Przestępstwa z nienawiści hate crimes

Przestępstwa z nienawiści
hate crimes
Opracowanie przygotowane
w ramach projektu:
„W obliczu zbrodni z nienawiści”
Towarzystwo Interwencji Kryzysowej
Ul. Krakowska 19, 31-062 Kraków, tel.: 12/431 15 59,
e-mail: [email protected],
http://www.crisisintervention.free.ngo.pl/
Program wystąpienia
l
l
l
l
l
Terminologia (hate crime, hate speach, bias crime).
Dyskryminacja a przestępstwa z nienawiści.
Rozwój działań zmierzających do skutecznego ścigania
przestępstw z nienawiści na świecie i w Polsce.
Skąd się biorą przestępstwa z nienawiści (typologia sprawców,
uprzedzenia, wzorzec męskości, dlaczego nienawiść jest
atrakcyjna)?
Psychologiczne i społeczne następstwa przestępstw z
nienawiści.
Terminologia
l
l
l
Przestępstwa z nienawiści/przestępstwa
motywowane uprzedzeniami (hate crime,
bias crime)
Incydenty motywowane uprzedzeniami
Mowa nienawiści (hate speach)
Definicja robocza przyjęta przez ODIHR
Przestępstwa z nienawiści
(A) Każde przestępstwo natury kryminalnej, włączając w to
przestępstwa wymierzone w ludzi i ich mienie, w wyniku którego
ofiara, lokal, lub inny cel przestępstwa, są dobierane ze względu na
ich faktyczne bądź domniemane powiązanie, związek,
przynależność, członkostwo lub udzielanie wsparcia grupie
zdefiniowanej w punkcie B.
(B) Grupa może być wyróżniana na podstawie cech
charakterystycznych wspólnych dla jej członków, takich jak faktyczna
lub domniemana rasa, narodowość lub pochodzenie etniczne,
język, kolor skóry, religia, płeć, wiek, niepełnosprawność
fizyczna lub psychiczna, orientacja seksualna lub inne podobne
cechy.
Definicja przyjęta w Wielkiej Brytanii
Czyny kryminalne popełniane przeciwko osobom lub ich własności, a
wywołane nienawiścią przestępcy wobec ofiary ze względu na jej:
l
Przynależność rasową, kolor skóry, przynależność etniczną lub
narodowość;
l
Religię;
l
Płeć;
l
Wiek;
l
Orientację seksualną;
l
Niepełnosprawność.
Incydenty motywowane uprzedzeniami
Akty motywowane uprzedzeniami i nienawiścią nie
skierowane przeciwko konkretnej ofierze, nie kwalifikujące się
jeszcze jako przestępstwa, ale mogące do nich prowadzić.
Przestępstwa z nienawiści
To przestępstwa motywowane
uprzedzeniami
i
nienawiścią na nich opartą
“not really about hate,
but about bias or prejudice”
Do przestępstw z nienawiści/motywowanych
uprzedzeniami należą m.in.:
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
Obelgi;
Groźne zachowania;
Wyzwiska;
Obraźliwe e-maile;
Obraźliwe telefony;
Obraźliwe SMSy;
Przemoc fizyczna;
Rabunek;
Nękanie;
Zastraszanie;
Wandalizm;
Gwałt;
Przemoc w rodzinie;
Podpalenia;
Kradzież;
Graffiti;
Napaść na tle seksualnym.
MOTYWOWANE
UPRZEDZENIAMI
I NIENAWIŚCIĄ
Mowa nienawiści
Ø
Ø
Ø
Według Stowarzyszenia „Otwarta Rzeczpospolita”, które
opracowało pierwszy w Polsce raport o mowie nienawiści
pojęcie to obejmuje
wypowiedzi (ustne i pisemne) i przedstawienia ikoniczne
lżące, oskarżające, wyszydzające i poniżające
grupy i jednostki z powodów takich jak przynależność
rasowa, etniczna i religijna, a także płeć, orientacja
seksualna, niepełnosprawność czy przynależność
do "naturalnej" grupy społecznej, jak mieszkańcy
pewnego terytorium, reprezentanci określonego zawodu,
mówiący określonym językiem itp.
Sygnały wskazujące na to, że mamy do czynienia z
przestępstwem z nienawiści
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
Ofiara i sprawca należą do różnych grup – przy czym ofiara należy do grupy
„mniejszościowej”, stygmatyzowanej
Brak innego motywu przestępstwa
Przynależność sprawcy do zorganizowanej grupy o określonym światopoglądzie
Miejscem popełnienia przestępstwa jest miejsce związane, ważne dla ofiary
Przestępstwa dokonano w dniu ważnym w „kalendarzu” sprawcy lub ofiary
Na miejscu popełnienia przestępstwa sprawcy pozostawiają symbole, napisy
świadczące o motywowanym uprzedzeniami i nienawiścią motywie
Sprawca nosi ubiory lub przedmioty „symboliczne”, symbole nienawiści mogą znajdować
się na ubiorze sprawcy
Doszło do zniszczenia, skalania przedmiotów kultu religijnego
Sprawcy dokonują rytualnego okaleczenia ofiary
Świadkowie i ofiarą słyszeli słowa, lub widzieli gesty świadczące o nienawistnym
charakterze przestępstwa
W danym miejscu miały wcześniej miejsce inne podobne incydenty lub przestępstwa
Dyskryminacja
a przestępstwa z nienawiści/
przestępstwa motywowane uprzedzeniami
Przepisy antydyskryminacyjne istniejące np. w kodeksie pracy
powinny stanowić podstawę do zmian w kodeksie karnym,
które umożliwią skuteczniejszą walkę z przestępstwami
motywowanymi uprzedzeniami.
Dyskryminacja ze względu na płeć, rasę, pochodzenie
etniczne, religię lub wyznanie, niepełnosprawność, orientację
seksualną, wiek i inne może przejawiać się w aktach
przemocy (słownej i fizycznej) kierowanych wobec tych osób.
Skala problemu
Fakty (dane brytyjskie): http://www.homeoffice.gov.uk/crime-victims/reducing-crime/hate-crime/
l
W skali całego kraju, w ciągu roku (2005), policja odnotowała 50 000 przestępstw
motywowanych uprzedzeniami (przestępstw z nienawiści, hate crimes) na tle
rasistowskim i religijnym. Brytyjskie Badania nad Przestępczością, które opierają się na
wywiadach z szeroką grupą ludzi i dotyczą przestępstw, które nie zostały zgłoszone na
policję, wskazują, że mieliśmy do czynienia z 260 000 tego rodzaju napaściami w 2005
roku.
l
Tylko Metropolitan Police odnotowała 11 799 incydentów o charakterze przestępstw
motywowanych uprzedzeniami odnoszącymi się do pochodzenia etnicznego, rasy i religii
oraz 1 359 przypadków przestępstw motywowanych uprzedzeniami odnoszącymi się do
orientacji seksualnej (homofobią) (styczeń 2005 - stycznia 2006).
l
Jednocześnie policja ocenia, że większość sprawców przestępstw motywowanych
rasizmem i nienawiścią religijną, oraz ponad 90% sprawców przestępstw motywowanych
homofobią pozostaje nie odnotowana (źródło: Hate Crime: Delivering a Quality Service).
Dzieje się tak z powodu strachu lub zawstydzenia ofiar przed ujawnieniem tych
przypadków.
Rozwój działań zmierzających do skutecznego
ścigania przestępstw z nienawiści
na świecie i w Polsce.
l
l
l
Doświadczenie II wojny światowej
Ruchy obywatelskie na rzecz praw człowieka, ruch
feministyczny/kobiet, ruch LGBT, ruch na rzecz ofiar
przestępstw
Rozwój prawa i standardów antydyskryminacyjnych
Jakie prawo pozwala w Polsce
ścigać przestępstwa z nienawiści?
Konstytucja RP
Kodeks Karny i wykroczeń
Ustawodawstwo antydyskryminacyjne (np. w kodeksie pracy)
Konwencje międzynarodowe
Krajowy Program Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej,
Ksenofobii i Związanej z Nimi Nietolerancji 2004 – 2009
Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie
Program Stosowania Prawa na rzecz Zwalczania Przestępstw z
Nienawiści
Konstytucja RP
Art.13.
Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich
programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu,
a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i
narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę
państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
Art.30.
Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka
i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem
władz publicznych.
Art.32.
Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez
władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym
lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Art.35.
Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości
narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania
obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. Mniejszości narodowe i etniczne mają
prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących
ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących
ich tożsamości kulturowej.
Kodeks Karny
Rozdział XVI
Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne
Art. 118.
§ 1. Kto, w celu wyniszczenia w całości albo w części grupy narodowej, etnicznej,
rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o określonym światopoglądzie, dopuszcza
się zabójstwa albo powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu osoby należącej do takiej
grupy, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat
pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
§ 2. Kto, w celu określonym w § 1, stwarza dla osób należących do takiej grupy warunki
życia grożące jej biologicznym wyniszczeniem, stosuje środki mające służyć do
wstrzymania urodzeń w obrębie grupy lub przymusowo odbiera dzieci osobom do niej
należącym, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze
25 lat pozbawienia wolności.
§ 3. Kto czyni przygotowania do przestępstwa określonego w § 1 lub 2, podlega karze
pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
Art. 119.
§ 1. Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej
osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej,
wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto publicznie nawołuje do popełnienia przestępstwa
określonego w § 1.
Kodeks Karny
Rozdział XIX
Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu
Art. 148.
§ 1. Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat
8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
§ 2. Kto zabija człowieka: ze szczególnym okrucieństwem, w związku z wzięciem
zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem, w wyniku motywacji zasługującej na
szczególne potępienie, z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat
pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
§ 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę
lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo.
§ 4. Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego
okolicznościami, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10
Kodeks Karny
Rozdział XXIV
Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania
Art. 194.
Kto ogranicza człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego
przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze
ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Art. 195.
§ 1. Kto złośliwie przeszkadza publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub
innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej, podlega grzywnie,
karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto złośliwie przeszkadza pogrzebowi, uroczystościom lub
obrzędom żałobnym.
Art. 196.
Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej
lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega
grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Kodeks Karny
Rozdział XXVII
Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej
Art. 212.
§ 1. Kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę
organizacyjną nie mającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości,
które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla
danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności, podlega grzywnie, karze
ograniczenia albo pozbawienia wolności do roku.
§ 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 za pomocą środków
masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat 2.
§ 3. W razie skazania za przestępstwo określone w § 1 lub 2 sąd może orzec nawiązkę
na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny
wskazany przez pokrzywdzonego.
§ 4. ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 odbywa się z oskarżenia
prywatnego.
Kodeks Karny
Rozdział XXXII
Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu
Art. 254.
§ 1. Kto bierze czynny udział w zbiegowisku wiedząc, że jego uczestnicy wspólnymi siłami dopuszczają
się gwałtownego zamachu na osobę lub mienie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli następstwem gwałtownego zamachu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu,
uczestnik zbiegowiska określony w § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Art. 256.
Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na
tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na
bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Art. 257.
Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności
narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów
narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Art. 258.
§ 1. Kto bierze udział w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnianie przestępstw,
w tym i przestępstw skarbowych, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli grupa albo związek określony w § 1 ma charakter zbrojny, sprawca podlega karze
pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Kto grupę albo związek określony w § 1 lub 2 zakłada lub taką grupą albo takim związkiem kieruje,
podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Propozycje zmian
l
l
l
l
l
l
l
Uzupełnienie art.. 256 k.k. o zapis, że karze podlega również sporządzanie i
gromadzenie materiałów o charakterze rasistowskim i in.
Rozszerzenie zakresu ochrony przed wzbudzaniem nienawiści oraz nawoływaniem do
zamachów ze względu na płeć, orientację seksualną, niepełnosprawność (art.. 256 i 257
k.k.
Uzupełnienie pkt. 3 art.. 148 par. 2 o przykładowe wymienienie motywacji, które
zasługują na szczególne potępienie
Wprowadzić surowsze kary za umyślne zamachy na zdrowie motywowane
uprzedzeniami – skoro naruszenie nietykalności cielesnej innej osoby z takich powodów
jak rasizm i ksenofobia jest karane surowiej
Standardem w państwach Unii Europejskiej jest z jednej strony wprowadzanie do
kodeksów karnych przepisów penalizujących jakąkolwiek dyskryminację, z drugiej
zrównywanie prawnokarnej ochrony przed rasizmem, ksenofobią, seksizmem,
nietolerancją religijną i przed homofobią.
Wykorzystanie istniejących rozwiązań prawnych w zakresie mediacji na gruncie
przeciwdziałania dyskryminacji
Rozszerzenie kompetencji organizacji pozarządowych o mediację międzykulturową
Skąd się biorą przestępstwa z nienawiści?
l
l
l
l
Typologia sprawców
Uprzedzenia
Wzorzec męskości
Dlaczego nienawiść jest atrakcyjna?
Typologia sprawców przestępstw z nienawiści
TYP SPRAWCY
MOTYWACJA
OFIARA/Y
MIEJSCE
FORMA
Poszukujący stymulacji:
nastolatków,
młodych mężczyzn,
lrzadko grupy funkcjonujące
jako zorganizowane grupy
motywowane uprzedzeniami
lBrak
Dowolny
członek/członkini
zagrożonej grupy;
Zagrożona grupa jest
postrzegana jako
podrzędna,
niepełnowartościowa
Na ogół poza terytorium
sprawców, którzy
wkraczają na teren ofiary
Akty wandalizmu mogą być wstępem do
poważnych form agresji
lGrupy
momentu
wyzwalającego;
lPrzeżycie emocji;
lUzyskanie
akceptacji grupy
Nienawiść do ofiar jest powierzchowna –
grupa może zaprzestać swoich działań w
obliczu zdecydowanej postawy społeczności
Sprawcy nie czują się odpowiedzialni: często
są zdumieni tym, co zrobili
Reagujący:
lZwykle dopuszczali się już
czynów kryminalnych czy
aktów nietolerancji
lMogą być zaangażowani w
działalność grupy
„nienawiści”
lUważają, że ich prawa i styl
życia zostały zagrożone
przez grupę ofiary
Obrona/ochrona
przed zagrożeniem
ze strony „intruzów”
Realizujący misję:
cierpią na
zaburzenia psychiczne
lSpostrzegają grupę ofiary
jako grupę demoniczną, podludzką, zwierzęcą
Przekonani, że
działają w imię racji
nadrzędnych.
Są przekonani, że
ich osobiste
frustrację i
cierpienia są
wynikiem spisku
grupy ofiary
lCzęsto
Jednostki lub grupy
traktowane jako
zagrożenie
Osoba/y, którą/które
sprawca czyni
odpowiedzialnymi za
swe porażki. Ofiarami
są potencjalnie wszyscy
członkowie/członkinie
grupy przeznaczonej do
eliminacji
Na terenie
„działania/zamieszkania”
sprawcy: osiedle, zakład
pracy, szkoła
Tam, gdzie najczęściej
przebywają członkowie
grupy
Zastraszanie, upokarzanie z intencją
„wypłoszenia intruzów”.
Jeżeli poczucie zagrożenia znika, wygasają
akty nienawiści. Sprawcy nie czują się winni,
sądzą iż właściwie zareagowali na
pogwałcenie ich praw.
Sprawca grupy często, po dokonaniu czynu,
popełnia samobójstwo.
W zamiarze sprawców leży, by efekty przestępstw w postaci obawy, zastraszenia i alienacji dotykały
nie tylko bezpośrednie ofiary, lecz szerokie kręgi danej społeczności.
Typologia sprawców przestępstw z nienawiści
Według badań dotyczących sytuacji w Wielkiej Brytanii
l
Typowi sprawcy to młodzi biali mężczyźni (większość sprawców przestępstw
homofobicznych jest między 16 – 20 rokiem życia, z kolei większość
sprawców przestępstw rasistowskich jest przed 30tką) mieszkający w tych
samych okolicach co ofiary.
l
Zdecydowana większość przestępstw motywowanych uprzedzeniami ma
miejsce w okolicach miejsca zamieszkania ofiary, kiedy ta załatwia swoje
codzienne sprawy.
l
Do napaści najczęściej dochodzi między 15.00 a 24.00.
Zorganizowane grupy dokonujące
przestępstw z nienawiści
Krok I: ukonstytuowanie się grupy rówieśniczej, której członkowie poszukują
potwierdzenia własnej wartości, męskości i tożsamości poprzez wspólną
nienawiść do obcych
Krok II: definiowanie grupy: poprzez symbole i rytuały podnoszące status członków
grupy jako żołnierzy słusznej sprawy i degradujące przedmiot ich nienawiści
Krok III: etap sankcjonowania i nasilania nienawistnego wyobrażenia o grupie,
która jest celem ataku (piosenki, wiersze, hasła – podgrzewanie atmosfery i
gotowości do kolejnych działań).
Krok IV: przejście do ataków werbalnych (wykrzykiwanie obelg z samochodu,
pociągu itd.). Często jeszcze nie twarzą w twarz z ofiarami.
Krok V: przejście do ataków fizycznych bez użycia broni; bardzo ważny moment –
przekroczenia granicy, przejście „do czynów”. Członkowie działają w grupie i
wybierają pojedyncze ofiary.
Krok VI: ataki fizyczne z użyciem broni (stłuczone butelki, kije baseballowe i in.)
Krok VII: ostatecznym celem działania grupy jest zniszczenie obiektu nienawiści –
panowie życia i śmierci
Uprzedzenia
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
w języku angielskim używa się słowa prejudice, które pochodzi od łacińskiego prae
(przed) oraz judicum (osąd). Uprzedzenie to tendencyjna ocena jakiejś grupy, oparta na
rzeczywistych lub wyobrażonych właściwościach jej członków/członkiń. Uprzedzenia
karmią się negatywnymi stereotypami dotyczącymi jednostek lub grup.
Ableism
Ageism
Antysemityzm
Homofobia
Islamofobia
Klasizm
Ksenofobia
Mizogynia
Rasizm
Romofobia
Seksizm
Wzorzec męskości
l
l
l
l
l
Aktywny
Dominujący, dążący do władzy
Kontrolujący
Gotowy do użycia siły i przemocy
Heteroseksualny
Psychologiczne i społeczne
następstwa przestępstw z nienawiści.
Reakcje emocjonalne, np: gniew, lęk o siebie, o bliskich, przygnębienie, smutek,
bezsilność, podejrzliwość
l
Zmiany zachowania, np. izolacja, zmniejszenie aktywności społecznej, podjęcie działań
mających zapewnić bezpieczeństwo (poruszanie się w grupie, dodatkowe
zabezpieczenia mieszkania, omijanie niektórych miejsc, środków transportu,
wprowadzanie nowych reguł zachowania dzieci, członków rodziny...), podjęcie działań
odwetowych, zmiana miejsca zamieszkania wewnątrz kraju, emigracja
Zmiany w zakresie poznawczym
l
naruszona wiara w sprawiedliwy świat
l
zmiana percepcji siebie samego i swojej grupy
l
zmiany w postrzeganiu grupy większościowej
l
wzmożona identyfikacja z własną grupą lub odrzucenie identyfikacji z własną grupą
Wtórne pokrzywdzenie
l
Poczucie odrzucenia
l
Bezsilność
l
Gniew
l
Psychologiczne i społeczne
następstwa przestępstw z nienawiści.
Wpływ przestępstw z nienawiści na całą grupę
l
Pokrzywdzenie spostrzegane jako atak na każdego z członków grupy
l
Inne grupy narażone na pokrzywdzenie przestępstwami z nienawiści również czują się
zagrożone
l
Społeczność dzieli się na „my i oni”
l
Naruszony duch, morale i szanse rozwojowe grupy
l
Spada wartość nieruchomości
l
Podejmowane są dodatkowe środki ostrożności w szkołach, kościołach,
przedsiębiorstwach, domach prywatnych