjonariatem pracowniczym). W sumie mamy wiêc do czynienia, jak o tym ju¿ by³a mowa, z pakietem rozwi¹zañ, który pozwala odnaleæ siê za³odze w sytuacji niepewnoci zwi¹zanej z przekszta³ceniami w³asnociowymi. Z kolei korzyci¹ dla strony reprezentuj¹cej kapita³ stanowi mo¿liwoæ w miarê bezkolizyjnego przeprowadzenia prywatyzacji, co le¿y tak¿e w interesie ogólnospo³ecznym, przy za³o¿eniu, ¿e decyzja o prywatyzacji by³a w danym przypadku racjonalna. W dalszej perspektywie akcjonariat pracowniczy powinien w za³o¿eniach przyczyniaæ siê wraz z innymi sk³adnikami ceny do os³abienia konfliktowoci stosunków pracy i podtrzymania pokoju spo³ecznego [Suwalski, Januszek, 2001] 6. 6 Wed³ug A. Suwalskiego i H. Januszka, w³¹czenie rozwi¹zañ partycypacyjnych do procesu przekszta³ceñ w³asnociowych nie ma jednolitego uzasadnienia. Zdaniem autorów nie jest klarowne, czy partycypacja spe³niaæ mia³a rolê przywileju, czy te¿ mo¿e by³a form¹ rekompensaty za uci¹¿liwoci procesu prywatyzacji, czy te¿ mia³a stanowiæ instrumentalnie pojêt¹ op³at¹ za zgodê na prywatyzacjê. W innym miejscu autorzy ci podkrelali znaczenie takich czynników, jak osadzenie w wiadomoci pracowniczej tradycji samorz¹dnoci oraz si³a polityczna organizacji pracowników, tam¿e, s. 92. Rola akcjonariatu pracowniczego w prywatyzacji poredniej... 117 Uwagi na tle badañ empirycznych Rozwi¹zania dotycz¹ce akcjonariatu pracowniczego towarzysz¹ce prywatyzacji poredniej, zarówno maj¹ce oparcie w ustawie, jak i w porozumieniach socjalnych, wiadcz¹ o tym, ¿e w rzeczywistoci nie przyczynia siê on do cilejszego zwi¹zania pracowników z przedsiêbiorstwem i uzyskania na tej drodze wp³ywu na podejmowane w przedsiêbiorstwie decyzje. Pracownicy nie widz¹ siebie w roli trwa³ych akcjonariuszy spó³ki wykazuj¹cych aktywn¹ postawê w trosce o przedsiêbiorstwo lub chocia¿by w grze o wp³ywy, a udostêpniane im akcje traktuj¹ jako pozap³acow¹ premiê za zgodê za³ogi na prywatyzacjê (obok przewidywanych w paktach socjalnych gratyfikacji p³acowych i innych gwarancji udzielanych za³odze). W praktyce znajduje wiêc potwierdzenie wy³¹cznie teoria transakcyjna. wiadcz¹ o tym nie tylko postanowienia paktów socjalnych, w których ca³y wysi³ek negocjacyjny zwi¹zków zawodowych skupiony jest na zapewnieniu korzystnych warunków odsprzeda¿y akcji w³acicielowi, ale tak¿e wyniki badañ empirycznych [Wratny, 2002 s. 5691]7. Badania, na które bêdê siê powo³ywa³, przeprowadzi³em we wspó³pracy z Pracowni¹ Socjologiczn¹ PAN w drugiej po³owie 2001 r. w piêciu sprywatyzowanych by³ych przedsiêbiorstwach pañstwowych (sporód których cztery by³y w rêkach kapita³u obcego). Polega³y one na ustalaniu faktów i zbieraniu opinii trzech wp³ywowych b¹d decyzyjnych grup w przedsiêbiorstwie, a mianowicie pracowników sprawuj¹cych z wyboru za³ogi funkcje w radach nadzorczych i zarz¹dach spó³ek, dzia³aj¹cych w firmie zwi¹zków zawodowych oraz cz³onków zarz¹du reprezentuj¹cych w³aciciela. Przedmiotem badañ by³y instytucje partycypacji pracowniczej w przedsiêbiorstwach sprywatyzowanych, w tym akcjonariat pracowniczy. W roku bie¿¹cym natomiast w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych we wspó³pracy z Pracowni¹ Socjologiczn¹ PAN prowadzone s¹ na grupie 16 przedsiêbiorstw badania nad wp³ywem prywatyzacji na zbiorowe stosunki pracy, z uwzglêdnieniem problematyki akcjonariatu pracowniczego w przedsiêbiorstwach przekszta³conych metod¹ kapita³ow¹ i likwidacyjn¹ (spó³ki pracownicze) 8. We wszystkich badanych spó³kach pracownikom udostêpniono przewidzian¹ w ustawie 15% pulê akcji. W jednym wypadku w³aciciel zaoferowa³ pracownikom dodatkowo nieodp³atnie 5% akcji. Akcje by³y przydzielone za³odze zgodnie z przepisami ustawy i rozporz¹dzenia wykonawczego; kryterium zró¿nicowania liczby akcji, przyznawanych poszczególnym pracownikom by³ sta¿ pracy w firmie. Wszêdzie rozmówcy reprezentuj¹cy 7 Wyniki badañ (z pominiêciem ustaleñ dotycz¹cych akcjonariatu) przedstawi³em w publikacji Partycypacja pracownicza. Studium zagadnienia w warunkach transformacji gospodarczej, IPiSS, Warszawa 2002, s. 5691. 8 Badania te realizowane s¹ przez J. Wratnego i M. Bednarskiego w ramach grantu KBN. 118 Jerzy Wratny zwi¹zki zawodowe i zarz¹d spó³ki zgodnie podkrelali, ¿e pracownicy (przejciowo z nielicznymi wyj¹tkami) wyzbyli siê akcji, odprzedaj¹c je w³acicielowi, gdy tylko pojawi³a siê taka mo¿liwoæ, lub zamierzaj¹ to uczyniæ, gdy minie okres karencji (2 lata liczone od dnia zbycia przez Skarb Pañstwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych, por. art. 38 ust. 3 ustawy prywatyzacyjnej z 1996 r.). Mo¿na zatem stwierdziæ, ¿e ustalenie tego okresu w ustawie nie zachêca w ¿aden sposób pracowników do oswojenia siê z rol¹ akcjonariuszy. Przeciêtna wartoæ akcji przypadaj¹ca na jednego pracownika w chwili ich skupowania przez w³aciciela lub szacowana w dniu przeprowadzenia wywiadów by³a bardzo zró¿nicowana i waha³a siê w przedziale od 3 tys. z³ do 85 tys. z³, a wiêc mniej wiêcej w skali od jednomiesiêcznego do dwuletniego wynagrodzenia. W spó³kach, w których wartoæ przyznanych pracownikom akcji by³a przeciêtnie najwy¿sza, pracownicy o d³u¿szym sta¿u pracy otrzymywali ze sprzeda¿y akcji ponad 100 tys. z³9. Wartoæ akcji w okresie od ich przydzielenia do momentu wykupienia podlega³a waloryzacji stosownie do wzrostu kursu dolara (w okresie wziêtym pod uwagê kurs waluty USA zwy¿kowa³). W³aciciel skupowa³ akcje za z³otówki; w jednym wypadku dopuszczono opcjê odprzedania akcji za dobra produkowane w firmie (artyku³y motoryzacyjne). Chêæ wyzbycia siê akcji w najbli¿szym mo¿liwym terminie by³a stymulowana przez okolicznoæ, ¿e pracownicy nie odnosili korzyci materialnych z tytu³u ich posiadania. Spó³ki nie wyp³aca³y bowiem dywidend i nie zamierza³y ich wyp³acaæ w przewidywalnej przysz³oci. Pracownicyakcjonariusze mieli wprawdzie tytu³ do uczestniczenia w walnych zebraniach akcjonariuszy, lecz na ogó³ z niego nie korzystali. W tych wypadkach, w których udzia³ taki mia³ miejsce, by³ on oceniany przez zarz¹d jako niekonstruktywny. Za typow¹ mo¿na uznaæ nastêpuj¹c¹ wypowied przedstawiciela zarz¹du: U nas pocz¹tkowo na walne zebrania akcjonariuszy przychodzili tylko emeryci i przedstawiciele zwi¹zków zawodowych. Emeryci dopytywali siê tylko, kiedy bêd¹ sprzedawane akcje, a przedstawiciele zwi¹zków zawodowych o zwolnienia pracowników. I tylko to ich interesowa³o. Nikogo z pracowników-akcjonariuszy nie interesowa³y plany firmy, bud¿et, podzia³ zysków itp.10. 9 W tegorocznych badaniach nad wp³ywem prywatyzacji na zbiorowe stosunki pracy (grant J. Wratnego i M. Bednarskiego) najwy¿sza przeciêtna cena zap³acona za akcje odkupowane przez inwestora od pracowników wynosi³a 135 tys. z³ (warszawskie przedsiêbiorstwo u¿ytecznoci publicznej w rêkach kapita³u niemieckiego). 10 Niekiedy akcje pracownicze wykorzystywane s¹ jako rodek nacisku na inwestora. W tegorocznych badaniach (w ramach grantu Wratny, Bednarski) w jednym z przedsiêbiorstw gdañskich w rêkach kapita³u francuskiego stwierdzono nastêpuj¹c¹ sytuacjê. Odprzeda¿ akcji w³acicielowi odbywa³a siê tam pod kontrol¹ zwi¹zków zawodowych. Przewodnicz¹cy zak³adowej Rola akcjonariatu pracowniczego w prywatyzacji poredniej... 119 Ogólnie bior¹c, przedstawiciele zarz¹dów badanych spó³ek kojarzyli akcjonariat pracowniczy z pewnym trwalszym urz¹dzeniem wpisanym w ustrój przedsiêbiorstwa i wychodz¹c z takich za³o¿eñ, uznawali ideê ustawodawcy, która w realizacji okaza³a siê jednorazow¹ zbiorow¹ transakcj¹ za utopijn¹, nieudan¹, niespe³niaj¹c¹ swojej roli. Z kolei pracownicy (przedstawiciele zwi¹zków zawodowych) okazywali, co oczywiste, zadowolenie z zafundowania im tej transakcji, chocia¿ jej tytu³ moralny przedstawia³ im siê doæ mglicie. Konkluzja Uwagi poczynione w niniejszym artykule dowodz¹ instrumentalnego traktowania akcjonariatu pracowniczego zwi¹zanego z kapita³ow¹ cie¿k¹ prywatyzacji ma on s³u¿yæ u³atwieniu jej przeprowadzania, stanowi¹c rodek przekupienia pracowników. Mankamentem akcjonariatu jest nierówne traktowanie za³óg prywatyzowanych przedsiêbiorstw pod wzglêdem wartoci udostêpnianych akcji; zale¿y ona od ich wyceny, na co pracownicy nie maj¹ wp³ywu. Przydzia³em akcji w tej, a nie innej, wartoci rz¹dzi wiêc z ich perspektywy przypadek. Podstawowa wada tej formy akcjonariatu polega na zró¿nicowaniu sytuacji pracowników przedsiêbiorstw i pozosta³ych obywateli nie odnosz¹cych korzyci z deetatyzacji gospodarki. Stanowi³o to w przesz³oci podstawê do wysuwania koncepcji powszechnego uw³aszczenia tyle¿ utopijnej, co moralnie uzasadnionej 11. Solidarnoci (dominuj¹cego zwi¹zku zawodowego zrzeszaj¹cego oko³o 80% pracowników) nakaza³ wszystkim cz³onkom zatrzymanie po jednej akcji. Gdy dochodzi³o do napiêæ w stosunkach z inwestorem, zwi¹zek grozi³ gremialnym uczestnictwem swoich cz³onków w walnym zebraniu akcjonariuszy. Stwarza³oby to dla inwestora k³opotliw¹ sytuacjê (koszty zwi¹zane z wynajêciem du¿ej sali itp.). 11 Poza zakresem tematu pozostaje funkcjonowanie spó³ek pracowniczych, których egzystencja powi¹zana jest ze cie¿k¹ prywatyzacji bezporedniej, zwanej dawniej likwidacyjn¹. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 3 oraz art. 51 ustawy prywatyzacyjnej z 1996 r., jedn¹ z trzech mo¿liwoci przeprowadzenia tego typu prywatyzacji jest oddanie przedsiêbiorstwa na czas oznaczony do odp³atnego korzystania spó³ce z³o¿onej z pracowników. Mo¿liwoæ zak³adania spó³ek pracowniczych, tzw. leasingowych, co okrela siê tak¿e mianem prywatyzacji pracowniczej, okaza³o siê w praktyce interesuj¹cym eksperymentem. Zdaniem M. Jarosz [2002] by³ to (...)jedyny w³aciwy rodzaj denacjonalizacji, który stwarza szanse na przetrwanie przedsiêbiorstw skazanych (ze wzglêdu na brak kapita³u i zainteresowanie inwestorów) na rzeczywist¹ likwidacjê. Z badañ autorki oraz innych wynika jednak, ¿e spó³ki pracownicze s¹ w tej postaci organizmami przejciowymi, gdy¿ kapita³ ich stopniowo przechodzi w rêce podmiotów zewnêtrznych, co niekiedy okrela siê mianem zjawiska outsideryzacji spó³ek pracowniczych. 120 Jerzy Wratny Literatura Bednarski M., Wratny J. (2000), Porozumienia socjalne zwi¹zane z prywatyzacj¹ przedsiêbiorstw pañstwowych. Fenomen spo³eczny i prawny, praca zbiorowa pod red. J. Wratnego, Warszawa. Guillaume R. E. F. (1999), La participation. De Gaulle, le visionnaire, Paris. Gilejko L. (2002), Bilans samorz¹dowy i perspektywy, w: Partycypacja pracownicza. Echa przesz³oci czy perspektywy rozwoju, praca zbiorowa pod red. S. Rudolfa, £ód. Jarosz M. (2002), Walory i w³aciwoci partycypacji pracowniczej, w: Prywatyzacja pracownicza. Echa przesz³oci czy perspektywy rozwoju. Ludwiniak K. (1989), Pracownik w³acicielem, LublinPary¿. Surdykowska S.T. (1996), Prywatyzacja, Warszawa. Suwalski A., Januszek H. (2001), Zagadnienia partycypacji pracowniczej w polskiej prywatyzacji, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, nr 11. Wratny J. (1993), Pakt o przedsiêbiorstwie pañstwowym w trakcie przekszta³cania. Omówienia i dokumenty, Bydgoszcz.
