Struktury demograficzne rodziny na ziemiach
advertisement
Struktur y demograf iczne rodziny na ziemiach polsk ich do połow y X X wieku. Przegląd badań i problemów pod redakcją P i ot ra G u z o w s k i e g o i C e z a re g o Ku k l i Pr ace Cen trum Bada ń Stru ktu r Demogr aficzn ych i G ospodarczych Pr zednowoczesn ej Eu ropy Środkowo-Wschodn iej Tom I Struktury demograficzne rodziny na ziemiach polskich do połowy XX wieku. Przegląd badań i problemów pod redakcją P i ot ra G u z o w s k i e g o i C e z a re g o Ku k l i Bia ł ystok 2014 Recenzent Dr hab. Konrad Wnęk Redakcja językowa Dorota Leopold Korekta Zespół Na okładce Białostocka rodzina Szejnów. Zdjęcie w zbiorach Muzeum Mody i Tekstyliów, własność Wojciecha Kajdanowskiego. Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2013–2018. ISBN 978-83-64103-81-0 © Copyright by Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy | Institute for Research of European Cultural Heritage and Authors Białystok 2014 Wydawca Skład i łamanie Janusz Świnarski Druk i oprawa TOTEM s.c. S p i s t r e śc i 7 Słowo wstępne 11 Piotr Guzowski Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim 33 Marzena Liedke Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku. Stan badań 51 Cez ar y Kuklo Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej 79 Piotr Rachwał Rodzina greckokatolicka na ziemiach polskich do II wojny światowej. Stan badań 93 Radosław Poniat Czeladź w pracach demografów historycznych 109 Agnie szka Zielińsk a Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku 131 Cez ar y Kuklo Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku 151 Dar iu sz K. Chojecki , Andrzej Giz a Wizualizacja badań w mikroskali opublikowanych w „Przeszłości Demograficznej Polski” za lata 1967–2012 (t. 1–31) 157 Piotr Łozowski Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku 375 Wykaz skrótów S ł ow o w st ę p n e Nie ulega wątpliwości, że najsilniejsze a zarazem ze wszech miar owocne zainteresowanie rodziną jako grupą społeczną występuje w tradycji i literaturze socjologicznej, dzięki czemu obraz współczesnej rodziny polskiej i kierunki jej przemian jest całkiem dobrze rozpoznane. Tego samego nie można niestety powiedzieć o rodzinie w przeszłości, gdyż badania historyczne stawiające sobie za cel odtworzenie i wyjaśnienie kolejnych faz rozwojowych instytucji małżeństwa i rodziny w naszym kraju rozwijają się powoli i ciągle jeszcze znajdujemy się na początku drogi. Wystarczy przypomnieć, że pierwsze nowoczesne studium w całości poświęcone rodzinie, w tym wypadku szlacheckiej w okresie późnego średniowiecza, autorstwa Marii Koczerskiej ukazało się drukiem w 1975 r., a więc nie aż tak dawno. We wprowadzeniu do książki autorka napisała: „Polskie syntezy dziejów społecznych średniowiecza, z wyjątkiem dziejów kultury Brücknera, w przeciwieństwie do prac obcych (podkreśl. – C.K.), poświęcają problemom rodziny stosunkowo mało uwagi”1. Prawie ćwierć wieku później, wobec szczupłości przyrostu rodzimej literatury historycznej, ta sama autorka w jednym z tomów pokonferencyjnych była w stanie bardziej kreślić program dalszych badań nad kobietą i rodziną w średniowieczu i epoce nowożytnej niż charakteryzować małżeństwo i rodzinę w procesie ich powstania, funkcjonowania i rozpadu w dobie przedrozbiorowej2. Dopiero w ostatnich 15–20 latach możemy mówić o dostrzeżeniu w rodzimej historiografii wagi badań szeroko ujmowanej problematyki rodzinnej. W dociekaniach nad dawna rodziną, obok historii, etnologii, psychologii, ekonomii czy prawa, ważną rola przypadła także demografii historycznej, która analizuje skład osobowy rodziny, wysuwając przy tym na plan pierwszy jej funkcję prokreacyjną, co raz częściej zresztą, w zróżnicowaniu socjo-ekonomicznym. Podzielając pogląd, że „…korzenie teraźniejszości i zarodki przyszłości demo1 M. Koczerska, Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa 1975, s. 13. Taż, Geneza, znaczenie i program dalszych badań nad kobietą i rodziną w średniowieczu i nowożytności, w: Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Z.H. Nowak, A. Radzimiński, Toruń 1998, s. 7–18. 2 8 Struktury demograficzne rodziny na ziemiach polskich do połowy XX wieku… graficznej tkwią niewątpliwie głęboko w przeszłości, narzucając konieczność jej poznania, rozumienia praw rządzących dotychczasowym rozwojem ludzkości”3, proponujemy w niniejszym tomie krytyczny ogląd stanu polskiego piśmiennictwa historycznego w zakresie badań nad rodziną na ziemiach polskich od średniowiecza po pierwszą połowę XX wieku, świadomie wysuwając na plan pierwszy jej struktury demograficzne4. Autorów niniejszej książki, w daleko większym stopniu niż innych, interesować będzie odpowiedź na pytanie co dzisiaj wiemy nie tylko o warunkach powstania i rozwoju rodziny, w sensie doboru terytorialnego, społecznego, zawodowego małżonków, modeli wieku zawarcia małżeństwa, ale także o podstawowej funkcji biologicznej komórki rodzinnej, jaką jest rodność. Bliższe określenie liczebności małżeństw bezpłodnych oraz rozmiarów dzietności rodzinnej (liczebności potomstwa) na przestrzeni kilku stuleci z uwzględnieniem wieku zamęścia i długotrwałości małżeństw powinno sprzyjać poznaniu czynników biologicznych, mających wpływ na jej rozwój. W przeglądzie dotychczasowej literatury nie zabraknie problematyki zarówno umieralności ogólnej, jak i ogromnych rozmiarów śmiertelności niemowlęcej i dziecięcej, utrzymującej się aż po schyłek XIX w. I w końcu nie mniej istotne było zorientowanie się w zakresie struktury wiejskich i miejskich gospodarstw domowych, ich cykli rozwojowych oraz cyklu życiowego ich mieszkańców. Prezentowany tom studiów jest świadectwem z jednej strony wzrostu zainteresowań kierunkiem badawczym poświęconym problematyce rodzinnej, z drugiej rosnącej z roku na rok aktywności ogólnopolskiego środowiska historyków, głównie średniego pokolenia, podejmujących badania nad demografią przeszłości. Wprawdzie większość tekstów dostarczyli pracownicy Centrum Badań Struktur Demograficznych i Gospodarczych Przednowoczesnej Europy Środkowo-Wschodniej Uniwersytetu w Białymstoku (Piotr Guzowski, Cezary Kuklo, Marzena Liedke, Radosław Poniat), ale w tomie nie zabrakło także ważnych głosów płynących ze środowiska historycznego Lublina (Piotr Rachwał) i Torunia (Agnieszka Zielińska). Podstawowe tezy części artykułów zostały zaprezentowane i przedyskutowane w trakcie konferencji naukowej „Struktury demograficzne rodziny na ziemiach polskich do połowy XX wieku. Przegląd badań i problemów”, zorganizowanej w połowie czerwca 2013 r. w Wojciechu k. Augustowa. Inne powstały specjalnie na potrzeby niniejszego opracowania. Nieco odmienną od pozostałych prac zamieszczonych w tomie, ale równie I. Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976, s. 11 Książka powstała w ramach realizacji projektu badawczego Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki nr 11H12 0509 81 „Rodzina i jej gospodarstwo na ziemiach polskich w geografii europejskich struktur rodzinnych do połowy XX wieku”. 3 4 Słowo wstępne9 istotną funkcję naukową, spełnia przygotowany przez historyka Dariusza Chojeckiego i kartografa Andrzeja Gizę z Uniwersytetu Szczecińskiego zbiór kilku map tematycznych prezentujących w mikroskali pod względem przestrzennym (pojedyncze miejscowości, parafie, powiaty i ziemie) badania demograficzne ogłoszone na łamach „Przeszłości Demograficznej Polski” za lata 1967–2012. Książkę zamyka Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 r. opracowana przez doktoranta Piotra Łozowskiego, której zamieszczenie wymaga paru zdań dodatkowego komentarza. Jak wiadomo rozwój każdej nauki zależy tyleż od eksploracji źródeł, co i od przyswojenia w erudycyjnym warsztacie badawczym historyka jej dorobku – wcześniejszego i bieżącego. Dlatego też informacja bibliograficzna pełni doniosłą rolę w zakresie podstawowych pomocy także historyka demografa. Powstała ona przede wszystkim z myślą o badaczach rozpoczynających swoją przygodę naukową z niełatwą dyscypliną, jaką jest demografia historyczna. Wprawdzie na łamach czasopisma „Przeszłość Demograficzna Polski” od 1969 r. pojawiały się, początkowo za sprawą Stanisława Borowskiego (do 1974), a następnie Ireny Gieysztorowej (1979) i głównie Janiny Gawrysiakowej (1981–2006), zestawienia publikacji demograficzno-historycznych, to jednak od 2007 r. odstąpiono od ich systematycznego ogłaszania. Nigdy nie zebrano ich też w osobną całość. Z drugiej strony w monumentalnej i cennej, corocznej Bibliografii Historii Polskiej, do której wszyscy sięgamy najczęściej, interesujący nas dział „Demografia” wypada nadzwyczaj skromnie, gdyż większość prac z tej problematyki jest mocno rozproszona, niekiedy ujęta w innych zagadnieniach, np.: społeczno-gospodarczych, historii Kościołów i religioznawstwa czy kultury. Podążając śladami nieodżałowanej Ireny Gieysztorowej, która przez lata zabiegała, aby polskie badania nad demografią przeszłości nie były prowadzone w izolacji od tych w innych krajach5, także Piotr Łozowski w przygotowanym opracowaniu przyjął szersze rozumienie tematyki demograficzno-historycznej (włączając prace dotyczące: struktur społecznych, zawodowych, narodowościowych, wyznaniowych; realiów życia codziennego; problemów zdrowotnych i leczniczych), starając się uwzględnić edycje źródłowe i prace źródłoznawcze. Dodajmy, że autor zestawienia przeprowadził dodatkowe kwerendy w całym szeregu najważniejszych czasopism naukowych wydawanych na początku XXI wieku, a także w tak licznie pojawiających się ostatnimi laty księgach pamiątko5 Jednym z przejawów takiego stanowiska było opublikowanie przez nią na łamach „Przeszłości Demograficznej Polski”, Bibliografii europejskiej demografii historycznej za lata 1971–1977, cz. 1, t. 12, 1980, s. 205–233; cz. 2; t. 13, 1981, s. 149–171 oraz Bibliografii demografii historycznej krajów pozaeuropejskich za lata 1971–1977, t. 14, 1983, 177–186. 10 Struktury demograficzne rodziny na ziemiach polskich do połowy XX wieku… wych. Przygotowanej Bibliografii… nadał układ alfabetyczny, jako najbardziej wygodny czytelnikowi. Jednocześnie, mając na uwadze właśnie przyszłego użytkownika opracowaną w wersji papierowej Bibliografię polskiej demografii historycznej po 1945 r., redaktorzy tomu zdecydowali umieścić ją także na CD-ROM. Grabówka k. Białegostoku 23 lipca 2014 r. Cezary Kuklo PIOTR GUZOWSKI Uniwersytet w Białymstoku Ba da n i a de mo gr a f icz n e na d rodz i ną w i ejs k ą w ok r e s i e sta rop ol s k i m Początki zainteresowania pewnymi aspektami demografii historycznej, takimi jak wielkość staropolskiej rodziny szlacheckiej i chłopskiej, należy wiązać z monumentalną publikacją rejestrów podatkowych w serii Źródła dziejowe, których wydawcy: Adolf Pawiński i Aleksander Jabłonowski, próbując oszacować stan populacji Polski w drugiej połowie XVI w., stanęli przed problemem wyliczenia liczby ludności przypadającej na jeden łan opodatkowanej ziemi1. Wkrótce też Franciszek Bujak zwrócił uwagę na znaczenie materiałów metrykalnych w analizie zmian ludnościowych2, a dwudziestolecie międzywojenne zaowocowało refleksją metodologiczną związaną z badaniem ruchu naturalnego ludności na podstawie źródeł staropolskich3. Przed drugą wojną światową rozpoczęto też dyskusję na temat kondycji demograficznej ludności szlacheA. Pawiński, Wielkopolska, w: Źródła dziejowe, t. XII (Polska pod względem geograficzno-statystycznym, t. I), Warszawa 1883; tenże, Małopolska, w: Źródła dziejowe, t. XIV (Polska pod względem geograficzno-statystycznym, t. III), Warszawa 1886; tenże, Mazowsze, w: Źródła dziejowe, t. XVI (Polska pod względem geograficzno-statystycznym, t. V), Warszawa 1895; A. Jabłonowski, Ziemie ruskie – Wołyń i Podole, w: Źródła dziejowe, t. XIX (Polska pod względem geograficzno-statystycznym, t. VIII), Warszawa; tenże, Ziemie ruskie – Ukraina, w: Źródła dziejowe, t. XXII (Polska pod względem geograficzno-statystycznym, t. XI, cz. 2), Warszawa 1897; tenże, Ziemie ruskie – Ruś Czerwona, w: Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 2 (Polska pod względem geograficzno-statystycznym, t. VII, cz. 2), Warszawa 1903; tenże, Podlasie, w: Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 2 (Polska pod względem geograficzno-statystycznym, t. VI), Warszawa 1909. 2 F. Bujak, Maszkienice, wieś powiatu brzeskiego. Stosunki społeczno-gospodarcze, Rozprawy AU. Wydział Historyczno-Filozoficzny 41, 1901; tenże, Żmiąca, wieś powiatu limanowskiego. Stosunki gospodarcze i społeczne, Kraków 1903. 3 K. Dobrowolski, Znaczenie metryk kościelnych dla badań naukowych, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie” 5, 1920, s. 90–110. 1 12 Piotr Guzowski ckiej4, a tuż po niej, idąc za przykładem Stanisława Waszaka piszącego o rodzinie miejskiej Poznania 5, pojawiły się pierwsze monograficzne opracowania podejmujące problematykę demograficzną rodzin i gospodarstw domowych w parafiach małomiasteczkowych i wsiach do nich należących6. Wpłynęły one na rozwój krytycznego spojrzenia na materiał metrykalny 7, który wykorzystano w powstających od początku lat siedemdziesiątych XX w. pracach nad demografią rodziny chłopskiej. Kolejne pokolenia historyków rozwinęły metodologię badań, rozbudowały wykorzystywaną w nich bazę źródłową oraz starały się odpowiedzieć na pytanie, na ile rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w późnym średniowieczu i w początkach epoki nowożytnej nosiły cechy modeli europejskich. Nieocenioną pomocą w pracy nad zagadnieniami demograficznymi rodzin wiejskich w okresie staropolskim stanowią podręcznikowe ujęcia Ireny Gieysztorowej8 oraz Cezarego Kukli9, umieszczające dorobek polskiej demografii historycznej w kontekście badań światowych. Trwająca od lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia rewolucja informatyczna została bardzo szybko zaadoptowana przez krajowych historyków rodziny10 i w obecnej T. Furtak, Kilka zagadnień z demografii historycznej szlachty polskiej, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 4, 1937, s. 31–58; E. Vielrose, Przyczynek do demografii szlachty polskiej, „Przegląd Statystyczny 1, Warszawa 1938, s. 328–342. 5 S. Waszak, Dzietność rodziny mieszczańskiej i ruch naturalny ludności miasta Poznania w końcu XVI i w XVII wieku, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 16, 1954, s. 316–384. 6 A. Szczypiorski, Ludność parafii Daleszyce powiatu kieleckiego w latach 1608–1825, Warszawa 1963; E. Brodnicka, Ludność parafii Wieleń nad Notecią w drugiej połowie XVIII w., „Przeszłość Demograficzna Polski” 2, 1970, s. 179–202; J. Kowalczyk, Wartość źródłowa metryk parafii Serniki (pow. Lubartów) z lat 1697–1865, „Przeszłość Demograficzna Polski” 3, 1970, s. 63–113. 7 I. Gieysztorowa, Niebezpieczeństwa metodyczne polskich badań metrykalnych XVII– XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 19, 1971, 4, s. 557–604. 8 Taż, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976. 9 C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009. 10 E. Piasecki, R. Wrona, Przeniesienie do pamięci maszyny cyfrowej danych za lata 1746– 1968 z ksiąg metrykalnych parafii bejskiej w województwie kieleckim, „Przeszłość Demograficzna Polski” 10, 1978, s. 17–37; P. Cegiełła, J. Prokuratorski, S. Senkowski, ISRR – informatyczny system rekonstrukcji rodzin na podstawie rejestrów parafialnych – założenia ogólne, „Przeszłość Demograficzna Polski” 14, 1983, s. 123–136; A. Wyczański, Informacja o pracach zespołu nad systemem informatycznym dla badań społeczno-demograficznych, „Przeszłość Demograficzna Polski” 15, 1984, s. 151–153; C. Kuklo, Techniki komputerowe w demografii historycznej, „Kwartalnik Historyczny” 101, 1994, 1, s. 135–152; C. Kuklo, W. Gruszecki, Informatyczny system rekonstrukcji rodzin, gospodarstw domowych i społeczności lokalnych w Polsce przedrozbiorowej, Białystok 1994; W. Pasieka, Rekonstrukcja rodzin na podstawie ksiąg metrykalnych za pomocą programu komputerowego Microsoft Access. Wprowadzenie praktyczne, „Przeszłość Demograficzna Polski” 30, 2011, s. 111–136. 4 Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim13 sytuacji kryzysu historiografii gospodarczej demografia historyczna pozostaje jedynym nurtem historiograficznym wykorzystującym nowoczesne metody statystyczne w krytycznym badaniu przeszłości11. Celem tego rozdziału jest zaprezentowanie najważniejszych osiągnięć polskiej demografii historycznej w zakresie badań nad rodziną wiejską: szlachecką i chłopską w późnym średniowieczu i czasach wczesnonowożytnych. Zostaną w nim przedstawione wyniki badań nad różnymi zagadnieniami związanymi z zawarciem małżeństwa, funkcjonowaniem rodziny i strukturą gospodarstwa domowego12. Ź ród ł a i op r acowa n i a Pod względem metodologicznym i źródłoznawczym badania demograficzne nad rodziną i gospodarstwem domowym można podzielić na dwa podokresy związane z dostępnym zasobem źródeł. W przypadku XV i XVI w., jedynym materiałem pozwalającym na rekonstrukcję rodzin i dającym odpowiedź jedynie na bardzo podstawowe pytania badawcze demografii historycznej są księgi sądowe: miejskie, szlacheckie i wiejskie. Ich analiza opiera się na metodzie genealogicznej dostosowanej do potrzeb demografii historycznej13. Znacznie szersze są perspektywy badawcze w przypadku XVII i XVIII w. Już pierwsze zachowane niewielkie fragmenty spisu podatku pogłównego z 1590 r. umożliwiły obserwację struktury gospodarstw domowych kmiecych14, a kolejne stulecie przyniosło znacznie więcej materiału tego typu i rozszerzyło potencjalny zakres terytorialny badań na cały kraj15. Innymi źródłami o proweniencji pań P. Guzowski, R. Poniat, Miejsce badań kwantytatywnych we współczesnej historiografii polskiej, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 73, 2013, s. 243–255. 12 Z racji ograniczeń wynikających z charakteru niniejszej publikacji Czytelnik pragnący zapoznać się z pełnym spektrum problemów i metod polskiej demografii historycznej musi zostać odesłany do zamieszczonej w tym tomie bibliografii, jak również podręcznika C. Kuklo, Demografia… 13 A. Izydorczyk, Rodzina chłopska w Małopolsce w XV–XVI wieku, w: Społeczeństwo staropolskie, red. A. Wyczański, t. 3, Warszawa 1983, s. 7–27; P. Guzowski, Demografia rodziny szlacheckiej w świetle najnowszych badań genealogicznych, „Przeszłość Demograficzna Polski” 30, 2011, s. 7–23; tenże, Demograficzne uwarunkowania funkcjonowania rodziny chłopskiej na przełomie średniowiecza i nowożytności, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 79–95. 14 Zachowane rejestry pogłównego 1590 roku, opr. J. Senkowski, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 18, 1970, 3, s. 403–425. 15 Wykorzystywali je m.in.: L. Polaszewski, Szlachta Wielkopolski na podstawie rejestrów pogłównego z lat 1673–1676, w: Społeczeństwo Staropolskie, red. A. Wyczański, t. 3, Warszawa 1983, s. 229–266; A. Laszuk, Rejestry podatkowe z XVI–XVIII wieku jako źródło 11 14 Piotr Guzowski stwowej są spisy Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych, powołanych w 1789 r., które stanowią podstawowe źródło do badań nad ludnością wiejską końca I Rzeczypospolitej16. Na terenach, które weszły w skład I i II zaboru rosyjskiego podobną rolę dla końca XVIII w. pełni tzw. piąta rewizja dusz, a więc kolejny już spis ludności płacącej podatki w Imperium Rosyjskim, przeprowadzony w 1795 r.17. Strukturę gospodarstwa domowego w okresie staropolskim można też poznać dzięki źródłom kościelnym. W przypadku Kościoła rzymsko-katolickiego podstawowy materiał stanowią parafialne spisy ludności, czyli księgi status animarum, których najstarsze przykłady pochodzą z XVII w. Sporządzane one były przy okazji bożonarodzeniowej wizyty duszpasterskiej proboszczów i zazwyczaj obejmują mieszkańców obszaru parafii także innych obrządków, niż katolicki18. Z kolei przy okazji Wielkanocy sporządzano spisy spowiednicze i komunikujących się19. W przypadku terenów unickiej eparchii lwowskiej i przemyskiej, podobną rolę pełniły spisy zarządzane odgórnie przez hierarchów w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII wieku20. Szczególnie wartościowymi źródłami spisowymi są inwentarze dóbr, zwłaszcza osiemnastowieczne, których gospodarczy charakter pozwalał na powiązanie wielkości i struktury gospodarstwa domowego z jego statusem społeczno-ekonomicznym. Podstawowymi źródłami rejestrującymi ruch naturalny ludności, a więc fakty zawierania związków małżeńskich, urodzeń i zgonów dla okresu wczesnonowożytnego stanowią metryki chrztów, ślubów i pogrzebów prowadzone przez duchowieństwo parafialne wszystkich obrządków chrześcijańskich. Najdo badań osadniczych i demograficznych województwa podlaskiego, „Archeion” 92, 1993, s. 49–61; M. Kopczyński, Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1998; A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1999. 16 J. Gordziejew, Komisje porządkowe Cywilno-Wojskowe w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego (1789–1792), Kraków 2010; C. Kuklo, Demografia…, s. 53–59. 17 Zob. K. Rzemieniecki, rec: Юpiй Легун, Олексaндp Петpeнкo, Рeвiзiйний пepeпис нaceлeння 1795 p.: Бpaцлaвcькa губepнiя, ч. 1: Бершадський повiт, т. 1: Ревізійні списки селян сіл: Крикливець, Крушинівка, Лугувате, Любашівка, Ободівка, Поташня, П’ятківка, Рогізка, Татарівка, Христище, Яланець, Вiнниця 2003, ss. 284, Przeszłość Demograficzna Polski” 30, 2011, s. 104–109. 18 B. Kumor, Księgi status animarum w diecezjach polskich do roku 1918, „Przeszłość Demograficzna Polski” 1, 1967, s. 89–109. 19 W. Kowalski, Znaczenie archiwów parafialnych w badaniach nad dziejami przedrozbiorowymi, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne” 75, 2001, s. 22–27. 20 Z. Budzyński, Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku, t. III, Przemyśl–Rzeszów 2008, s. 117–119. Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim15 starsze, jeszcze z niepełną rejestracją danych, pochodzą już pierwszej połowy XVI w. (parafia NMP w Krakowie), ale na skalę masową zostały zaprowadzone w XVIII w21. Specyfika źródeł powiązanych terytorialnie, zarówno w przypadku materiałów proweniencji państwowej, jak i kościelnej, z parafią jako najniższą jednostką w strukturze administracyjnej i kancelaryjnej, sprawia, że większość edycji źródłowych i opracowań monograficznych swoje ramy terytorialne ogranicza właśnie do obszaru parafii. Przybierają one postać monografii książkowych opartych na metrykach, jak np. wciąż niedościgła analiza Edmunda Piaseckiego ludności parafii Bejsce22, albo formę opracowań parafialnych spisów ludności, czego przykładem jest publikacja Marka Górnego o mieszkańcach parafii pępowskiej23. Większość studiów publikowana jest jednak w formie artykułów lub serii artykułów stanowiących razem często pełne monograficzne ujecie dziejów ludności poszczególnych parafii. Znakomitymi przykładami są tu dawne opracowania ludności Brzeżan na Rusi Czerwonej autorstwa Bohdana Puczyńskiego24 i nowsze Jerzego Spychały, zajmującego się ludnością Strzelców Opolskich25. Rzadziej B. Kumor, Metryki parafialne w archiwach diecezjalnych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 14, 1966, 1, s. 65–75; tenże, Jakim celom służyły księgi parafialne, „Przeszłość Demograficzna Polski” 7, 1975, s. 299–304; tenże, Przepisy prawne w sprawie chrztu dzieci w XVI–XVIII w., „Przeszłość Demograficzna Polski” 9, 1976, s. 41–56; S. Hoszowski, Z. Sułowski, Ewidencja ruchu naturalnego ludności oparta na dawnych metrykach parafialnych (projekt ujednoliconego systemu gromadzenia danych), „Przeszłość Demograficzna Polski” 4, 1971, s. 3–20; Z. Sułowski, O finansowej genezie polskiej rejestracji zgonów, „Przeszłość Demograficzna Polski” 9, 1976, s. 57–66; A. Mironowicz, Księgi metrykalne w badaniach demograficznych wiernych Kościoła prawosławnego, w: Mniejszości narodowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej w świetle statystyki XIX i XX wieku, red. J. Skarbek, Lublin 1995, s. 62–67; R. Kotecki, Rejestracja metrykalna wiernych w świetle potrydenckiego ustawodawstwa kościoła katolickiego (ze szczególnym uwzględnieniem prawodawstwa diecezji Chełmińskiej, Gnieźnieńskiej, Płockiej i Włocławskiej, „Nasza Przeszłość” 112, 2009, s. 35–75. 22 E. Piasecki, Ludność parafii bejskiej (woj. kieleckie) w świetle ksiąg metrykalnych z XVIII– XX w. Studium Demograficzne, Wrocław–Warszawa 1990. 23 M. Górny, Mieszkańcy parafii pępowskiej w 1777 roku. Analiza księgi status animarum, Wrocław 1994. 24 B. Puczyński, Ludność Brzeżan i okolicy w XVII i XVIII w., „Przeszłość Demograficzna Polski” 4, 1971, s. 177–214; tenże, Ludność Brzeżan i okolicy w XVII i XVIII w. Część II. Ruch naturalny ludności, PDP 5, 1972, s. 15–64; tenże, Ludność Brzeżan i okolicy w XVII i XVIII w. Część III. Zaludnienie i struktura ludności według płci, wieku i stanu cywilnego, „Przeszłość Demograficzna Polski” 6, 1974, s. 3–52. 25 J. Spychała, Śluby w parafii Strzelce Opolskie w latach 1766–1870, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 1: Śluby, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995, s. 7–44; tenże, Urodzenia w parafii Strzelce Opolskie w latach 1766–1870, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 2: Urodzenia, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995, s. 7–22; tenże, Zgony w parafii Strzelce Opolskie w latach 21 16 Piotr Guzowski mamy do czynienia z pracami syntetycznymi obejmującymi terytorialnie cały kraj. Dotyczą one zwykle struktury gospodarstwa domowego, a wzorcowymi książkami są dzieła Michała Kopczyńskiego o rodzinie chłopskiej Królestwa Polskiego i Anny Laszuk o ludności Podlasia (w tym o gospodarstwach domowych na wsi). Z kolei szereg zagadnień związanych z demografią rodzin (w tym wiejskich) na Kresach południowo-wschodnich Korony opracował w swoich monumentalnych publikacjach Zdzisław Budzyński26. Inny charakter, ze względu na wielkość wykorzystanej bazy źródłowej i analizę geografii form rodzinnych na szerokim tle europejskim, mają publikacje Mikołaja Szołtyska, które stanowią wzorcowy przykład wykorzystania osiągnięć nauki światowej w badaniach nad rodzimymi źródłami i przeszłością Polski27. Od wielu lat publikowane są parafialne spisy ludności, których edycje zapoczątkował Bolesław Kumor28, a znakomitą tradycję wydawniczą kontynuują m.in. Marek Górny i Konrad Rzemieniecki. Ostatnie lata przyniosły też upowszechnienie drukiem wybranych ksiąg metrykalnych, których coraz większy zasób jest również udostępniany w Internecie. 1766–1870, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 3: Zgony, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1996, s. 7–26; tenże, Rodzina w parafii Strzelce Opolskie w latach 1766–1870, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 5: Rodzina, red. Z. Kwaśny, Wrocław 2001, s. 7–74; 26 Z. Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku: stan, rozmieszczenie, struktura wyznaniowa i etniczna, t. 1–2 Przemyśl 1993; tenże, Kresy południowo‑wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku, t. 1–3, Rzeszów 2005–2008. 27 Zob. m.in. M. Szołtysek, D. Biskup, Różnorodność czy tożsamość? Chłopskie gospodarstwo domowe na ziemiach Rzeczypospolitej i Śląska pod koniec XVIII wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 363–390; M. Szołtysek, Three kinds of preindustrial household formation system in historical Eastern Europe: a challenge to spatial patterns of the European family, „The History of the Family” 13, 2008, nr 3, s. 223–257; tenże, Female headship, household position, and gendered well-being in peasant societies: evidence from the territories of the historical Kingdom of Poland (18th century), w: The transmission of well-being: gendered marriage strategies and inheritance systems in Europe (17th–20th centuries), red. M. Durães, A. Fauve-Chamoux, L. Ferrer, J. Kok, Bern 2009, s. 447–486; tenże, Life cycle service and family systems in the rural countryside: a lesson from historical east-central Europe, „Annales de Démographie Historique” 2009, nr 1, s. 53–94; tenże, Struktura gospodarstwa domowego w Koronie i na Litwie a funkcje rodziny w końcu XVIII wieku: rozbieżności czy podobieństwo?, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 173–208. Podsumowaniem wieloletnich badań jest praca habilitacyjna: Rethinking East-central Europe: family systems and co-residence in the Polish-Lithuanian Commonwealth (Habilitation thesis submitted to the Philosophische Fakultät in der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg, 2014). 28 B. Kumor, Spis ludności Dobrego Miasta z 1695 r., „Przeszłość Demograficzna Polski” 7, 1975, s. 3–73. Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim17 Większość tekstów związanych z demografią rodziny staropolskiej ukazała się na łamach „Przeszłości Demograficznej Polski”, a także znakomitej serii wydawniczej Zbigniewa Kwaśnego Śląskie Studia Demograficzne. M a ł ż e ńst wo Z demograficznego punktu widzenia późne średniowiecze i czasy wczesnonowożytne to okres dominacji płodności naturalnej, a w związku z tym wiek zawierania pierwszych związków małżeńskich był jednym z najważniejszych czynników wpływających na inne demograficzne aspekty życia rodzinnego, czyli długość trwania małżeństw i wielkość rodziny. Olbrzymie terytorium Rzeczypospolitej charakteryzowało się zróżnicowaniem etnicznym, wyznaniowym, kulturowym i ekonomicznym. Wszystkie te elementy miały prawdopodobnie wpływ na wiek zawierania małżeństwa. Przed wielu laty wybitny demograf John Hajnal opisał cechy charakterystycznego dla Europy typu małżeństwa, wytyczając na mapie kontynentu linię łączącą Tallin z Triestem. Na zachód od niej miał się wykształcić w początkach epoki nowożytnej model europejski, charakteryzujący się m.in. późnym wiekiem zawierania pierwszych związków – dla kobiet powyżej 23 roku, a dla mężczyzn powyżej 26 roku życia oraz niewielką różnicą wieku między nupturientami29. Linia Hajnala przebiega przez środek historycznego Królestwa Polskiego i odniesienia do niej stały się jednym z problemów rozpatrywanych przez polskich demografów historycznych. W przypadku okresu przedmetrykalnego dysponujemy tylko skromnymi danymi odnoszącymi się do elity społeczności wiejskiej. Informacje uzyskane przez historyków społecznych i genealogów dzięki analizie sądowych ksiąg ziemskich i grodzkich wskazują, że polskie szlachcianki wychodziły za mąż między osiągnięciem lat sprawnych, a dwudziestym rokiem życia30. Zwraca się przy tym uwagę, że przedstawicielki rodów możnowładczych zawierały związki wcześniej, niż córki z rodzin średniej szlachty31. W przypadku mężczyzn pochodzenia szlacheckiego nie możemy mówić o jednolitym wzorcu postępowania. Analiza grupy 139 szlachciców z ziemi sanockiej wskazuje, że ⅓ młodych J. Hajnal, European marriage patterns in perspective, w: Population in history, red. D.V. Glass i D.E.C. Eversley, b.m.w. 1965, s. 101–143; tenże, Two kinds of preindustrial household formation system, w: Family forms in historic Europe, red. R. Wall, J. Robin i P. Laslett, Cambridge 1983, s. 65–104. 30 M. Koczerska, Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa 1975, s. 32. 31 M. Wolski, Trzeciescy herbu Strzemię. Małopolska rodzina szlachecka XIV–XVI wieku, Kraków 2005, s. 304; W. Brzeziński, Koligacje małżeńskie możnowładztwa wielkopolskiego w drugiej połowie XIV i w pierwszej połowie XV wieku, Wrocław 2012, s. 276. 29 18 Piotr Guzowski mężczyzn zawierała związki małżeńskie tuż po osiągnięciu pełnoletniości (18 lat), ale pozostali zwlekali z decyzją o wyborze partnerki życiowej kilka, albo nawet kilkanaście lat (⅓ wszystkich czekała co najmniej 10 lat)32. Znacznie bogatsze i oparte na bardziej wiarygodnym materiale źródłowym są badania nad ludnością chłopską już w epoce metrykalnej (XVII i XVIII w.) potwierdzające częściowo hipotezę Hajnala. Kobiety z terenów Śląska, Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza zawierały związki małżeńskie późno, właśnie w wieku ok. 23 lat33, zaś na terenach Rusi Czerwonej zarówno wśród rzymskich, jak i greckich katoliczek typowe było wychodzenie za mąż po osiągnięciu 18–19 lat34. Wiek zawierania pierwszych małżeństw przez mężczyzn na większości terenów Królestwa Polskiego odpowiadał modelowi opisanemu przez Hajnala, a więc mieli oni przeciętnie co najmniej 26 lat, a na Rusi Czerwonej rok mniej. Zgodnie ze współczesnymi teoriami wyraźnie widać wpływ niskiej kondycji społeczno-ekonomicznej na decyzję o opóźnieniu założenia rodziny. Osoby rekrutujące się z grup społecznych nieposiadających samodzielnych gospodarstw rolnych, tworzące rynek pracowników najemnych, późnej decydowały się na wybór współmałżonków, niż dzieci pełnorolnych kmieci, ale problematyka ta wymaga jeszcze dalszych badań łączących zagadnienia demograficzne z gospodarczymi w innych regionach kraju, gdyż dotychczasowe rozważania oparte są jedynie na analizie źródeł śląskich35. Podobnie dalszych badań wymagają stuP. Guzowski, W jakim wieku szlachcice zawierali pierwsze związki małżeńskie w późnym średniowieczu?, w: Ecclesia-Regnum-Fontes (w druku). 33 E. Brodnicka, Ludność parafii Wieleń nad Notecią w drugiej połowie XVIII w., „Przeszłość Demograficzna Polski” 2, 1970, s. 184; I. Gieysztorowa, Sprawozdanie z konferencji poświęconej zastosowaniu technik komputerowych w badaniach historyczno-demograficznych XVII i XVIII w. „Przeszłość Demograficzna Polski” 17, 1987, s. 268, 271; E. Piasecki, Ludność…, s. 149; T. Krotla, Ludność parafii bielawskiej w latach 1766–1830 (na podstawie ksiąg metrykalnych), „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 46, 1991, nr 4, s. 417; K. Górna, Analiza demograficzna metryk dolnośląskiej parafii Rząśnik z lat 1794–1874, „Przeszłość Demograficzna Polski” 17, 1987, s. 192; M. Górny, Zawarcie małżeństwa na wsi pałuckiej w XVIII wieku: parafia szaradowska, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne” 7, 1996, s. 74; D. Daszkiewicz-Ordyłowska, Śluby w parafii toszeckiej w latach 1789–1877, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 1: Śluby, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995, s. 47–68; K. Górna, Narodziny, śluby i zgony na Górnym Śląsku w XVIII wieku, w: Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, red. H. Suchojad, Warszawa 2001, s. 38; J. Spychała, Śluby…, s. 24. 34 B. Puczyński, Ludność…, cz. 2, s. 25. 35 Z. Kwaśny, Z najnowszych badań nad rozwojem demograficznym ludności Śląska w XVIII– XIX w., „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 43, 1988, 2, s. 292; K. Górna, Analiza…, s. 193; J. Spychała, Śluby…, s. 24. Szerzej o tej problematyce: P. Guzowski, Geneza europejskiego modelu małżeństwa na przełomie średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych z perspektywy historii Polski, „Przeszłość Demograficzna Polski” 31, 2012, s. 7–41. 32 Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim19 dia nad wiekiem zawierania małżeństw przez szlachtę. Jak dotąd z materiałów metrykalnych wynika, że szlachta z parafii Ostrów Mazowiecka wstępowała w związki w wieku takim samym, jak miejscowi chłopi, tzn. kobiety ok. 23 roku życia, a mężczyźni w wieku 27 lat36. Z dawnego sondażu T. Furtaka opartego na danych zgromadzonych w herbarzach wynika, że wiek zawierania pierwszych małżeństw przez szlachtę rósł w ciągu XVIII i XIX stulecia do 24,5 dla kobiet i 30 dla mężczyzn. Podobną tendencję widać w społeczności chłopskiej, choć na mniejszą skalę37. Zdecydowaną większość małżeństw ludności chłopskiej (do 80%) stanowiły związki pierwsze: panien i kawalerów, ale specyfika pracy na wsi, wiążąca się najczęściej z zarządzaniem gospodarstwem rolnym, skłaniała do zawierania kolejnych związków zarówno przez wdowców, jak i wdowy, gdyż rodzina w okresie preindustrialnym była nie tylko podstawową komórką społeczną, ale także jednostką gospodarczą. Przyjmuje się w literaturze, że wdowcy częściej i szybciej zawierali powtórne związki niż wdowy – np. w parafii Bejsce 90% owdowiałych mężczyzn ponownie zawierających kolejny związek żeniło w ciągu roku od śmieci pierwszej żony. W przypadku kobiet ten współczynnik wynosił 70%38. Odsetek osób samotnych w społeczności chłopskiej był niższy, niż w miastach, wśród mężczyzn stanowili oni 6–8%, a wśród kobiet do 10%39. Obok wieku zawierania pierwszych małżeństw olbrzymi wpływ na płodność miała długość trwania związków. Małżeństwa wiejskie funkcjonowały dłużej niż w preindustrialnym mieście. W przypadku późnośredniowiecznej szlachty pierwsze związki trwały przeciętnie około 17,5 roku, a kolejne nieco ponad 10 lat. Nie jesteśmy w stanie powiedzieć, jak długo funkcjonowały pełne rodziny chłopskie w okresie przedmetrykalnym, ale badania nad czasem aktywności gospodarczej kmieci, wynoszącym w XV i XVI w. ok 21 lat40, wskazują, że małżeństwa chłopskie trwały nieco krócej niż szlacheckie. Z badań metrykalnych środowiska chłopskiego w XVIII w. wynika jednak bardziej zróżnicowany obraz. W wielu regionach Królestwa pierwsze związki trwały 18–20 lat, ale na Śląsku demografowie znajdowali parafie, w których małżeństwa przeciętnie funkcjonowały zarówno znacznie dłużej (do 25 lat)41, jak i zdecydowanie krócej (12–17 I. Gieysztorowa, Sprawozdanie…, s. 268, 271. T. Furtak, dz. cyt., s. 47. W przypadku mężczyzn przeciętny wiek zawarcia pierwszego małżeństwa wzrósł z czasem do 30 lat. 38 E. Piasecki, dz. cyt., s. 159. 39 C. Kuklo, Demografia…, s. 277. 40 P. Guzowski, Demograficzne…, s. 85–86. 41 J. Spychała, Rodzina…, s. 42; D. Daszkiewicz-Ordyłowska, Rodzina w parafii toszeckiej w latach 1789–1877, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia” 145, 2001, s. 98. 36 37 20 Piotr Guzowski lat)42. Małżeństwa kolejne we wszystkich grupach społecznych były krótsze, chłopskie trwały 10–12 lat43. Dzieci Do momentu pojawienia się systematycznej rejestracji metrykalnej, której dokładność i wiarygodność rosła wraz z kolejnymi stuleciami, badania nad zagadnieniami związanymi z płodnością i wielkością rodziny biologicznej są ograniczone niedoskonałością charakteru źródeł sądowych. Do największych wad tego typu materiału należy słaba rejestracja kobiet – zarówno żon, jak i córek, a także ograniczenie informacji o dzieciach zazwyczaj tylko do tych, które osiągnęły pełnoletniość. Z tego względu w celu uzyskania wiarygodnego wyniku w obliczeniach liczby potomstwa stosuje się zabieg doszacowania niezarejestrowanych w dostępnych źródłach dziewczynek dla uzyskania naturalnej równowagi w proporcji płci. Jednocześnie przy obliczeniach współczynnika zastępowalności pokoleń kalkulacje przeprowadza się w odniesieniu do mężczyzn, a nie córek, a więc oblicza się, ilu synów danego ojca dożywało wieku dorosłego. W XV i XVI w. na małżeństwo elity chłopskiej posiadającej potomstwo, przypadało ponad troje dzieci dożywających wieku dorosłego44. Ze względu na dłużej trwające małżeństwa i wyższy standard życia w rodzinach szlacheckich, wieku dorosłego dożywało średnio czworo dzieci w późnym średniowieczu i w początkach epoki nowożytnej45, a w przypadku Wołynia XVI i i pierwszej połowy XVII w. nawet pięcioro dzieci46. Wśród szlachty odsetek małżeństw, które nie posiadały potomstwa lub których dzieci nie dożyły pełnoletniości wynosił 12,5%, ale badania w tej dziedzinie czekają na rozwinięcie. W przypadku rodzin chłopskich nie możemy uchwycić odsetka małżeństw bezdzietnych, ale widoczna jest maltuzjańska korelacja łącząca zamożność z szansą na doczekanie się liczniejszego potomstwa i z większym prawdopodobieństwem na K. Górna, Rodzina w parafii krapkowickiej w XVIII wieku, w: Przełomy historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich. Wrocław 15–18 września 1999 roku. Pamiętniki, t. 3, cz. 1, Toruń 2001, s. 320 43 E. Piasecki, dz. cyt., s. 154. 44 P. Guzowski, Demograficzne…, s. 92. 45 Tenże, Demografia…, s. 18. 46 Obliczenia własne przeprowadzone po doszacowaniu córek na podstawie tabeli 3 oraz dodaniu żon, które w swoich kalkulacjach opuściła autorka książki: I. Woronczuk, Nasielennija Wolini w XVI – pierszij połowini XVII st.: rodina, domogospodarstwo, demograficzni czinniki, Kiiw 2012, s. 136, 494–524. Autorka uznała, że 3588 dzieci przypadało na 620 małżeństw, tymczasem z tabeli wynika, że małżeństw było 716. 42 Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim21 dożycie przez nie wieku dorosłego. Z analizy współczynnika zastępowalności pokoleń liczonego dla mężczyzn, którzy doczekali się dorosłych synów, wynika również, że większe szanse rozwoju demograficznego miały rodziny szlacheckie niż chłopskie (tabela 1). Tabela 1. Zastępowalność pokoleń w rodzinach szlacheckich i chłopskich w XV–XVII w. Okres XV wiek XVI i pierwsza poł. XVII w. Średniozamożni kmiecie 1,1 1,5 Elita chłopska 1,6 2 Średnia i urzędnicza szlachta 2 Szlachta łęczycka Szlachta i magnateria wołyńska 2,1 2,9 Źródło: P. Guzowski, Demografia rodziny szlacheckiej w świetle najnowszych badań genealogicznych, „Przeszłość Demograficzna Polski” 30, 2011, s. 20; tenże, Demograficzne uwarunkowania funkcjonowania rodziny chłopskiej na przełomie średniowiecza i nowożytności, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 92; I. Woronczuk, Nasielennija Wolini w XVI – pierszij połowini XVII st.: rodina, domogospodarstwo, demograficzni czinniki, Kiiw 2012, s. 136, 494–524. K. Boroda, O przydatności szesnastowiecznych rejestrów poborowych w badaniach demograficznych, „Przeszłość Demograficzna Polski” 32, 2013 (w druku). Zdecydowanie bardziej szczegółowych danych związanych z wielkością rodziny wiejskiej dostarcza nam analiza ksiąg metrykalnych i przeprowadzona na ich podstawie rekonstrukcja rodzin. Wśród chłopskich rodzin kompletnych, a więc małżeństw zakończonych (lub takich, w których kobieta dożyła wieku kończącego jej zdolność do prokreacji) pod koniec XVIII w. na jedno małżeństwo przypadało od 4 do 5 dzieci (urodzeń żywych)47. Podobnie, jak w okresie wcześniejszym widoczny był wpływ statusu ekonomicznego na różne sfery związane z demografią rodziny (np. standard życia, trwałość związków), co skutkowało najmniejszą liczbą posiadanego potomstwa przez małżeństwa komornicze i chałupnicze, nieco większą przez zagrodników oraz największą przez rodziny kmiece. Duży wpływ na strukturę i wielkość rodziny miała umieralność okołoporodowa kobiet i duża umieralność niemowląt i dzieci. W ciągu 6 tygodni po porodzie umierało od 11 do 20% matek na wsiach śląskich w końcu XVIII w., co było odsetkiem niekorzystnie odbiegającym od warunków w polskich dużych 47 E. Piasecki, dz. cyt., s. 216; J. Spychała, Rodzina…, s. 14; D. Daszkiewicz-Ordyłowska, Rodzina…, s. 82. 22 Piotr Guzowski miastach i sytuacji w najbardziej rozwiniętych regionach Europy48. Na przełomie XVIII i XIX w. odnotowano też zgon ok. 20% dzieci w okresie niemowlęcym49. W kolejnych latach życia dzieci również były bardzo narażone na przedwczesną śmierć, a wieku dorosłego dożywało zaledwie około 40% wszystkich urodzonych50. Należy przy tym pamiętać, że większe szanse przeżycia miały dzieci z prawego łoża, niż pochodzące ze związków pozamałżeńskich. Wedle rejestracji metrykalnej, odsetek dzieci nieślubnych w parafiach wiejskich Korony był bardzo zróżnicowany i wahał się w zależności od regionu, wielkości wsi, sytuacji gospodarczej i uwarunkowań kulturowych od 1,5 do nawet 9%51. W drobnoszlacheckich parafiach podlaskich chrzty dzieci pozamałżeńskich stanowiły 1–2%52. Porównanie znajdującej się w metrykach daty ślubu z terminem chrztu dziecka pozwala również na określenie skali przedmałżeńskiej aktywności seksualnej53. Wśród osiemnastowiecznej ludności wiejskiej jej intensywność była bardzo zróżnicowana, co skutkowało faktem, że potomstwo poczęte przed ślubem stanowiło od 10 do aż 24% wszystkich pierwszych urodzeń54. Poczęcia przedślubne były częstsze wśród kawalerów i panien, niż wdów i wdowców, a sprzyjało im zjawisko opóźniania zawarcia związku małżeńskiego. Do innych ważnych typowych zagadnień demograficznych związanych z dziećmi w rodzinie należy kwestia odstępów protogenetycznych, a więc odstępów między datą zawarcia związku małżeńskiego, a terminem urodzenia pierwszego dziecka oraz odstępów intergenetycznych, czyli odstępów między kolejnymi porodami. W przypadku rodzin chłopskich na Śląsku pod koniec K. Górna, Narodziny…, s. 41; T. Krotla, dz. cyt., s. 434. M. Górny, Ruch naturalny ludności Tarnowskich w latach 1801–1870, „Studia i materiały z dziejów Śląska” 33, 1983, s. 56; D. Daszkiewicz-Ordyłowska, Rodzina…, s. 85; E. Piasecki, dz. cyt., s. 118. 50 J. Spychała, Zgony…, s. 284; D. Daszkiewicz-Ordyłowska, Rodzina…, s. 84. 51 B. Puczynski, Ludność…, cz. 2, s. 37; C. Kuklo, Funkcjonowanie społeczności parafialnej na tle analizy rejestracji chrztów parafii Trzcianne 1600–1654, w: Społeczeństwo staropolskie, red. A. Wyczański, t. 3, 1983, s. 192; E. Pasecki, dz. cyt., s. 111; M. Górny, Zawarcie, s. 94; J. Spychala, Urodzenia…, s. 20; K. Górna, Narodziny…, s. 36. 52 Ł. Lubicz-Łapiński, Rodzina drobnoszlachecka w XV–XIX wieku na przykładzie parafii Kobylin-Borzymy, Suraż i Trzcianne. Studium demograficzno-społeczne. Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Cezarego Kuklo, Białystok 2011, s. 203. 53 Za poczęcia przedślubne uważa się urodzenia żywe, które nastąpiły przed upływem 8 miesięcy, albo jak chce część badaczy przed upływem 266 dni od daty ślubu – Zob. C. Kuklo, Demografia…, s. 348–349. 54 K. Górna, Analiza…, s. 200; M. Górny, Zawarcie…, s. 94; J. Spychała, Rodzina…, s. 9; D. Daszkiewicz-Ordyłowska, Rodzina…, s. 77; P. Kwapulińska, Rodzina w parafii kochłowickiej w XIX wieku, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia” 145, 2001, s. 121. 48 49 Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim23 Wykres 1. Sezonowość poczęć małżeńskich (wg miesięcy) w pięciu parafiach wiejskich: Trzcianne, Czacz, Pszczew, Brzeżan (rzymscy katolicy i grekokatolicy), Bochotnica Kościelna w XVII–XVIII wieku 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Źródło: C. Kuklo, Demografia…, s. 351. Wykres 2. Sezonowość małżeństw (według miesięcy) w 8 parafiach wiejskich: Trzcianne, Pszczew, Brzeżany: (rzymscy katolicy i grekokatolicy), Szaradowo, Bochotnica Kościelna, Bielawa, Siołkowice w XVII i XVIII wieku 600 500 400 300 200 100 0 I II III IV V Źródło: C. Kuklo, Demografia…, s. 299. VI VII VIII IX X XI XII 24 Piotr Guzowski XVIII w. pierwsze dziecko przychodziło na świat przeciętnie miedzy 12 a 22 miesiącem po ślubie55, ale w małopolskiej parafii Bejsce odstęp protogenetyczny wynosił aż 23–24 miesiące56. Istniał widoczny związek między wiekiem zawierania związków małżeńskich, a długością odstępu protogenetycznego. Im wcześniej kobieta wychodziła za mąż, tym dłużej musiała czekać na pierwsze urodzenie żywe57. Z kolei odstępy intergenetyczne w rodzinach chłopskich wynosiły około 3 lat, a ich długość związana była z wiekiem matki (im młodsze, tym krótsze odstępy intergenetyczne), śmiercią niemowlęcia i sposobem karmienia (karmienie piersią często wiązało się z abstynencją seksualną, a więc zaprzestanie naturalnego karmienia oznaczało powrót do normalnego współżycia małżonków)58. Analiza metryk chrztów pozwala też na zrekonstruowanie sezonowości poczęć. W widoczny sposób miał na nią wpływ rytm prac polowych, miesiące letnie i wczesnojesienne wraz z okresem wczesnowiosennych zasiewów odznaczały się zmniejszoną aktywnością seksualną (wykres 1). Być może wpływ na sezonowość pożycia małżeńskiego miały również wiosenne reakcje biologiczne, przepisy kościelne (zalecające wstrzemięźliwość w okresie Wielkiego Postu), a także sezonowość ślubów, których większość zawierano jesienią, po zakończeniu prac rolniczych, oraz w styczniu i lutym (wykres 2). Pamiętać należy jednak, że o rozmiarach zapłodnień decydowała także częstotliwość stosunków seksualnych, zróżnicowanie płodności kobiet związane z wiekiem (mniejsze szanse miały bardzo młode kobiety), niepłodność jednego z małżonków i inne czynniki, często pozostające poza zasięgiem badań historycznych59. G os p oda r st wo d omow e Rodzina wiejska w okresie preindustrialnym stanowiła nie tylko podstawową jednostkę społeczną, ale wraz ze swoim gospodarstwem domowym była także najważniejszą jednostką gospodarczą. W dawniejszej literaturze, idąc za sugestiami Witolda Kuli, uważano, że to dwór szlachecki był najważniejszym czynnikiem w kształtowaniu zarówno małżeństwa chłopskiego (pan feudalny miał wpływać na dobór małżeński, zawężony terytorialnie do obszaru dóbr jednego właściciela), jak i strukturę gospodarstwa domowego, skłaniając kmieK. Górna, Narodziny dz. cyt., s. 39; T. Krotla, dz. cyt., s. 429. E. Piasecki, dz. cyt., s. 236. 57 Tamże, s. 237. 58 D. Daszkiewicz-Ordyłowska, Rodzina…, s. 92., E. Piasecki, dz. cyt., s. 208– 212. 59 C. Kuklo, Funkcjonowanie…, s. 215. 55 56 Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim25 ci do ograniczenia jego wielkości oraz, w razie konieczności, dbając o pełny, niezbędny do prowadzenia prac polowych, skład gospodarstwa domowego60. Niewątpliwie istniał silny związek między pozycją ekonomiczną kmiecia, wielkością areału, jakim dysponował, a rozmiarem i strukturą jego gospodarstwa domowego. Potwierdzają to dawne i nowe badania przeprowadzone na poziomie parafii, czy mikroregionu61, ale zjawisko to nie musi być bezpośrednio wiązane z polityką dworu, ale ogólnymi uwarunkowaniami społeczno-gospodarczymi. Badania Michała Kopczyńskiego, a w ostatnich latach przede wszystkim Mikołaja Szołtyska umożliwiły opisanie struktury gospodarstw chłopskich w skali makro, obejmującej duże próby badawcze z terytorium całego kraju. Dzięki nim wiemy, że zdecydowana większość chłopskich gospodarstw domowych na terenie Korony stanowiły gospodarstwa proste (typ 3a–3d w klasyfikacji Hammela-Lasletta), oparte o rodzinę nuklearną, a więc rodziców i dzieci (i wdowców/wdowy z dziećmi). Największy ich odsetek był w zachodnich i centralnych dzielnicach kraju, natomiast nieco mniejsze znaczenie (choć wciąż dominowały) miały na Rusi Czerwonej, a także na białoruskich obszarach Wielkiego Księstwa Litewskiego (tabela 2). Gospodarstwa rozszerzone nie przekraczały piętnastoprocentowego udziału wśród wszystkich gospodarstw chłopskich w Koronie (poza terenami ruskimi), a złożone z kilku małżeństw także wyjątkowo stanowiły więcej niż kilka procent. Wśród szlachty również dominowały gospodarstwa proste stanowiące w różnych regionach od 58 do 81%. Gospodarstwa rozszerzone o krewnych nie przekraczały 15%, a gospodarstwa złożone z więcej niż jednego małżeństwa były wyjątkowe. W porównaniu ze strukturą gospodarstw chłopskich, wśród szlachty stosunkowo często spotykamy gospodarstwa, których głową była z osoba samotna (10–15%)62. W. Kula, La Siegneurie et la familie paysanne dans la Pologne du XVIIIe siècle, „Annales ESC” 27, 1972, nr 4–5, s. 949–958; A. Woźniak, Rodzina i gospodarstwo chłopskie na mazowieckiej wsi pańszczyźnianej XVIII wieku, „Etnografia Polska” 18, 1974, s. 47–56; tenże, Małżeństwa chłopskie w osiemnastowiecznej wsi pańszczyźnianej, cz. 1, „Etnografia Polska” 22, 1978, s. 133–157; tenże, Małżeństwa chłopskie w osiemnastowiecznej wsi pańszczyźnianej, cz. 2, „Etnografia Polska” 23, 1979, s. 153–174. 61 J. Rutkowski, Studia nad położeniem włościan w Polsce XVIII wieku, w: tegoż, Studia z dziejów wsi polskiej XVI–XVIII wieku, Warszawa 1956, s. 211; J. Kochanowicz, The peasant family as an economic unit in the Polish feudal economy of the eighteenth century, w: Family forms, s. 153–166; M. Kopczyński, dz. cyt., s. 94–96; K. Rzemieniecki, Rodzina i gospodarstwo chłopskie w ziemi wieluńskiej i powiecie ostrzeszowskim w końcu XVIII wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski” 29, 2010, s. 29–68. 62 M. Kopczyński, Ze studiów nad staropolską rodziną szlachecką – struktura gospodarstwa domowego i cykl życia jednostki, „Almanach Historyczny” 4, 2002, s., s. 34–35. 60 26 Piotr Guzowski Tabela 2. Gospodarstwa proste na wsi w Rzeczypospolitej wczesnonowożytnej Region Okres Liczba gospodarstw Pomorskie Podlasie Kujawy Zachodnia część Korony (Pomorze, zachodnia część Wielkopolski i Małopolski i Śląsk) Ruś Czerwona Ziemie białoruskie Wielkiego Ks. Litewskiego (woj. mińskie, nowogródzkie, brzesko-litewskie) 1662 1662 II poł XVIII w. 2767 4313 1901 II poł XVIII w. II poł XVIII w. II poł XVIII w. Odsetek gospodarstw prostych 84,8 70,5 82,3 77,7 18440 59,5 49,7 Źródło: M. Kopczyński, Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1998, s. 56, 101; A. Laszuk. Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1999, s. 194; M. Szołtysek, Life cycle service and family systems in the rural countryside: a lesson from historical east-central Europe, „Annales de démagraphie historique” 2009, nr 1, s. 60. Wielkość chłopskich gospodarstw domowych, podobnie jak rodzin biologicznych, wykazuje silne powiązanie z pozycją społeczno-ekonomiczną głowy rodziny i wielkością areału gospodarczego znajdującego się w rękach kmiecych. Największe na terenie Królestwa Polskiego były gburskie gospodarstwa pomorskie, składające się przeciętnie z 8 osób, choć w badaniach odnotowano również, że w parafii Pępowo pełnorolne gospodarstwa kmiece składały się z prawie 10 osób63. W innych regionach Korony w skład gospodarstw elity chłopskiej wchodziło około 7 osób, a najmniejsze były cztero-pięcioosobowe gospodarstwa zagrodnicze64. Istotnym składnikiem struktury gospodarstwa rodzinnego, uzupełniającym zasoby pracy, byli służący. Ich znaczenie na wsi było zróżnicowane regionalnie (tabela 3). Według Mikołaja Szołtyska na Śląsku, w Zachodniej Małopolsce i Wielkopolsce oraz na Pomorzu prawie 40% gospodarstw chłopskich posiadało służących, stanowiących 13,3% całej populacji wiejskiej65. Na wsi kujawskiej służba (chłopska i szlachecka) stanowiła aż 24,4% mieszkańców66, a na pograniczu polsko-ruskim od 12–21% ludności67. Z kolei na terenach wschodnich Rzeczypospolitej zamieszkiwanych przez ludność ruską służba nie odgrywała większej roli. M. Górny, Mieszkańcy…, s. 16. M. Kopczyński, Studia…, s. 50. 65 M. Szołtysek, Life cycle service…, s. 60. 66 M. Kopczyński, Studia…, s. 121. 67 Z. Budzyński, M. Sochacka, Ludność parafii Hyżne koło Rzeszowa w świetle spisów spowiedniczych z lat 1728–1747, w: Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, red. Z. Budzyński, t. 1, Rzeszów 2003, s. 179. 63 64 Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim27 Tabela 3. Służba na terenach wiejskich Rzeczypospolitej Region Okres Małopolska 1590 Mazowsze 1590 Pomorze 1662 Zachodnia Wielkopolska, Śląsk 2 poł. XVIII wieku i Zachodnia Małopolska Kujawy a) czeladź kmieca 2 połowa XVIII w. b) czeladź kmieca i szlachecka Ruś czerwona (Ziemia chełmska 2 połowa XVIII w. i powiat tarnopolski) Pogranicze polsko-ruskie 2 połowa XVIII w. (woj. ruskie) Wielkie Księstwo Litewskie 2 połowa XVIII w. (woj. wileńskie i mińskie) Mazowsze (tzw. Księstwo Łowickie 2 połowa XVIII w. arcybiskupów gnieźnieńskich) Wielkopolska (parafia pępowska) 1777 Małopolska (królewszczyzny 1789 woj. sandomierskiego) Ziemia Wieluńska 1791 Wielkopolska (klucz nieścierowski 1797 dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich) Służba jako odsetek populacji Odsetek gospodarstw ze służbą 16,3 11,4 19–21 41 13,3 39,40 a)14,8 b) 24,4 2,8 12,2 12–21 0,1 2,1 26,9 18 40 12,5 14 64 Źródło: Z. Budzyński, M. Sochacka, Ludność parafii Hyżne koło Rzeszowa w świetle spisów spowiedniczych z lat 1728–1747, w: Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, red. Z. Budzyński, t. 1, Rzeszów 2003, s. 179; M. Górny, Mieszkańcy parafii pępowskiej w 1777 roku. Analiza księgi status animarum, Wrocław 1994, s. 18; M. Kopczyński, Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1998, s. 60–61; 120, H. Madurowicz, A. Podraza, Z problematyki rozwarstwienia wsi w Polsce XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 61, 1954, z. 1, s. 219; W. Obraniak, Oblicze demograficzne wsi wieluńskiej w epoce Sejmu wielkiego, „Studia Demograficzne” 16, 1968, s. 120; J. Senkowski, Zachowane rejestry pogłównego 1590 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 18, 1590, s. 403–425. M. Szołtysek, Life cycle service, s. 60; J. Topolski, Położenie i walka klasowa chłopów w XVIII w. w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, Warszawa 1956, s. 132–133. Dosyć zgodnie badacze podkreślają, że w zaproponowanej przez Petera Lassletta klasyfikacji geografii form rodzinnych polskie gospodarstwo chłopskie wpisuje się w model charakterystyczny dla Europy Środkowej68. Na ziemiach polskich zaobserwowano zatem zarówno nieco wcześniejszy niż na Zachodzie wiek wstępowania w związki małżeńskie kobiet i większą niż w krajach najbardziej rozwiniętych różnicę wieku między małżonkami. W dodatku odsetek osób wstępujących w związki małżeńskie był stosunkowo wysoki. Co prawda dążenie 68 M. Kopczyński, Studia…, s. 172–175. 28 Piotr Guzowski chłopskich gospodarzy do jak najdłuższego utrzymania dominującej pozycji w gospodarstwie oznaczało, że zawarcie małżeństwa nie było jednoznaczne ze sformowaniem nowego gospodarstwa domowego (przeciętny wiek zawierania małżeństw był niższy niż samodzielnego obejmowania gospodarstwa), ale we wszystkich regionach kraju w końcu XVIII w. dominowały struktury oparte na rodzinie nuklearnej. Dużą rolę w strukturze gospodarstw odgrywali też służący-czeladnicy. Oprócz nich charakterystyczne dla Europy Środkowej było odnotowane także przez polskie źródła występowanie tzw. komorników kątników69. Była to grupa bardzo zróżnicowana, w skład której wchodziły osoby zarówno w młodym wieku, ale również rodziny z małymi dziećmi (starsze dzieci szybko opuszczały rodziny komornicze) i osoby starsze powyżej 60 roku życia70. Powszechne występowanie komorników kątników, stanowiących np. na Kujawach ponad 16% ludności oraz niepełna jasność co do ich funkcji gospodarczych, pokrywających się na pewno częściowo z zadaniami czeladzi, sprawiają, że jako osoby zamieszkujące pod jednym dachem z gospodarzami są często zaliczani do ich struktury gospodarstwa domowego, przez co polska definicja wiejskiego gospodarstwa domowego bardziej oznacza „dym” i jest bliższa angielskiemu houseful, niż household (w przeciwieństwie do przyjętej w literaturze polskiej definicji gospodarstwa miejskiego)71. Funkcjonowanie tego gospodarstwa podlegało pewnemu rytmowi, którego teoretyczne aspekty w kontekście ekonomicznym opisał niemal sto lat temu Aleksander Czajanow72. Do jego modelu odnoszą się też polskie badania demograficzne, czego przykładem są prace Jacka Kochanowicza, Michała Kopczyńskiego, Mikołaja Szołtyska, Konrada Rzemienieckiego, ukazująca chronologiczne zmiany zapotrzebowania na pracę czeladzi, zachodzące w związku z dojrzewaniem i starzeniem się głowy rodziny oraz dorastaniem dzieci chłopskich73. Odróżnia się przy tym komorników kątników, zamieszkujących w komorze u innych gospodarzy, od komorników „właściwych” tworzących swoje własne gospodarstwa komornicze. 70 Tamże, s. 161–163. 71 Tamże, s. 172. 72 J. Kochanowicz, Spór o teorię gospodarki chłopskiej. Gospodarstwo chłopskie w teorii ekonomii i w historii gospodarczej, Warszawa 1992, s. 73–79. 73 Tenże, The Peasant…, s. 164–165; M. Kopczyński, Studia…, s. 108–114; M. Szołtysek, Od makromodeli do mikrohistorii – gospodarstwo domowe w parafii Bujakowskiej w latach 1766–1803, „Przeszłość Demograficzna Polski” 25, 2004, s. 7–75; K. Rzemieniecki, Cykl rozwojowy gospodarstwa chłopskiego na przykładzie wsi parafii Będków (na podstawie spisu ludności z 1791 r.), „Przeszłość Demograficzna Polski” 26, 2005, s. 117–130; tenże, Wielkość i struktura rodziny chłopskiej w parafii rzymsko-katolickiej gorzkowskiej w 1791 r., „Przeszłość Demograficzna Polski” 30, 2011, s. 84. 69 Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim29 Z nac z e n i e b a da ń de mo gr a f ic z n yc h Demograficzna obserwacja cyklu życia człowieka, jego rodziny i gospodarstwa, odnotowywana w rytmie metryk chrztów, ślubów i pogrzebów oraz schematów źródeł spisowych może stanowić znakomite ramy, w które własne treści mogą wpisywać wszystkie inne specjalizacje historii społecznej. Dotychczasowy dorobek polskiej demografii historycznej w zakresie badań nad rodziną wiejską: chłopską i szlachecką powinien być systematycznie uzupełniany. Mimo, iż duże i różnorodne bazy danych wykorzystywane są aktualnie na potrzeby znakomitych studiów na temat struktury gospodarstw chłopskich, nie doczekaliśmy się, jak dotąd, syntetycznego opracowania wielu zagadnień demograficznych związanych z ruchem naturalnym ludności w oparciu o analizę materiałów z modelowych, typowych dla kraju parafii wiejskich (na wzór angielski) i wciąż możemy raczej mówić o zbadaniu zaledwie szeregu punktów będących elementami mozaiki regionów wchodzących w skład dawnego Królestwa Polskiego74. Choć o pożytkach z prowadzonych na szerszą skalę badań świadczą prace dotyczące Śląska prowadzone przez zespół Zbigniewa Kwaśnego, a dyskusję metodologiczną zapewniają cykliczne spotkania Zespołu Demografii Staropolskiej PAN, to wciąż większe znaczenie w polskich badaniach demograficznych mają indywidualne studia o niewielkim, bardzo ograniczonym terytorialnie i chronologicznie zakresie. Nie doczekaliśmy się też, jak dotąd, opracowań tablic trwania życia sięgających okresów wcześniejszych niż połowa XVIII w.75, a w kontekście dziejów I Rzeczypospolitej szczególnie bolesny jest brak szerszych studiów nad demografią rodziny szlacheckiej, a więc grupy odgrywającej decydującą rolę polityczną, społeczną i gospodarczą w kraju. Widoczna jest też pewnego rodzaju separacja demografów historycznych (i historyków gospodarczych), z uwagi na kwantytatywne podejście do źródeł, od przedstawicieli historiografii tradycyjnej, nie stosujących metod statystycznych76. Skutkuje ona publikacjami, podejmującymi w interesujący sposób ważne tematy związane z cyklem życia człowieka, ale bez najmniejszego nawet Np. podstawowe opracowanie demografii historycznej rodziny angielskiej zostało oparte na grupie wybranych 26 parafii – zob. E.A. Wrigley, R.S. Davies, J.E. Oeppen, R.S. Schofield, English Population History from Family Reconstitution 1580–1837, Cam­ bridge 1997. 75 E. Piasecki, Próba sporządzenia okresowych tablic życia na podstawie ksiąg ruchu naturalnego w XVIII–XX w., „Przeszłość Demograficzna Polski” 16(1985), s. 139–151; tenże, Ludność…, s. 281–304. 76 P. Guzowski, R. Poniat, dz. cyt. 74 30 Piotr Guzowski nawiązania do osiągnięć demografii historycznej77 lub z marginalnym ich wykorzystaniem78. Tymczasem szereg zagadnień opracowanych przez demografów historycznych, począwszy od sezonowości ślubów, przez analizę strategii małżeńskich, doboru świadków sakramentu czy rodziców chrzestnych, imion czy obserwacje społecznego i ekonomicznego wymiaru starości to zagadnienia ważne nie tylko z punktu widzenia demograficznego, ale też społecznego i gospodarczego. Ugruntowana od czasów „Teorii ekonomicznej ustroju feudalnego” Witolda Kuli modelowa koncepcja o decydującym wpływie dworu szlacheckiego na kształtowanie rodziny chłopskiej została podważona m.in. przez Michała Kopczyńskiego79, ale mimo to z trudem wyniki prac demograficznych trafiają do świadomości specjalistów z innych dziedzin historiografii. I nawet w książce Tomasza Wiślicza, znakomicie wykorzystującej literaturę demograficzną, znajdujemy fragmenty świadczące o dystansie i braku zaufania, a wręcz konieczności usprawiedliwienia się z wykorzystania studiów demograficznych: „Można argumentować, że jego [Kopczyńskiego – PG] stwierdzenia, mają nawet wyższość niż modele Kuli i Woźniaka, gdyż powstały w oparciu o badania statystyczne cywilno-wojskowych spisów ludności z ostatniej tercji XVIII w. Nie chcę przez to powiedzieć, że badania kwantytatywne mają wyższość nad innymi metodami tylko dlatego, że są kwantytatywne. Jednak w przypadku badań nad strukturą rodziny w dawnej Europie dokonań demografii historycznej nie da się przecenić”80. Wydaje się, że więcej refleksji na temat możliwości badawczych związanych z tradycyjnymi demograficznymi źródłami historycznymi i ich opracowaniami mają sami demografowie81, szukający szans wydobycia się z narracji zamkniętej tabelami i wykresami, będącymi zwykle najważniejszym A. Krawiec, Seksualność w średniowiecznej Polsce, Poznań 2000; M. Delimata, Dziecko w Polsce średniowiecznej, Poznań 2004; D. Żołądź-Strzelczyk, K. Kabacińska-Łuczak, Codzienność dziecięca opisana słowem i obrazem, Warszawa 2012. 78 D. Żołądź-Strzelczyk, Dziecko w dawnej Polsce, Warszawa 2002. 79 M. Kopczyński, Dwór a rodzina – przymus i koegzystencja, w: Dwór, plebania, rodzina chłopska. Szkice z dziejów wsi polskiej XVII i XVIII wieku, red. M Ślusarska, Warszawa 1998, s. 13–26. 80 T. Wiślicz, Upodobanie, małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej w XVII i XVIII wieku, Wrocław 2012, s. 121. 81 M. Szołtysek, Od patriarchatu do partnerstwa: miłość i relacje małżeńskie w przeszłości w perspektywie antropologii historycznej, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne” 17, 2005, s. 93–114; tenże, Czy antropologia „odkupi” demografię?, „Historyka” 35, 2005, s. 171–183; Antropologiczna demografia, demograficzna antropologia – w stronę hybrydalnych obszarów badawczych – uwagi w związku z pracą The methods and uses of anthropological demography, pod red. A. Malwade Basu, P. Aaby, Oxford 1998, „Lud” 90, 2006, s. 177–192. 77 Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim31 sposobem prezentacji wyników badań demograficznych i w praktyczny sposób przełamujący bariery interdyscyplinarnego podejścia w ramach różnych nurtów historii. Szczególnie jest to obecnie widoczne w pracach nad mobilnością i służbą domową82, małżeństwami mieszanymi83 oraz starością84, ale tradycja łączenia różnych dyscyplin i metodologii leży u genezy zainteresowań naukowych rodziną od czasów Tomasza Malthusa i Fryderyka le Playa. R. Poniat, Ludzie luźni w społeczeństwie Rzeczypospolitej szlacheckiej w kontekście badań nad cyklem życia, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 73, 2013, s. 51–77; tenże, Służba domowa w miastach na ziemiach polskich od połowy XVIII do końca XIX wieku, Warszawa 2014; M. Wyżga, O mobilności podkrakowskich chłopów w czasach staropolskich, „Konspekt. Pismo Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej”, 2013, 1(46), s. 55–57. 83 K. Rzemieniecki, Małżeństwa łacińsko-unickie na terenie archidiecezji lwowskiej na przełomie XVIII i XIX wieku (na przykładzie rzymskokatolickiej parafii Monasterzyska, „Rocznik Przemyski” 42, 2006, 4, s. 89–98; tenże, Rodzina mieszana (religijnie i etnicznie) we wschodniogalicyjskiej parafii Kałusz w końcu XVIII wieku (na podstawie rzymskokatolickiego spisu ludności z 1788 roku), „Rocznik Lwowski” 2007, s. 77–88. 84 M. Kopczyński, Starość nie radość: ludzie starzy na wsi kujawskiej u schyłku XVIII stulecia, „Zapiski Historyczne” 61, 1996, 4, s. 45–64; P. Guzowski, Starość w życiu kmieci polskich przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 58, 2010, 1, 101–110; C. Kuklo, Wnuki i dziadkowie w domach, kamienicach i dworkach w drugiej połowie XVIII wieku, w: W kręgu rodziny dawnych epok. Dzieciństwo, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2013, 153–168; M. Wyżga, Ludzie starzy w podkrakowskiej parafii Raciborowice w XVIII wieku, w: Społeczno-gospodarcze uwarunkowania i konsekwencje wydłużania życia ludzkiego w Europie Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2011, s. 113–121. 82 MARZENA LIEDKE Uniwersytet w Białymstoku D e mo gr a f i a rod z i n y m ag nac k i ej w Wi e l k i m K s i ę st w i e L i t e w s k i m w X V I –X V I I I w i e k u. S ta n b a da ń Przegląd badań dotyczących demografii rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim (a stwierdzenie to dotyczy również Korony!) można zacząć od przypomnienia słów C. Kuklo: „Pomimo coraz liczniejszych studiów nad możnowładztwem w dobie staropolskiej nadal najmniej wiemy o rodzinie magnackiej”1. I rzeczywiście, studiując dane demograficzne dotyczące ludności wiejskiej czy miejskiej, a nawet szlacheckiej, ilość informacji o wskaźnikach demograficznych, takich jak wiek wstępowania w związki małżeńskie, trwanie małżeństw, liczba dzieci, czy wiek w chwili zgonu osoby dorosłej jest nieporównywalnie większa, niż w przypadku rodziny magnackiej. Ową rezerwę, z jaką badacze podchodzili do tego problemu, tłumaczy być może niedostatek źródeł o charakterze statystycznym, bowiem materiał metrykalny nie jest dla tej grupy źródłem podstawowym, choć może służyć jako źródło uzupełnienia danych2. Nie znaczy to jednak, że tematyka dotycząca rodziny magnackiej, również w Wielkim Księstwie Litewskim, nie była podejmowana, choć dotychczasowa uwaga badaczy skupiała się głównie w obszarze społecznym jej funkcjonowania3, natomiast kwestie demograficzne długo pozostawały słabo rozpoznane. Dopiero C. Kuklo, Rodzina staropolska na tle europejskim. Podobieństwa i różnice rytmów rozwoju, „Przeszłość Demograficzna Polski” 26, 2005, s. 32; C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s. 282. 2 I. Dacka‑Górzyńska, O nieznanych dzieciach magnaterii polskiej w świetle parafialnych metryk zmarłych kościoła św. Krzyża w Warszawie z lat 1670–1801. Wybrane przykłady, „Przegląd Historyczny” 102, 2011, z. 3, s. 461–484. 3 Całą rodziną lub poszczególnymi jej elementami zajmowano się więc w zakresie strategii małżeńskich, małżeństw mieszanych, sytuacji prawnej i majątkowej kobiety, wychowania i kształcenia potomstwa, rozwodów, czy stanu zdrowia. Interesowano się też niektórymi 1 34 Marzena Liedke w ostatnich latach rozpoczęto bardziej systematyczne badania dotyczące tylko tej grupy społecznej, co szczególnie warto podkreślić, ponieważ wcześniej w zakresie ściśle demograficznym dokonywano obliczeń poszczególnych wskaźników, ale ujmując zazwyczaj magnatów łącznie ze szlachtą, co nie pozwalało na pełne uchwycenie obrazu demograficznego żadnej z tych grup społecznych. W ten sposób niektóre zagadnienia zbadał i przedstawił T. Furtak4 oraz E. Vielrose5. Ponadto obaj ci autorzy ujmowali łącznie szlachtę koronną i litewską. T. Furtak uznał, że „…tylko na drodze hipotez i kombinacyj wydaje się możliwa pełniejsza demografia historyczna szlachty…”. W swoim artykule zajął się następującymi zagadnieniami na przestrzeni XV–XIX wieku: przeciętnym wiekiem zmarłych w chwili śmierci, procentowym udziałem śmiertelności w poszczególnych dziesięcioleciach życia, wiekiem zawierania pierwszych związków małżeńskich, ich liczbą w życiu, bezdzietnością w związkach małżeńskich, liczbą dzieci i ich śmiertelnością oraz liczbą osób w rodzinie6. Mimo twierdzenia, że „Herbarze czy inne genealogiczne wydawnictwa szlachty polskiej nie nadają się do obliczenia ogółu głów szlacheckich”7 swoje badania oparł głównie na Złotej księdze szlachty polskiej T. Żychlińskiego8 oraz na pracach księdza J. Korytkowskiego, czy Z. Łętowskiego9 zaliczając duchowieństwo do szlachty. Autor, zdając sobie sprawę z niedostatków naukowych pracy Żychlińskiego, uznał że publikacja ta zawiera na tyle dużo informacji dotyczących dat urodzin i śmierci, że warto ją wykorzystać w badaniach statystycznych10. W ten sposób w gronie szlachty znalazły się w sporej liczbie rody możnowładcze i magnackie, o których noty zostały umieszczone na łamach Złotej księgi… Z kolei E. Vielrose oparł swoje wnioski na pracy K. Niesieckiego Herby i familie rycerskie11 i S.K. Kossakow- kwestiami prawnymi, wynikającymi z kolejnych redakcji statutów litewskich, jak np. opieka nad nieletnimi sierotami. 4 T. Furtak, Kilka zagadnień z demografii historycznej szlachty polskiej, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 4, 1937, s. 31–58. 5 E. Vielrose, Przyczynek do demografii szlachty polskiej, „Przegląd Statystyczny” 1, 1938, s. 328–342. 6 T. Furtak, dz. cyt., s. 34. 7 Tamże, s. 33. 8 T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, t. 1–31, Poznań 1879–1909. 9 J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy, t. 1–4, Poznań 1887–1892; Ł. Łętowski, Katalog biskupów i prałatów krakowskich, t. 1–4, Kraków 1852–1853. 10 T. Furtak, dz. cyt., s. 36. 11 K. Niesiecki, Herby i familie rycerskie tak w Koronie jako y w Wielkim Xiestwie Litewskim, Lwów 1728. Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku 35 skiego Monografie historyczno‑genealogiczne12, w związku z tym możnowładcy również stanowili znaczną część grupy w gronie szlachty, dla której udało się zgromadzić dane dotyczące podstawowych faktów genealogicznych. Autor obliczył przeciętne dalsze trwanie życia ludzkiego osoby pięćdziesięcioletniej u szlachty, odsetek osób pozostających w stanie małżeńskim i bezdzietność małżeństw. Ustalił również liczbę związków małżeńskich w życiu kobiet i mężczyzn oraz oszacował liczbę dzieci w rodzinach. E. Vielrose podał też, za danymi z „Badań nad rozrodczością w Polsce”, środkowy wiek wstępowania w związki małżeńskie na Wołyniu13. W ostatnich latach takiego łącznego ujęcia szlachty i możnych rodów na Wołyniu w zakresie badań demograficznych dokonała również I. Woronczuk 14, która zbadała rodzinę szlachecką i chłopską w okresie od XVI do pierwszej połowy XVII w. Policzyła ona częstotliwość powtórnych związków małżeńskich oraz dzietność wołyńskiej rodziny szlacheckiej posiadającej potomstwo. Pozostałe wskaźniki demograficzne, jak śmiertelność dzieci, czas trwania małżeństw i wiek wstępowania w związki małżeńskie podała, choć niekoniecznie w odniesieniu do badanej grupy, za innymi autorami. Ogólne odniesienia do problematyki demograficznej rodziny magnackiej w Rzeczypospolitej, a więc również w Wielkim Księstwie Litewskim, oraz niektóre wskaźniki demograficzne (wiek zawierania pierwszego małżeństwa), znajdziemy przede wszystkim w publikacjach C. Kukli15. Badacz wspomniał również o okresie wdowieństwa i częstotliwości zawierania małżeństw kolejnych16. Wyniki badań przeciętnego wieku w chwili śmierci osób dożywających wieku dorosłego w gronie magnaterii całej Rzeczypospolitej znajdują się w artykule E. Rostworowskiego (będącego polemiką z ustaleniami Z. Kuchowicza)17, który zestawił dane dotyczące senatorów Rzeczypospolitej. Informacje o wieku zawierania związku małżeńskiego, ujętego łącznie dla magnatów całej Rzeczypospolitej przy okazji badań nad okolicznościami zawierania małżeństwa na podstawie intercyz przedślubnych (55 dokumentów), znajdziemy w artykule K. Sulej18. Z koS.K. Kossakowski, Monografie historyczno‑genealogiczne, Warszawa 1862. Tamże, s. 341; E. Vielrose, dz. cyt., s. 341. 14 I. Woronczuk, Nasielennija Wolini w XVI – pierszij połowini XVII st.: rodina, domogospodarstwo, demograficzni czinniki, Kiiw 2012. 15 C. Kuklo, Rodzina staropolska…, s. 27–45; tenże, Demografia Rzeczypospolitej… 16 C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej…, s. 287. 17 E. Rostworowski, Zdrowie i niezdrowie polskich magnatów XVI–XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 76, 1969, nr 4, s. 865–886. 18 K. Sulej, Mariaże magnackie w XVI–XVIII wieku na podstawie intercyz przedślubnych, w: Społeczeństwo Staropolskie. Seria nowa, t. 3, Warszawa 2011, s. 63–97. 12 13 36 Marzena Liedke lei A. Lesiak, kreśląc obraz kobiet z rodu Radziwiłłów na podstawie inwentarzy i testamentów, podała dane dotyczące wieku zawierania małżeństwa, długości życia i czasu trwania ich związków (w odniesieniu do 53 kobiet z rodu Radziwiłłów i do niego wchodzących)19. Bardziej systematyczne badania nad poszczególnymi wskaźnikami odnoszącymi się do magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego (ograniczone jednak tylko do czterech rodów) podjęła M. Liedke, którą interesował wiek zawierania pierwszych związków, długość trwania małżeństw, liczba i płeć dzieci w rodzinie magnackiej, przeciętny wiek mężczyzny w chwili śmierci20. Wyniki tych badań oparte zostały na danych zawartych w opracowaniach genealogicznych, monografiach rodów i artykułach biograficznych dotyczących poszczególnych członków rodów magnackich, uzupełnionych w oparciu o materiał archiwalny dotyczący Radziwiłłów, Chodkiewiczów i Sanguszków. Spośród głównych kwestii, jakie podejmowano dotąd w zakresie badań o charakterze demograficznym w odniesieniu do magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego, można więc wskazać przede wszystkim: wiek wstępowania w związki małżeńskie kobiet i mężczyzn, czas trwania małżeństw, liczbę dzieci dożywających wieku dorosłego, płeć dzieci, które dożyły wieku dorosłego, wiek w chwili śmierci osób dożywających wieku dorosłego. Wi e k w st ę p owa n i a w z w i ą z k i m a ł ż e ńs k i e Z badań T. Furtaka wynikało, że mężczyźni w XVII, XVIII i XIX w. wstępowali w pierwszy związek małżeński mając nieco ponad 30 lat, dla kobiet wiek wahał się od 28. w XVII w. (ale na podstawie jednak tylko jednej zapiski!) do 23,6 lat w wieku XIX (29 informacji). Wnioskowanie na skromniej liczbie zapisek, zwłaszcza w przypadku kobiet, sam autor uważał za niedokładne21. Z kolei E. Vielrose podał, za danymi z „Badań nad rozrodczością w Polsce”, że średni („środkowy”) wiek wstępowania mężczyzn w związki małżeńskie na Wołyniu to 25,7, a kobiet – 20,6 lat22. We współczesnej literaturze demograficznej A. Lesiak, Kobiety z rodu Radziwiłłów w świetle inwentarzy i testamentów (XVI–XVIII w.), w: Administracja i życie codzienne w dobrach Radziwiłłów XVI–XVIII wieku („Fasciculi Historici Novi”, t. IX), red. U. Augustyniak, Warszawa 2009, s. 113–194. 20 M. Liedke, Z badań nad prokreacją magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI– XVIII wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski” 29, 2010, s. 7–27; taż, Śmierć magnata, czyli co liczby mogą powiedzieć o konsekwencji śmierci mężczyzny w rodzinie magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 60, 2012, z. 2, s. 271–282. 21 T. Furtak, dz. cyt., s. 47 n. 22 E. Vielrose, dz. cyt., s. 341. 19 Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku 37 C. Kuklo wskazał, że mężczyźni z grona magnaterii całej Rzeczypospolitej po raz pierwszy żenili się między 25. a 30. rokiem życia (średnia 28 lat)23, a kobiety wychodziły za mąż około 18. (XVII w.) i 19. (XVIII w.) roku życia24. Natomiast według M. Liedke średni wiek zawierania pierwszych małżeństw obliczony dla 84 przedstawicieli trzech rodów Wielkiego Księstwa Litewskiego (Radziwiłłowie, Chodkiewiczowie, Sanguszkowie) wyniósł ok. 27 lat, a gdy zdarzało im się zawrzeć ponowny związek to średnio mieli ok. 39 lat. Kobiety wybierane na pierwsze żony miały średnio 19,5 lat (mediana 19), na kolejne – 23 lata (mediana 22)25. W przypadku rodu Ogińskich mężczyźni pierwszy związek zawierali mając średnio 26,6 lat (mediana 25), a kolejne mając przeciętnie 45,4 lat (mediana 45)26. Te ustalenia znajdują potwierdzenie w badaniach innych autorów. K. Sulej sytuuje zawarcie pierwszego związku między 15 a 42 rokiem życia („najpopularniejszy” przedział to 21–24 lata (35,5% ogółu przypadków), a średnia to 25,9 lat 27. Połowa kobiet wychodziła zaś za mąż między 15. a 18. rokiem życia (najmłodsze w wieku 13–14 lat, najstarsze – 26–28 lat), co dało średnią 18,9 lat na próbie 55 intercyz28. Wiek zawierania pierwszego małżeństwa przez kobiety z rodu Radziwiłłów przedstawiła też A. Lesiak. W przedziałach wiekowych dotyczących 37 kobiet został on określony następująco: 10 Radziwiłłówien wyszło za mąż w wieku 14–18 lat, 6 w przedziale 20–27 lat i jedna – w powyżej 30. roku życia; z kolei 10 Radziwiłłowych wyszło za mąż w przedziale 14–18 lat, 8 – 20–27 lat i dwie powyżej 30. roku życia (autorka nie podała średniej wieku)29. Liczne odniesienia do wieku wstępowania w związek małżeński znajdziemy także w pracy I. Woronczuk, jednak autorka opracowując te zagadnienia dla szlachty i magnaterii wołyńskiej nie podała wyników własnych badań statystycznych. Posłużyła się natomiast literaturą przedmiotu, odnoszącą się również do ustaleń dotyczących chłopstwa, odwołała się do prawa stanowionego oraz podała przykłady konkretnych osób i wieku zawarcia przez nie małżeństwa. Odnośnie tego ostatniego zagadnienia dotyczącego katolików i unitów badaczka przytoczyła dane z prac I. Gieysztorowej, T. Furtaka, E. Vielrose oraz S. Borowskiego, C. Kuklo, Rodzina staropolska…, s. 32. Tamże. 25 M. Liedke, Z badań nad prokreacją…, s. 13. 26 M. Liedke, Ród kniaziów Ogińskich w perspektywie demograficznej. Wybrane problemy, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 38, 2012, s. 47–57. 27 K. Sulej, dz. cyt., s. 66. 28 Tamże. 29 A. Lesiak, dz. cyt., s. 126. 23 24 38 Marzena Liedke niezupełnie ściśle podając ustalenia tego ostatniego30. W przypadku tej monografii zastanawia też interpretacja zapisów dotyczących lat zupełnych w kolejnych redakcjach statutów litewskich jako wieku, od którego kobiety mogły wychodzić za mąż. Autorka uważa, że „wiek pierwszego ślubu wskazał już litewski statut 1529 r., jaki wyznaczał pełnoletniość dla kobiet w wieku 15, a dla mężczyzn w wieku 18 lat”31, choć sama dalej wskazała, że nie trzymano się tego ustalenia, wydając za mąż córki w młodszym wieku32. Nie podając też wyników własnych badań, a opierając się na zapisach w kolejnych statutach I. Woronczuk polemizuje z ustaleniami innych badaczy, co do średniego wieku nupturientów w Wielkim Księstwie Litewskim w epoce wczesnonowożytnej33. Trzeba więc zaznaczyć, że w artykułach statutowych określane są lata zupełne dla dziewcząt i chłopców (jako wiek, do którego winna być sprawowana opieka) lub lata zupełne jako warunek pozwalający domagać się dziewczynie wydania jej za mąż przez opiekunów (lub rodziców) w przypadku, kiedy nie chcieli tego zrobić. Artykuły te nie określają natomiast literalnie minimalnego wieku, od którego w ogóle dozwolone było zamążpójście i ożenek. W odniesieniu do panien wspomniane wyżej wnioskowanie autorka opracowania poświęconego rodzinie wołyńskiej tłumaczy w ten sposób, że wiek dopuszczający zawieranie małżeństw został określony w litewskich zwodach prawa na podstawie zwyczajów i praktyki życia codziennego, zwłaszcza w przypadku obniżenia go w III statucie34. Konieczne jest jednak wskazanie, że z biegiem czasu średni wiek nowożeńców, zwłaszcza kobiet, w zależności również od grupy społecznej, mógł wzrastać, na co wskazują wyniki badań przytoczonych wyżej, a życzenia autorów poradników parenetycznych z XVIII w., odwołujących się m.in. do autorów starożytnych (np. Hezjoda z Ksenofon i Arystotelesa), nie odzwierciedlają zbytnio praktyki w tym względzie35. Minimalny wiek zawierania związków małżeńskich w przypadku kobiet, na podstawie zapisów w statutach, próbowała określić też J. Sarcevičiene uznając, że w „statutach zapisano, że [dziewczyna – przyp. M.L.] mogła to uczynić w wieku 13 lat”36. Jednak regulacje I. Woronczuk, dz. cyt., s. 72. Autorka myli zarówno strony cytowanej pracy Borowskiego, jak i określenia wieku: nie 13–18 i 18–22, a 18–23 i 23–28 lat; ustalenia te nie odnosiły się do szlachty, podobnie jak odwoływanie się do badań nad wsią polską E. Vielrose. 31 Tamże, s. 65. 32 Tamże. 33 Tamże, s. 65. 34 Tamże, s. 65. 35 Autorka powołała się na na opinie Ksenofonta i… przywołanych w opracowaniu P. Badyny, Model człowieka w polskim piśmiennictwie parenetycznym XVIII w. (do 1777 r.), Warszawa 2004, s. 82 – por. I. Woronczuk, dz. cyt., s. 66. 36 J. Sarcevičiene, Kobieta, w: Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego. Analizy i obrazy, Kraków 2006, s. 255. 30 Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku 39 w zakresie najniższego wieku zawierania małżeństw określało prawo kanoniczne Kościoła rzymskokatolickiego, od czasu chrystianizacji Litwy oficjalnie obecnego w Wielkim Księstwie Litewskim, oraz prawosławnego37, a wskazówki co do trzynastu lat zawarte w statutach odnosiły się do dziewcząt, które chciały wyjść za mąż, a których opiekunowie (lub rodzice) przetrzymywali je w stanie panieńskim38. Cz a s t rwa n i a m a ł ż e ńst w Kolejnym istotnym wskaźnikiem demograficznym dotyczącym funkcjonowaniarodziny jest czastrwania małżeństw. Zagadnieniem tym nie zajmował się ani T. Furtak, ani E. Vielrose. Również według C. Kuklo, który podał szereg danych dla parafii miejskich i wiejskich dawnej Rzeczypospolitej, „zdecydowanie trudniej jest ocenić długotrwałość związków magnackich…”39, długo bowiem nie podejmowano konkretnych badań dotyczących tej właśnie grupy społecznej. I. Woronczuk w swej pracy przywołuje wcześniejsze ustalenia, m.in. S. Borowskiego (jednak przytacza dane właściwe dla szerszej reprezentacji społecznej i w takim ujęciu średni czas trwania związku wynosił 12 lat), M. Boguckiej (8–10 lat) i Andrzeja Wyczańskiego (10–11 lat). Badaczka odwołała się także do przypuszczeń J. Sacevicienie (15 lat) oraz ustaleń M. Liedke dla rodu Ostrogskich, których związki trwały średnio 10 lat40. Natomiast A. Lesiak przedstawiła czas trwania 50 małżeństw Radziwiłłówien i Radziwiłłowych na przestrzeni XVI–XVIII w. w przedziałach określonej liczby lat, ale nie podając średniej długości trwania tych małżeństw oraz nie rozbijając tych danych na poszczególne stulecia. Autorka niezupełnie słusznie uważa, że określone stulecie nie miało wpływu na funkcjonujące w nim małżeństwo. W innym miejscu swej pracy A. Lesiak licząc średnią wieku kobiet konstatuje jednak, że „Można zauważyć wydłużanie się życia…” 41, co przecież mogło mieć wpływ na długość trwania części małżeństw. Wyniki uzyskane przez badaczkę prezentują się następująco: do 5 lat trwały małżeństwa 5 Radziwiłłówien i 4 Radziwiłłowych, W przypadku Kościoła katolickiego 12 lat dla kobiet i 14 dla mężczyzn, a w przypadku Kościoła prawosławnego również, odpowiednio: 12 i 14 lat (Sawa Hrycuniak, Prawosławne pojmowanie małżeństwa, Białystok 1994, s. 91) lub, według innych opracowań: 13 i 15 lat – por. A. Znosko, Prawosławne prawo kościelne, cz. II, Warszawa 1975, s. 65. 38 Artykuł 9. w rozdziale „O odprawie, posagu i o wianie” – Statut Wielkiego Xięstwa Litewskiego naprzód za naiaśnieyszego Hospodara Krola Jego Mości Zygmunta III w Krakowie w roku 1588…, Wilno 1744, s. 231. 39 C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej…, s. 287. 40 I. Woronczuk, dz. cyt., s. 102. 41 A. Lesiak, dz. cyt., s. 129. 37 40 Marzena Liedke 6–10 lat – 4 Radziwiłłówien i 10 Radziwiłłowych, 11–15 lat – odpowiednio: 4 i 7 małżeństw, 16–20 lat – 3 małżeństwa Radziwiłłówien i 4 Radziwiłłowych, 21– 25 lat – odpowiednio: 1 i 2 małżeństwa, 26–30 lat – 2 związki Radziwiłłówien i 2 małżeństwa Radziwiłłowych, 31–39 lat trwało jedno małżeństwo Radziwiłłówny, a powyżej 40 lat jeden związek Radziwiłłowej42. Z obliczeń M. Liedke wynika z kolei, że małżeństwa męskich przedstawicieli Radziwiłłów, Chodkiewiczów i Sanguszków (114 związków) na przestrzeni XVI–XVIII w. trwały przeciętnie 14,2 lat43. Pierwsze małżeństwa (80) trwały średnio 15,5 lat, a pierwsze posiadające dzieci (60) – 16,644. Długość trwania kolejnych związków (34) wyniosła średnio 11 lat, a kolejnych posiadających potomstwo (18) – 13,445. Tabela 1. Długość trwania pierwszych małżeństw magnackich w XVI–XVIII w. Ród Radziwiłłowie Sanguszkowie Chodkiewiczowie Razem Małżeństwa pierwsze ogółem Średnia długość trwania małżeństw pierwszych Małżeństwa pierwsze, posiadające dzieci 48 19 13 80 15,7 16,4 13,4 15,5 36 14 10 60 Średnia długość trwania pierwszych małżeństw posiadających dzieci 17,7 14,6 15,4 16,6 Źródło: M. Liedke, Z badań nad prokreacją…, s. 16. Tabela 2. Długość trwania kolejnych małżeństw magnackich w XVI–XVIII w. Ród Radziwiłłowie Sanguszkowie Chodkiewiczowie Razem Małżeństwa kolejne ogółem Średnia długość trwania małżeństw kolejnych Małżeństwa kolejne posiadające dzieci 22 7 5 34 11 12 10 11 13 4 1 18 Źródło: M. Liedke, Z badań nad prokreacją…, s. 17 Tamże, s. 129. M. Liedke, Z badań nad prokreacją…, s. 15. 44 Tamże, s. 16. 45 Tamże, s. 17. 42 43 Średnia długość trwania kolejnych małżeństw posiadających dzieci 13,3 14,7 11 13,4 Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku 41 L ic z b a d z i e c i w z w i ą z k ac h m a ł ż e ńs k ic h Liczbę dzieci w związkach małżeńskich szlachty i magnaterii Korony oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego łącznie liczył T. Furtak. Ich średnia liczba wyniosła kolejno dla XVI w. – 3,6, XVII w. – 3,7, XVIII w. – 4,2 oraz dla kolejnego stulecia – 3,746. Wskaźniki te odnoszą się do potomstwa, które dożyło wieku dorosłego. Autor podał też procent dzieci zmarłych w stosunku do ogółu dzieci: w XV w. wyniósł on 2,8; w XVI – 9,6; w XVII – 12; w XVIII znowu 9,6; a w XIX w. tylko 6,847. Z kolei E. Vielrose oszacował maksymalną „liczbę dzieci w rodzinach” magnaterii i szlachty razem: w wieku XVI wyniosła ona 9,2 dziecka na kobietę, w XVII w. – 9,8; a w XVIII – 8,5, a wyniki te nie wykraczały, według autora, poza fizjologiczne maksimum płodności48. Z kolei I. Woronczuk obliczyła, że spośród szlacheckich rodzin wołyńskich XVI i pierwszej połowy XVII w. 1,8% miało tylko jedno dziecko, 13% posiadało ich dwoje, 17,1% – troje, 20,7% – czworo, 17,1% – pięcioro dzieci, 14,1% – sześcioro, 7% – siedmioro, 3,6% miało ośmioro potomstwa, 2,6% – dziewięcioro, zaś 3,4% od 10 do 17 dzieci49. Według tej autorki na przeciętną szlachecką rodzinę przypadało średnio 6 dzieci (dokładnie 5,8)50. Wyniki te wzbudzają uzasadnione wątpliwości, które zostały przedstawione w niniejszym tomie w innym miejscu51. Według badań M. Liedke w trzech rodach Wielkiego Księstwa Litewskiego (Radziwiłłowie, Chodkiewiczowie, Sanguszkowie) średnia liczba dzieci urodzonych na przestrzeni XVI–XVIII w. (z uwzględnieniem małżeństw pierwszych i kolejnych, posiadających potomstwo oraz bezdzietnych) wyniosła 2,8 dziecka na parę. Średnia liczba dzieci urodzonych w małżeństwach pierwszych wyniosła 3,2, a w kolejnych – 1,952. W przypadku tych obliczeń należy pamiętać, że nie wszystkie dzieci urodzone musiały zostać odnotowane w źródłach, zwłaszcza w XVI w. i w przypadku dziewczynek. Z kolei liczba potomstwa dożywająca wieku dorosłego we wszystkich małżeństwach wyniosła 1,9 dziecka na parę małżeńską, przy czym w związkach pierwszych było to 2,3 dziecka na parę, a w kolejnych – 1,4. Małżeństwa pierwsze posiadające potomstwo miały ich średnio troje (mediana 2), a kolejne – 2,7 (mediana 2,5). T. Furtak, dz. cyt., s. 52. Tamże, s. 56. 48 E. Vielrose, dz. cyt., s. 341 n. 49 I. Woronczuk, dz. cyt., s. 135. 50 Tamże, s. 136. 51 Zob. w niniejszym tomie tekst P. Guzowskiego. 52 M. Liedke, Z badań nad prokreacją…, s. 18, 19, 20. 46 47 42 Marzena Liedke Tabela 3. Liczba dzieci urodzonych w analizowanych rodzinach magnackich Ród Radziwiłłowie Sanguszkowie Chodkiewiczowie Razem Liczba dzieci urodzonych we wszystkich badanych małżeństwach 217 65 39 321 Średnia liczba dzieci urodzonych we wszystkich małżeństwach 3,1 2,5 2,2 2,8 Mediana 2 2 1,5 2 Źródło: M. Liedke, Z badań nad prokreacją…, s. 18 Tabela 4. Liczba dzieci dożywających wieku dorosłego w badanych rodzinach magnackich Ród Radziwiłłowie Sanguszkowie Chodkiewiczowie Razem Liczba dzieci dożywających wieku dorosłego pochodzących ze wszystkich badanych małżeństw 138 56 34 228 Średnia liczba dzieci dożywających wieku dorosłego pochodzących ze wszystkich małżeństw 1,9 2,1 1,8 1,9 Mediana 2 1,5 1,5 2 Źródło: M. Liedke, Z badań nad prokreacją…, s. 19. Wi e k w c h w i l i ś m i e rc i osób d o ż y wając yc h w i e k u d oros ł e g o i p r z e c i ę t n e t rwa n i e ż yc i a Powyższym zagadnieniem zajął się między innymi T. Furtak. Przeciętny wiek w chwili śmierci w gronie szlachty i magnaterii koronnej i Wielkiego Księstwa Litewskiego wyniósł według niego 59 lat w XVI w., 58,9 lat w XVII w., 61,8 lat w XVIII w. i 61, 2 lat w XIX stuleciu53. W osobnej tabeli autor zestawił dane dotyczące tego wskaźnika demograficznego dla duchownych, bezżennych świeckich, żonatych posiadających dzieci i bezdzietnych, zakonnic, panien, mężatek mających dzieci i bezdzietnych oraz dla mężczyzn i kobiet osobno, jak i razem. Z zestawienia tego wynika, że „…w całym okresie pięciowiecznym [XV–XIX w. – przyp. M. Liedke] najwyższego wieku w chwili zgonu dożywali duchowni, zarówno w porównaniu i innymi wspomnianymi grupami54. T. Furtak, dz. cyt., s. 41. Tamże, s. 42. 53 54 Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku 43 E. Vielrose obliczył natomiast przeciętne dalsze trwanie życia ludzkiego osoby pięćdziesięcioletniej u szlachty (łącznie z rodami możnowładczymi), które w XVI w. wyniosło 18,1 lat (102 obserwacje), w XVII – 19,4 lat (ale tylko na podstawie 70 obserwacji), a w XVIII – 19,6 lat (210 obserwacji). Jak sam autor zauważył, liczby te są jednak zbyt wysokie dla ogółu szlachty55. W innym artykule E. Vielrose odniósł się do problemu średniego trwania życia w Polsce i podał, że niezależnie od grupy społecznej „(…) w Polsce przed XVIII w. średnie trwanie życia nie mogło być wyższe niż w rodzinach królów angielskich i niemieckich56, a więc również i w rodzinach arystokracji angielskiej […]. Z drugiej strony średnie trwanie życia w Polsce nie mogło być o wiele krótsze niż 22–23 lat, ponieważ wtedy nie było[by] w ogóle przyrostu ludności albo nawet mielibyśmy ubytek ludności…”57. I. Woronczuk nie przedstawiła w swej pracy wyników własnych badań statystycznych w tej kwestii, przytoczyła natomiast przykłady szlacheckich rodzin wołyńskich dotkniętych śmiercią potomstwa oraz ustalenia innych demografów odnośnie śmiertelności dziecięcej, dotyczące innych grup społecznych lub całych społeczeństw (m.in. w polskiej poznańskiej rodzinie mieszczańskiej śmiertelność dochodziła do 37,6%, a w XVII–XVII w. w Polsce ogółem śmiertelność dzieci do piątego roku życia wynosiła 55%58; z kolei na terenie Niemiec, we Francji, czy w Anglii – nawet do 60%)59. Na przełomie lat 60. i 70. minionego stulecia E. Rostworowski i Z. Kuchowicz prowadzili polemikę dotyczącą kondycji zdrowotnej magnaterii w Rzeczypospolitej. Inicjujący ją artykuł Z. Kuchowicza zwracał uwagę na objawy degeneracji fizycznej i psychicznej przedstawicieli magnaterii w Rzeczypospolitej, choć bez ujęcia statystycznego, a także bez podawania danych o średniej długości E. Vielrose, dz. cyt., s. 333. W wyniku zestawienia danych zebranych dla arystokracji i panujących angielskich oraz panujących w Niemczech wyliczył on, że przeciętne trwanie życia dla noworodka wynosiło w tej grupie około 23 lat (nawet w XVI i XVII w. (s. 9)) – E. Vielrose, Ludność Polski od X do XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 5, 1957, z. 1, s. 10. Natomiast wg A. Sauvy’ego było to w XVII i XVIII w. dla tej grupy 24–32 – A. Sauvy, Granice życia ludzkiego, Warszawa 1963, s. 51 (za Z. Kuchowicz, Z badań nad stanem biologicznym społeczeństwa polskiego od schyłku XVI do końca XVIII w., Łódź 1972, s. 110). 57 E. Vielrose, Ludność…, s. 10. 58 Za S. Waszak, (Dzietność rodziny mieszczańskiej i ruch naturalny ludności miasta Poznania w końcu XVI i w XVII wieku, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 16, 1954) oraz I. Gieysztorową (Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976) – I. Woronczuk, dz. cyt., s. 114. 59 Tamże. 55 56 44 Marzena Liedke trwania życia60. W odpowiedzi na ukazanie tak dramatycznego stanu zdrowia tej grupy społecznej E. Rostworowski próbował policzyć średnią długość życia mężczyzn piastujących urzędy senatorskie w XVI–XVIII w.61. Skrótowo ustalenia E. Rostworowskiego przedstawia tabela 5. Tabela 5. Wiek w chwili śmierci osób dożywających wieku dorosłego Roczniki urodzeń 1490–1519 1520–1549 1550–1579 1580–1609 1610–1639 1640–1669 1670–1699 1700–1729 1730–1759 Razem: Liczba obserwacji 28 42 63 84 64 46 56 64 73 536 osób Średnia długość życia w latach 52 52 54 46 44 46,5 54 58,5 58 Źródło: E. Rostworowski, Zdrowie i niezdrowie polskich magnatów XVI–XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 76, 1969, nr 4, s. 870. Z powyższego zestawienia wynika, że przeciętna długość życia wahała się od 44 do 58,5 lat. Jednak nieuwzględnienie w obliczeniach zmarłych w wieku od 0 do 19 lat sprawiło, że, zgodnie z uwagą Z. Kuchowicza, E. Rostworowski policzył przeciętny wiek zmarłych w chwili zgonu62, ale w oblizceniach zostały wzięte pod uwagę tylko osoby dorosłe. Z. Kuchowicz odnosząc się do tych wyników, jako średniego trwania życia ludzkiego, uznał że nawet w tej grupie społecznej byłaby to wielkość mocno zawyżona. Według niego w XVII w. wskaźnik ten mógł wynosić 30, a w XVIII w. maksymalnie 32 lata, podczas gdy w w przypadku chłopów i mieszczan wahał się w granicach 22–28 lat63. Do takiej wartości przeciętnego trwania życia nawiązywały też wyniki badań E. Piaseckiego dla populacji parafii Bejsce w końcu XVII w. (28,4 lat) i w pierwszej połowie wieku XVIII (29,3 lat). C. Kuklo uznał jednak, że są one zbyt wysokie64, ponieważ oparte na bardziej kompletnej bazie źródłowej obliczenia dla przedrewolucyjnej Z. Kuchowicz, Społeczne konsekwencje postępującej degeneracji możnowładztwa polskiego w XVII–XVIII w., „Kwartalnik Historyczny” 76, 1969, nr 1, s. 21–43. 61 E. Rostworowski, dz. cyt. 62 Z. Kuchowicz, Jeszcze o zdrowiu i niezdrowiu magnatów XVII–XVIII w., „Kwartalnik Historyczny” 77, 1970, nr 2, s. 394–403. 63 Z. Kuchowicz, Z badań nad stanem biologicznym…, s. 110. 64 C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej…, s. 416. 60 Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku 45 Francji (1780–1789) pokazały, że mężczyźni żyli średnio 27,5 lat, a kobiety 28,1 lat65. Trudności w uzyskaniu miarodajnych wyników dla doby staropolskiej wynikają głównie z niekompletności bazy źródłowej. Ponowną próbę obliczenia wieku w chwili śmierci, tym razem dla mężczyzn tylko z rodu Radziwiłłów, Chodkiewiczów i Ogińskich podjęła M. Liedke. Ustaliła, że na przestrzeni XVI–XVIII w. średni wiek w chwili śmierci magnatów dożywających wieku dorosłego wynosił 49,5 lat, przy czym najniższy był w wieku XVII (45,8 lat). Mężczyźni żonaci dożywali średnio 52,8 lat, a żonaci posiadający dzieci – 55 lat 66. Spośród badanych trzech rodów najdłużej żyli przedstawiciele Ogińskich – 57,1 lat (mediana 59,5)67. Trzeba jednak zauważyć, że wnioski zostały oparte o niezbyt dużą liczbę obserwacji, co szczególnie dotyczy wieku XVI, dla którego posiadamy najmniej danych o roku urodzenia poszczególnych osób. Krócej żyli mężczyźni w rodzie Radziwiłłów – przeciętnie 48,4 lat (median 49), zaś najniższym średnim wiekiem w chwili śmierci charakteryzowali się Chodkiewicze68. Tabela 6. Średni wiek w chwili śmierci magnatów, którzy dożyli wieku dorosłego w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII w mediana l. osób średnia mediana l. osób średnia mediana Średni wiek w chwili śmierci żonatych mężczyzn posiadających dzieci średnia XVI XVII XVIII XVI–XVIII Średni wiek w chwili śmierci żonatych mężczyzn l. osób Okres Średni wiek w chwili śmierci wszystkich mężczyzn, którzy dożyli wieku dorosłego 12 34 48 96 54,8 45,8 50,6 49,5 50 48 50 49,5 12 26 41 79 51,7 51,8 52,8 52,8 56,5 50 53,5 55 9 15 30 54 58,7 55,6 52,7 55 61 55 56 56,5 Źródło: M. Liedke, Śmierć magnata…, s. 276. W odniesieniu do długości życia kobiet to dotychczasowe badania skupiły się na jednym rodzie. A. Lesiak wskazała średnią wieku w chwili śmierci kobiet dożywających wieku dorosłego z rodu Radziwiłłów (17 przypadków) i wcho- Tamże, s. 417. M. Liedke, Śmierć magnata… s. 276. 67 Tamże, s. 280. 68 Tamże. 65 66 46 Marzena Liedke dzących do tego rodu (18 osób). Wyniósł on w XVI w. 34 lata, w XVII w. – 39 lat, a w XVIII w. – 52 lata69. Inne problemy demograficzne, podejmowane dla magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Korony w dotychczasowej literaturze przedmiotu, to: bezdzietność w związkach małżeńskich i odsetek osób pozostających w stanie małżeńskim, częstotliwość zawierania małżeństw kolejnych, okres wdowieństwa. Pierwsze dwie kwestie badali T. Furtak i E. Vielrose, ostatnio również do bezdzietności małżeństw magnackich nawiązała M. Liedke. Zgodnie z ustaleniami T. Furtaka bezdzietność całkowita mężczyzn wyniosła, w stosunku do ogółu żonatych, w XVI w. – 9,4%, w XVII w. – 10,8%, w XVIII w. – 7,7%, a w stuleciu XIX – 8,1%. W przypadku kobiet w XVI w. bezdzietnych było 30% z nich, w XVII – 10%, w XVIII – 7,8%, a w XIX – 8,5%, z tym że liczba obserwacji jest tu znacznie mniejsza niż w przypadku mężczyzn70. Vielrose określił odsetek osób bezdzietnych w stanie małżeńskim, zarówno mężczyzn, jak i kobiet. W XVI w. wyniósł on w przypadku mężczyzn 19%, w XVII w. – 21,2%, a w XVIII stuleciu – 17,7%. Wśród kobiet w wieku XVI bezdzietnych było 19%, w XVII – 21,6%, a w XVIII – 19,2%. Z obliczeń M. Liedke dla trzech rodów Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XVIII w. wynika, że na 114 małżeństw pierwszych i kolejnych 36 związków było bezdzietnych71, ponadto niemal połowa związków małżeńskich kolejnych nie miała dzieci72. Do osób bezpotomnych zaliczały się również osoby samotne, czyli kawalerowie i panny, duchowni i zakonnicy oraz zakonnice. Według ustaleń E. Vielrose kawalerów w XVI w. było 7,4%, w XVII – 11,5%, a w XVIII w. – 6,2%. Panny zaś stanowiły odpowiednio w XVI w. – 4,9% ogółu kobiet, w XVII – 12,3%, a w XVIII w. – 3,0%. W XVI w. z kolei 5,9% mężczyzn należało do stanu duchownego, w XVII w. – 9,1%, a w XVIII – 10,7%. Zakonnice stanowiły w XVI w. 2% kobiet, w XVII w. – 3,3%, a w XVIII w. – 3,6% ogółu73. Odsetek osób pozostających w stanie małżeńskim próbował ustalić E. Vielrose. Według jego obliczeń wyniósł on w przypadku mężczyzn: w XVI w. – 86,7%, w XVII w. – 79,3%, w XVIII w. – 83,1%. W odniesieniu do kobiet to w XVI w. zamężne stanowiły 93,1% ogółu populacji żeńskiej, w XVII w. – 84,4%, zaś w XVIII w. – 93,4%74. Autor zajął się również częstotliwością zawierania małżeństw kolejnych, ustalił A. Lesiak, dz. cyt., s. 129. T. Furtak, dz. cyt., s. 50 n. 71 M. Liedke, Z badań nad prokreacją…, s. 17. 72 Tamże, s. 26. 73 E. Vielrose, Przyczynek do demografii…, s. 339. 74 Tamże. 69 70 Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku 47 liczbę związków małżeńskich w życiu kobiet i mężczyzn. Panowie częściej stawali przed ołtarzem niż panie, a liczba związków w ich życiu wahała się w latach 1467–1799 od 1,10 do 1,26. W przypadku kobiet w tym samym czasie średnia ta wyniosła od 1,00 do 1,1875. Z kolei z wyliczeń T. Furtaka wynika, że mężczyźni, którzy zawarli więcej niż jeden związek małżeński w XVI w. stanowili 24,8% mężczyzn żonatych, w XVII w. – 26,6%, w XVIII w. – 20,5% (w XIX w. – 11,7%). W przypadku kobiet, przy znacznie mniejszej liczbie obserwacji, w XVI w. na 10 kobiet jedna ponownie wyszła za mąż, w XVII w. – na 20 tylko 3 zawarły związki kolejne, a w XVIII w. na 39 również zdecydowały się na powtórne zamążpójśccie tylko 3 kobiety76. I. Woronczuk dla szlacheckich rodzin wołyńskich ustaliła, że spośród 345 powtórnych ślubów żinoczich 291 to małżeństwa drugie, 50 – trzecie, 3 – czwarte; jeden raz zdarzył się nawet piąty ślub77. Natomiast odniesienia do okresu wdowieństwa w przypadku omawianej grupy społecznej znajdziemy w podręczniku C. Kukli. Autor zauważył, iż „wszystko wskazuje, że w tej warstwie szlacheckiej małżeństwa trzecie, czwarte czy nawet piąte nie były rzadkością. W świetle bardzo ograniczonych sondaży magnaci po około dwóch latach, zaś arystokratki później, nawet po około trzech latach trwania wdowieństwa – wstępowali w ponowne związki małżeńskie. (…) należy także uwzględnić fakt, że zwłaszcza w wyższych warstwach społeczeństwa staropolskiego wdowieństwo dawało kobiecie zabezpieczenie materialne i względną niezależność finansową.”78. Problem ten nie został jednak dokładnie zbadany. Natomiast zagadnienia związane z aktywnością gospodarczą wdów znajdziemy w pracy G. Perczyńskiej79, a rolę wdowy w oczach współczesnych doby staropolskiej, na podstawie oracji pogrzebowych, przedstawiła U. Kicińska80. Z zagadnień ściśle wpływających na poszczególne wskaźniki demograficzne warto wskazać te, związane ze zdrowiem oraz normami prawnymi, regulującymi zawieranie i funkcjonowanie małżeństwa oraz rodziny. Pierwsza kwestia podejmowana była m.in. przez Z. Kuchowicza, który w 1969 r. opublikował wspomniany wyżej artykuł dotyczący konsekwencji degeneracji magnaterii Tamże, s. 338. T. Furtak, dz. cyt., s. 49 n. 77 I. Woronczuk, dz. cyt., s. 103. 78 C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej…, s. 287. 79 G. Perczyńska, Kobiety Iszkołci,czyli dzieje zarządzania majętnością, w: Administracja…, s. 7–112. 80 U. Kicińska, Rola wdowy w rodzinie i społeczeństwie staropolskim na podstawie polskich drukowanych oracji pogrzebowych XVII wieku, „Sensus Historiae. Studia interdyscyplinarne” 12, 2013/2014, s. 135–148. 75 76 48 Marzena Liedke w Rzeczypospolitej81, E. Rostworowskiego82, ponownie Z. Kuchowicza w postaci kolejnego artykułu83 oraz monografii Z badań nad stanem biologicznym społeczeństwa polskiego84. W tej ostatniej pozycji znalazło się miejsce na charakterystykę zachowań zdrowotnych oraz chorób trapiących również środowisko magnaterii. Do problemu zdrowia nawiązywali również W. Czapliński i J. Długosz w pracy poświeconej życiu codziennemu magnaterii Rzeczypospolitej w XVII stuleciu85, C. Kuklo charakteryzując rodzinę staropolską86, B. Popiołek87, czy M. Liedke pisząc o konsekwencji śmierci mężczyzny w rodzinie magnackiej88. Natomiast spośród kwestii prawnych, wpływających na określone współczynniki demograficzne, można wskazać wiek wstępowania w związki małżeńskie, którymi zajęła się M. Liedke, wskazując na kościelne normy prawne i zakres korzystania z nich w przypadku poszczególnych grup społecznych, w tym również magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego89. W literaturze przedmiotu znacznie więcej miejsca poświęcono poszczególnym aspektom funkcjonowania prawno-społecznego rodziny magnackiej. Mimo, iż nie jest to zasadniczym tematem niniejszego tekstu przypomnijmy, że okoliczności zawierania związków małżeńskich oraz strategie małżeńskie magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego omawiali: C. Kuklo, M. Kamecka90, I. Kulesza‑Woroniecka91, M. Liedke92, K. Sulej93, E. Bezzubik 94, M. MaZ. Kuchowicz, Społeczne konsekwencje…, s. 21–44. E. Rostworowski, dz. cyt. 83 Z. Kuchowicz, Jeszcze o zdrowiu i niezdrowiu… 84 Tenże, Z badań nad stanem biologicznym… 85 W. Czapliński, J. Długosz, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa 1976, s. 42–46. 86 C. Kuklo, Rodzina staropolska…; tenże, Demografia…, s. 309 n. 87 B. Popiołek, Rodzina szlachecka w świetle testamentów XVII–XVIII wieku w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 149 n. 88 M. Liedke, Śmierć magnata…; taż, Ród kniaziów Ogińskich… 89 M.Liedke, Uwagi o wieku uprawniającym do zawarcia małżeństwa w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII w., „Przeszłość Demograficzna Polski” 32, (w druku). 90 C. Kuklo, M. Kamecka, Marriage Strategies in Poland: Social and Spatial Differences (16th–18th Centuries), „Historical Social Research” 28, 2003, nr 3, s. 29–43; C. Kuklo, Demografia…, s. 289 n. 91 I. Kulesza‑Woroniecka, Marriage Strategies of Polish Gentry in the 17th–19th Centurires – Research Suggestion, „Polish Population Review” 25, 2004. 92 M. Liedke, Strategie małżeńskie magnaterii w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie wczesnonowożytnej. Problemy badawcze, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX w., red. C. Kuklo, Warszawa 2007, s. 59–75. 93 K. Sulej, dz. cyt., s. 63–97. 94 E. Bezzubik, Rapt w okresie staropolskim, „Studia Podlaskie” 9, 1999, s. 65–72. 81 82 Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku 49 linowska95. Pożycie małżeńskie i stosunki rodzinne badały, m.in.: I. Kulesza-Woroniecka96, E. Bezzubik 97, czy B. Popiołek (mimo, iż tytuł artykułu wskazuje na rodzinę szlachecką autorka wykorzystuje przykłady testatorek z rodzin magnackich, również z Wielkiego Księstwa Litewskiego)98. Odniesienia do tej tematyki znajdziemy również pracy W. Czaplińskiego i J. Długosza99, dotyczącej życia codziennego magnaterii polskiej w XVII w. Z kolei na rolę związków małżeńskich w podnoszeniu prestiżu społecznego podnosiła praca K.F. Eichhorna, Stosunek książęcego domu Radziwiłłów do domów książęcych w Niemczech uważany ze stanowiska historycznego i pod względem praw niemieckich politycznych i książęcych100. O małżeństwach mieszanych wyznaniowo i państwowo pisały M. Liedke101 i E. Dubas‑Urwanowicz102, nawiązywał do nich również C. Kuklo103. Kobiecie z rodziny magnackiej, jej sytuacji prawno‑majątkowej, aktywności gospodarczej, roli jako matki i oczekiwań społecznych wobec niej swoje artykuły poświęcili S. Lazutka, I. Valikonite104, J. Sarceviciene105, A. Lesiak 106, G. Perczyńska 107, M. Aleksandrowicz‑SzmuliM. Malinowska, Porwania jako strategie matrymonialne w XVII‑wiecznej Polsce i Francji, w: Rodzina i gospodarstwo domowe…, s. 75–90. 96 I. Kulesza‑Woroniecka, Rozwody w rodzinach magnackich w Polsce XVI–XVIII wieku, Poznań–Wrocław 2002. 97 E. Bezzubik, Konflikty małżeńskie w Polsce nowożytnej – na podstawie akt separacji i rozwiązań małżeństw a oficjalatów krakowskiego, poznańskiego i włocławskiego z lat 1597–1697, „Genealogia” 17, 2005, s. 7–72. 98 B. Popiołek, dz. cyt., s. 139–152. 99 W. Czapilński, J. Długosz, dz. cyt., s. 31–41. 100 K.F. Eichhorn, Stosunek książęcego domu Radziwiłłów do domów książęcych w Niemczech uważany ze stanowiska historycznego i pod względem praw niemieckich politycznych i książęcych, przeł. L. Rzyszczewski, Warszawa 1843. 101 M. Liedke, Mieszane związki małżeńskie a polonizacja możnych Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI wieku, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 7, 1997, s. 126–132. 102 E. Dubas–Urwanowicz, Magnackie małżeństwa mieszane w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII w., w: Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII w., red. J. Urwanowicz, E. Dubas‑Urwanowicz, P. Guzowski, Białystok 2003, s. 561–586; taż, Uwarunkowania prawne i konsekwencje małżeństw polsko‑litewskich przed unią lubelską, w: Między Zachodem a Wschodem. Etniczne, kulturowe i religijne pogranicza Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. K. Mikulski, A. Zielińska‑Nowicka, Toruń 2005, s. 67–73. 103 C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej…, s. 296 n. 104 S. Lazutka, I. Valikonite, Imušestvennoe položenie ženščiny (materi, ženy, dočeri, sestry) privilehirovannoho soslovia po I Litovskomu Statutu, „Lietuvos TSR aukštujų mokyklų mokslo darbai. Istorija”, 16, 1976, z. 2. 105 J. Sarcevičiene, dz. cyt. 106 A. Lesiak, dz. cyt. 107 G. Perczyńska, dz. cyt. 95 50 Marzena Liedke kowska 108, U. Kicińska 109. Na dziecko w rodzinie magnackiej, jego sytuację prawną, rejestrację urodzin itp. zwróciły uwagę m.in. I. Dacka‑Górzyńska 110 i E. Dubas‑Urwanowicz111. Rozdział poświęcony dzieciom oraz dzieciństwu zawiera również praca C. Kuklo112, a problemem dzieciobójstwa w społeczeństwie polskim zajął się T. Wiślicz113. Warto też wskazać liczne pozycje dotyczące kształcenia i wychowania, jak np. artykuł U. Augustyniak dotyczący wychowania młodych Radziwiłłów114, czy międzypokoleniowych relacji demograficznych i społecznych115. Jak można zauważyć, spora część zagadnień demograficznych pozostaje dotąd niezbadana lub znana jedynie fragmentarycznie, dlatego warto zgłosić pewne postulaty badawcze w zakresie demografii rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim. Wśród nich bliższej charakterystyki wymagają: wiek wstępowania w związki małżeńskie kobiet i mężczyzn, czas trwania małżeństw pierwszych i kolejnych, liczba dzieci w związkach małżeńskich, liczba dzieci dożywających wieku dorosłego, współczynnik dzietności i problemu zastępowalności pokoleń, odsetek małżeństw bezdzietnych, wiek w chwili śmierci osób dożywających wieku dorosłego, zarówno mężczyzn, jak i kobiet na podstawie szerszej bazy danych oraz w oddzieleniu od szlachty. Na systematyczne opracowanie oczekują zagadnienia takie, jak okres wdowieństwa, odstępy: protogenetyczny i intergenetyczny, płodność małżeńska, poczęcia przedmałżeńskie i, ewentualnie, problem dzieci nieślubnych magnaterii, częstotliwość sięgania w kolejnych związkach małżeńskich po panny lub wdowy, odsetek osób (mężczyzn i kobiet) pozostających w celibacie definitywnym, czy z zagadnień społecznych np. starość magnata i magnatki. M. Aleksandrowicz-Szmulikowska, Radziwiłłówny w świetle swoich testamentów: przyczynek do badań mentalności magnackiej XVI–XVII wieku, Warszawa 1995. 109 U. Kicińska, Problem płodności i bezpłodności w oracjach pogrzebowych XVII wieku poświęconych kobietom, w: W kręgu rodziny epok dawnych. Dzieciństwo, red. B. Popiołek, A. Chłosta‑Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2014, s. 125–140. 110 M. Dacka‑Górzyńska, dz. cyt. 111 E. Dubas‑Urwanowicz, Podstawy prawne opieki nad dziećmi w państwie polsko‑litewskim w XVI–XVII wieku, w: W kręgu rodziny epok…, s. 67–78. 112 C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej… 113 T. Wiślicz, Dzieciobójstwo jako narzędzie polityki reprodukcyjnej w Rzeczypospolitej w XVII–XVIII wieku, w: W kręgu rodziny epok…, s. 141–152. 114 U. Augustyniak, Wychowanie młodych Radziwiłłów na dworze birżańskim w XVII wieku, w: Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1: Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa 2002, s. 129–148. 115 C. Kuklo, Wnuki i dziadkowie w domach, kamienicach i dworkach w drugiej połowie XVIII wieku, w: W kręgu rodziny epok…, s. 153–168. 108 CEZARY KUKLO Uniwersytet w Białymstoku Ba da n i a na d de mo gr a f i ą rodz i n w m i e ś c i e dob y p r e i n du st r i a l n ej Problematyka dziejów rodziny przez wiele lat nie cieszyła się większym zainteresowaniem polskiej historiografii, a Maria Bogucka jeszcze na początku lat 80. XX w. skonstatowała, że w naszym kraju, w odróżnieniu od Zachodu, znajduje się ona w fazie początkowej1. Wprawdzie swoje wprowadzenie w problematykę funkcjonowania rodziny w polskim mieście wczesnej doby nowożytnej ukierunkowała przede wszystkim na jej aspekty społeczne, to pierwszą część uwag badaczka poświęciła wielkości rodziny mieszczańskiej i jej kompozycji2. Trzy lata później Andrzej Wyrobisz w ze wszech miar interesującym kwestionariuszu badawczym, powstałym w oparciu o szeroki przegląd europejskiego piśmiennictwa, nie zawahał się stwierdzić: „Podobnie jak w badaniach nad historią rodziny wiejskiej, dla historyka rodziny miejskiej kluczowe są analizy demograficzne. [podkreśl. – C.K.] Muszą one być punktem wyjścia wszelkich badań nad historią gospodarczą rodzin żyjących w miastach, gdyż z jednej strony potencjał demograficzny jest podstawowym elementem wszelkich działań gospodarczych, z drugiej zaś określone korelacje i struktury demograficzne warunkują podejmowanie określonych gospodarczych działań, z trzeciej wreszcie pewne demograficzne procesy są skutkiem określonych sytuacji ekonomicznych”3. Od opinii dwojga uznanych historyków warszawskich, których wkład w rozwój badań struktur społecznych i gospodarczych polskich miast epoki przedprzemysłowej jest niekwestionowany, minęły już trzy dekady, zaś nowemu poM. Bogucka, Rodzina w polskim mieście XVI–XVII wieku: wprowadzenie w problematykę, „Przegląd Historyczny” 74, 1983, z. 3, s. 495. 2 Tamże, s. 496–499. 3 A. Wyrobisz, Rodzina w mieście doby przedprzemysłowej a życie gospodarcze. Przegląd badań i problemów, „Przegląd Historyczny” 77, 1986, z. 2, s. 308. 1 52 Cezary Kuklo koleniu badaczy nie brakuje ani kontaktów międzynarodowych, ani nie mają oni trudności z dostępem do światowej literatury. Warto zatem zastanowić się nieco szerzej nad dorobkiem historyków, podejmujących studia demograficzne nad rodziną i jej gospodarstwem domowym w mieście polskim epoki przedprzemysłowej, pamiętając jednocześnie o różnorodnych uwarunkowaniach ich miejskiej egzystencji (gospodarczych, etnicznych, religijnych). Owo zapoznanie, choć znaczone z pewnością doborem subiektywnym, jest także okazją do zastanowienia się nad miejscem polskich dokonań w historiografii powszechnej. Dodajmy na koniec uwag wstępnych, że punkt ciężkości w niniejszym przeglądzie spoczywać będzie siłą rzeczy w większym stopniu na pracach traktujących rodzinę od momentu jej powstania, poprzez trwanie aż do rozpadu, choć nie zabraknie również wskazania opracowań bardziej cząstkowych4. Zacznijmy ten przegląd trochę nietypowo, od rozprawy Bohdana Puczyńskiego poświęconej Brzeżanom, wprawdzie opublikowanej wiele lat po wojnie, ale napisanej jeszcze przed II wojną światową, która swoim kwestionariuszem badawczym, doborem źródeł i stosownym krytycyzmem wystawia wysoką ocenę uczniowi Franciszka Bujaka5. Położone na Rusi Czerwonej Brzeżany były zamieszkałe w tamtych czasach przez ludność polską, ukraińską, ormiańską i żydowską. Autor pieczołowicie i – co istotne – krytycznie spożytkował obok rejestrów metrykalnych trzech serii ślubów, chrztów i pogrzebów parafii rzymskokatolickiej i kilkunastu parafii greckokatolickich, także księgi status animarum i spowiadających się na Wielkanoc, rejestry podatkowe ludności żydowskiej, inwentarze dóbr i Metrykę Józefińską z 1787/1788 r. Zakresem rzeczowym Puczyński objął nie tylko ruch naturalny i jego sezonowość miesięczną, ale trochę w większym stopniu ukazał też okoliczności powstawania najmniejszej komórki społecznej w zbiorowości silnie zróżnicowanej etnicznie i religijnie, jak: dobór terytorialny małżeństw, struktura wieku nowożeńców: katolików i unitów, co ważne także z uwzględnieniem ich stanu cywilnego. Było to możliwe dzięki zastosowaniu przez niego, jak sam określił – „metody genealogicznej”6, bliźniaczo podobnej do francuskiej metody Louisa Henry’ego (choć pod względem rzeczowym znacznie skromniejszej), ogłoszonej w 1956 r., która zdobyła sobie Poza zakresem rozważań pozostawiamy nie opublikowane prace doktorskie. B. Puczyński, Ludność Brzeżan i okolicy w XVII i XVIII w., cz. 1, „Przeszłość Demograficzna Polski” 4, 1971, s. 177–214, cz. 2, tamże 5, 1972, s. 15–64; cz. 3, tamże 6, 1973, s. 3–52. Są to obszerne fragmenty pracy na podstawie której B. Puczyński w 1946 r. doktoryzował się na UJ. W 1962 r. habilitował się na Uniwersytecie Wrocławskim, był wykładowcą historii społeczno-gospodarczej w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Częstochowie, później także Politechniki Częstochowskiej. 6 Tamże, cz. 1, s. 206. 4 5 Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej53 światowe uznanie, podobnie zresztą jak i jej autor7. Z ciekawszych rezultatów dociekań Puczyńskiego warto przytoczyć te powstałe z użyciem imiennej metody rekonstrukcji rodzin, odnoszące się do wieku nowożeńców, który w dawnym reżimie płodności naturalnej wpływał najsilniej na dzietność rodzin. Mężczyźni w Brzeżanach żenili się zazwyczaj w wieku 27–28 lat, kobiety wychodziły za mąż mając 21–22 lata, przy czym górne wartości odnoszą się do społeczności greckokatolickiej. Wprawdzie w programie zabrakło miejsca na dokładniejsze badania nad liczebnością urodzeń w przeszłości, to jednak wartość wskaźnika liczby chrztów przypadających na jeden ślub w ostatnim dwudziestoleciu XVIII w. (a więc w okresie z pewnością kompletniejszej rejestracji metrykalnej), tj. 5,6–6,0, może dowodzić wydawania na świat około sześciorga dzieci przez brzeżańskie małżeństwa dzietne8. W okresie stalinizacji polskiej nauki historycznej ukazało się cenne opracowanie Stanisława Waszaka o rodzinie poznańskiej w dobie renesansu i baroku, które przez długi okres w rodzimej historiografii było główną podstawą charakterystyki struktur demograficznych staropolskiej rodziny mieszczańskiej9. Wyniki były tym bardziej interesujące, gdyż dotyczyły społeczeństwa jednego z największych ówcześnie organizmów miejskich Korony Polskiej. Miasto w murach liczyło ok. 8 tys. mieszkańców, zaś cały poznański zespół osadniczy nawet 19–20 tys. ludności10. Badania Waszaka dowiodły znacznej wielokrotności tamtejszych małżeństw, bowiem ówczesny przeciętny czas trwania związku określił on tylko na około 10 lat. Z kolei analizy ksiąg metrykalnych społeczności katolickiej (kolegiata, parafia św. Wojciecha) i protestanckiej (parafia św. Krzyża) dały asumpt do stwierdzenia niedużych rozmiarów ówczesnej płodności małżeńskiej – 3–4 noworodków przypadających na nowe małżeństwo Jej charakterystykę zawiera opracowanie M. Fleury, L. Henry, Des registres paroissiaux à l’histoire de la population. Manuel dépouillement et d’exploitation de l’état civil ancien, Paris 1956. 8 B. Puczyński, dz. cyt., cz. 2, s. 47. 9 S. Waszak, Dzietność rodziny mieszczańskiej i ruch naturalny ludności miasta Poznania w końcu XVI i w XVII wieku, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 16, 1954, s. 316–384. O wkładzie Waszaka w rozwój badań ludnościowych, nie tylko z zakresu demografii historycznej, szerzej informuje S. Wierzchosławski, Demografia w poznańskim środowisku naukowym, w: Rozwój demografii polskiej 1918–1993, Warszawa 1994, s. 361 nn. 10 Wszechstronne podejście Waszaka do badań nad zaludnieniem Poznania szesnasto‑ i siedemnastowiecznego oparte na różnorodnych materiałach źródłowych wzajemnie i szeroko konfrontowanych zaowocowało wiarygodnymi szacunkami – zob. S. Waszak, Ludność i zabudowa mieszkaniowa Poznania w XVI i XVII wieku, „Przegląd Zachodni” 9, 1953, nr 9/10, s. 64–136 oraz cz. 2, „Studia Poznańskie”, 1954, s. 108–179. 7 54 Cezary Kuklo w parafii kolegiackiej i nawet 4–5 wśród tamtejszych protestantów. Nie będąc chyba do końca usatysfakcjonowanym otrzymanymi rezultatami w zakresie poziomu płodności, Waszak poszerzył pole obserwacji poznańskich struktur rodzinnych o dane wykazu pogłównego z 1590 r., który rejestrował mieszkańców w ramach funkcjonujących wówczas gospodarstw domowych, i co istotne, także w uwarstwieniu społeczno-zawodowym. Wprawdzie i spis pogłównego posiadał mankamenty11, tym niemniej na jego podstawie autor stwierdził najwyższą średnią liczbę dzieci w rodzinach najbardziej zamożnych, tj. kupców i rzemieślników, płacących najwyższe taksy pogłównego (więcej niż czworo dzieci), podczas gdy w rodzinach biedoty miejskiej średnia liczba dzieci nie dochodziła nawet do dwóch12. Nasuwają się jednak poważne wątpliwości, czy obliczony przez Waszaka współczynnik rodności na poziomie zaledwie 33‰, podobnie jak i 30% udział zgonów niemowląt w stosunku do ogółu zgonów, nie są za niskie, gdyż powstały na bazie rejestracji metrykalnej chrztów i pogrzebów, obarczonej wyraźnymi brakami. Skromne wzbogacenie naszej wiedzy o strukturach demograficznych rodzin, przede wszystkim tych zamieszkałych w małych miastach staropolskich, przyniosło opracowanie z lat 60. XX w. autorstwa Emilii Brodnickiej13. Wprawdzie dotyczyło ono parafii mieszanej miejsko-wiejskiej, ale autorka w swoich analizach wyraźnie wyróżniła ludność miasteczka Wielenia (ok. 500 mieszkańców) i ludność 11 wsi (niewiele ponad 2 tys.). Z perspektywy naszego omówienia większą wartość badawczą posiada druga część studium Brodnickiej, poświęcona rodzinie. Autorka na podstawie ksiąg metrykalnych i spisu parafian z 1791 r. odtworzyła demograficzne losy 250 rodzin parafian wieleńskich, w tym zaledwie 67 rodzin miejskich14. Nawet w tak niedużym ośrodku rzemieślniczym15 odmienne warunki życia gospodarczego społeczności miejskiej w porównaniu z otaczającymi go wioskami, wpływały na późniejsze zakładanie w nim nowej rodziny. Mężczyźni żenili się w miasteczku po raz pierwszy blisko 30. roku życia, zaś kobiety wychodziły za mąż po przeżyciu 24 lat. Małżeństwo w Wieleniu S. Waszak zwraca uwagę, że jakaś część chłopców i uczniów oraz służących dziewek, którzy nie byli ujęci w grupie dzieci, lecz zostali zapisani tam, gdzie byli zatrudnieni i gdzie płacono za nich pogłówne, należała do rodzin śródmiejskich. 12 S. Waszak, Dzietność…, s. 358–361. 13 E. Brodnicka, Ludność parafii Wieleń nad Notecią w drugiej połowie XVIII w., „Przeszłość Demograficzna Polski” 2, 1969, s. 177–215, cz. 2 (Rekonstrukcja rodzin), tamże 3, 1970, s. 179–202. 14 Tamże 3, 1970, s. 179. 15 Wśród tamtejszych rzemieślników najliczniej reprezentowani byli szewcy (16), garncarze (14), kołodzieje (8) i kuśnierze (8), por. tamże 2, 1969, s. 194. 11 Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej55 u schyłku XVIII stulecia w porównaniu z ludną stolicą Wielkopolski przełomu XVI i XVII w. trwało, co ważne, o ponad pięć lat dłużej (średnio 16,7 lat). Pierwsze dziecko przychodziło w nich na świat po upływie roku, następne rodziły się w przedziale od 2,5 do 3 lat16. Wartość analityczną dociekań Brodnickiej osłabia z pewnością nie tylko skażona niekompletnością podstawa źródłowa17, ale i przekonanie autorki, że mieszczki wieleńskie mogły rodzić dzieci nawet w mocno zaawansowanym wieku, mając 50–64 lata (sic!)18. Ożywienie polskich badań nad strukturami demograficznymi dawnej rodziny na ziemiach polskich nastąpiło w pierwszej połowie lat 80. ubiegłego stulecia za sprawą Andrzeja Wyczańskiego, historyka o szerokich interdyscyplinarnych zainteresowaniach badawczych, nie stroniącego od nowinek technicznych w warsztacie naukowym, jakimi były wówczas techniki komputerowe19. Z jego inicjatywy latem 1979 r. rozpoczął pracę wspólny zespół badawczy Instytutów Historii PAN w Warszawie i ówczesnej Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, który postawił za cel informatyzację badań społeczno-demograficznych, opartych na księgach metrykalnych ślubów, chrztów i zgonów, opracowywanych metodą Louis’a Henry’ego – rekonstrukcji rodzin20. Ważne było tutaj nie tylko wysunięcie na pierwszy plan odtworzenia demograficznych dziejów rodzin polskich, ale również szerokie włączenie do tego celu elektronicznej techniki obliczeniowej i nawiązanie bezpośredniej współpracy z zespołem Jacquesa Dupâquiera z Ècole des Hautes Ètudes en Sciences Sociales w Paryżu – przodującym ośrodkiem zachodniej nauki demografii historycznej. Wspomniane badania w dużym stopniu dotyczyły rodziny miejskiej, albowiem w ramach prac zespołu Maria Sierocka-Pośpiech podjęła trud rekonstrukcji struktur demograficznych rodziny w Starej Warszawie w XVI– E. Brodnicka, dz. cyt., cz. 2, s. 188. Autorka obliczając średni odstęp czasu między poszczególnymi urodzeniami w latach nie uwzględniła rozmiarów badanych rodzin; w rezultacie przerwy międzyporodowe pomiędzy liczniejszym potomstwem były krótsze niż w małżeństwach małodzietnych (por. tamże 3, 1969, s. 193). Na niebezpieczeństwo takich uproszczeń zwracał uwagę R. Pressat, Analiza demograficzna. Metody, wyniki, zastosowania, Warszawa 1966, s. 293 nn. 18 E. Brodnicka, dz. cyt., cz. 2, s. 198 n. 19 A. Wyczański, Współpraca historyka z komputerem, „Kwartalnik Historyczny” 83, 1976, nr 1, s. 65–73. Obok wielu przedsięwzięć naukowych, którym patronował A. Wyczański warto wskazać inicjatywę redagowania serii wydawniczej „Społeczeństwo staropolskie”, uwzględniającej w najszerszym stopniu problematykę pogranicza historii społecznej i innych specjalności historycznych w sensie interdyscyplinarnym, a częściej interspecjalizacyjnym („Społeczeństwo staropolskie” 1–4, Warszawa 1976–1986). 20 A. Wyczański, Informacja o pracach zespołu nad systemem informatycznym dla badań społeczno-demograficznych, „Przeszłość Demograficzna Polski” 15, 1984, s. 151–153. 16 17 56 Cezary Kuklo XVII w., zaś Cezary Kuklo – rodziny stołecznej parafii św. Krzyża w XVIII w. Obiektem zainteresowań były także rodziny w Łomży i Ostrowi Mazowieckiej w czasach staropolskich, choć autorki opracowań – Irena Gieysztorowa i Anna Siłuch-Błaszczeć uwzględniały rodziny szlacheckie i chłopskie z racji miejsko-wiejskiego charakteru badanych parafii. Najbardziej pełne odkrycie dawnych demograficznych struktur rodzinnych w mieście staropolskim przyniosło studium Cezarego Kukli, dotyczące osiemnastowiecznej Warszawy21. Autor w oparciu o około 80 tys. metryk ślubów, chrztów i pogrzebów tamtejszej parafii św. Krzyża odtworzył losy demograficzne blisko 2 tys. tamtejszych rodzin (w tym 1501 stanowiły rodziny zamknięte), obserwowanych porównawczo w dwóch przekrojach chronologicznych 1740–1769 i 1770–1799. Analizy potwierdziły endogamiczność zawieranych małżeństw pod względem miejsca zamieszkania, podobnie jak i późne ożenki mężczyzn, którzy mieli przeciętnie 29 lat i zdecydowanie niższy wiek zamążpójścia kobiet (23 lata w czasach późno saskich i 22 lata w dobie stanisławowskiej). Przy przeciętnie wyższej umieralności ogólnej w ahigienicznych warunkach miejskich22 nawet w „latach normalnych”, pozbawionych większych klęsk elementarnych, małżeństwa wielokrotne stanowiły ok. ⅓ wszystkich związków. Ich liczba gwałtownie rosła w okresach poklęskowych, nawet do 40–50% ogółu. Ponowne zawarcie małżeństwa było koniecznością ekonomiczną, ale szanse owdowiałych partnerów nie były równe, stąd uczyniła to połowa świętokrzyskich wdowców i tylko ⅓ wdów. Większa liczba osieroconego potomstwa nie sprzyjała na ogół remariażom. W stolicy wdowcy w odróżnieniu od wdów nie tylko częściej zakładali nowe rodziny, ale również czynili to zdecydowanie szybciej. Badania przyniosły także dobre rozpoznanie mechanizmu kształtowania się płodności w stołecznych parach w zależności od wieku kobiety, poczynając od ustalenia skali poczęć przedmałżeńskich (odpowiednio dla obu przyjętych okresów – 12,1% i 15,4%), liczby urodzonych dzieci, długości przerw międzyporodowych a kończąc na wieku matki w chwili urodzenia ostatniego dziecka. Nie ulega też wątpliwości, że małżonkowie w jakiejś części zrekonstruowanych rodzin podejmowali próby regulacji urodzeń (lepiej widoczne wśród par żyjących w końcu XVIII w.), gdyż nie dążyli oni, jak można było tego oczekiwać, do maksymalnego spożytkowania zdolności rozrodczych warszawianek 23. Rodziny stołeczne C. Kuklo, Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, Białystok 1991. Szerzej zob. Warszawa w latach 1526–1795, red. A. Zahorski, oprac. M. Bogucka i inni, Warszawa 1984, s. 393 n. 23 W odtworzonych rodzinach warszawianki zamężne przed ukończeniem 20 roku życia przestawały zazwyczaj rodzić w wieku 33–34 lata, zaś cztery lata później odbywały swój 21 22 Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej57 tzw. kompletne24 powstałe w czasach stanisławowskich wydawały przeciętnie na świat 6,8 dzieci, mniej od tych z czasów późno saskich – 7,1 dzieci. Wprawdzie do tej pory nie ukazało się drukiem całościowe opracowanie dotyczące rodziny w Starej Warszawie w XVII wieku, zapoczątkowane w zespole kierowanym przez A. Wyczańskiego, ale z kilku prac cząstkowych Marii Sierockiej-Pośpiech, ogłoszonych w ostatnich latach, wyłonił się zarys kondycji demograficznej staromiejskiej najmniejszej komórki społecznej25. W pierwszym półwieczu tworzyły ją małżeństwa bardziej mieszane terytorialnie niż w drugiej połowie stulecia, co jak słusznie zauważa autorka nie świadczy o osłabieniu emigracji do stolicy, lecz wiąże się z przeniesieniem punktu ciężkości z miasta w murach na jego przedmieścia i do nowo zakładanych jurydyk. Co interesujące i zarazem różne, zwłaszcza w porównaniu ze stolicą Wielkopolski z tegoż okresu, nie mówiąc już o osiemnastowiecznej Warszawie, że były to związki tworzone przez młodych ludzi – mężczyzn (niespełna 24 lata), jak i kobiet (20 lat). Wydaje się, że taki stan rzeczy wynikał przede wszystkim ze znacznej częstotliwości szeregu klęsk elementarnych, w tym epidemii dżumy, które dotykały miasto, zbierając za każdym razem obfite żniwo, także wśród ludności dorosłej. Nic zatem dziwnego, że małżeństwa staromiejskie trwały krótko, przeciętnie niespełna 10 lat, zaś dążenie do jak najszybszej odbudowy rozerwanej rodziny powodowało wysoki udział, blisko połowę, związków powtórnych i kolejnych. Być może, choć autorka sama tego nie pisze, częstsze epidemie i zarazy w XVII w. niż sto lat później otwierały drogę do małżeństwa coraz to młodszej grupie wiekowej ludzi, która w „normalnych latach” stanowiła pewną rezerwę demograficzną. Ówcześnie nie wszyscy bowiem młodzi dysponowali środkami niezbędnymi do ustabilizowania się i założenia własnego ogniska domowego. W rodzinach Starej Warszawy rodziło się średnio 5–6 dzieci (co dziewiąte było poczęte przed ślubem), w rytmie kilkunastomiesięcznych przerw międzyporodowych26. ostatni poród zamężne w wieku 20–24 lat, por. C. Kuklo, Czy społeczeństwo polskie w dobie Oświecenia regulowało liczbę dzieci w rodzinach?, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 51/52, 1990/1991, s. 32 n. 24 Chodzi o małżeństwa, w których kobieta dożyła z mężem okresu menopauzy, tj. wieku 45–49 lat. 25 M. Sierocka-Pośpiech, L’image démographique de la famille en Vielle Varsovie au déclin du XVIe et XVIIe siècles, w: Les modèles familiaux en Europe aux XVIe–XVIIe siècles, red. C. Kuklo, Białystok 1992, s. 95–101; taż, Urodzenia i chrzty w siedemnastowiecznej Warszawie (czas i miejsce), w: Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1: Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa 2002, s. 55–66; taż, „Rynek małżeński” w Starej Warszawie w XVII wieku na podstawie rejestracji ślubów w parafii św. Jana, „Społeczeństwo staropolskie. Seria nowa” 3, 2011, s. 211–225. 26 M. Sierocka, L’image…, s. 98. 58 Cezary Kuklo Wieloletnie badania zasłużonej dla polskiej demografii historycznej Ireny Gieysztorowej nad rodzinami parafii łomżyńskiej w dobie staropolskiej, w tym samego miasta, po których mieliśmy prawo oczekiwać wartościowej charakterystyki tamtejszych rodzin (ponad 3 tys. kart roboczych poszczególnych rodzin), nie zostały niestety doprowadzone do końca27. Dodajmy tylko, że przez całe lata badaczka postulowała i zachęcała do intensyfikacji polskich studiów demograficzno-historycznych, poprzez masową rekonstrukcję rodzin stanowiących najmniejszą komórkę społeczną, prowadzonych w stałej łączności z przodującą nauką światową, w których fundamentalną rolę przypisywała należytej krytyce źródeł28. Równolegle do prac białostocko-warszawskiego zespołu naukowego kierowanego przez A. Wyczańskiego, na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu próbę wdrożenia analogicznych metod do badań życia rodzinnego, także z zastosowaniem technik komputerowych, podjął indywidualnie Krzysztof Makowski. Podstawowym celem badań podsumowanych najpełniej jego w książce z 1992 r., było zrekonstruowanie obrazu rodziny poznańskiej w pierwszej połowie XIX stulecia pod względem demograficzno-społecznym29. Niezmiernie ważne było tu dążenie autora do uwzględnienia w procesie zakładania rodziny nie tylko przemian zachodzących w czasie, ale również różnic społeczno-zawodowych, narodowościowych i wyznaniowych. To drugie umożliwiła mu eksploracja ksiąg małżeństw i chrztów poznańskich parafii katolickich i ewangelickich: luterańskiej i reformowanej, charakteryzujących się już w tym czasie znacznie pełniejszym wypełnieniem treści metryk, a także szeregu innych archiwaliów dotyczących małżeństw mieszanych, rozwodów, konkubinatów, nie licząc prasy czy pamiętników. Szczegółowe analizy Makowskiego dowiodły stosunkowo późnego zakładania rodziny w grodzie Przemysława, zwłaszcza przez kobiety, O ich skali i zakresie, a także zaledwie pierwszych, wstępnych rezultatach, bez wyróżniania rodziny miejskiej, najlepiej informuje jej autorstwa – Sprawozdanie z konferencji poświęconej zastosowaniu technik komputerowych w badaniach historyczno-demograficznych XVII i XVIII w., „Przeszłość Demograficzna Polski” 17, 1986, s. 272–274. Z prac cząstkowych warto zasygnalizować także interesujący przyczynek poświęcony zjawisku dzieci nieślubnych w epoce staropolskiej w parafii łomżyńskiej, zob. I. Gieysztor, Les enfants illégitimes dans une paroisse de Pologne aux dix-septième et dix-huitième siècles, w: Marriage and Remarriage in Populations of the Past, red. J. Dupâquier, E. Helin, P. Laslett, M. Livi Bacci, S. Sogner, London 1981, s. 429–436. 28 O ich skali i zakresie, a także zaledwie pierwszych, wstępnych rezultatach, bez wyróżniania rodziny miejskiej, najlepiej informuje jej autorstwa – Sprawozdanie z konferencji poświęconej zastosowaniu technik komputerowych w badaniach historyczno-demograficznych XVII i XVIII w., „Przeszłość Demograficzna Polski” 17, 1986, s. 272–274. 29 K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992. 27 Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej59 których wiek w chwili pierwszego zamążpójścia wykazywał nawet tendencję wzrostową z 24,4 lat (1815–1820) do 26,2 lat (1843–1848). Wprawdzie średni wiek mężczyzn żeniących się po raz pierwszy był podobny jak w osiemnastowiecznej Warszawie (29 lat), ale zarazem jego obserwacje ukazały związek między wiekiem ożenku i pozycją socjalną – najbogatsi (wyżsi funkcjonariusze, oficerowie, kupcy) żenili się zdecydowanie jeszcze później, około 35. roku życia. Analiza liczby potomstwa w rodzinach, w których wśród Polaków katolików przychodziło na świat najczęściej 5–7 dzieci, podczas gdy wśród Niemców ewangelików jedynie 3–5 dzieci, wraz z szybszym kończeniem przez te ostatnie procesu prokreacji, pozwoliła autorowi na wysuniecie hipotezy, że w społeczności grodu Przemysława zdarzały się postawy świadomego ograniczania liczby urodzeń, częstsze w rodzinach protestanckich niż katolickich30. Za jedną z najważniejszych konstatacji historyka poznańskiego należy uznać, że w stolicy Wielkopolski nie pozycja społeczna, lecz wyznanie wyznaczało w I połowie XIX w. linię podziału między jej mieszkańcami, zarówno przy wyborze współmałżonka, jak i przyjaciół i znajomych. Co więcej, w tym czasie nie odgrywały także większej roli różnice narodowościowe, o czym świadczyły liczne małżeństwa mieszane (ponad jedna piąta wszystkich), stosunkowo częste zapraszanie się na świadków ślubów i rodziców chrzestnych. Z pewnością studium K. Makowskiego przyniosło poszerzenie i pogłębienie niektórych aspektów rodzinnej problematyki demograficznej, poprzez szersze powiązanie jej z kontekstem historycznym miasta, jego strukturą społeczno-zawodową, narodowościową i wyznaniową, co jest szczególnie cenne dla historyków dążących do całościowego ujmowania zjawisk. Swoją wagę ma tu również zakres chronologiczny obserwacji, wybrany nieprzypadkowo. Wszak pierwsza połowa XIX w. była okresem przełomowym w dziejach Poznania, w którym koegzystowały dwie różne struktury: w dotychczasowym późno feudalnym układzie stanowym wskutek przemian kapitalistycznych zaczęły rodzić się nowe kategorie społeczne. U schyłku lat 90. ubiegłego wieku zaczęły pojawiać się sygnały świadczące o podjęciu badań nad rodziną innego dużego ośrodka miejskiego przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, a mianowicie Torunia, autorstwa Krzysztofa Mikulskiego. Dodajmy, miasta, w którym luteranie stanowili większość jego mieszkańców31. Pierwszy z artykułów, opublikowany w tomie prac zbiorowych „Kobieta i rodzi Tamże, s. 162 n. S. Salmonowicz wobec niewielkiej mniejszości religijnej, jaką stanowili toruńscy kalwiniści, szacuje że pod koniec XVII w. Toruń wraz z przedmieściami zamieszkiwało 35–45% katolików i 30–35% w połowie XVIII w., zob. S. Salmonowicz, Dzieje wyznań 30 31 60 Cezary Kuklo na…”, jest jeszcze obciążony słabszą kompletnością podstawowej bazy źródłowej, zwłaszcza w zakresie dokładniejszego badania procesu prokreacji, powstał bowiem z wykorzystaniem głównie kroniki genealogicznej rodziny toruńskiej Neisserów32, plasujących się społecznie na granicy między bogatym pospólstwem a patrycjatem. Wiek zawierania pierwszych małżeństw, rozpatrywany na przestrzeni blisko półwiecza (1580–1720) w przedziałach 5-letnich, wykazuje silne zróżnicowanie zarówno dla kobiet (od 19 do 27 lat), jak i mężczyzn (od 23 do 42 lat), choć należy pamiętać, że został obliczony na skromnej podstawie, przeważnie kilku, rzadziej kilkunastu informacji. Obserwacje Mikulskiego, dotyczące długości okresu płodności kobiet w powiązaniu z ich dzietnością, które uwidoczniły wyraźne jego skracanie w drugiej połowie XVII stulecia do zaledwie kilku lat i trójki urodzonych dzieci, zdają się potwierdzać bardzo trudną kondycję demograficzną niektórych rodzin toruńskiego pospólstwa w półwieczu permanentnego kryzysu demograficznego. Z drugiej strony, nakazują pewną ostrożność w ich uogólnianiu, gdyż autor nie do końca dostatecznie wyjaśnił czy krótszy okres płodności kobiet nie wynikał ze śmierci któregoś z małżonków33. Drugi z artykułów, poświęcony małżeństwom luteranów w XVII w., odwołuje się do lepszej jakościowo, choć nie wolnej od usterek rejestracji metrykalnej małżeństw prowadzonej w staromiejskiej i nowomiejskiej parafii Torunia34. Za ważną należy uznać w nim próbę wyjaśnienia przyczyn doboru nowożeńców pod względem stanu cywilnego (z uwzględnieniem także stratyfikacji społecznej), powodujących zakłócenia w „naturalnym” doborze małżonków w mieście preindustrialnym, tj. takim w którym około ⅔ ogółu stanowiły związki pierwsze. Swoją wartość zachowują także dokładniejsze analizy wahań przeciętnego wieku zawierania pierwszych małżeństw, z wyraźną tendencją jego wzrostu u obu płci w drugiej połowie stulecia. Dla naszych uwag istotne wydaje się, że w badaniach Mikulskiego – jak w mało których – widać wyraźnie dążenie do integralnego ujmowania zjawisk i życia religijnego, w: Historia Torunia, red. M. Biskup, t. 2, cz. 3, oprac. J. Dygdała, S. Salmonowicz, J. Wojtowicz, Toruń 1996, s. 396. 32 K. Mikulski, Kondycja demograficzna rodziny mieszczańskiej w Toruniu z XVI–XVII w. (na przykładzie genealogii Neisserów), w: Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Z.H. Nowak, A. Radzimiński, Toruń 1998, s. 115–142. 33 Badania zjawiska występowania lub nie świadomego ograniczania prokreacji przeprowadza się na rodzinach, w których kobieta dożyła z tym samym małżonkiem wieku menopauzy tj. 45 lat. 34 K. Mikulski, Regres demograficzny w Toruniu w XVII wieku w świetle analizy małżeństw luteranów, w: Przełomy w historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich Wrocław 15–18 września 1999 roku, Pamiętniki, t. 3, cz. 1, red. K. Ruchniewicz, J. Tyszkiewicz, W. Wrzesiński, Toruń 2001, s. 305–315. Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej61 demograficznych i społeczno-gospodarczych oraz szukania tym samym bardziej ogólnych zależności i prawidłowości. Uważny czytelnik znajdzie tego potwierdzenie również w jego ostatniej książce, w której w szerokim rozmiarze społecznym, bo praktycznie wszystkich podstawowych grup zawodowych od elity po pospólstwo, zajęła problematyka strategii rodzinnych mieszczaństwa toruńskiego, poszerzona dodatkowo o interesujące analizy, dotyczące doboru imion chrzestnych w XVII–XVIII w.35. Ważnym zagadnieniem była próba obliczenia przeciętnego okresu aktywności zawodowej w tym luterańskim mieście, charakteryzującym się dobrze zachowana bazą źródłową, celem uzyskania odpowiedzi na pytanie – na ile mieszczanie toruńscy mogli decydować o losach swojego potomstwa. Badania dotyczyły obywateli toruńskich zmarłych w XVIII i na początku XIX w., a ów okres wynosił niespełna 25 lat (różnica między wiekiem w chwili zgonu a wiekiem przyjęcia prawa miejskiego)36. Całkiem niedawno za sprawą Agnieszki Zielińskiej, uczennicy Krzysztofa Mikulskiego, w badaniach nad rodziną toruńską został poczyniony dalszy postęp. W obszernej pracy opartej na bardzo różnorodnej i szerokiej podstawie źródłowej, poświęconej przemianom struktur demograficznych w mieście Kopernika w XIX i początkach XX w., nie zabrakło, co podkreślam, analiz odtworzenia demograficznych losów tamtejszych rodzin zawartych po raz pierwszy37. Wartość ustaleń badawczych Zielińskiej jest tym większa, że nie skupiła się ona na jednej wybranej grupie religijnej mieszkańców, ale zasięgiem objęła społeczność luterańską, katolicką oraz żydowską miasta, rozpatrywanych nadto w okresie przejścia od płodności naturalnej do limitowanej. Porównując szczegółowo badane rodziny katolików i ewangelików autorka zwraca uwagę, że w ich strukturach demograficznych trudno jest doszukiwać się poważniejszych różnic. Katolicy i luteranie zakładali nowe rodziny w podobnym wieku, mężczyźni liczyli zazwyczaj 27–28 lat, kobiety zaś 24 lata, przy czym w momentach pogarszania się sytuacji gospodarczej w mieście u obu społeczności religijnych widać było tendencję do podwyższania wieku zwierania małżeństw38. Charakterystyczne jednak, że w ewangelickich parafiach śródmiejskich małżeństwo trwało dłużej przeciętnie o rok niż w parafiach katolickich, co zdaniem Zielińskiej może sugerować większą zamożność i dłuższe trwanie życia luteran – grupy wyżej K. Mikulski, Pułapka niemożności – społeczeństwo nowożytnego miasta wobec procesów modernizacyjnych (na przykładzie Torunia w XVII i XVIII wieku), Toruń 2004. 36 Tamże, s. 248–254. 37 A. Zielińska, Przemiany struktur demograficznych w Toruniu w XIX i na początku XX wieku, Toruń 2012. 38 Tamże, s. 77 nn. 35 62 Cezary Kuklo stojącej w hierarchii społeczno-zawodowej mieszkańców Torunia. W obu społecznościach poczęcia przedślubne wynosiły ok. 12–14% ogółu urodzeń pierwszych, zaś przerwa między ślubem a przyjściem pierwszego potomka wynosiła od 16 do 19 miesięcy39. Dodajmy, że co piąte–szóste małżeństwo toruńskie było bezdzietne. Na koniec warto przytoczyć jeszcze dwie ważne konstatacje autorki dotyczące dzietności zrekonstruowanych rodzin, a poczynione z uwzględnieniem także poziomu życia mieszkańców Torunia i jego przedmieść. Zasadniczo w rodzinach ewangelickich, w większości bardziej zamożnych od katolickich niezależnie od dzielnicy miasta, przychodziła na świat trochę większa liczba dzieci niż u katolików. Z kolei niezależnie od wyznania najniższą dzietnością charakteryzowały się pary małżeńskie zamieszkujące parafie podmiejskie, ale żyjące zarazem w znacznie gorszych warunkach mieszkaniowych i sanitarnych niż w śródmieściu40. W kręgu prac poświęconych strukturom demograficznym rodziny w mieście preindustrialnym, a powstałych z wykorzystaniem metody rekonstrukcji rodzin, na osobną wzmiankę zasługuje także wydane w 2010 r. studium Hanny Kurowskiej41. Jego przedmiotem jest społeczność Gubina, miasta położonego na terenie Łużyc, graniczącego z Rzeczpospolitą szlachecką, rozpatrywana dodatkowo na tle okolicznych wsi. Autorce udało się zrekonstruować 340 rodzin, które powstały w latach 1701–1720 oraz 44 rodziny z początków XIX stulecia. To, co przede wszystkim rzuca się w oczy w funkcjonowaniu rzemieślniczej luterańskiej społeczności gubińskiej, to równie późne zakładanie rodziny, co w daleko ludniejszym Toruniu. Tamtejsze mieszczki decydowały się na ślub w XVIII w. mając przeciętnie aż 26,5 roku, kawalerowie zaś byli od nich starsi o dwa lata i dopiero w pierwszej połowie XIX stulecia wiek nupturientów nieznacznie się obniżył (o jeden rok). W zrekonstruowanych rodzinach kobiety zawierały związek małżeński trochę wcześniej – w wieku 24,5 lat, który przeciętne trwał 20 lat. Pierwsze dziecko przychodziło na świat po upływie 15 miesięcy (9% stanowiły poczęcia przedślubne), następne, przeważnie – troje–czworo rodziło się już w odstępie blisko 3 lat. Rozciągnięcie badań na pierwszą połowę XIX w. umożliwiło autorce obserwacje postaw prokreacyjnych gubińskich par małżeńskich w okresie gwałtownego rozwoju demograficznego miasta, kiedy to liczba mieszkańców z ok. 4 tys. w latach 80. XVIII w. wzrosła trzykrotnie, do prawie 13 tys. w 1852 r. H. Kurowska stwierdza przede wszystkim wcześniejsze Tamże, s. 231 nn. Tamże, s. 234 nn. 41 H. Kurowska, Gubin i jego mieszkańcy. Studium demograficzne XVII–XIX w., Zielona Góra 2010, zob. moją recenzję – „Przeszłość Demograficzna Polski” 30, 2011, s. 99–104. 39 40 Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej63 wychodzenie za mąż przez mieszkanki Gubina (23,4 roku) i zarazem krótsze trwanie związku – 18 lat. W tak uformowanych małżeństwach dzieci rodziły się w krótszych odstępach, zarówno pierwsze (rok po ślubie), jak i następne (co 2 lata). W licznie napływających do miasta nowych przybyszach autorka widzi jedną z przyczyn wyraźnego rozluźnienia obyczajów miejscowej społeczności luterańskiej, które owocowało nie tylko znacznym odsetkiem urodzeń nieślubnych (10%), ale kilkakrotnie większym odsetkiem poczęć pozamałżeńskich (60–80%)42. Interesujące rozważania nad modelem rodziny gubińskiej nie są jednak wolne od niedostatków metodycznych w zakresie badań jej dzietnością. Dla przykładu nie wiadomo z jakich względów autorka poskąpiła szerszych informacji o wynikach badań dotyczących dzietności zrekonstruowanych 44 rodzin z początków XIX w., ograniczając się do wzmiankowania pojedynczych przykładów i stwierdzenia, że najczęściej rodziło się w nich czworo dzieci. Pod znakiem zapytania staje zatem stwierdzenie H. Kurowskiej, kiedy pisze: „Podsumowując, gubińska rodzina w XIX wieku znała i stosowała metody zapobiegania ciąży, a być może nawet ją usuwała”43. A przecież autorka nie stwierdziła redukcji dzietności w rodzinach powstałych w Gubinie w pierwszej połowie XIX stulecia w porównaniu z okresem wcześniejszym44. Co więcej, okres kończenia prokreacji przez kobietę w rodzinach XIX-wiecznych nie uległ skróceniu, lecz wręcz przeciwnie wydłużył się nawet o jeden rok (z 36 do 37 lat). Czy aby zatem zjawisko kontroli urodzeń, widoczne poprzez rozsuwanie kolejnych ciąż45 w tym małym luterańskim mieście nie wystąpiło już sto lat wcześniej? Z innych prac, podejmujących próby charakterystyki rodziny małomiasteczkowej w świetle metryk parafialnych, należy odnotować cały cykl studiów dotyczących górnośląskich społeczności miejskich, powstałych pod kierunkiem Zbigniewa Kwaśnego. I tak Jerzy Spychała zrekonstruował rodziny dzietne, zakładane przez kawalerów z pannami w Strzelcach Opolskich w latach Tamże, s. 208 n. Tamże, s. 218. 44 W początkach XVIII w. na małżeństwo dzietne przypadało czworo dzieci, podobnie jak i sto lat później, por. tamże, s. 211, 218. 45 W światowej historiografii od lat toczy się dyskusja dotycząca zarówno samych pojęć, jak i instrumentów badawczych płodności naturalnej i kontrolowanej. Niektórzy z badaczy, jak historyk Jean-Claude Perrot, w świadomym rozkładaniu narodzin w czasie widzą przejawy płodności kontrolowanej, inni jak demograf Henry Leridon wolą określać ją jako płodność „pseudonaturalną”, zaś szwajcarski autorytet demografów historycznych uważa takie postawy za wchodzące w zakres płodności naturalnej; szerzej z powołaniem literatury zob. C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s. 333 nn. 42 43 64 Cezary Kuklo 1766–184046. Wprawdzie poziom poczęć przedślubnych w całym okresie nie był nazbyt wielki (17,6%), ale wyraźnie wzrastał, szczególnie od lat 40. XIX w., osiągając w grupie małżeństw z lat 1861–1870 wartość 31,3% (!). Największą dzietnością charakteryzowały się rodziny miejscowej elity – kupców, w których na świat przychodziło blisko 7 dzieci; w najliczniejszych w miasteczku rodzinach rzemieślniczych było ich tylko pięcioro, zaś najniższą średnią liczbą dzieci odznaczały się rodziny wojskowe47. Okres reprodukcyjny w miejskich rodzinach strzeleckich nie był długi i trwał niespełna 11 lat, przy czym wiek kobiet przy ostatnim porodzie z 36,2 lat w okresie 1766–1770 zmalał do 33,1 lat w dziesięcioleciu 1831–184048. Z kolei Danuta Daszkiewicz podjęła trud badań postaw prokreacyjnych mieszkańców miasteczka Toszek od końca XVIII po trzecią ćwierć XIX w.49. W tamtejszych rodzinach najwyższy odsetek poczęć przedślubnych odnotowała wśród rzemieślników (15,8%), brak ich natomiast było wśród kupców. Rodziny tych ostatnich charakteryzowały się największą liczbą dzieci, gdyż przeciętnie rodziło się ich pięcioro. Mniejszą dzietnością odznaczały się rodziny rzemieślnicze – 4,4 dzieci, choć lepiej sytuowani – majstrowie mieli nawet po dziesięcioro potomstwa50. Podobnie jak w Strzelcach Opolskich także w Toszku autorka dostrzega w całym okresie wczesne kończenie macierzyństwa – przeciętnie w wieku 34,1 lat, jak również systematyczne obniżanie się wieku kobiet rodzących po raz ostatni z 36,9 lat (1789–1790) do 33,2 lat (1841–1850)51. I wreszcie można wskazać artykuł Jolanty Karbowskiej, dotyczący Lubawki w pierwszej połowie XIX stulecia – miasteczka położonego na Dolnym Śląsku u źródeł rzeki Bóbr, w okręgu Kamienna Góra52. Autorka zrekonstruowała 178 rodzin zamkniętych, z których blisko aż 38% było bezdzietnymi. Panny w Lubawce wychodziły za mąż w późnym wieku (mając średnio 25,5 lat), a znaczna ich część decydowała się na pożycie przedmałżeńskie, czego dowodem są znaczne rozmiary poczęć przedślubnych, które stanowiły jedną czwartą wszystkich J. Spychała, Rodzina w parafii Strzelce Opolskie w latach 1766–1870, „Śląskie studia demograficzne” 5, 2001, s. 7–74. Ze względu na to, że parafia było miejsko-wiejska autor uwzględnił w swoich analizach m.in. także miejsce zamieszkania badanej ludności oraz pochodzenie społeczne i zawodowe. 47 Tamże, s. 14 nn. 48 Tamże, s. 31 nn. 49 D. Daszkiewicz-Ordyłowska, Rodzina w parafii toszeckiej w latach 1789–1877, „Śląskie studia demograficzne” 5, 2001, s. 75–109. 50 Tamże, s. 82 nn. 51 Tamże, s. 91. 52 J. Karbowska, Ludność Lubawki w latach 1801–1850, „Przeszłość Demograficzna Polski” 23, 2003, s. 103–154. 46 Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej65 poczęć. Warto także przytoczyć za autorką informację, że 22,5% matek w rodzinach zrekonstruowanych wydawało na świat ostatnie dziecko między 40. a 44 rokiem życia, a sporadycznie nawet i później53. W dotychczasowym przeglądzie polskich prac demograficznych poświęconych rodzinnej statystyce demograficzno-historycznej uwagę skoncentrowano przede wszystkim na tych, które w większym stopniu rozpatrywały rodzinę od chwili jej powstania aż do rozpadu, nie pomijając przy tym jej funkcji prokreacyjnej. Tym niemniej obok studiów w szerszym lub mniejszym zakresie odwołujących się do charakterystyki doboru zawierania małżeństw i długości ich trwania, częstotliwości urodzeń czy umieralności, należy wskazać na drugi nurt badań dawnych struktur rodzinnych, którego podstawową jednostką badawczą była nie tyle rodzina biologiczna (rodzice i dzieci), co tworzone przez nią gospodarstwo domowe. Jest to wspólnota osób, obejmująca obok rodziców i dzieci także krewnych wszelkiego rodzaju oraz służbę, która wspólnie się utrzymuje (razem się odżywia i mieszka), choć właśnie w XIX w., mamy do czynienia z powolnym rozkładem patriarchalnego modelu gospodarstwa domowego. Zauważmy przy tym inną podstawę źródłową prezentowanych niżej wyników analiz, opartych przede wszystkim na rejestrach podatkowych, spisach status animarum oraz spisach parafialnych, sporządzonych na polecenie komisji cywilno-wojskowych w latach 1790–1791. Za sprawą wzmiankowanego już wcześniej Stanisława Waszaka dysponujemy całkiem dobrym oglądem struktury i wielkości gospodarstw domowych jednego z największych miast Rzeczypospolitej szlacheckiej u schyłku XVI w., a mianowicie Poznania54. Prawie 80% z 784 jednostek gospodarczych stanowiły gospodarstwa wieloosobowe, w których przeciętna liczba osób kształtowała się na poziomie około 6 osób, łącznie z najemnikami. Tylko w 42% ogółu gospodarstw nie spotykamy czeladzi i służby, w pozostałych występują one w różnych konfiguracjach, choć największą liczbą gospodarstw domowych z najemnymi pracownikami fizycznymi charakteryzowały się, co oczywiste, dzielnice poznańskiego patrycjatu. Jeszcze bardziej dokładnych danych odnośnie stolicy Wielkopolski, tym razem dla drugiej połowy XVIII i początków XIX wieku, dostarczyły pieczołowicie zrealizowane badania Mieczysława Kędelskiego55. Według pierwszego spisu ludności miast królewskich w 1777 r. pełne rodzinne gospodarstwa tamtejszych posesjonatów śródmieścia nie były Tamże, s. 149. S. Waszak, Ludność i zabudowa mieszkaniowa Poznania… 55 M. Kędelski, Rozwój demograficzny Poznania w XVIII i na początku XIX wieku, Poznań 1992. 53 54 66 Cezary Kuklo duże i liczyły przeciętnie 5,7 osób (w tym 2,2 czeladzi), zaś komorników – 4,4 domowników (w tym 1,3 czeladzi). Zdecydowanie mniej liczne były gospodarstwa kierowane przez osoby w stanie wdowim i innym – odpowiednio średnio 3 osoby wśród posesjonatów i 2,7 wśród komorników56. Prawie czterdzieści lat później, w świetle kompletniejszego, ale także nie wolnego od braków spisu 1810 r.57, rodziny w stolicy Wielkopolski, uwzględniając osoby spokrewnione, ale z wyłączeniem służby czy czeladzi, pozostawały małymi. Wśród rzemieślników przeciętny wskaźnik wielkości rodziny mieścił się w granicach 4,5–5,4 osób, w grupie zatrudnionych w handlu i obrocie pieniężnym przypadało po 3,3 osoby w rodzinie, podobnie było wśród zatrudnionych w szkolnictwie, kulturze i sztuce58. Jeszcze mniejszą wielkością rodzin charakteryzowali się wyrobnicy, czeladź i służba domowa, choć musimy pamiętać, że większość w tych kategoriach stanowiły osoby stanu wolnego. Dzięki rozprawie Cezarego Kukli możliwe jest skonfrontowanie obrazu poznańskiego rodzinnego gospodarstwa domowego z drugiej połowy XVIII w., naszkicowanego przez M. Kędelskiego, z wielkością i składem osobowym podobnych gospodarstw, tyle tylko że krakowskich i warszawskich z początku lat 90. tegoż stulecia59. Nie od rzeczy będzie przy tym zwrócenie uwagi nie tyle nawet na różną wielkość obu miast – Kraków z ludnością wewnątrz murów blisko 10 tys. oraz wielkomiejską Warszawę (ok. 100 tys.), co bardziej na ich różny profil gospodarczy. Tylko w warstwie wyższej gospodarstwo w Krakowie z przeciętnie 7,1 domownikami było mniej liczne od warszawskiego liczącego 7,6 osób, co wynikało głównie z większej liczby zatrudnianej w nich służby domowej60. W dwóch pozostałych, tj. warstwie średniej i niższej rodzinne gospodarstwa były większe w stolicy Małopolski i liczyły 5,1 i 3,6 osoby, podczas gdy w stolicy odpowiednio 4,9 i 3,1 domowników. Na wspomnianą wielkość krakowskich rodzinnych gospodarstw w obu warstwach społecznych złożyła się zarówno większa liczebność dzieci, jak i zatrudnianych w nich najemnych pracowników fizycznych. Tylko trochę bardziej obfita jest literatura dotycząca rodzinnych gospodarstw domowych w mniejszych ośrodkach miejskich doby przedprzemysłowej. Już Tamże, s. 102 n. Spis z 1810 r. charakteryzował się niskim wskaźnikiem udziału dzieci młodszych (poniżej 10 lat) w ogólnej liczebności populacji, z racji pominięcia aż ⅔ realnej liczby niemowląt w mieście, zob. tamże, s. 132. 58 Tamże, s. 138. 59 C. Kuklo, Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Studium demograficzno-społeczne, Białystok 1998. 60 Było to szczególnie widoczne wobec także mniejszej przeciętnej liczby dzieci w rodzinach warszawskich (1,2) w porównaniu z krakowskimi (1,5), zob. tamże, s. 129 nn. 56 57 Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej67 w 1975 r. ukazała się cenna rozprawka Stanisława Borowskiego, poświęcona strukturom społecznym i demograficznym warmińskiego Dobrego Miasta w stosunkowo wczesnym okresie, tj. u schyłku XVII w.61. Zawarte w niej analizy struktury gospodarstw domowych w ujęciu demo-społecznym, tj. z uwzględnieniem wieku głów gospodarstw i 4 warstw społecznych (patrycjat, rzemieślnicy, osoby pełniące funkcje publiczne, komornicy i wyrobnicy) doprowadziły autora do generalnego wniosku, „że przynależność do warstwy społecznej różnicowała wielkość gospodarstw domowych, liczba dzieci w tych gospodarstwach oraz liczba najemników”62. Dodajmy, że 20 dobromiejskich gospodarstw patrycjuszy liczyło średnio 8,6 członków i było prawie trzykrotnie większe od 91 gospodarstw miejscowych komorników i wyrobników, których skład tworzyły przeciętnie 3 osoby. Blisko ⅔ ogółu głów gospodarstw w Dobrym Mieście, tj. 197 stanowili rzemieślnicy, których wspólnoty rodzinne wraz z najemnikami skupiały średnio 5 członków. Autor zauważył przy tym, że w odróżnieniu od liczby dzieci, najwyższej w gospodarstwach należących do osób w wieku 40–59 lat, ani średnia liczba najemników kwalifikowanych ani niewykwalifikowanych, nie różnicuje się w widoczny sposób wraz z wiekiem szefów dobromiejskich gospodarstw63. Trzy lata później Leon Polaszewski przedstawił skład społeczny i wielkość gospodarstw domowych w Szubinie, niedużym prywatnym miasteczku szlacheckim (około 630 mieszkańców), położonym w województwie kaliskim64. W 1766 r. na jedno gospodarstwo domowe przypadało w nim 4,7 osoby. W miasteczku dominowały rodziny pełne (79%), w których chowało się przeciętnie 2,6 dzieci. W rodzinach niepełnych, zwykle wdowich, żyło średnio 1,8 dzieci. W składzie co trzeciego gospodarstwa miejskiego znajdowało się ponadto zazwyczaj dwoje pracowników służebnych, z nieznaczną przewagą kobiet. W podobnym kierunku podąża Andrzej Wyrobisz w swojej rozprawce poświęconej społeczeństwu Solca nad Wisłą65. Na podstawie inwentarza miasta, spisanego na polecenie Komisji Dobrego Porządku w 1787 r. autor skonstatował w Solcu (ok. 1600 mieszkańców) dominację rodzin małych, jedno- lub dwupoS. Borowski, Próba odtworzenia struktur społecznych i procesów demograficznych na Warmii u schyłku XVII w. na przykładzie Dobrego Miasta i okolicy, „Przeszłość Demograficzna Polski” 8, 1975, s. 125–198. 62 Tamże, s. 147. 63 Tamże, s. 146. 64 L. Polaszewski, Struktura społeczna ludności parafii Szubin w 1766 roku, „Przeszłość Demograficzna Polski” 10, 1978, s. 157–175. 65 A. Wyrobisz, Struktura społeczna miasta polskiego w XVIII wieku: przykład Solca nad Wisłą, w: Studia nad gospodarką, społeczeństwem i rodziną w Europie późnofeudalnej, red. J. Topolski, C. Kuklo, Lublin 1987, s. 333–342. 61 68 Cezary Kuklo koleniowych, wśród których 30% stanowiły rodziny niepełne: wdowy i wdowcy z dziećmi lub bez, małżeństwa bezdzietne (prawie 20% ogółu). Najbardziej typową w tym mieście była rodzina z 1–3 dzieci (65% ogółu). Do zbliżonych wniosków dochodzi Cezary Kuklo w swojej pracy o kobiecie samotnej w środowisku miejskim w końcu XVIII w. Gospodarstwa domowe w przebadanych przez niego czterech niedużych ośrodkach miejskich (Olkusz, Praszka, Radziejów i Wieluń), na czele których stali mężczyźni, charakteryzowały się małymi rozmiarami – od czterech osób w Olkuszu i Praszce do pięciu w Radziejowie na Kujawach i w Wieluniu66. Gospodarstwo kobiece było jeszcze mniejsze co wynikało z redukcji aż trzech z pięciu składowych jego członków: braku małżonka, małej liczby potomstwa i pracowników najemnych. A zatem już w dobie preindustrialnej struktury rodzinne mieszczaństwa także mniejszych miast polskich charakteryzowały się dominacją małych rodzinnych gospodarstw domowych, którym towarzyszyły bardzo liczne gospodarstwa rodzin niepełnych, z włączeniem do nich małżeństw bezdzietnych (od 22% w Wieluniu i Radziejowie do 31% w Olkuszu) oraz osób samotnych (od 4% w Praszce do ponad 18% w Wieluniu). W zakresie problematyki objętej niniejszym przeglądem warto odnotować prace Lidii A. Zyblikiewicz poświecone funkcjonowaniu rodziny krakowskiej w czasach panowania cesarza Franciszka Józefa67. Ze żmudnej eksploracji kart kolejnych spisów ludności miasta z lat 1857, 1869, 1880 i 1890 wyłania się obraz podstawowej komórki społeczno-demograficznej jako grupy małej, składającej się z czterech osób. Co więcej, najczęściej była to rodzina nuklearna, złożona z dwojga rodziców i dwójki dzieci. Rodziny duże, liczące 7–9 osób, były dość rzadkie, chociaż ich udział jednak stopniowo się zwiększał z 11% w 1857 r. do 14% pod koniec XIX w. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden z wniosków autorki, która konstatuje mniejszą liczebność – o jedną osobę – rodzin rzymskokatolickich niż rodzin żydowskich68. Owe różnice pomiędzy średnią wielkością rodzin tworzonych przez wyznawców dwóch najliczniejszych krakowskich religii, które w sposób najbardziej znaczący dokonały się na przestrzeni lat 1869–1880, pozwoliły L.A. Zyblikiewicz na wysunięcie hipotezy iż w populacji rzymskokatolickiej funkcjonowały w badanym okresie sposoby ograniczania płodności. C. Kuklo, Kobieta samotna…, s. 126 nn. L.A. Zyblikiewicz, Dziecko w rodzinie krakowskiej w II poł. XIX wieku. Studium demograficzne, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Historyczne, z. 135, R. 2008, s. 129–147; taż, Rodzina krakowska w czasach Franciszka Józefa, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana? red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 283–304. 68 L.A. Zyblikiewicz, Rodzina krakowska…, s. 298. 66 67 Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej69 Ten zapewne nie wolny od usterek, krótki przegląd ważniejszych prac, poruszających główne cechy strukturalne gospodarstw domowych w mniejszych ośrodkach miejskich doby preindustrialnej, chcemy zakończyć przywołaniem najnowszych badań Michała Szukały, historyka najmłodszego pokolenia, poświęconych społeczeństwu Piaseczna w połowie XIX stulecia69. W tym mazowieckim ośrodku lokalnego rzemiosła na początku lat 40. XIX w. znajdujemy podobną wielkość gospodarstwa domowego (średnia 4,5 osoby, mediana 5 osób) do tej znanej z prac wcześniejszych o innych miasteczkach w okresie staropolskim. W Piasecznie, podobnie jak w wielu innych ośrodkach miejskich nie tylko Polski, ale i północno-zachodniej Europy, charakterystyczne było zjawisko usamodzielniania się nowo założonych małżeństw (blisko 80%) i tworzenie tym samym odrębnego gospodarstwa, bez rozszerzenia o bliższych i dalszych krewnych. Dodatkowym atutem rozprawki M. Szukały jest dostrzeżenie służby jako ważnego elementu cyklu życiowego szeregu imigrantów napływających w tamtym czasie do Piaseczna70. Zainteresowany czytelnik znajdzie wybrane elementy życia rodzinnego bardziej w ujęciu historii społecznej niż demografii historycznej także w obszernych studiach Edmunda Kizika71, Anety Bołdyrew72, a także mniejszych rozprawkach Anety Głowackiej-Penczyńskiej73 i Mariana Surdackiego74. W epoce preindustrialnej w miastach na ziemiach polskich obok rodzin chrześcijańskich, choć zróżnicowanych obrządkowo, nie brakowało także tych uwarunkowanych etnicznie, przede wszystkim rodzin żydowskich czy ormiańskich. Niestety, do tej pory brak jest bardziej szczegółowych opracowań na temat ich dawnych struktur rodzinnych, przeobrażeń i trendów rozwojowych z wykorzystaniem nowoczesnych metod obserwacji badawczej. Jednocześnie nie wolno zapominać, że w odniesieniu do ludności żydowskiej zastosowanie metody rekonstrukcji rodzin staje się możliwie dopiero dla XIX w., bowiem obowiązek prowadzenia ksiąg metrykalnych dla Żydów wprowadziły dopiero M. Szukała, Piaseczno w połowie XIX wieku – struktury gospodarstw domowych i ruchliwość społeczna mieszkańców, „Przegląd Historyczny” 103, 2012, z. 4, s. 885–898. 70 Tamże, s. 894 nn. 71 E. Kizik, Wesele, kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku, Gdańsk 2001. 72 A. Bołdyrew, Matka i dziecko w rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego w latach 1795–1918, Warszawa 2008. 73 A. Głowacka-Penczyńska, Rodzina staropolska w świetle źródeł z małych miast wielkopolskich w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, „Społeczeństwo staropolskie. Seria nowa” 3, 2011, s. 131–147. 74 M. Surdacki, Parafia Urzędów w XVII–XVIII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 87, 2007, s. 197–244; tenże, Rodzina i jej problemy w Urzędowie w czasach staropolskich, „Społeczeństwo staropolskie. Seria nowa” 3, 2011, s. 227–244. 69 70 Cezary Kuklo rządy państw zaborczych. Tym większego znaczenia nabierają nieliczne prace wysuwające na pierwszy plan rodzinę i jej gospodarstwo domowe. W badaniach nad demografią rodziny żydowskiej w miastach Polski przedrozbiorowej pracą o podstawowym znaczeniu jest rozprawa Jakuba Goldberga, ogłoszona pod koniec ubiegłego wieku75. Uwagę zwraca nie tyle nawet podstawa źródłowa pracy, jaką stanowią dane dotyczące Żydów w spisach ludności z 1791 r., co szeroki zakres terytorialny badań, którymi objęto 11 miast z dawnego województwa krakowskiego (w tym 1660 mieszkańców Kazimierza k. Krakowa) oraz 4 miasta ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego. Najważniejszymi ustaleniami analiz Goldberga jest zanegowanie dość rozpowszechnionej w dotychczasowym piśmiennictwie opinii o powszechności małżeństwa młodocianych Żydów i Żydówek poniżej 20 roku życia. W 14 przebadanych przez niego małych miastach (a większość Żydów mieszkała właśnie w małych miasteczkach) w wieku 15–19 lat jedynie 11% kobiet i 20% mężczyzn pozostawało w związkach małżeńskich. Zmiana następowała dopiero w następnym 5-letnim przedziale wiekowych (20–24 lata), w którym blisko 76% Żydówek i aż 97% Żydów było już małżonkami. Owe późniejsze zakładanie rodziny autor tłumaczy brakiem dostatecznej liczby kandydatek i kandydatów na lokalnym, ograniczonym rynku małżeńskim. Zauważa przy tym, że w Kazimierzu k. Krakowa, będącym jednym z największych skupisk żydowskich w Rzeczypospolitej w XVIII w., w którym nie brakowało młodzieży, małżeństwa zawierano wcześniej – w wieku poniżej 20 lat w związkach małżeńskich było tam już prawie trzy czwarte kobiet i 29% mężczyzn. Jeszcze innym, ciekawym spostrzeżeniem jest stwierdzenie przez Goldberga korelacji także między wielkością i charakterem miejscowości i liczebnością populacji a różnicą wieku między małżonkami. Największym odsetkiem żon starszych od mężów – 15% charakteryzował się ludny Kazimierz k. Krakowa w przeciwieństwie do małych miasteczek – niespełna 11%76. Strukturom demograficznym ludności żydowskiej, przy okazji badań nad społeczeństwem Poznania w epoce preindustrialnej, sporo uwagi poświęcił również Mieczysław Kędelski, którego niewątpliwą zasługą jest zwrócenie uwagi na bardzo niepełne ujęcie Żydów (zwłaszcza najmłodszych dzieci) w różnorodnych miejskich źródłach spisowych77. W jego opinii typowe gospodarstwo domowe J. Goldberg, Jewish Marriage in Eighteenth-Century Poland, „Polin”, t. 10, 1997, s. 3–39, przedrukowana w jęz. polskim w tomie: tenże, Żydzi w społeczeństwie, gospodarce i kulturze Rzeczypospolitej szlacheckiej, Kraków 2012, s. 137–178. 76 Tamże, s. 169. 77 M. Kędelski, Liczebność i struktura społeczno-gospodarcza ludności żydowskiej w Poznaniu w drugiej połowie XVIII wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski” 20, 1997, s. 17–33. 75 Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej71 Żydów poznańskich w 1792 r. liczyło przeciętnie 5–6 osób. Z kolei z danych sporządzonych przez Prusaków po zajęciu miasta rok później i obarczonych mniejszymi brakami, gospodarstwo w dzielnicy żydowskiej jawi się jako mniejsze – 4,3 osób. Spośród 497 rodzinnych pełnych gospodarstw domowych prawie jedna czwarta była bezdzietna, a na pozostałe przypadało średnio 2,6 dzieci. Wśród rodzinnych gospodarstw domowych osób owdowiałych dominowały te prowadzone przez wdowy (75% ogółu). Z innych prac nad dziejami społeczności żydowskiej u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej należałoby wspomnieć dokonania Anny Michałowskiej78 oraz Zenona Guldona i Waldemara Kowalskiego79. W odróżnieniu od J. Goldberga w niewielkim miasteczku litewskim Radoszkowice w 1795 r. Anna Michałowska zaobserwowała praktykę wczesnego zawierania małżeństw, gdyż przeciętny wiek w chwili ślubu w tamtejszej gminie wynosił 16,5 roku dla mężczyzn i 15,6 dla kobiet80. Inną prawidłowością była niewielka różnica wieku między małżonkami przy pierwszym małżeństwie (w większości związków mąż był starszy o 1–5 lat) i duża różnica przy kolejnym małżeństwie mężczyzny. Wprawdzie autorka, zarówno na podstawie przebadanych Radoszkowic i innych kahałów, zauważa znaczny udział rodzin jednopokoleniowych (ok. 25–38%) i mały – trzypokoleniowych (ok. 10–15%), ale słusznie zwraca przy tym uwagę na ograniczoną ich wartość ze względu na dość powszechne zatajanie liczby dzieci przez społeczność żydowską81. Wprawdzie dwójka historyków kieleckich najwięcej uwagi poświęciła zagęszczeniu domów żydowskich w miastach małopolskich (przeciętnie w jednym domu zamieszkiwały prawie dwie, niespełna czteroosobowe rodziny) to jednak nie zabrakło w pracy pytań o wielkość rodziny i strukturę gospodarstw domowych. Na progu czasów stanisławowskich w 34 miastach województwa lubelskiego aż 44,2% rodzin żydowskich liczyło od 2 do 5 członków i dalsze 37,2% od 6 do 10 domowników (mediana 8,1 osób w gospodarstwie)82. Naszą wiedzę o przeobrażeniach demograficznych rodzin w społecznościach miejskich doby zaborowej wydatnie wzbogaciło studium Artura MarA. Michałowska, Rodzina żydowska w Radoszkowicach w końcu XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 110, 2003, nr 1, s. 59–74; taż, Rodzina i gospodarstwo żydowskie w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, w: Rodzina, gospodarstwo domowe…, s. 139–150. 79 Z. Guldon, W. Kowalski, The Jewish population and family in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the second half of the 18th century, „The History of the Family” 8, 2003, nr 4, s. 517–530. 80 A. Michałowska, Rodzina żydowska…, s. 64. 81 A. Michałowska, Rodzina i gospodarstwo żydowskie…., s. 149. 82 Z. Guldon, W. Kowalski, dz. cyt., s. 522. 78 72 Cezary Kuklo kowskiego83. W społeczności żydowskiej Suwałk, tworzonej przez imigrantów, od podstaw tamtejsze rodziny okazały się być strukturami nierozbudowanymi, gdyż charakteryzowały się niską średnią wielkością rodziny – ok. 4,5 osoby. Z drugiej strony badania małżeństw wykazały niski wiek kobiet wstępujących w związki małżeńskie (ok. 20 lat) i sporadyczne tylko występowanie gospodarstw kobiet samotnych. Analizy Markowskiego wydobyły ponadto znaczne rozmiary śmiertelności okołopołogowej kobiet i niski przeciętny wiek zmarłych Żydów suwalskich. Wszystko to razem ujęte prowadzi autora do generalnej konkluzji, że badana przez niego rodzina żydowska w Suwałkach w pierwszej połowie XIX w. była „rozdarta między Wschodem a Zachodem”. Co istotne, autor nie poprzestaje li tylko na wnioskach analitycznych, ale podejmuje też próbę wytłumaczenia zauważonego zjawiska transformacji w strukturach demograficznych tamtejszej rodziny żydowskiej. W jego opinii z jednej strony były one poddane tradycjonalistycznemu schematowi działania poprzez religię (konserwatyzm moralny i obyczajowy), z drugiej uprawianie miejskich zawodów wymuszało pewne zachowania społeczne (np. uprawianie handlu i rzemiosła nie wymagało nazbyt licznej i rozbudowanej rodziny). Z tym ostatnim współgrała dość sprawnie działająca opieka społeczna (cedaka) oraz domy starców, przejmujące na siebie opiekę na ubogimi. Przy tej okazji warto wskazać jeszcze inną pracę tegoż autora, dotyczącą niewielkiej społeczności żydowskiej Nowogródka w świetle rewizji z 1811 r.84. Gospodarstwo domowe Żydów nowogródzkich było najczęściej gospodarstwem prostym, opartym na rodzinie nuklearnej (ponad 72%), rzadziej zaś występowały tam gospodarstwa złożone wielorodzinne (14%) i osób samotnych (9%), co w pewnym stopniu wyraźniej korespondowało z typologiami gospodarstw domowych chrześcijan w małych miastach. Przybliżenie czytelnikowi dziejów rodziny żydowskiej zamieszkałej w Toruniu, ale zasadniczo z drugiej połowy XIX i początków XX stulecia, zawdzięczamy już wcześniej wzmiankowanej pracy Agnieszki Zielińskiej85. W poznaniu miejskich demograficznych struktur rodzinnych, ich przeobrażeń i motywacji oraz trendów rozwojowych ważne miejsce zajmuje opracowanie A. Markowski, Między Wschodem a Zachodem. Rodzina i gospodarstwo domowe Żydów suwalskich w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2008. 84 A. Markowski, Gospodarstwo domowe Żydów nowogródzkich w pierwszej połowie XIX wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 471–487. 85 A. Zielińska, dz. cyt. M.in. w zrekonstruowanych 35 rodzinach żydowskich powstałych w latach 1861–1880 małżeństwo trwało 21 lat, a więc znacznie dłużej niż u tamtejszych katolików czy luteran, zob. tamże, s. 493. 83 Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej73 Zdzisława Budzyńskiego, tym cenniejsze, że autor podejmując problematykę rodziny kresowej nie ograniczył jej ani do jednej wspólnoty etnicznej ani też do pojedynczego obrządku lub wyznania86. Z lektury przepracowanych źródeł różnorodnej proweniencji wyłoniło się przy tym zjawisko funkcjonowania rodzin mieszanych we wszystkich grupach i warstwach społecznych. W tym miejscu odwołując się do badań Z. Budzyńskiego chcemy przede wszystkim przypomnieć cechy charakterystyczne rodziny ormiańskiej, którą autor scharakteryzował w oparciu o spis dusz parafii w Horodence z 1791 r. Kolonia ormiańska w tym czasie liczyła ok. 10% całej ludności, liczącego 4,4 tys. mieszkańców miasta prywatnego, położonego przy granicy z Bukowiną (pozostałe nacje to: Rusini – 52,5%, Żydzi – 27% i Polacy – 10%). Tamtejszą rodzinę wyróżniało przede wszystkim późne zawieranie małżeństwa w porównaniu do obu pozostałych wspólnot katolickich, łacińskiej i greckiej. Kobiety wychodziły za mąż między 20 a 25 rokiem życia, ale ich partnerzy byli znacznie starsi, na ogół aż o ok. 12 lat. Nie brak było przy tym związków, w których różnice wieku między małżonkami były jeszcze większe, czasami wręcz pokoleniowe. Charakterystyczny, zdaniem Budzyńskiego, był brak w społeczności ormiańskiej małżeństw rówieśniczych. W związku z tym, iż rodziny ormiańskie w Horodence usamodzielniały się późno lub wcale, to tworzyły one częściej niż w innych wspólnotach związki 3-, a niekiedy nawet 4-pokoleniowe, czasem jeszcze dodatkowo rozbudowane o krewnych i powinowatych87. Wydatnym wzbogaceniem obrazu struktur demograficznych rodziny ormiańskiej byłoby z pewnością opracowanie wydanego przez Mieczysława Kędelskiego spisu ludności Kamieńca Podolskiego z 1795 r.88, w którym Ormianie stanowili sporą część jego mieszkańców. Jak każde badania historyczne, także te z demografii historycznej winny być prowadzone nie w izolacji, ale w stałym kontakcie z przodującą pod tym względem nauką zachodnioeuropejską, dysponującą przede wszystkim lepiej zachowanymi, często bardziej kompletnymi źródłami, a przez to mniej zniekształcającymi ich rezultaty. Dlatego na zakończenie niniejszego przeglądu polskich badań nad demografią rodziny w mieście preindustrialnym warto jeszcze choć na krótko zatrzymać się nad wybranymi ostatnimi pracami z powyższej problematyki. Dodajmy od razu, że szersze omówienie rozbudowanej problematyki rodziny i gospodarstwa domowego w miastach starego kontyZ. Budzyński, Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku, t. 3: Studia z dziejów społecznych, Przemyśl–Rzeszów 2008, s. 156–194. 87 Tamże, s. 185 nn. 88 Spis ludności Kamieńca Podolskiego z 1795 roku, oprac. M. Kędelski, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne” 12, 2000, s. 103–225. 86 74 Cezary Kuklo nentu w epoce preindustrialnej z wykorzystaniem obfitej literatury europejskiej zdecydowanie przekracza ramy niniejszego opracowania. Ograniczę się zatem jedynie do przeglądu treści trzech czasopism – francuskich „Annales de Démographie Historique”, włoskiego „Popolazione e storia” i naszych południowych sąsiadów – „Historická demografia” – z pierwszego dziesięciolecia XXI w., pamiętając przy tym, że przydałaby się tutaj znacznie większa liczba przejrzanych periodyków naukowych. Zacznę jednak od przypomnienia, że na początku XXI stulecia przerzedziły się szeregi badaczy interesującej nas tutaj problematyki, którzy pół wieku temu kładli fundamenty pod rozwój nowoczesnej demografii historycznej. Odeszli między innymi uczeni tej miary, co Peter Laslett (2001) – współzałożyciel na początku lat 60. XX w. słynnej Cambridge Group (Zespołu Historii Zaludnienia i Struktur Społecznych) i Richard Wall (2011), jego bliski współpracownik, Tamara Hareven (2002), m.in. współredaktorka obok Andrejsa Plakansa prestiżowych: „Journal of Family History” i „The History of the Family”; we Francji: Pierre Chaunu (2009), Jacques Dupaquier (2010) założyciel Laboratorium Demografii Historycznej w Ecole des Hautes Etudes en Science Sociales w Paryżu, czy Pierre Goubert (2012), autorytet francuskich badań gospodarczo-społecznych. Z informacji zawartych na łamach „Annales de Démographie Historique”, „Popolazione e storia” i „Historická demografia”, poszerzonych o własne kwerendy biblioteczne, można wnioskować, że badania struktur demograficznych rodziny miejskiej nie tylko nie straciły na swojej aktualności, a wręcz przeciwnie, obok tradycyjnych badań nad płodnością, metodą rekonstrukcji rodzin czy typologią gospodarstw domowych pojawiły się nowe pytania badawcze i nowe obszary zainteresowań. W nauce francuskiej nadal ważną rolę pełni Centre Roland Mousnier z Université Paris-Sorbonne (Paris IV), skupiające w dużym stopniu wychowanków nestorów francuskiej demografii historycznej Jean-Pierre Bardeta i Jean-Pierre Poussou. W tym zespole badawczym powstała praca François-Josepha Ruggiu, poświęcona jednostce i rodzinie w angielskim i francuskim społeczeństwie miejskim przed rewolucją przemysłową i rewolucją francuską roku 178989. Przynosi ona ze wszech miar interesującą analizę porównawczą szeroko ujmowanego funkcjonowania zarówno pojedynczej osoby w ramach rodziny, jak i samych rodzin w środowisku czterech miast prowincjonalnych – 89 Obszerna książka F.-J. Ruggiu, L’individu et la famille dans les sociétés urbaines anglaise et française (1720–1780), Paris 2007, s. 541, jest syntetycznym skrótem jego 5-tomowej habilitacji (!). Opublikowany w 1997 r. doktorat dotyczył elit w miastach średniej wielkości we Francji i w Anglii w XVII–XVIII w., zaś obecnie F.-J. Ruggiu prowadzi szeroko zakrojone badania nad ludnością Charleville w XVIII–XIX w. Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej75 2 francuskich (Charleville 8 tys. i Amiens 40–50 tys.) i 2 angielskich (Cantenbury 10 tys. i Newcastle 40 tys.). W obszernym katalogu pytań badawczych nie zabrakło także tych dotyczących solidarności i konfliktów rodzinnych (m.in. który z członków rodziny był obecny w chwili powstawania nowej komórki – dominowali bracia i siostry oraz szwagrowie i bratowe, dalej wujkowie i ciotki oraz kuzyni), pomocy młodszej generacji, form koegzystencji rodziny czy miejsca kobiet, w tym także trwale samotnych (zdecydowanie większy odsetek w miastach francuskich). Ciekawym spojrzeniem charakteryzuje się także inna praca powstała w tymże ośrodku, a mianowicie Fabrice’a Boudjaaby, prezentująca reprodukcję rodzinną i społeczną niedużego miasta normandzkiego Vernon (4–5 tys.) na tle społeczności otaczających je 14 wsi w drugiej połowie XVIII i początkach XIX w.90. Autor skupia uwagę czytelnika kolejno poczynając od zagadnień dystrybucji własności, poziomu aktywności na rynku, poprzez mierzenie rozmiarów spadkobraniu, strategii małżeńskich, w tym roli, znaczenia pokrewieństwa w przekazywaniu majątku (mała częstotliwość transakcji wewnątrzrodzinnych – 11–12%), a na wynajmie i rynku kredytowym kończąc. Bardziej obszerną pozycję poświęconą w największym stopniu postawom prokreacyjnym francuskich elit miejskich przed rewolucją roku 1789 r. stanowi publikacja Stéphana Minvielle’a, przygotowana pod kierunkiem Josette Pontet na Uniwersytecie Michela de Montaigne w Bordeaux91. Na podstawie ponad 78 tys. aktów metrykalnych 3 serii autor zrekonstruował struktury demograficzne blisko 10 tys. rodzin bogatej szlachty, kupców, burżuazji, palestry i lekarzy zamieszkujących stolicę Gujenny – Bordeaux w XVIII stuleciu. Badania Minvielle’a potwierdziły w całej pełni zjawisko znane także z innych miast francuskich (Rouen, Reims) spadku poziomu płodności w latach panowania Ludwików XV i XVI. W ciągu badanego stulecia przeciętna liczba dzieci wydawanych na świat w małżeństwie zmniejszyła się aż o połowę – z 8,5 na początku wieku do 4 w okresie rewolucyjnym. Przy czym procesy świadomego macierzyństwa w tym porcie atlantyckim wystąpiły dopiero w latach 30. XVIII w., a więc o całą generację później niż np. w stolicy Normandii – Rouen. Ciekawe też, że przebadane gruntownie przez niego elity Bordeuax nie stanowiły jakiejś jednej homogenicznej grupy w zakresie postaw prokreacyjnych. Pionierami F. Boudjaaba, Des paysans attachés à la terre? Familles, marches et patrimoines dans la région de Vernon (1750–1830), Paris 2008. 91 S. Minvielle, Dans l’intimité des familles bordelaises. Les élites et leurs comportements au XVIII siècle, Paris 2009, zob. moją recenzję – „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 73, 2013, s. 306–310. 90 76 Cezary Kuklo w zjawisku redukcji płodności była przede wszystkim tamtejsza szlachta, kupcy zaczęli stosować regulacje dopiero w następnym pokoleniu, zaś najbardziej „konserwatywna” w tym względzie okazała się być miejscowa burżuazja prawnicza. Dodajmy, że S. Minvielle jest także autorem najnowszego syntetycznego ujęcia dziejów rodziny francuskiej we wczesnej epoce nowożytnej92. Wartościową dokumentację demograficzno-historyczną dawnych struktur rodzinnych na Półwyspie Apenińskim w XVII–XIX stuleciu przynoszą najnowsze, obszerne książki Giovanny Da Molin, będące swoistym podsumowaniem badań nad funkcjonowaniem, ale też rolą i znaczeniem rodziny w tamtejszym społeczeństwie, z szerokim uwzględnieniem jej charakterystyki przestrzennej i społeczno-zawodowej93. Z całą pewnością warto czekać na książkę Odoardo Bussini’ego z uniwersytetu w Perugii, który od kilku już lat prowadzi szeroko zakrojone prace nad typologią rodzin i ich płodnością w mieście Gubbio w XVIII w 94. Dotychczasowe wyniki rekonstrukcji rodzin (wiek nowożeńców w pierwszych związkach odpowiednio: mężczyźni – 28,5 roku; kobiety – 23,2) skłaniają go do postawienia tezy o hołdowaniu przez tamtejsze pary małżeńskie płodności naturalnej (współczynnik dzietności całkowitej dla kobiet wychodzących za mąż w wieku do 20 lat – 9,1 dzieci; 5 lat później – 6,7 dziecka). Pierwsze dziecko przychodziło w 14 miesięcy po ślubie, następne przeciętnie w odstępach dwuletnich, przy czym rozmiary śmiertelności niemowlęcej i dziecięcej były zdecydowanie mniejsze od tych spotykanych w miastach staropolskich: do pierwszego roku życia – 170‰, zaś do ukończonych 5 lat – 299‰. Także u naszych południowych sąsiadów nie brakuje prac poświęconych rodzinnej statystyce demograficzno-historycznej różnych ośrodków miejskich. W 2001 r. Petra Brabcová na łamach „Historická demografia” opublikowała interesujący artykuł o płodności rodzin miejskich Brna (Morawy) w XVIII w. (428 rodzin), porównując ją z płodnością rodzin wiejskich parafii Komin (234 rodzin)95. Bez względu na długotrwałość małżeństw kobiety wychodzące za S. Minvielle, La famille en France à l’époque moderne (XVIe–XVIIIe siècle), Paris 2010, zob. moją recenzję – „Czasy nowożytne” 26, 2013, s. 237–241. 93 G. Da Molin, Famiglia e matrimonio nell’Italia del Seicento, Bari 2000; taż, Famiglia e infanzia nelle società del passato (Secc. XVIII–XIX), Bari 2008. Pod jej redakcją naukową ukazał się też dwutomowy zbiór interesujących studiów i szkiców – Popolazione e famiglia nel Mezzogiorno moderno. Fonti e nuove prospettive d’indagine, Bari 2006. 94 O. Bussini, Aspetti strutturali e comportamenti riproduttivi di alcune famiglie della città di Gubbio nel XVIII secolo. Una ricostruzione nominative, „Popolazione e storia” 1, 2006, s. 9–30. 95 P. Brabcová, Plodnost vdaných žen v první polovině 18. století, „Historická demografie” 25, 2001, s. 85–100. 92 Badania nad demografią rodzin w mieście doby preindustrialnej77 mąż w wieku 20–24 lata w rodzinach brneńskich charakteryzowały się mniejszą płodnością niż wieśniaczki. Krótsze także, w porównaniu z rodziną chłopską, były zarówno przedziały protogenetyczne (13–15 miesięcy), jak i intergenetyczne (22–25 miesięcy); przy czym rozmiary poczęć przedmałżeńskich w Brnie nie były wcale małe, gdyż co siódme dziecko było poczęte przed ślubem. Analizy metryk dla odtworzenia demograficznych dziejów rodzin stołecznych od kilku lat prowadzą Eva Kačerová i Michaela Nemecková. Pierwsza z nich w 2004 r. opublikowała artykuł o małżeństwie w jednej z parafii praskich w XVII–XVIII w., będący zapowiedzią szerszych studiów nad tamtejszą rodziną96. Warto zauważyć za autorką, że w stolicy Czech kobiety wychodziły za mąż później niż np. warszawianki, gdyż miały 26 lat, zaś mężczyźni żenili się na ogół przed 30. rokiem życia. Uwagę zwracają też znaczne rozmiary małżeństw powtórnych – 40% ogółu. Z kolei w obszernym artykule M. Němečkovej, poświęconym innej parafii praskiej – Panny Marii Na Wodzie, obok analiz ruchu naturalnego ludności na podstawie zapisów ślubów, chrztów i zgonów z końca XVII i w XVIII stuleciu, najwięcej miejsca zajęła problematyka umieralności97. W stolicy Czech panowała wysoka umieralność ogólna, zwłaszcza zaś niemowlęca i dziecięca, gdyż wśród ogółu zgonów w latach 1690–1783 niemowlęta stanowiły 33,7%, dzieci do lat 5 – 55,4% i do lat 10 – aż 59,8%98. Przeciętnie wysoka umieralność niemowląt w „dziesięcioleciach normalnych” (średnia dla całego okresu 291‰) jeszcze gwałtowniej zwyżkowała w latach kryzysów demograficznych 1742, 1758, 1761 i 1781, przekraczając poziom 400‰. Owym kryzysom i postawom prokreacyjnym mieszczan praskich w tychże latach M. Němečková poświęciła w pracy sporo miejsca99. Próbując ocenić całość dokonań badawczych w zakresie demograficznych dziejów rodzin w miastach polskich doby przedprzemysłowej można mówić o wyraźnym postępie w ich rozpoznaniu, choć obecnie wiemy najwięcej o jej strukturach w zaledwie – co podkreślam – paru dużych ośrodkach (Warszawa, Poznań, Toruń). Tymczasem to właśnie poprzez badanie dziesiątków, setek, a chciałoby się powiedzieć – tysięcy losów rodzin odkrywamy bardziej szczeE. Kačerová, Sňatečnost v 17. a 18. století ve světle matrik pražské farností Panny Marie pod řetězem, „Historická demografie” 28, 2004, s. 35–54. 97 M. Němečková, Demografický vývoj obyvatelstva farnosti Pany Marie na Louži v Praze v 17. a 18. století, „Historická demografie” 33, 2009, nr 1–2, s. 45–108. 98 Wskaźniki te pozwalają określić rejestrację zgonów badanej parafii jako dobrą i mogą być pomocne w analizach porównawczych umieralności występującej w miastach staropolskich. 99 M. Němečková, dz. cyt., s. 87–97. 96 78 Cezary Kuklo gółowo długie trendy rozwoju całego społeczeństwa. Czy zatem nie warto dla ich poznania zmobilizować nowe pokolenie badaczy, wyposażonych nie jak to było dawniej w kalkulatory, lecz w wydajne i bogato oprogramowane komputery osobiste? PIOTR R ACHWAŁ Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Rodzi na gr eckok atol ick a na zi e m i ach pol sk ich d o I I woj n y św i atow ej. Sta n ba da ń W rosnącej z roku na rok liczbie opracowań poświęconych ludności greckokatolickiej badania nad rodziną, czy nawet szerzej ujęte dociekania z zakresu demografii historycznej, stanowią rzadkość1. Zainteresowania badaczy koncentrują się głównie wokół stosunków panujących między Cerkwią unicką a prawosławiem i rzymskimi katolikami. Poruszane są kwestie kontaktów między hierarchią kościelną obu obrządków oraz duchowieństwem niższego szczebla; dużo pisze się na temat latynizacji i polonizacji Kościoła ruskiego oraz podziałów administracyjnych2. Niewielka liczba publikacji pozwala na nieco szersze omówienie wyników badań3. Zakres terytorialny obejmuje ziemie polskie przed 1772 r. W Rzeczypo1 2 3 Dotyczy to nie tylko historiografii polskiej, ale i ukraińskiej. Ogólne ustalenia co do stanu i struktury ludności w pracach ukraińskich badaczy stoją na poboczu głównych nurtów rozważań (m.in. twórczość Michajła Dowbyszenki, Jarosława Isajewicza, Sofii Senyk, Mykoły Wawryka). Jako wyjątek jawi się tu książka Romana Czmielika, Мала українська сім’я другої половини ХІХ – початку ХХ ст., Львів 1999. Zob. m.in.: L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, w: Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Kraków 1970; H. Dylągowa, Unia Brzeska i unici w Królestwie Polskim, Warszawa 1989; W. Kołbuk, Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej 1772–1914; Lublin 1992; M. Radwan, Carat wobec Kościoła greckokatolickiego w zaborze rosyjskim 1796–1839, Rzym–Lublin 2001; A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596–1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005. Dorobek historiografii w zakresie dziejów społecznych Kresów południowo-wschodnich omówił niedawno Zdzisław Budzyński. Wskazał on na bardzo ubogi zasób w zakresie studiów nad rodziną; tenże, Stan badań nad dziejami społecznymi Kresów południowo-wschodnich w epoce przełomu (druga połowa XVIII wieku), „Rocznik Przemyski” 43, 2007, z. 4, s. 85–118. 80 Piotr Rachwał spolitej istniało wówczas 8 diecezji unickich, ponad 9 tys. cerkwi parafialnych, w których zamieszkiwały ok. 4 miliony wiernych. W wyniku rozbiorów ziemie te znalazły się w granicach Rosji i Austrii, odmiennie też potoczyły się dalsze losy mieszkającej tam ludności greckokatolickiej. Ramy czasowe niniejszego opracowania obejmują okres od zawarcia unii brzeskiej do wybuchu II wojny światowej. Pionierską pracą poświęconą demografii rodziny unickiej jest rozprawa Bohdana Puczyńskiego o ludności parafii brzeżańskiej4. Monografia powstała przed II wojną światową, jej autor wywodził się z cenionej szkoły historycznej Franciszka Bujaka. Godnym odnotowania jest fakt użycia nowatorskiej wówczas metody badań, którą autor nazwał „metodą genealogiczną”5. Postępowanie badawcze polegało na „…przydzieleniu występujących w źródłach osób do ich rodzin i śledzeniu każdej poszczególnej osoby, począwszy od pierwszej wzmianki w źródłach o jej urodzeniu się, aż do ostatniej o jej śmierci. Osoby występujące w źródłach wpisujemy na osobnych kartkach, notując wszelkie potrzebne nam dane”6. W XVIII w. na terenie rzymskokatolickiej parafii Brzeżany było 20 cerkwi greckokatolickich (19 parafialnych i jedna klasztorna), które należały do greckokatolickiej diecezji lwowskiej. W granicach parafii mieszkały osoby różnych narodowości i wyznań7. W pracy wykorzystano przede wszystkim metryki rzymsko- i greckokatolickie. Do obliczenia zaludnienia poszczególnych gospodarstw posłużyły z kolei księgi status animarum parafii rzymskokatolickiej (lata 1780, 1787, 1788, 1789, 1798 i 1799). Ponadto w badaniach społeczności unitów wykorzystano rękopis wizytacji dekanatu brzeżańskiego z 1759 roku. W 1787 r. w parafii brzeżańskiej ludność greckokatolicka stanowiła 61,1%, rzymskokatolicka 28,4%, żydowska 8,3% i ormiańska 2,2%. Inaczej rozkładały się proporcje, jeśli wziąć pod uwagę podział na ludność miejską i wiejską. Wśród tej pierwszej unici stanowili ok. 20%, na wsi z kolei większość8. Analiza demograficzna objęła m.in. 4 5 8 6 7 Opublikowana została już po śmierci autora, w trzech częściach – zob. B. Puczyński: Ludność Brzeżan i okolicy w XVII i XVIII w., „Przeszłość Demograficzna Polski” 4, 1971, s. 177–214; tenże, Ludność Brzeżan i okolicy w XVII i XVIII wieku, cz. II. ruch naturalny ludności, „Przeszłość Demograficzna Polski” 5, 1972, s. 15–64; tenże, Ludność Brzeżan i okolicy w XVII i XVIII wieku, cz. III. Zaludnienie oraz struktura ludności według płci, wieku i stanu cywilnego, „Przeszłość Demograficzna Polski” 6, 1973, s. 3–52. Na bez mała 30 lat przed zaproponowaną prze L. Henry’ego metodą rekonstrukcji rodzin – Démographie, analyse et modèles, Paris 1972. Zob. też: S. Rejman, Roman catholic and greek catholic family – methodological assumption of comparative study based on the metod of family reconstruction, w: „Studia Humanistyczne: Ukraina–Polska”. red. O. Zawalniuk, S. Uliasz, Kamieniec Podolski–Rzeszów 2010, s. 160–166. B. Puczyński, dz. cyt., cz. I, s. 206. Tamże, s. 181. Tenże, dz. cyt., cz. III, s. 29–30. Rodzina greckokatolicka na ziemiach polskich do II wojny światowej. Stan badań 81 problem ruchliwości społecznej9, poziom małżeństw międzyobrządkowych10, wiek i stan cywilny nowożeńców11, sezonowość12, odsetek dzieci nieślubnych13, maskulinizację, wiek zmarłych14. Zastosowanie metody rekonstrukcji rodzin pozwoliło z kolei na ustalenie wielkości i struktury gospodarstwa domowego ludności rzymskokatolickiej. W połowie XVII w. średnia liczba mieszkańców gospodarstwa wynosiła 7 osób, a w stuleciu następnym natomiast 7,2. Autor przyjął arbitralnie, iż liczba domowników była taka sama u grekokatolików15. Cennym studium nad rodziną unicką, wydanym ponad 40 lat po publikacji B. Puczyńskiego, jest praca wrocławskiego badacza Konrada Rzemienieckiego16. Analizował on społeczność Horożanny Wielkiej, wsi położonej w woj. ruskim, na terenie unickiej diecezji lwowskiej. Około 1785 roku wieś była zasiedlona przez 1036 mieszkańców, z czego blisko 90% stanowili unici. Główne źródło wykorzystane w pracy stanowią spisy ludności zdolnej do spowiedzi wielkanocnej z 1777 i 1778 r. Z racji uwzględnienia dzieci w wieku przedkomunijnym szczególnie wartościowy okazał się ten drugi spis (889 osób, w tym 176 dzieci niespowiadanych). We wstępie artykułu autor wskazał na niedoskonałości źródła, zwłaszcza na wadliwą rejestrację małżeństw mieszanych. W konsekwencji może to prowadzić do zaniżania liczby mieszkańców poszczególnych gospodarstw i fałszowania otrzymanego obrazu rodziny. Średnie zaludnienie gospodarstwa chłopskiego ustalono na 6,1 osoby. W jego skład mogli wchodzić: gospodarz z żoną, ich dzieci stanu wolnego, krewni (tu zaliczono dorosłe dzieci gospodarza, które zdążyły już zmienić stan cywilny), służba oraz komornicy. Udział procentowy wymienionych grup kształtował się następująco: 31,1%, 36,1%, 22%, 6,6% i 4,2%17. Rodziny dwupokoleniowe stanowiły blisko 73% populacji, rodziny trzypokoleniowe – 23,4%, a jednopokoleniowe 2,4%. Według klasyfikacji P. Lasletta gospodarstwa rodzin nuklearnych to ok. 50%; wysoki odsetek odnotowały gospodarstwa rozszerzone i złożone, odpowiednio – 26,6% i 22,6%18. Rodzina horożańska charakteryzowała się sil Tenże, dz. cyt., cz. II, s. 19. Tamże, s. 22. 11 Tamże, s. 23. 12 Tamże, s. 28, 40. 13 Tamże, s. 37. 14 Tamże, s. 53. 15 Tenże, dz. cyt., cz. I, s. 210; cz. III, s. 14. 16 K. Rzemieniecki, Gospodarstwo domowe i rodzina chłopska w greckokatolickiej parafii Horożanna Wielka w 1778 r., „Rocznik Przemyski” 44, 2008, z. 4, s. 71–80. 17 Tamże, s. 72–73. 18 Tamże, s. 78–79. 9 10 82 Piotr Rachwał nymi związkami krewniaczymi, co w kontekście funkcjonowania gospodarstwa domowego skutkowało ograniczonym zapotrzebowaniem na najemną siłę roboczą19. Szerszą podstawę źródłową wykorzystał ten sam autor w studium nad greckokatolicką rodziną chłopską na ziemi chełmskiej20. Badania oparto na spisach ludności (z lat 1791–1792) dla trzech parafii greckokatolickich z diecezji chełmskiej: powiejskiej, radostowskiej i zamszańskiej. Statystyki powstały na polecenie Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej ziemi chełmskiej i powiatu krasnystawskiego. W związku z niewielką populacją analizy przeprowadzono na poziomie zagregowanym, uwzględniając 160 gospodarstw (1077 mieszkańców)21. Za cel pracy postawiono określenie wielkości oraz struktury zaludnienia gospodarstwa chłopskiego, odsetka służby i komorników w całej populacji oraz stwierdzenie ewentualnych podobieństw lub różnic między ludnością polską i ruską 22. Stosując metody statystyki opisowej i metodę głębi pokoleniowej ustalono, iż chłopskie gospodarstwo domowe liczyło przeciętnie 6,6 osób i charakteryzowało się dynamiką, która przejawiała się upraszczaniem struktury rodzinnej wraz z wiekiem gospodarza. W sumie odsetek rodzin nuklearnych stanowił 41,3% ogółu, rodzin rozszerzonych 14,4%, a złożonych aż 43,7% (tylko jedno gospodarstwo prowadzone było przez osobę samotną). Struktura taka była konsekwencją długiego pozostawania w domu rodzeństwa gospodarza wraz z rodzinami, dorosłych dzieci z rodzinami oraz samotnych matek i ojców. Cechą charakterystyczną był niewielki udział ludności komorniczej i służby23. W konkluzji autorzy stwierdzili, że badana struktura rodziny i jej gospodarstwa domowego odpowiada wschodniemu modelowi rodziny, co przejawia się m.in. wczesnym wiekiem zawierania małżeństw, wysokim odsetkiem krewnych, rodzin rozszerzonych i złożonych. Dodatkowo otrzymane wyniki wskazują na „…istotne różnice w strukturze populacji, rodziny i zaludnienia gospodarstwa między ludnością zamieszkującą ziemię chełmską i ziemie na południe od niej a ludnością z obszarów na zachód od ziemi chełmskiej”24. Tamże, s. 76. K. Rzemieniecki, A. Miesiąc-Stępińska, Greckokatolicka rodzina chłopska w ziemi chełmskiej w końcu XVIII w., „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 44, 2009, s. 91–110. 21 Tamże, s. 96. 22 Tamże, s. 92. 23 Tamże, s. 97 i nn. 24 Biorąc pod uwagę zakres terytorialny i chronologiczny przeprowadzonych analiz, wniosek ten budzi pewien niepokój badawczy, por. M. Szołtysek, D. Biskup, Różnorodność czy tożsamość? Chłopskie gospodarstwo domowe na ziemiach Rzeczpospolitej i Śląska pod 19 20 Rodzina greckokatolicka na ziemiach polskich do II wojny światowej. Stan badań 83 W zasadzie brakuje szczegółowych studiów nad rodziną unicką zamieszkującą duże ośrodki miejskie. Do prac o charakterze syntetycznym, w ograniczonym stopniu podejmujących tę tematykę, należy zaliczyć monografię krakowskich historyków o mieszkańcach Lwowa25 oraz rozprawę Jerzego Motylewicza o społeczności Przemyśla w XVI i XVII w.26. W pierwszej pracy wykorzystano XIX i XX-wieczne publikacje o charakterze statystycznym, w tym m.in. Wiadomości statystyczne o mieście Lwowie. Posługując się metodami statystyki opisowej autorzy ustalili stan i strukturę demograficzną miasta, parametry ruchu naturalnego, kwestie konwersji. Co ważne, szereg zagadnień opracowano z uwzględnieniem struktury wyznaniowej. Ludność greckokatolicka stolicy Galicji stanowiła trzecią pod względem liczebności wspólnotę religijną27. W roku 1900 oraz 1910 wskaźnik rodności efektywnej był dla unitów najwyższy (odpowiednio 41,57 ‰ i 33,50‰), nieznacznie ustępując ludności rzymskokatolickiej w 1921 r. W ostatnim zestawieniu za rok 1931 spadł on do poziomu 11,40‰ i był niższy od ustalonego dla rzymskich katolików i ewangelików28. W 1874 r. średni wiek zawarcia małżeństwa wyniósł 31,1 lat, co było wartością ustępującą ludności ewangelickiej, ale już wyższą niż u łacinników i Żydów. Przeciętny wiek kobiet w chwili zamążpójścia (32,03 lat) był wyższy od wieku mężczyzn (o ok. 2 lata), co stanowiło sytuację wyjątkową, jeśli zestawimy to z danymi dla innych obrządków wyznania katolickiego oraz ewangelikami i religią mojżeszową 29. Małżeństwa grekokatolików charakteryzowały się najmniejszym udziałem związków pierwszych, z kolei wyraźnie większym – związków powtórnych. Unici, w porównaniu z katolikami obrządku rzymskiego i Żydami, wyróżniali się najmniejszą liczbą małżeństw endogamicznych wyznaniowo (w 1922 r. było to 10% wszystkich endogamicznych wyznaniowo małżeństw we Lwowie). Wśród małżeństw egzogamicznych w okresie 1910–1938 grekokatoliczki najczęściej wybierały rzymskich katolików, a odsetek ten wahał się od 48,24% w 1923 r. do 69,24% w 1938 r. W analogicznym okresie małżeństwa egzogamiczne grekokatolików z kobietami katoliczkami obrządku rzymskiego wynosiły blisko 100%30. koniec XVIII wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 388. 25 K. Wnęk, L.A. Zyblikiewicz, E. Callahan, Ludność nowoczesnego Lwowa w latach 1857– 1938, Kraków 2006. 26 J. Motylewicz, Społeczeństwo Przemyśla w XVI i XVII wieku, Rzeszów 2005. 27 Tamże, s. 73–76. 28 Tamże, s. 113. 29 Tamże, s. 145. 30 Tamże, 326–331. 84 Piotr Rachwał W rozprawie o społeczności Przemyśla brak tak szczegółowej statystyki ludności unickiej, jak w przypadku Lwowa. Wynika to w dużej mierze z niedostatecznej podstawy źródłowej31. Autor wykorzystał w zamian bogatą dokumentację aktową, w tym księgi sądowe radzieckie, wójtowsko-ławnicze, testamenty, księgi cechowe i na ich podstawie opisał różne aspekty funkcjonowania rodziny (rozdział XIII, s. 308–331). Wśród nich znalazły się te odnoszące się do sytuacji dzieci w rodzinie, ich wychowania i kształcenia, losu sierot i ludzi starych32. Oddzielną grupę publikacji stanowią te, których spektrum badawcze wykracza poza granice jednostkowych obiektów administracji państwowej czy kościelnej33. Bogate tradycje w tym zakresie ma Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Uściślić jednak należy, że gros prac tam powstałych, choć porusza sprawy szeroko rozumianej socjotopografii wspólnot religijnych, w tym ludności greckokatolickiej, sporadycznie zajmuje się rodziną w ujęciu demograficzno-historycznym34. Wybrane parametry demograficzne dla parafii unickich na Lubelszczyźnie, uzupełnione szerokim kontekstem źródłoznawczym, zaprezentowała Janina Gawrysiakowa35. Ziemię lubelską w 1827 r. zamieszkiwało Horyzont czasowy obejmuje okres przedstatystyczny. Należy podkreślić, że autor z reguły ujmuje opisywane zjawiska w sposób syntetyczny, tzn. bez określenia różnic i podobieństw między społecznościami różnych wyznań i obrządków. 33 Rodzina i gospodarstwo domowe ziem zamieszkałych w dużym stopniu przez unitów obecne są w badaniach Mikołaja Szołtyska. Ich charakter utrudnia jednak ścisłe wnioskowanie w przypadku zastosowania kryterium wyznaniowego czy też obrządkowego. Badacz ten już od kilkunastu lat zajmuje się problemem geografii form rodzinnych w Europie. Swój cenny dorobek w tym zakresie przedstawił ostatnio w artykule: Struktura gospodarstwa domowego w Koronie i na Litwie a funkcje rodziny w końcu XVIII wieku: rozbieżność czy podobieństwo?, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2013, s. 173–207. 34 L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła…; Socjografia kościoła greckokatolickiego na bracławszczyźnie i kijowszczyźnie w 1782 roku, oprac. i wyd. M. Radwan, Lublin 2004; S. Litak, Parafie w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, Lublin 2004; tenże, Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006, B. Szady, Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II połowie XVIII wieku, Lublin 2010. 35 J. Gawrysiakowa, Grupy wyznaniowe w Lubelskiem w XIX wieku, Lublin 1992, s. 57–58. Badania nad ludnością unicką, zaprezentowane w przywołanej pracy, autorka opublikowała kilka lat wcześniej na łamach „Przeszłości Demograficznej Polski”, zob.: J. Gawrysiakowa, Rejestracja ruchu naturalnego ludności unickiej na Lubelszczyźnie w XVII– XIX w. (do 1875 r.), „Przeszłość Demograficzna Polski” 14, 1983, s. 41–68. Podobny zakres problemów badawczych zawiera praca P. Rachwała, Unici na Lubelszczyźnie w XIX wieku. Studium źródłoznawcze (w przygotowaniu do druku). 31 32 Rodzina greckokatolicka na ziemiach polskich do II wojny światowej. Stan badań 85 110 842 unitów, jednak liczba ta wraz z upływem czasu zmniejszała się. Kwerenda źródłowa objęła m.in. księgi metrykalne 28 parafii z lata 1811–1900. Za najbardziej wiarygodne autorka uznała wyniki z siedmiu najludniejszych ośrodków parafialnych, liczących 1000 i więcej mieszkańców. Ustaliła, że chrzest nowo narodzonego dziecka odbywał się najczęściej dzień po urodzeniu36; najniższą wartość wskaźnik u/m osiągnął w latach 1851–1860 – 4,0, najwyższą w okresie 1811–1820 – 5,6. Z kolei najmniejszą wartość wskaźnika u/z odnotowano w szóstej dekadzie XIX w., a największą w latach 1821–1830. Ponadto obliczono współczynniki urodzeń, małżeństw i zgonów oraz odtworzono strukturę wieku zarejestrowanych zmarłych37. J. Gawrysiakowa zwróciła także uwagę na zwyczaj wzajemnego świadczenia usług duszpasterskich przez kapłanów obrządku łacińskiego i greckiego38. Badania Anny Laszuk nad ludnością Podlasia w XVII w. przyniosły bardziej ogólne ustalenia39. Omówiono m.in. strukturę gospodarstw w wybranych parafiach tego regionu, jednak bez rozróżnienia na ludność polską i ruską (unicką). Autorka uznała księgi metrykalne za najważniejsze źródło do badań nad rodziną, jednak, jak podkreśliła, dla unitów ich zasób jest bardzo skromny, co ogranicza analizę, zwłaszcza dla okresu sprzed synodu w Zamościu z 1720 r.40. Nieocenione znaczenie w badaniach społeczności zamieszkujących Kresy południowo-wschodniej Polski w XVIII w. mają dwie monumentalne prace Zdzisława Budzyńskiego. Pierwsza omawia stosunki ludnościowe tzw. pogranicza, obszaru po obu stronach dawnej granicy polsko-ruskiej41. Parafie unickie na tym terytorium należały w większości do eparchii przemyskiej42. Wśród wykorzystanych źródeł znalazły się te o proweniencji państwowej i kościelnej, o charakterze spisowym, jak i rejestracji ciągłej. Szeroki jest także zakres analizowanej problematyki. Obok omówienia stanu zaludnienia, ruchu naturalnego, czy też elementów struktury ludności poruszono kwestie funkcjonowania regionalnych wspólnot, trudno uchwytnych problemów identyfikacji i tożsamości kulturowoJ. Gawrysiakowa, Grupy wyznaniowe…, tab. 41, bns. Tamże, tab. 47–50, bns. 38 Tamże, s. 65. 39 A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1999. 40 Tamże, s. 100. 41 Z. Budzyński, Ludność pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku, t. 1, Przemyśl–Rzeszów 1993; tenże, Dokumentacja statystyczna i kartograficzna, t. 2, Przemyśl–Rzeszów 1993. 42 Tamże, t. 1, s. 273. 36 37 86 Piotr Rachwał -etnicznej, a także pojawiających się na tym tle konfliktów. Z problemów bezpośrednio dotyczących rodziny na plan pierwszy wysuwa się temat małżeństw mieszanych43. Według autora sama skala zjawiska nie była duża, bo związki takie stanowiły tylko 0,67% wszystkich zawartych małżeństw. Co znamienne, do ślubów przed ołtarzem dochodziło dziesięć razy częściej aniżeli przed ikonostasem (odpowiednio: 3,2% i 0,35%). Wytłumaczenia tego zjawiska należy szukać w swojego rodzaju „formie promocji społecznej” unitów, uważanych za stojących niżej w hierarchii od wspólnoty łacińskiej44. Autor dostrzegł pewne prawidłowości wśród małżeństw mieszanych, jeśli chodzi o pochodzenie stanowe nowożeńców, np. w strefie górskiej pogranicza polsko-ruskiego związki międzyobrządkowe były zawierane prawie wyłącznie przez szlachtę, z czasem także wśród urzędników austriackich. W pozostałych grupach społecznych nieznaczny udział takich związków należy tłumaczyć izolacją, nacechowaną odmiennościami kulturowymi. Izolacja ta skutkowała (na obszarze Nadwisłocza) zwiększoną liczbą małżeństw krewniaczych, dla przykładu w latach 1786–1795 w podkrośnieńskiej parafii Krasna stanowiły one 7%, w sąsiednich Czarnorzekach ok. 17%, a w Malinówce 40% ogółu zawartych związków45. Ważny wniosek sformułował autor na temat dynamiki omawianego zjawiska, łącząc liczbę zawieranych małżeństw z postępami unii kościelnej. Gwałtowny wzrost takich związków miał nastąpić na początku XIX stulecia, co widać wyraźnie w świetle wykorzystanej księgi zapowiedzi parafii Ujkowice z lat 1793–1883. Średnio małżeństwa mieszane stanowiły wtedy ponad 49%46. Formalne zawarcie związku z osobą z innej wspólnoty obrządkowej nie zmieniało w zasadzie dotychczasowego statusu nowożeńca, mogło natomiast wpływać na funkcjonowanie samej rodziny. Polem do konfliktów było obchodzenia świąt w innym czasie, odmienne przepisy postne, a także wychowanie dzieci według różnych obrządków47. Wyniki badań nad tego typu związkami, w okrojonym jednak zakresie w stosunku do omawianej publikacji, przedstawił Z. Budzyński w zbiorowej publikacji: Małżeństwa mieszane na pograniczu polsko-ruskim (ukraińskim) na przełomie XVIII i XIX wieku. Skala, zasięg i dynamika zjawisk, w: Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J. Chrobaczyński, A. Jureczko i M. Śliwa, Kraków 1993, s. 505–515. 44 Z. Budzyński, Ludność pogranicza…, s. 385–386. 45 Tamże, s. 359. 46 Tamże, s. 394. W kontekście wykorzystania ksiąg zapowiedzi przedślubnych zob. polemiczny artykuł Z. Budzyńskiego, Małżeństwa mieszane na pograniczu etnicznym, jako problem badawczy, „Rocznik Przemyski” 42, 2006, z. 4, s. 267–270. 47 Tamże, s. 391. 43 Rodzina greckokatolicka na ziemiach polskich do II wojny światowej. Stan badań 87 W drugiej pracy (trzy tomy!) najbardziej interesujący z punktu widzenia badań nad rodziną jest tom poświęcony stosunkom społecznym48. Obok statystyki wyznaniowej, stanu, gęstości i dynamiki zaludnienia, struktury osadnictwa znalazły się rozważania nad rodziną i gospodarstwem domowym. Wykorzystana podstawa źródłowa umożliwiła określenie stanu cywilnego, statusu społecznego i pozycji członków rodziny oraz struktury wiekowej. Poruszono temat małżeństw mieszanych i rodzin stanowych49. Z. Budzyński zwrócił uwagę, iż zachowane źródła w zakresie badań nad rodziną są o wiele pełniejsze dla Cerkwi unickiej niż dla Kościoła łacińskiego. Szczególnie wartościowe są zwłaszcza trzy serie spisów namiestniczych z lat 1758, 1763 i 1765. Szczegółowe rozważania, połączone ze studium porównawczym, oparto na spisie ludności cerkwi przedmiejskiej szczerzeckiej50. Wykaz ludności z 1763 r. wyróżniał się, spośród kilkuset innych spisów omawianego terytorium, pełną ewidencją mieszkańców, także ludności polskiej; ponadto był spisem imiennym i obok podstawowych parametrów demograficznych51 zawierał dane potrzebne do poznania struktury rodziny i gospodarstwa domowego. Cała wspólnota liczyła 851 mieszkańców, w tym ok. 82% stanowiły rodziny ruskie, ok. 14% polskie i ponad 4% mieszane. Według kryterium społeczno-zawodowego przeważający odsetek rodzin ruskich (92%), wszystkie polskie i mieszane określono jako gospodarskie, ponadto odnotowano kategorie: chałupnicy, komornicy i służba. Głową każdej rodziny był z reguły żonaty mężczyzna, w chwili jego śmierci obowiązki przejmowała wdowa, która samodzielnie kierowała gospodarstwem rodzinnym. W spisie stwierdzono jedynie trzy wyjątki od tej reguły. Ponad 75% rodzin stanowiły rodziny pełne (składające się co najmniej z małżeństwa i jego potomstwa). Wśród tych niepełnych (ok. 15% ogółu) większość – 3⁄5 to rodziny wdowie. Pozostałą grupę uzupełniały małżeńZ. Budzyński, Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku. Statystyka wyznaniowa, t. 1, Przemyśl–Rzeszów 2005; tenże, Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku. Atlas geograficzno-historyczny, t. 2, Przemyśl–Rzeszów 2006; tenże, Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku. Studia z dziejów społecznych, t. 3, Przemyśl–Rzeszów 2008. 49 Tamże, t. 3, s. 153–280. 50 Pewien niedosyt wzbudza fakt nieuwzględnienia przez Z. Budzyńskiego typologii rodziny i gospodarstwa domowego zaproponowanej przez P. Lasletta, La famille et le ménage: approches historiques, „Annales ESC” 27, 1972, nr 4–5, s. 847–872. Ujęcie takie ułatwiłoby porównania z wynikami badań nad geografią europejskich form rodzinnych, szczególnie popularnych w historiografii zachodniej. Zob. M. Szołtysek, Dziedziczenie i międzypokoleniowa wymiana w parafii Bujaków 1766–1803, głos w dyskusji nad geografią europejskich form rodzinnych, „Przeszłość Demograficzna Polski” 26, 2005, s. 79–116. 51 Kresy południowo-wschodnie…, t. 3, s. 162. 48 88 Piotr Rachwał stwa bezdzietne lub samotne. Niewiele rodzin stanowiły te, określane mianem wielopokoleniowych (5% ogółu), a wśród nich odnotowano tylko jedną czteropokoleniową. Konskrypcja szczyrecka nie odnotowała w ogóle domu, w którym funkcjonowałyby dwie rodziny równorzędne. Liczba osób w gospodarstwie ruskim i polskim była taka sama – 5, co według autora świadczy o tym, iż status materialny ludności przedmiejskiej nie zależał od obrządku52. W rozprawie obecny jest temat stosunków międzywyznaniowych i międzyobrządkowych, w tym małżeństw mieszanych. Rozważania, oparte o imponujących rozmiarów podstawę źródłową, osadzono w szerszym kontekście współżycia kilku wspólnot religijnych na jednym obszarze53. Podstawy prawne do zawarcia małżeństw mieszanych były już w drugiej połowie XVIII w. ściśle określone. „Artykuły” lwowskiego bpa łacińskiego Jana Skarbka mówiły, iż ślub powinien być poprzedzony zapowiedziami ogłaszanymi i w kościele i w cerkwi. Każdy z małżonków miał także pozostać wierny swojemu obrządkowi. W przypadku dzieci stosowano praktykę polegającą na wychowywaniu chłopców w obrządku ojca, a dziewczynek w obrządku matki. Małżeństwa międzyobrządkowe powinny być zawierane w parafii panny młodej, choć od tej reguły zdarzały się wyjątki, zwłaszcza jeśli pan młody pochodził z parafii miejskiej54. O skali zjawiska w początkach XX w. na terenie Galicji orientują badania Krzysztofa Zamorskiego55. W społeczeństwie, w którym 46% stanowili katolicy rzymscy, 43% unici, 11% Żydzi tylko 9–10% małżeństw miało charakter egzogamiczny. Według autora wskazuje to na dużą izolację kulturową mieszkańców, ściśle związaną z religią. Z kolei wśród związków mieszanych właśnie małżeństwa unitów z ludnością rzymskokatolicką stanowiły przytłaczającą większość – 98%. Szczegółowe badania nad małżeństwami łacińsko-unickimi, w oparciu o metryki rzymskokatolickiej parafii Monasterzyska (archidiecezja lwowska), prze Tamże, s. 163–164. Tamże, s. 284–304. 54 O aspektach prawnych małżeństw mieszanych zob.: B. Kumor, Przepisy państwowe i kościelne dotyczące metryk kościelnych w zaborze austriackim (1800–1914), „Przeszłość Demograficzna Polski” 7, 1975, s. 93–107; S. Senyk, A Married Clergy. Observance of the Norms Regulating the Marriage of Priests in the Ruthenian Uniate Church, „Orientale Christiana Periodica” 64, 1998, s. 175–192; L. Gorizontow, Ustawodawstwo dotyczące małżeństw różnowierczych w historii stosunków rosyjsko-polskich, „Przegląd Wschodni” 7, 2002, z. 1 (25), s. 69–95; Z. Budzyński, Małżeństwa mieszane…, s. 507–509. 55 Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnościowych innych obszarów Europy Środkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX w., Kraków 1991, s. 72–78. 52 53 Rodzina greckokatolicka na ziemiach polskich do II wojny światowej. Stan badań 89 prowadził Konrad Rzemieniecki56. Ograniczenie zakresu badań do społeczności łacińskiej przy wykorzystaniu ksiąg metrykalnych zostało podyktowane brakiem analogicznych źródeł dla unitów. Warto zwrócić uwagę, iż kwerenda źródłowa objęła także księgę zapowiedzi za lata 1795–1817, co jak autor słusznie podkreślił, pozwoliło uniknąć opuszczeń z ksiąg metrykalnych. Luki w tych ostatnich pojawiały się często wskutek nieodnotowywania informacji o unickim obrządku kawalera lub też niekompletnym zachowaniem metryk obu obrządków. Małżeństwa międzyobrządkowe stanowiły ok. 25% wszystkich związków. Jeszcze wyższy odsetek stwierdzono w parafii kałuskiej – 41% i w Wiśniowczyku – ponad 40%. Analiza zebranego materiału pokazała, że wzrost liczby ślubów mieszanych wiązał się ze spadkiem udziału łacinników w strukturze mieszkańców badanych wsi i stanowił odpowiedź na kurczący się rynek matrymonialny. Dalsza analiza zebranego materiału pozwoliła ustalić średni wiek nupturientów w chwili tworzenia rodziny. Wśród unitów było to odpowiednio: dla kobiet – 18,7, mężczyzn – 23,5 roku. Na związek mieszany obrządkowo po stronie rzymskich katolików znacznie częściej decydowali się mężczyźni (68,4%) niż kobiety. Niższa niż u łacinników była też ruchliwość matrymonialna kawalerów unitów – 34,4% ślubów międzymiejskich wobec 52,5% u tych pierwszych57. W konkluzji pojawia się postulat kontynuacji badań w oparciu o szerszą podstawę źródłową i w dłuższym horyzoncie czasowym, co umożliwiłoby pełniejsze ujęcie problemu. Swoje zapowiedzi K. Rzemieniecki realizuje w artykule poświęconym ślubom w parafii Kałusz w latach 1785–189758. Populacja miasta w 1785 r. liczyła 2895 osób, w tym 1241 unitów. Na podstawie greckokatolickich metryk ślubów ustalono, że ok. 72% stanowiły związki pierwsze (kawaler–panna). W przypadku ślubów wdowich najliczniejszą grupę stanowiły śluby wdowców z pannami. Zarejestrowany odsetek związków mieszanych wyniósł ok. 10%, jednak według autorów artykułu było ich znacznie więcej. Może o tym świadczyć spis wiernych rzymskokatolickiej parafii Kałusz z 1788 r.59, na podstawie którego określono Małżeństwa łacińsko-unickie na terenie archidiecezji lwowskiej na przełomie XVIII i XIX wieku (przykład rzymskokatolickiej parafii Monasterzyska),”Rocznik Przemyski” 42, 2006, z. 4, s. 89–98. 57 Tamże, s. 95–98. 58 K. Rzemieniecki, A. Miesiąc-Stępińska, Śluby w greckokatolickiej parafii Kałusz w latach 1785–1897, „Przeszłość Demograficzna Polski” 32, 2013 [w druku]. W tym miejscu dziękuję Autorowi za udostępnienie wyników badań. 59 Zob. K. Rzemieniecki, Rodzina mieszana (religijnie i etnicznie) we wschodnio-galicyjskiej parafii Kałusz w końcu XVIII wieku (na podstawie rzymskokatolickiego spisu ludności z 1788 roku), „Rocznik Lwowski” 13, 2007, s. 77–88. 56 90 Piotr Rachwał udział małżeństw mieszanych na 38%. W pracy zawarto także istotne ustalenia odnoszące się do sezonowości zawieranych małżeństw, wieku nowożeńców i ich pochodzenia terytorialnego. Z kolei wśród rodzin stanowych najlepiej rozpoznano stosunki panujące w rodzinie parocha. Związki małżeńskie – jak pisze Witold Kołbuk – były jednym z istotniejszych elementów decydujących o trwałości więzi społecznych wśród duchowieństwa unickiego60. Z ustaleń Z. Budzyńskiego wynika, że rodziny księży były z reguły dwukrotnie liczniejsze aniżeli chłopskie i liczyły przeciętnie 8–10 osób: oprócz żony kapłana i dzieci składały się z najbliższych krewnych. Większość żon parochów unickich wywodziła się z rodzin kapłańskich, a one same funkcjonowały jako odrębna grupa społeczna, mająca poczucie odrębności i wspierająca swoich członków61. Powyższym problemem zajął się w swoich pracach Witold Bobryk, który oprócz jednego rozdziału w monografii traktującej o duchowieństwie diecezji chełmskiej w XVIII w.62 jest autorem jeszcze kilku publikacji w tym zakresie63. Zgodnie z kanonami Kościołów wschodnich kandydat do kapłaństwa mógł zawrzeć związek małżeński tylko do czasu otrzymania święceń diakonatu. Jak pokazują statystyki księża bezżenni stanowili jednak niewielką grupę64. Kwestionariusz pytań formułowanych przez W. Bobryka jest stosunkowo szeroki i obejmuje problemy doboru małżonków pod względem pochodzenia, dziedziczenia stanowisk kościelnych, edukacji popowiczów i córek parochów, sytuacji materialnej rodziny – także po śmierci duchownego, w końcu wielkości rodziny. Ustalenia w tej ostatniej kwestii oparte na aktach konsystorskich diecezji chełmskiej z końca XVIII w. wskazują, że rodziny mające nie więcej niż troje dzieci stanowiły ⅔ ogółu, do wyjątków należały rodziny z dużą liczbą potomstwa (więcej niż sześcioro dzieci odnotowano tylko cztery razy)65. Sprawę W. Kołbuk, Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835–1875, Lublin 1992, s. 86. Z. Budzyński, Kresy południowo-wschodnie…, t. 3, s. 179. 62 W. Bobryk, Duchowieństwo unickiej diecezji chełmskiej w XVIII wieku, Lublin 2005. 63 W. Bobryk, Rodzina kapłańska w unickiej diecezji chełmskiej w XVIII wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 219–229; tenże, Popowicze – synowie kapłańscy. O dziedziczeniu profesji ojców w unickiej metropolii kijowskiej, „Społeczeństwo Staropolskie. Seria nowa” 3, 2011, s. 203–209; tenże, Degradacja społeczna potomstwa księży unickich w XVIII wieku, w: Bieda w Polsce, red. G. Miernik, Kielce 2012, s. 57–64; tenże, Popadie i popówny – żony i córki kapłanów unickich w XVIII wieku, w: Per mulierem… Kobieta w dawnej Polsce – w średniowieczu i w dobie staropolskiej, red. K. Justyniańska-Chojak, S. Konarska-Zimnicka, Warszawa 2012, s. 205–210 64 Tenże, Rodzina kapłańska…, s. 219. 65 Tamże, s. 222. 60 61 Rodzina greckokatolicka na ziemiach polskich do II wojny światowej. Stan badań 91 kształcenia synów parochów regulowały przepisy kościelne. Pod koniec XVII w. zarówno synod chełmski, jak i przemyski nałożyły na synów kapłańskich obowiązek edukacji szkolnej. Uchwały synodu w Zamościu z 1720 r. uszczegółowiły te kwestie. W 1750 r. na synodzie diecezji lwowskiej ustalono, że kandydat do stanu duchownego musi znać biegle katechizm i teologię moralną. Dobre wykształcenie popowiczów było istotne, ponieważ księża uniccy rekrutowali się głównie spośród synów kapłańskich, dziedzicząc niejako profesję ojca. Do sprawy zapewnienia edukacji szkolnej swojemu potomstwu księża podchodzili różnie, a zaniedbywanie tego obowiązku zdarzało się dosyć często66. Na edukację córek większą uwagę zaczęto zwracać dopiero pod koniec XVIII w. Było to istotne zważywszy, że popadie zostawały najczęściej żonami duchownych. Sprawę tę poruszyła Dorota Wereda w artykule o środowisku rodzinnym duchownych unickich67. Kandydatka do małżeństwa z przyszłym duchownym musiała cieszyć się nienaganną opinią. W relacjach rodzinnych dominującą rolę odgrywał mężczyzna, sprzyjały temu regulacje prawne, np. zakaz wspólnego podróżowania duchownego z żoną w jednym powozie, co godziło w dostojeństwo kapłana. Rodzinom duchownych unickich nie obce były też problemy dnia codziennego. Najczęściej odnotowywanym przewinieniem w księgach konsystorza brzeskiego był alkoholizm. Nałóg stanowił przyczynę zaniedbań obowiązków duszpasterskich, co mogło skutkować utratą parafii. Dla członków rodziny oznaczało to natomiast odebranie mieszkania i środków utrzymania. W podobnie trudnej sytuacji mogła znaleźć się żona i dzieci zmarłego parocha, którym przysługiwało tylko prawo do odzyskania pieniędzy włożonych w gospodarstwo i ewentualna partycypacja, przez rok, w dochodach parafialnych. Podsumowując swoje badania D. Wereda stwierdziła, iż rodziny księży greckokatolickich stanowiły zamkniętą grupę społeczną, która mimo dosyć niskiego statusu materialnego cieszyła się prestiżem i szacunkiem wśród lokalnej społeczności. Interesujące wyniki badań nad rodziną duchownych unickich w woj. bracławskim w końcu XVIII w. przedstawiła niedawno Irena Wodzianowska68. W. Bobryk, Popowicze – synowie kapłańscy, s. 20 i nn. Więcej na temat kształcenia duchowieństwa unickiego zob. S. Nabywaniec, Kształcenie i formacja alumnów-unitów archidiecezji kijowskiej i diecezji przemyskiej w XVIII w., „Nasza Przeszłość” 93, 2000, s. 83–106. 67 D. Wereda, Środowisko rodzinne duchownych unickich w XVIII wieku (na przykładzie diecezji włodzimiersko-brzeskiej), w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 207–218. 68 І. Водзяновска, Сім’я уніатського священика на Брацлавщинi у другій половині XVIII століття, w: Історія Релігій в Україні. Науковий Щорічник, упор. О. Киричук, О. Омельчук, І. Орлевич, кн. 1, Львів 2010, s. 254–261. 66 92 Piotr Rachwał Podstawę źródłową stanowiły akta wizytacji diecezji metropolitalnej z lat 1782– 1785. Powszechne twierdzenie, iż większość (do 95%) duchowieństwa unickiego wywodziła się z rodzin kapłańskich, nie znalazło potwierdzenia. W świetle jej ustaleń, tylko w dekanacie brahiłowskim spośród 53 kapłanów 49 miało pochodzenia duchowne, w pozostałych – od 11 do 27 osób – co stanowiło od ¼ do ponad połowy księży. Nieżonaci greckokatoliccy duchowni stanowili wyjątek (najczęściej 1 na około 70 duchownych żonatych lub wdowców). Wśród małżonek znajdujemy szlachcianki, córki kapłanów oraz kobiety „kondycji prostej”. Tylko w kilku dekanatach – bracławskim, woronowickim, żywotowskim, komargrodzkim, sokołowskim, humańskim i jaruckim podawano narodowość, wykształcenie i ocenę małżonek. W dekanacie humańskim na 44 parochów szczegółową informację o rodzinie zapisano w przypadku 38 duchownych, w tym 4 wdowców. Najliczniejszą grupę kobiet stanowiły córki kapłanów – 17, 5 mieszczanek, 4 z rodziny kupieckiej, 3 szlachcianki i 2 chłopki. Postępowanie i cechy charakteru określano terminami: „stateczna”, „przykładna”, „pobożna”. Таk w dekanacie woronowickim zanotowano 15 małżonek, w przyłuckim 22, komargrodskim 24, a jaruckim 32. Na 25 dekanatów istniejących wówczas w województwie bracławskim tylko w 9 (brahiłowskim, bracławskim, żywotowskim, niemirowskim, komargrodskim, przyłuckim, sokołowskim, humańskim, jaruckim) opisano wiek i wykształcenie dzieci. Z relacji wynika, że ⅔ rodzin miała nie więcej niż dwóch synów, reszta to rodziny z trzema i więcej synami. Należy zaznaczyć, że wizytatorzy odnotowywali zazwyczaj chłopców, tylko w jednym (dekanat targowicki) podano liczbę dzieci obu płci, stąd trudno jest ustalić wielkość rodzin kapłańskich. W trzech rodzinach z dekanatu targowickiego w ogóle nie było potomstwa, w jedenastu liczba ta wahała się od 2 do 7. Według autorki na podstawie powizytacyjnych opisów trudno odtworzyć model stosunków panujących w rodzinach kapłańskich. Rejestrowano bowiem tylko negatywne przejawy – pijaństwo, kłótnie czy bójki, które zdarzały się pomiędzy małżonkami czy członkami ich rodzin, a opisy te dotyczą tylko 1% rodzin ze wszystkich dekanatów. Kończąc przegląd badań nad rodziną unicką można wskazać kilka obszarów wokół których koncentrują się, nieliczne jak do tej pory, publikacje. Po pierwsze są to próby zmierzające do ustalenia wielkości i struktury rodziny unickiej, uzupełnione analizą demograficzną. Po drugie są to prace podejmujące temat małżeństw mieszanych, skali takich związków i implikacji natury społecznej. I trzecia grupa, w której na plan pierwszy wysuwa się rodzina duchownych unickich. R ADOSŁAW PONIAT Uniwersytet w Białymstoku C z e l a d ź w p r ac ach de mo gr a fów h i st orycz n ych Opisywanie miejsca, jakie zajmuje czeladź w polskich badaniach demograficznych jest zadaniem trudnym i wymaga już na samym wstępie wyrażenia kilku zastrzeżeń. Przede wszystkim koniecznym staje się określenie, kogo do tej wieloznacznej wszak kategorii należy zaliczyć. Oczywistym jest, że powinny znaleźć się w niej osoby zatrudniane w gospodarstwach rolnych, zarówno tych należących do chłopów, jak i folwarcznych. Chodzi tu przede wszystkim o wszelkiego rodzaju parobków i dziewki, chłopców i pasterzy, czeladź folwarczną. Podobnie na liście pojawić się winni służący domowi, pracujący w miastach lub dworach1. Wymienione powyżej grupy, które określić można mianem służby wiejskiej oraz miejskiej z całą pewnością zaliczały się do czeladzi i też postrzegano je w systemach prawnych. Ich podstawową i wyróżniającą na tle innych grup zawodowych cechą było istnienie kontraktów, zawieranych między wolnymi podmiotami: pracodawcą i osobą pracę świadczącą. Co warte podkreślenia, z punktu widzenia prawników umowa dotyczyła raczej sprzedaży czasu niż samej pracy. Sługa zobowiązywał się do pełnienia różnorakich zadań i wykonywania rozkazów pana, zazwyczaj zamieszkiwania też pod jego dachem, nie zaś wytwarza1 Otwartym pozostaje jednak pytanie, czy w tym ostatnim przypadku za sługę można uznać każdą osobę wchodzącą w skład dworu. Wydaje się, że konieczne jest tu postawienie granicy między zwyczajną służbą a dworzanami, którzy choć podlegali woli pracodawcy, cieszyli się jednak znacznie wyższą pozycją i za zwyczajną czeladź nie powinni być uznawani. Na rzecz słuszności takiej decyzji przemawiają zresztą ustawy dotyczące czeladzi. W części z nich (choćby pruskich i wydanych w Królestwie Polskim), wyraźnie zaznaczano, że dworzanie nie są służącymi. Warto tu zauważyć, że podział ten wynikał nie tyle ze stanu społecznego konkretnej jednostki, co raczej z pełnionych przez nią obowiązków. 94 Radosław Poniat nia przedmiotów2. W umowach określano zakres obowiązków nakładanych na pracownika, wysokość i formę jego wynagrodzenia, trwanie zatrudnienia. Jeśli nawet samego kontraktu nie spisano, co zwłaszcza na wsiach było zjawiskiem bardzo częstym, to lokalna tradycja dawała zazwyczaj wystarczającą gwarancję, że obydwie strony rozumieją naturę zawartej umowy. W razie problemów zawsze też istniała procedura odwołania się do sądów, z czego korzystali zarówno pracownicy, jak i pracodawcy. Materiały z takich spraw, nie zawsze rozstrzyganych po myśli pryncypałów, odnaleźć można w księgach grodzkich już od XV wieku, wiele z nich znajduje się również w księgach wiejskich i ławniczych. O ile zaliczenie służby w skład szeroko rozumianej czeladzi nie powinno budzić większych wątpliwości, kolejne kategorie zawodowe rodzić mogą pewne problemy. Terminatorzy, większość czeladników oraz zatrudnieni w handlu subiekci z jednej strony też często zawierali obowiązujące przez jakiś czas kontrakty i zazwyczaj mieszkali pod dachem pryncypała, w wielu kwestiach podlegając jego władzy, ale równocześnie cieszyli się nieco mocniejszą pozycją, nie musieli wykonywać prac związanych z codziennym funkcjonowaniem gospodarstwa domowego. Powstające od końca XVIII wieku ustawy dotyczące służby wyraźnie spod swego działania wyłączały osoby zaangażowane w handel i rzemiosło3. Wydaje się jednak, że do celów prezentowanego tu opisu jednostki takie należy zaliczyć w skład czeladzi. Podobnie jak w przypadku służących, większość spośród nich zamieszkiwała w domach pracodawców, podlegała władzy pater familias. Charakteryzował ich też z reguły młody wiek oraz związany z nim stan wolny. Czynniki te sprawiały, iż czeladników, subiektów i służących postrzegano w wielu przypadkach jako podkategorie wchodzące w skład jednej grupy. Tak też często musieli ich widzieć autorzy choć niektórych spisów ludności. Przykładem takiego zjawiska może być spis mieszkańców Krakowa z 1795 roku, gdzie służba męska i żeńska, chłopcy oraz czeladnicy mieszkający w domach mistrzów zaliczeni zostali do zbiorczej kategorii „czeladź”4. Grupa ta w podobny sposób będzie też rozumiana w prezentowanym tu tekście. Bez względu bowiem na różnice prawne i odmienne zakresy obowiązków zdecydowaną większość służących, uczniów zawodu, czeladników i subiektów łączyła sytuacja czasowej przynależności do Z czasem perspektywę taką przyjęli też ekonomiści uznający pracę służących za nieproduktywną – por. A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 1, tłum. S. Wolff i in., Warszawa 2007, s. 397–399. 3 R. Poniat, Kontrola służby domowej na ziemiach polskich w świetle aktów prawnych w końcu XVIII i XIX wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 353–362. 4 AP Kraków, IT 551. 2 Czeladź w pracach demografów historycznych 95 gospodarstwa domowego pryncypała, uznawanej przez społeczeństwo niesamodzielności, zagwarantowanego kontraktem zobowiązania pracy. Opis tak zdefiniowanej grupy społecznej nie jest łatwym zadaniem. Należy pamiętać, że przynależność do tej kategorii zawodowej (i każdej innej) nie jest faktem demograficznym podobnego rodzaju jak bycie kobietą, czy noworodkiem. Wykonywanie jakieś pracy może być zjawiskiem krótkotrwałym, a nawet zachodzącym dorywczo przy okazji innych zatrudnień. Bycie służącym lub czeladnikiem w większości przypadków wiązało się właśnie z podjęciem pracy związanej z miejscem jednostki w cyklu życia i nie było stałym zajęciem, podejmowanym na zawsze i już nie porzucanym. Co gorsza, w wielu typach źródeł o zawodzie rejestrowanych osób wcale się nie wspomina. Milczenie takie dotyczy nie tylko tak często przez demografów historycznych używanych dokumentów metrykalnych, ale też wielu spisów ludności. O ile jeszcze głowy gospodarstw opisywane były nierzadko w kontekście wykonywanej pracy, to już w przypadku innych domowników informacje takie nieraz pomijano. W takiej sytuacji od wyczucia historyka zależeć może, czy dana jednostka uznana zostanie za członka rodziny, komornika, sługę albo czeladnika. Trudno wobec tego się dziwić, że czeladź nie zajmuje poczesnego miejsca w polskich badaniach z zakresu demografii historycznej. Okazuje się ona być grupą słabo uchwytną w źródłach, sprawiającą wiele problemów przy szczegółowych analizach, na pozór nieistotną dla opisu podstawowych procesów demograficznych. O tym, że ten ostatni pogląd w wielu przypadkach jest bardzo daleki od prawdy świadczyć mogą liczne badania zachodnie, ale niestety większość zawartych w nich wniosków nie przebiła się do rodzimej historiografii5. W świetle wspomnianych tu trudności w badaniu czeladzi trudno właściwie się dziwić, że polscy badacze poświęcili jej jak dotąd niewiele uwagi. Sąd taki odnieść zresztą można nie tylko do demografów historycznych – przedstawiciele innych specjalności badawczych także podejmowali kwestie związane z czeladzią rzadko i niechętnie, dopiero w ostatnich latach dostrzec można pewien wzrost liczby prac dotyczących służby, przede wszystkim żeńskiej. Wzrost ten jest zresztą znaczący jedynie w odniesieniu do wcześniejszego, sporadycznego występowania prac6, na tle którego nawet kilkanaście publikacji w skali ostat 5 6 Wystarczy tu zauważyć, że w dwutomowej Encyklopedii historii gospodarczej Polski nie ma w ogóle hasła „służba”, zaś termin „czeladź” został odniesiony przede wszystkim do pracowników folwarcznych – por. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, red. A. Mączak et al., t. 1–2, Warszawa 1981. Istotnym wyjątkiem jest tu cenny artykuł Walentyny Najdus, poświęcony służbie domowej w XIX-wiecznym Krakowie i Galicji. Praca ta w ciekawy sposób łączy zagadnienia z zakresu historii prawa, dziejów społecznych i gospodarczych – W. Najdus, Wyrobnicy 96 Radosław Poniat niego dziesięciolecia jawić się może jako znaczne ożywienie. Choć artykuły te, jako skoncentrowane na zagadnieniach społeczno-kulturowych i w związku z tym zazwyczaj pozbawione elementów demograficznych, nie będą tu omawiane, to jednak z satysfakcją należy odnotować ich istnienie7. W kontekście badań prowadzonych przez demografów historycznych wskazać można na dwie podstawowe przyczyny wspominania o czeladzi. Pierwsza z nich wiąże się z faktem, iż opisywana grupa społeczna stanowiła znaczną część populacji, często wręcz najbardziej liczną spośród wszystkich kategorii zawodowych8. Przyczyna druga, donioślejsza, dotyczy zjawiska tzw. life-cycle servants. Ponieważ druga z tych kwestii umieszcza badania nad służbą w centrum jednej z najważniejszych debat toczących się we współczesnej demografii oraz stanowi klucz do wyjaśnienia kształtu nowożytnych społeczeństw, słusznym wydaje się rozpoczęcie przeglądu polskich badań demograficznych właśnie od tego zagadnienia. Terminem life-cycle servants określa się osoby podejmujące pracę w charakterze służącego w okresie między opuszczeniem rodzinnego gospodarstwa domowego a założeniem własnego. Jak wykazały badania historyków zachodnich stanowili oni grupę dominującą wśród służby, a praca w tym charakterze podejmowana była przez znaczną część europejskiej młodzieży obydwu płci. i służba w Galicji ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa w latach 1772–1870, w: Polska klasa robotnicza, t. 7, Warszawa 1976, s. 240–284. 7 G. Jawor, Służba najemna w gospodarstwach chłopskich w Polsce w późnym średniowieczu (na przykładzie Ziemi Lubelskiej), „Annales Academiae Pedagogicae Cracoviensis. Studia Historica” 2004, nr 3, s. 493–500; Kizik, „Ungehorsam, hochmut, frevel Und bosheit des gesindes”. Służba najemna w świetle gdańskich ustaw przeciwko zbytkowi z połowy XVI–XVII wieku, w: Miasta i mieszczaństwo w Europie Środkowowschodniej do połowy XIX wieku, red. D. Michaluk, K. Mikulski, Toruń 2003, s. 347–370; tenże, Egzekucja gdańskich ordynacji o służbie domowej w XVIII wieku, w: Dom, majątek, klient, sługa. Manifestacja pozycji elit w przestrzeni materialnej i społecznej (XIII–XIX wiek), red. M.R. Pauk, M. Saczyńska, Warszawa 2010, s. 227–239; M. Piotrowska-Marchewa, „Trzech masz wrogów, którzy czyhają na zabicie twej duszy…”. Zagrożenia moralne w ujęciu polskich poradników i prasy dla służby domowej na przełomie XIX i XX wieku, w: Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2006, s. 247–264; taż, Projekty modernizacji ustawodawstwa dotyczącego służby domowej w Polsce międzywojennej. Przyczynek do dziejów służby domowej, w: Od Napoleona do Stalina. Studia z dziejów XIX i XX wieku, red. T. Kulak, Toruń 2007, s. 114–138; M. Stawiak-Ososińska, Służba żeńska w pierwszej połowie XIX wieku w Królestwie Polskim (zarys problematyki), „Almanach Historyczny” 9, 2007, s. 87–103; A. Zarawska, Krakowskie służące na przełomie XIX i XX wieku, „Rocznik Krakowski” 59, 1993, s. 93–98. 8 Statystyczne dowody na prawdziwość takiego stwierdzenia przytoczone zostaną w dalszej części artykułu. Czeladź w pracach demografów historycznych 97 Zatrudnienie takie nie było stałym, wykonywanym aż do śmierci zawodem, ale tymczasowym zajęciem, będącym doświadczeniem powszechnym i w istotny sposób określającym funkcjonowanie dawnych społeczeństw. Od czasu znanego artykułu Johna Hajnala wiadomo, że właśnie powszechność pracy w charakterze służby prowadziła do opóźnienia przeciętnego wieku zawieranych małżeństw, wzmacniała pozycję społeczną kobiet, wpływała w sposób istotny na kształt oraz funkcjonowanie gospodarstw domowych9. Life-cycle servants mieli też stanowić jeden z kluczowych elementów wyróżniających Zachód na tle reszty świata10. W kontekście tak zdefiniowanej roli służących trudno się dziwić zainteresowaniu polskich historyków tą kwestią. Spośród autorów, którzy podjęli się weryfikacji hipotezy o występowaniu life-cycle servants na ziemiach polskich wskazać należy przede wszystkim na Michała Kopczyńskiego i Cezarego Kuklę – czyli osoby odpowiadające za wprowadzenie tego pojęcia do rodzimej historiografii. Obydwaj historycy, wychodząc od analiz demograficznych dotyczących funkcjonowania badanych przez nich XVIII-wiecznych społeczności, wskazali że istnienie life-cycle servants było również charakterystyczne dla społeczeństwa staropolskiego11. Kopczyński zasugerował zresztą, że zjawisko to istniało też na polskiej wsi w pierwszej połowie XIX w. Co ważne, wynik ten został otrzymany zarówno w odniesieniu do obszarów wiejskich (badanych przez Kopczyńskiego), jak i miejskich (analizowanych przez Kuklę). Wychodząc od powyższych obserJ. Hajnal, European marriage pattern in historical perspective, w: Population in history. Essays in historical demography, red. D.V. Glass, D.E.C. Eversley, Londyn 1965, s. 101–143; tenże, Two kinds of preindustrial household formation system, „Population and Development Review”, t. 8, 1982, s. 449–494; P. Laslett, The stem-family hypothesis and its privileges position, w: Population and social structure. Advances in historical demography, red. K.W. Wachter, E.A. Hammel, P. Laslett, Nowy Jork 1978, s. 89–111; A.S. Kussmaul, Servants in husbandry in early modern England, Cambridge 1981; A. Burguière, Pour une typologie des formes d’organisation domestique de l’Europe moderne (XVIe–XIXe siècles), „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations” 41, 1986, nr 3, s. 639–655. 10 W. Seccombe, A millennium of family change. Feudalism and capitalism in Northwestern Europe, Nowy Jork 1995, s. 240–241; M.J. Maynes, A.B. Walter, Women’s life-cycle transitions in a Word-historical perspective. Comparring marriage in China and Europe, „Journal of Women’s History” 12, 2001, z. 4, s. 11–21; T. de Moor, J.L. van Zanden, Girl power: the European marriage patern and labour markets in the North Sea region in the late medieval and early modern period, „The Economic History Review” 63, 2010, nr 1, s. 1–33. 11 M. Kopczyński, Młodość i młodzież na Kujawach w XVIII wieku. Rzecz o czeladzi i służbie w świetle parafialnych spisów mieszkańców z 1791 roku, „Przegląd Historyczny” 86, 1995, z. 3–4, s. 329–350; tenże, Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1998; C. Kuklo, Czy w Polsce przedrozbiorowej służba domowa była etapem w życiu człowieka?, w: Społeczeństwo w dobie przemian. Wiek XIX i XX. Księga jubileuszowa profesor Anny Żarnowskiej, Warszawa 2003, s. 205–212. 9 98 Radosław Poniat wacji kolejni badacze zgromadzili dalsze dowody, potwierdzające prawdziwość tej hipotezy. Na szczególną uwagę zasługują tu zwłaszcza publikacje Mikołaja Szołtyska, który w serii artykułów dotyczących geografii form rodzinnych na terenach Rzeczypospolitej szlacheckiej wykazał powszechność występowania life-cycle servants na ziemiach polskich. Omawiane tu badania sugerują, że obszar Korony, gdzie dzieci zaczynały opuszczać gospodarstwa domowe rodziców już nawet w 10. roku życia i podejmowały się pracy służącego, miał więc nie odróżniać się pod tym względem do Europy Zachodniej, gdy tymczasem ziemie białoruskie charakteryzowały się innym modelem gospodarstw domowych, w których w miejsce służących pojawiali się raczej dorośli krewni. W związku z tym, iż prezentowane tu wyniki oparte zostały na bogatym zbiorze danych, pochodzących z dużej próby XVIII-wiecznych spisów ludności wiejskiej, a ich weryfikacja przeprowadzona została za pomocą zaawansowanych narzędzi statystycznych, stanowią one bardzo przekonujący argument na rzecz testowanej w nich hipotezy12. Do podobnych wniosków prowadzą też badania Radosława Poniata dotyczące miast13. Niedawno opublikowany artykuł, poświęcony procesowi usamodzielniania się młodzieży pochodzącej z XVIII-wiecznych dołów społecznych, sugeruje, że tylko nieznaczna część młodych ludzi natychmiast po opuszczeniu rodziców stawała na czele własnych gospodarstw domowych. Zdecydowana większość badanych rozpoczynała swą aktywność ekonomiczną właśnie od pracy w charakterze sługi lub wyrobnika, ewentualnie podejmowała się nauki rzemiosła, przechodząc drogę od terminatora do czeladnika. Wykonywanie jednego albo kilku spośród tych zajęć stanowiło powszechną prawidłowość, z której wyłamywali się jedynie Żydzi14. Jak zostało to już wcześniej podkreślone, znaczenie omówionych tu badań znacznie wykracza poza samo zagadnienie funkcjonowania czeladzi w społeczeństwie staropolskim. Istnienie na ziemiach polskich zjawiska life-cycle M. Szołtysek, D. Biskup, Różnorodność czy tożsamość? Chłopskie gospodarstwo domowe na ziemiach Rzeczypospolitej i śląska pod koniec XVIII wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 363–390; M. Szołtysek, Rethinking Eastern Europe. Household-formation patterns in the Polish-Lithuanian Commonwealth and European family systems, „Continuity and Change” 21, 2008, z. 3, s. 1–39; tenże, Life-cycle service and family systems in the rural countryside. A lesson from historical East-Central Europe, „Annales de démographie historique” 2009, z. 1, s. 53–94. 13 R. Poniat, Służba domowa w miastach na ziemiach polskich od polowy XVIII do końca XIX wieku, Warszawa 2014. 14 R. Poniat, Wiek opuszczania rodzinnego gospodarstwa domowego w dobie stanisławowskiej w świetle zeznań sądowych, „Przeszłość Demograficzna Polski” 32, 2013, nr 4, s. 35–67. 12 Czeladź w pracach demografów historycznych 99 servants wpływało w istotny sposób na kształt i funkcjonowanie gospodarstw domowych, cykl życia jednostek i rodzin, pozycję społeczną kobiet i mężczyzn, rynek pracy i gospodarkę. Jest to więc nie tylko dowód na przynależność Korony pod względem demograficznym do Zachodu, ale też klucz do zrozumienia wielu innych zjawisk. Co zresztą charakterystyczne, w zdecydowanej większości przypadków prezentowane tu badania miały swój początek właśnie w dociekaniach dotyczących funkcjonowania gospodarstw domowych oraz całych społeczności i właśnie w ich kontekście weryfikowane były hipotezy dotyczące czeladzi. Opis badań dotyczących czeladzi wiejskiej rozpocząć należy od stwierdzenia, że choć stanowiła ona grupę bardzo istotną dla funkcjonowania gospodarki rolnej, w analizach wielu historyków była ona bardzo często traktowana po macoszemu. O ile jeszcze służbie folwarcznej poświęcono nieco uwagi, to już o parobkach i dziewkach pracujących u chłopów napisano niewiele. Konstatacja taka dotyczy zdecydowanej większości prac z zakresu historii społeczno-gospodarczej. Dobrym przykładem takiego zjawiska może być zdanie z książki Bohdana Baranowskiego, dotyczącej funkcjonowania wsi staropolskiej, gdzie stwierdził on, iż czeladź chłopska „to problem bardzo ważny, którego tu nie będziemy szerzej rozpatrywać”15. Zwłaszcza prace powstające w okresie marksistowskiej ofensywy ideologicznej koncentrowały uwagę na feudalnym wyzysku i słabości gospodarstw chłopskich zdominowanych przez szlachecki folwark, a mało miejsca poświęcały czeladzi. Można się zastanawiać, czy choć częściowo nie wynikało to z faktu, iż grupa pracowników najemnych zatrudnianych przez chłopów nie pasowała do wizji wyniszczanej przez feudałów wsi pańszczyźnianej16. Pomijanie zagadnień związanych z czeladzią chłopską należy uznać za zastanawiające także w kontekście wcześniejszych prac Jana Rutkowskiego, w których osobom takim poświęcono więcej miejsca. Późniejsi historycy nazbyt często ignorowali poczynione w nich spostrzeżenie, iż sporadyczne tylko występowanie służby we wszelkiego rodzaju inwentarzach nie jest dowodem na B. Baranowski, Gospodarstwo chłopskie i folwarczne we wschodniej Wielkopolsce w XVIII wieku, Warszawa 1958, s. 59. Gwoli ścisłości przyznać jednak należy, że autor dostrzegł istnienie czeladzi i poświęcił jej w swej książce nieco miejsca – wskazać można na historyków wsi polskiej, którzy nie zrobili nawet tego. 16 Czeladzi nieco uwagi poświęcili także autorzy prac dotyczących tzw. ludzi luźnych. Wśród publikacji takich na szczególną uwagę zasługują monografie Niny Assorodobraj i Mirosława Frančića, ale perspektywa tych prac sprawia, że służba omawiana jest w nich głównie w kontekście tymczasowych zajęć podejmowanych przez przedstawicieli dołów społecznych, a nie ważnej aktywności ekonomicznej. N. Assorodobraj, Początki klasy robotniczej. Problem rąk roboczych w przemyśle polskim epoki stanisławowskiej, wydanie wyd. 2, Warszawa 1966; M. Frančić, Ludzie luźni w osiemnastowiecznym Krakowie, Wrocław 1967. 15 100 Radosław Poniat jej nieistnienie w gospodarstwach chłopskich17. Śladem tych rozważań poszedł jednak Piotr Guzowski, który uwzględnił wynagrodzenia czeladzi w swych modelach gospodarstw chłopskich z XV–XVI w.18. W sytuacji ograniczonego zainteresowania czeladzią zatrudnianą przez włościan w większości prac dotyczących funkcjonowania wsi staropolskiej odnieść można wrażenie, że grupą dominującą wśród tamtejszej służby były osoby zatrudniane na folwarkach. To właśnie w takim kontekście o parobkach i dziewkach pisze Kazimierz Tymieniecki, pracownikom szlacheckich majątków najwięcej uwagi poświęcili też autorzy Zarysu historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, czy Historii chłopów polskich. Nawet jeśli w pracach tych zagadnienie czeladzi chłopskiej było podejmowane, to pojawiało się ono często w kontekście pańszczyzny, która wymuszała z kolei na kmieciach zatrudnianie pracowników najemnych19. Skupienie uwagi poszczególnych badaczy na służbie folwarcznej w jakimś stopniu tłumaczyć można naturą dostępnych im źródeł – folwarki wytworzyły ich znacznie więcej niż współistniejące z nimi gospodarstwa chłopskie. Trudno się więc dziwić, że Anna Kamler w cyklu publikacji poświęconych pracy najemnej na wsi małopolskiej XVI–XVII w. najwięcej powiedzieć mogła właśnie o osobach zatrudnianych w królewszczyznach. Mimo takiego ograniczenia, z którego zresztą autorka zdawała sobie dobrze sprawę i gdy tylko pozwalały na to źródła, starała się podjąć opisu gospodarstw szlacheckich oraz chłopskich, omawiane tu prace wniosły bardzo wiele do naszej wiedzy na temat czeladzi wiejskiej. Za najważniejszą z jej ustaleń należy uznać zapewne obserwację, iż na badanym obszarze aż 89% folwarków i 50% gospodarstw chłopskich korzystało z pracy służących. W przypadku dóbr królewskich w jednym folwarku pracowało przeciętnie 4–8 osób, zarówno mężczyzn, jak i kobiet, a wykonywane przez nich obowiązki charakteryzowały się często znaczną specjalizacją. Szczególne znaczenie miały wśród nich zwłaszcza zajęcia związane z hodowlą; gdy w XVII w. zaczęto ją redukować na rzecz produkcji zbożowej, zmniejszeniu ulegała też liczba służących – w pracy na folwarku zastępowali ich wówczas chłopi pańszczyźniani. Analizując kwestię wynagrodzeń, na pierwszy rzut oka J. Rutkowski, Studia nad położeniem włościan w Polsce w XVIII wieku, w: tenże, Studia z dziejów wsi polskiej XVI–XVIII w., Warszawa 1956, s. 210–211. Pierwotnie tekst ten wydany został w roku 1914. 18 P. Guzowski, Chłopi i pieniądze na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, Kraków 2008. 19 Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, red. J. Leskiewiczowa, t. 2, Warszawa 1964; K. Tymieniecki, Historia chłopów polskich, t. 1–2, Warszawa 1966; Historia chłopów polskich, red. S. Inglot, t. 1: Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej, Warszawa 1970. 17 Czeladź w pracach demografów historycznych 101 poboczną wprawdzie dla zagadnień demograficznych, ale przecież w znacznym stopniu warunkującą zjawisko zatrudniania czeladzi, Kamler wskazała na ich powiązanie z rozwojem gospodarczym poszczególnych regionów Rzeczypospolitej. Najwyższe koszty pracy rejestrowano więc na Żuławach, niższe w Małopolsce, a jeszcze niższe na Mazowszu. Szczegółowe badania dotyczące starostwa korczyńskiego wykazały, że wynagrodzenie pieniężne czeladzi stanowiło najwyżej ⅓ ponoszonych przez pracodawcę kosztów jej zatrudnienia. Znaczną część wydatków pochłaniało bowiem utrzymanie służących, na które składały się zwłaszcza mieszkanie, wyżywienie, ubrania. W związku z tym trudno się dziwić, że pensja przeciętnego pracownika folwarcznego była około osiem razy mniejsza od wynagrodzenia niewykwalifikowanego robotnika w Krakowie – ta na pozór wielka różnica nie uwzględnia wszak elementów pozapłacowych oraz stabilizacji, jaką dawały kontrakty trwające zazwyczaj rok 20. Choć obserwacje Anny Kamler w największym stopniu odnoszą się do królewszczyzn i zatrudnionej tam czeladzi folwarcznej, ich znaczenie trudne jest tu do przecenienia. Co ważne, wiele z zawartych w nich wniosków potwierdzonych zostało w pracach Michała Kopczyńskiego, odnoszących się do gospodarstw chłopskich funkcjonujących na Pomorzu i Kujawach. Analiza spisów ludności pozwoliła autorowi na wykazanie, iż czeladź stanowiła znaczną część populacji. W przypadku XVII-wiecznego Pomorza było to około 20% mieszkańców wsi, a nawet nieco wyższe wartości (23,7%) zarejestrowane zostały sto lat później na Kujawach. Pochodzący już z czasów Księstwa Warszawskiego spis z roku 1810 wykazał, że w departamencie bydgoskim czeladź chłopska stanowiła 16,2% populacji, zaś dworska dalsze 8%. Jak już zostało wcześniej wspomniane, badania Kopczyńskiego potwierdziły występowanie na wsi polskiej zjawiska life-cycle servants: mediana wieku czeladzi zatrudnianej na Kujawach przez chłopów wynosiła około 20–22 lata, były to też zazwyczaj osoby stanu wolnego. Z kolei służba pracująca u szlachty okazała się być przeciętnie starsza, częściej pojawiały się wśród niej rodziny. Stan taki wynikać miał z większej specjalizacji czeladzi folwarcznej, w skład której wchodzili nie tylko parobkowie i dziewki, ale też personel nadzoru. Ważnym rezultatem analiz Kopczyńskiego jest też statystycznie potwierdzony związek między wysokością zobowiązań pańszczyź20 A. Izydorczyk, Pozycja służby w rodzinie chłopskiej w XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, w: Studia nad gospodarką, rodziną i społeczeństwem w Europie późnofeudalnej, red. J. Topolski, współp. C. Kuklo, Lublin 1987, s. 161–165; A. Izydorczyk-Kamler, Praca najemna na wsi małopolskiej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 97, 1990, nr 1–2, s. 3–31; A. Kamler, Chłopi jako pracownicy najemni na wsi małopolskiej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 2005. 102 Radosław Poniat nianych a liczbą zatrudnianej przez chłopów czeladzi. Zjawisko takie było już oczywiście sugerowane przez innych badaczy, ale w omawianej pracy zostało najpełniej zweryfikowane21. Wśród publikacji poświęconych czeladzi wiejskiej warto też, obok zreferowanych powyżej monografii, wspomnieć o drobniejszych studiach. Badający ziemię wieluńską Włodzimierz Obraniak wykazał, że w końcu XVIII w. 45% tamtejszych gospodarstw chłopskich zatrudniało czeladź, zazwyczaj 1–2 pracowników. Były to przeważnie osoby młode, mediana ich wieku wynosiła 19 lat. Jak na wszystkich obszarach wiejskich pracownicy najemni okazali się być grupą silnie zmaskulinizowaną, skoro na 100 zatrudnionych w tym charakterze kobiet przypadało 155 mężczyzn22. Badania Marka Górnego pozwoliły z kolei na podważenie (lub wskazanie na ograniczony terytorialnie zasięg) tezy o powszechnym występowaniu wśród czeladzi krewnych gospodarzy. Pogląd taki, wprowadzony do historiografii przez wspomnianego już wcześniej Bohdana Baranowskiego, nie został potwierdzony w przypadku parafii pępowskiej, gdzie krewni stanowić mieli tylko 7% ogółu służących23. Z nowszych publikacji na uwagę zasługują prace wspomnianego już wcześniej Mikołaja Szołtyska, który potwierdził na bogatym i pochodzącym z różnych regionów materiale znaną już z wcześniejszych badań obserwację, iż przeciętne gospodarstwo chłopskie potrzebowało do niezakłóconego funkcjonowania pracy dwóch dorosłych mężczyzn. Na ziemiach Korony osiągane to było często dzięki zatrudnianiu parobków, gdy tymczasem na obszarze Białorusi pracowników najemnych zastępowali zatrzymywani w gospodarstwie dorośli członkowie rodzin24. W tabeli 1 zaprezentowane zostały podstawowe miary statystyczne, wyliczone przez M. Szołtyska dla trzech regionów Rzeczypospolitej u schyłku XVIII w. Region zachodni odpowiada tu z grubsza ziemiom polskim Korony, środkowo-wschodni Wołyniowi i Rusi Czerwonej, zaś wschodni obejmuje fragmenty województw mińskiego, nowogródzkiego i brzesko-litewskiego. W kontekście dyskusji na temat liczebności czeladzi w populacjach wiejskich na uwagę zasługują również badania Zdzisława Budzyńskiego i Małgorzaty Sochackiej, dotyczące XVIII-wiecznej parafii Hyżne. Analiza danych pochodzących z 20 następujących po sobie spisów ludności wykazała, że odsetek czeladzi wśród M. Kopczyński, Studia nad rodziną… W. Obraniak, Sytuacja demograficzna komorników i czeladzi chłopskiej w wieluńskiem w końcu XVIII w., „Przeszłość Demograficzna Polski” 2, 1969, s. 109–117. 23 M. Górny, Mieszkańcy parafii pępowskiej w 1777 roku. Analiza księgi status animarum, Wrocław 1994. 24 M. Szołtysek, Life-cycle service… 21 22 Czeladź w pracach demografów historycznych 103 ogółu mieszkańców nigdy nie spadł poniżej 12%, a zdarzały się lata, gdy nawet 1⁄5 osób uwzględnionych w spisie wykonywała ten zawód25. Tabela 1. Podstawowe wskaźniki opisujące udział służby w populacjach wiejskich w końcu XVIII wieku Region Zachodni Środkowo-wschodni Wschodni Procent służących w całej populacji 13,3 2,8 0,1 Procent gospodarstw chłopskich zatrudniających służbę 39,4 12,2 2,1 Współczynnik feminizacji służby domowej 63 43 . Źródło: M. Szołtysek, Life-cycle service… Wspomnieć też należy o artykułach Konrada Rzemienieckiego, który prowadząc badania ograniczone zasięgiem terytorialnym do pojedynczych parafii, jest w stanie dokonać pogłębionej analizy dostępnych mu źródeł. Przykładem zalet związanych z zastosowaniem takiego podejścia może być praca, w której porównane zostały wyniki z dwóch następujących po sobie spisów ludności z lat 1790 i 1791. Analiza składu osobowego gospodarstw potwierdziła wcześniejsze intuicje Anny Kamler, sugerujące dużą mobilność czeladzi. Okazało się, że tylko 36,8% parobków i dziewek wystąpiło w obydwu źródłach26. W innym tekście Rzemieniecki wykazał powiązanie występowania czeladzi z cyklem rozwoju rodziny chłopskiej. Zapotrzebowanie na pracę służących charakteryzować miało gospodarstwa, których głowa miała mniej niż 45 lat oraz te należące do osób starszych, przekraczających 60. rok życia. Gospodarze w wieku 45–60 lat korzystali z pracy swoich już wyrośniętych dzieci i w związku z tym nie musieli zatrudniać czeladzi27. Omówienie wyników, uzyskanych przez demografów historycznych badających polskie miasta, rozpocząć wypada od wskazania, iż informacje na temat liczby służby napotkać można w wielu pracach dotyczących populacji poszcze Z. Budzyński, M. Sochacka, Ludność parafii Hyżne koło Rzeszowa w świetle spisów spowiedniczych z lat 1728–1747, w: Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, red. Z. Budzyński, t. 1, Rzeszów 2003, s. 161–181. 26 K. Rzemieniecki, Rodzina i gospodarstwo chłopskie w ziemi wieluńskiej i powiecie ostrzeszowskim w końcu XVIII wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski” 29, 2010, s. 53–55. 27 K. Rzemieniecki, Cykl rozwojowy gospodarstwa chłopskiego na przykładzie wsi parafii Będków (na podstawie spisu ludności z 1791 r.), „Przeszłość Demograficzna Polski” 26, 2005, s. 117–130. 25 104 Radosław Poniat gólnych miejscowości. Zwłaszcza w przypadku analiz dotyczących XIX w., których podstawą źródłową są często urzędowe statystyki ludności, wśród różnych grup zawodowych pojawiają się służący. Mimo, że nie to jest ich celem, z prac tych można uzyskać podstawowe informacje dotyczące powszechności występowania pracowników domowych. Kilka spośród takich monografii stanowi podstawę wyliczeń zaprezentowanych w załączonej obok tabeli 2. Zawarte w niej wartości wskazują dobitnie, jak znaczną część dawnych populacji stanowiła służba domowa. Co więcej, widoczne w niej zestawienia procentowe uznać należy za wartości minimalne – zapewne w praktyce czeladzi było w tych miejscowościach jeszcze więcej, ale nie została ona zarejestrowana w wykorzystanych spisach. Stan taki wynikać mógł z kilku przyczyn, z których najważniejszą było z pewnością słabe zainteresowanie autorów wykorzystywanych tu źródeł kategorią zawodową uznawaną w znacznej części za nieprodukcyjną i wchodzącą bezpośrednio w skład gospodarstw domowych. Należy też pamiętać, że dostrzegalny spadek procentowego udziału służących nie oddaje redukcji ich liczby. Do pierwszej wojny światowej, a nawet później, miasta zaludniane były wciąż przez tysiące służących, a zmniejszający się ich odsetek w stosunku do całych populacji był wynikiem szybkiej urbanizacji, migracji i wyłonienia się nowych zawodów. Podobnie, niejako przy okazji innych zagadnień, pewne wiadomości na ten temat służących można też znaleźć w pracach Stefanii Kowalskiej-Glikman, poświęconych strukturze społecznej XIX-wiecznej Warszawy. Dzięki wykorzystaniu przez autorkę źródła masowego, jakim są akta stanu cywilnego, możliwe stało się dotarcie do informacji dotyczących nie tylko górnych warstw społeczności zamieszkującej Warszawę, ale też warstw niższych, w tym i służby domowej. Pozwoliło to na opis zagadnień takich jak znaczna ruchliwość przestrzenna służących, będących często migrantami niedawno przybyłymi do miasta, wysoki stopień analfabetyzmu, relacje z innymi grupami społecznymi28. Podobne badania w odniesieniu do Poznania przeprowadził Krzysztof Makowski. Możemy się z nich choćby dowiedzieć, że większość osób zatrudnionych w poznańskich domach pochodziło ze stanu chłopskiego, albo że służące stanowiły najliczniejszą grupę zawodową wśród matek nieślubnych dzieci. S. Kowalska, Badania struktury społecznej Warszawy na podstawie akt stanu cywilnego, w: Społeczeństwo Królestwa Polskiego, t. 1, red. W. Kula, Warszawa 1965, s. 301–323; taż, Analfabetyzm w Warszawie w okresie międzypowstaniowym, w: Społeczeństwa polskie XVIII–XIX wieku, t. 5, red. W. Kula, J. Leskiewiczowa, Warszawa 1972, s. 211–234; taż, Ruchliwość społeczna i zawodowa mieszkańców Warszawy w latach 1845–1861 na podstawie akt stanu cywilnego, Wrocław 1971. 28 Czeladź w pracach demografów historycznych 105 Tabela 2. Podstawowe wskaźniki opisujące udział służby w populacjach miejskich w XVIII–XX wieku Miasto i rok Kraków 1795 1810 1880 1921 Piotrków 1793 Trybunalski 1882 Poznań 1789 1800 1810 1882 1921 Warszawa 1787 1795 1825 1839 1882 1897 1921 Procent służących w całej populacji Procent służby wśród aktywnych zawodowo 31,6a 16,2 13,3 5,8 6,5 9,4 20,9a 13,2 16,2 6,5 3,7 21,5 17,3 14,2 14,4b 10,2 7,9 3,5 . . 23,5 11,3 . 24,7 . . . 15,0 8,0 . . . 35,7b 22,0 18,3 9,4 Współczynnik feminizacji służby domowej 123 . 252 3504 129 612 105 264 . 2433 4932 . 165 123 . 339 358 4394 Czeladź ogółem b Dane dotyczą ludności stałej Źródło: B. Baranowski, Stosunki społeczne i gospodarcze w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, w: Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, red. B. Baranowski, Łódź 1989, s. 85; J. Berman, Służba domowa w Warszawie w końcu XVIII w. oraz próby jej zrzeszenia się zawo­dowego, „Ekonomista” 26, 1926, nr 2–3, s. 48; P. Głowacki, Życie gospodarcze Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1793–1914, Piotrków Trybunalski 2009, s. 57–60; M. Kędelski, Struktura i dynamika ludności Poznania w latach 1793–1816, „Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza” 18, 1990, z. 1, s. 40–41; tenże, Rozwój demograficzny Poznania w XVIII i na początku XIX wieku, Poznań 1992, s. 130; Lustracja województwa krakowskiego 1789, cz. 1, Powiat krakowski, proszowicki i ksiąski, wyd. A. Falinowska-Grabowska, I. Rychlikowa, Wrocław 1962, s. 29–36; M. Nietyksza, Ludność Warszawy na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1971, s. 152–153; M.F. Sobieszczański, Rys historyczno-statystyczny wzrostu i stanu miasta Warszawy od naj­dawniejszych czasów aż do 1847 roku, oprac. K. Zawadzki, Warszawa 1974, s. 274; A. Szczypiorski, Warszawa, jej gospodarka i ludność w latach 1832–1862, Wrocław 1966, s. 244; R. Poniat, Służba domowa…, s. 129, 136, 140. a Bardzo ciekawe jest też spostrzeżenie, iż w Poznaniu w pierwszej połowie XIX stulecia następował proces zanikania wśród świadków ślubów służących oraz wyrobników przedstawicieli klas wyższych, a w to miejsce rosła częstotliwość występowania osób o zbliżonej pozycji społecznej – zjawisko takie wskazuje na zachodzące przemiany więzi społecznych29. Pewnych informacji na temat służ29 K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992. 106 Radosław Poniat by dostarczyć też mogą prace zaliczające się do nurtu badań socjotopograficznych, gdzie zatrudnianie czeladzi traktowane bywa jako jeden ze wskaźników zamożności gospodarstw domowych30. Wśród prac dotyczących bezpośrednio już służby miejskiej na uwagę zasługują badania Andrzeja Karpińskiego, ważne choćby dlatego, że skupiają uwagę na wiekach XVI i XVII, a nie kolejnych stuleciach, jak to ma miejsce w przypadku większości opisywanych tu publikacji. W monografii opisującej warszawskie doły społeczne pojawił się więc osobny rozdział poświęcony służbie, choć natura dostępnych autorowi źródeł sprawiła, iż najwięcej miejsca zajęli tam różnego rodzaju słudzy miejscy. Karpiński przygotował też osobny artykuł, dotyczący już wyłącznie służby żeńskiej. Do najciekawszych, spośród zawartych w nim wniosków, należy z pewnością konstatacja, iż mieszczanie zatrudniali zazwyczaj małe zespoły służących, zaś wykonujące ten zawód kobiety pochodziły przede wszystkim z okolicznych wsi. Służące, obok zwyczajnych obowiązków, pracowały też w handlu, a ponawiane zakazy sugerują, że pomagały też swym pryncypałom w produkcji rzemieślniczej. Z kolei tak często opisywane w pamiętnikach i bazującej na nich literaturze mamki i niańki występowały tylko w bogatych gospodarstwach31. Badania Radosława Poniata dotyczące dwóch następnych stuleci potwierdzają wiele z przytoczonych powyżej wniosków. Wśród osób służących w miastach dominowali przybysze ze wsi, przeciętny dom mieszczański korzystał zazwyczaj z pracy tylko 1–2 osób. Jak to już zostało wcześniej wspomniane, wśród czeladzi dominowały osoby młode, zatrudniane na krótkie kontrakty i nie traktujące swej pracy jako zawodu na całe życie, czyli klasyczni life-cycle servants. Ich pracodawcami byli zaś nie tylko przedstawiciele elit, ale też rzemieślnicy, kramarze, a czasem nawet inni służący – nie mogło być zresztą inaczej, skoro służbę zatrudniało około 30% wszystkich gospodarstw domowych, a w Krakowie obserwowane były nawet wyższe wartości. We wszystkich tych kwestiach naznaczony industrializacją i urbanizacją wiek XIX nie odróżniał się znacznie od poprzedzającego go stulecia. Stwierdzenie takie nie oznacza jednak, że służba nie podlegała procesom transformacji – z czasem redukcji J. Wiesiołowski, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Poznań 1997; K. Mikulski, Pułapka niemożności. Społeczeństwo nowożytnego miasta wobec procesów modernizacyjnych (na przykładzie Torunia w XVII i XVIII wieku), Toruń 2004. 31 A. Karpiński, Paupers. O mieszkańcach Warszawy w XVI i XVII wieku, Warszawa 1983; tenże, Żeńska służba domowa w miastach polskich w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, w: Nędza i dostatek na ziemiach polskich od średniowiecza po wiek XX, red. J. Sztetyłła, Warszawa 1992, s. 41–61. 30 Czeladź w pracach demografów historycznych 107 ulegał jej procentowy udział w populacjach miejskich, a sam zawód stawał się coraz silniej sfeminizowany32. Podsumowując prezentowane tu omówienie prac demograficznych poświęconych czeladzi należy stwierdzić, że w krajowej historiografii zajmuje ona wciąż zaskakująco mało miejsca. Staje się to szczególnie widoczne w porównaniu z bogactwem publikacji zachodnich dotyczących tego zagadnienia33. Podkreślając znaczenie już przeprowadzonych analiz, jak choćby tych dotyczących występowania na ziemiach polskich zjawiska life-cycle servants, wciąż wskazać można na wiele zagadnień, które nie doczekały się opracowania lub zrobiono to tylko pobieżnie. Dotychczasowe badania, skoncentrowane przede wszystkim na XVIII i XIX w., wymagają przeniesienia na wcześniejsze stulecia. Zadanie takie wymaga jednak wykorzystania źródeł innych niż statystyki ludności, spisy cywilno-wojskowe i status animarum – czyli podstawowych materiałów przywoływanych w już istniejących pracach. Nowe badania powinny też w szerszym stopniu odnosić się do zagadnień cyklu życia jednostek i gospodarstw domowych, ról społecznych kobiet i młodzieży, mobilności społecznej. Przy analizach takich wiele ułatwiłaby szersza recepcja wyników uzyskanych już na Zachodzie. Na swego badacza czekają też populacje małych miasteczek, wsi pouwłaszczeniowej, służba zatrudniana przez Żydów. Nie należy również zapominać o konieczności upowszechnienia już uzyskanych wyników wśród ogółu badaczy historii społeczno-gospodarczej i kultury. R. Poniat, Służba domowa… Wskazać tu też można na istnienie dużych międzynarodowych projektów badawczych, które pozwoliły na porównywanie warunków funkcjonowania służby w wielu państwach i epokach. Szczególne znaczenie miał tu zwłaszcza trwający do 2004 roku Servant Project. Choć w składzie jego uczestników znaleźli się też polscy badacze – Cezary Kuklo i Małgorzata Kamecka – to jego wyniki nie zostały przez polskich badaczy dostrzeżone. Domestic service and the formation of European identity. Understanding the globalization of domestic work, 16th–21st centuries, red. A. Fauve-Chamoux, Bern 2004; Proceedings of the Servant Project, t. 1–5, red. S. Pasleau, I. Schopp, R. Sarti, Liège 2005. 32 33 AGNIESZK A ZIELIŃSKA Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu R od z i na ż y dow s k a w X I X i p o cz ąt k u X X w i e k u Tematyka ludności żydowskiej w polskiej historiografii bardzo często była podejmowana zarówno w przeszłości, jak i współcześnie1. Zazwyczaj jednak szeroko omawia się zagadnienie emancypacji i asymilacji Żydów na ziemiach polskich, szczególnie w okresie XIX oraz początku XX w. do II wojny światowej, kiedy to w niektórych polskich miastach ludność ta stanowiła wysoki odsetek ogółu mieszkańców2. W literaturze historycznej spotkać też można omówienia 1 2 Ch. Shmeruk, Polskie badania nad dziejami Żydów w ostatnich latach, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 1: Materiały z konferencji Kraków 21–23 XI 1995, red. K. Pilarczyk, Kraków 1997; R. Żebrowski, Wokół genezy historiografii żydowskiej w Polsce, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 2: Materiały z konferencji Kraków 24–26 XI 1998, red. K Pilarczyk i S. Gąsiorowski, Kraków 2000; W. Stępiński, Dzieje Żydów w pruskiej prowincji Pomorze i na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku w polskiej historiografii, w: Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, red. M. Jaroszewicz, W. Stępiński, Warszawa 2007, s. 117–133. Emancypacja – asymilacja – antysemityzm. Żydzi na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. Z.H. Nowak, t. 2, Toruń 1992; Studia i szkice z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, red. Z.H. Nowak przy współ. Z. Karpusa, Toruń 1998; I. Herzberg, Geschichte der Juden in Bromberg, Frankfurt a. M 1903; Z. Biegański, Mniejszość żydowska w Bydgoszczy 1920–1939, Bydgoszcz 1999; M. Cygański, Żydzi poznańscy, pomorscy oraz śląscy wobec Polaków i Niemców pruskich w latach 1816–1939, „Studia Śląskie” 55, 1997, s. 57–95; P. Wróbel, Żydzi wielkopolscy przez I wojną światową, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1–3, 1991, z. 2, s. 31–55; S. Kemlein, Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815–1848. Przeobrażenia w łonie żydostwa polskiego pod panowaniem pruskim, Poznań 2001; A. Jagodzińska, Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław 2008; A. Eisenbach, Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785–1870 na tle europejskim, Warszawa 1988; W. Puś, Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793–1914, Łódź 2003; Ł. Sroka, Żydzi w Krakowie, studium o elicie miasta 1850–1918, Kraków 2008. 110 Agnieszka Zielińska działalności gmin żydowskich, opisy cmentarzy3. Wiele z publikacji skupia się na ciekawej strukturze społeczno-zawodowej i zamożności Żydów, przywołując nie tylko dane statystyczne, ale odnosząc się również do konkretnych osób, do konkretnych zakładów przemysłowych, sklepów4. Znajdujemy też informacje na temat żydowskiej religii i jej specyfiki, jak i obyczajowości5. Mamy też sporo danych dotyczących ogólnych dziejów oraz liczby Żydów w poszczególnych miejscowościach6. Zdecydowanie mniej jest jednak publikacji historycznych, T. Kawski, Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007; T. Kawski, M. Opioła, Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza, Małopolski i Śląska w latach 1918–1942, Toruń 2008; S. Piątkowski, Dni życia, dni śmierci. Ludność żydowska w Radomiu w latach 1918–1950, Warszawa 2006; Z.H. Nowak, Dzieje gminy żydowskiej w Toruniu (1815–1939). Zarys, w: Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, t. 3: Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993, s. 27–37. 4 J. Kasprzycki, Żydzi Warszawy, Warszawa 1983; M. Fuks, Żydzi w Warszawie, Warszawa 2010; M. Kędelski, Liczebność i struktura społeczno-gospodarcza ludności żydowskiej w Poznaniu w drugiej połowie XVIII wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski” 20, 1997, s. 17–33; A. Bieniaszewska, Żydzi w Toruniu w latach 1793–1950, „Rocznik Toruński” 38, 2011, s. 23–55; T. Gąsowski, Struktura społeczno-zawodowa Żydów galicyjskich na początku XX wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1988, nr 1–2 (145–146), s. 61–76; J. Gliksman, Struktura zawodowa i społeczna ludności żydowskiej w Polsce, Warszawa 1930. 5 S.P. de Vries, Obrzędy i symbole Żydów, tłum. i oprac. A. Borowski, Kraków 2003; M. Friedman, Tradycja rodzinna w judaizmie, w: Rodzina w wielkich religiach świata, Kraków 1999; N. Kameraz-Kos, Święta i obyczaje żydowskie, Warszawa 1997; L. Kośka, Imiona przez Żydów polskich używane, Kraków 2002; R. Lilientalowa, Dziecko żydowskie, Warszawa 2007; R. Marcinkowski, Kobieta i mężczyzna w ujęciu Talmudu, „Studia Judaica” 2002, nr 2, s. 1–30; W. Pałubicki, Małżeństwo i rodzina w świetle Talmudu, Gdańsk 2002; B. Umińska, Pozycja kobiety w tradycyjnym prawie żydowskim, „Studia z dziejów Żydów w Polsce” 1, 1995, s. 149–167; A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, Warszawa 2002; H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa 2000; A. Michałowska-Mycielska, Między tradycją a nowoczesnością. Społeczeństwo żydowskie w drugiej połowie XVIII wieku, „Przegląd Humanistyczny” 50, 2006, nr 3, s. 31–57; Atlas Historii Żydów Polskich, red. W. Sienkiewicz, Warszawa 2010. 6 B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium statystyczne, Warszawa 1930; K. Zieliński, Żydzi Lubelszczyzny 1911–1918, Lublin 1999; Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, red. M. Jaroszewicz, W. Stępiński, Warszawa 2007; R. Mahler, Żydzi w dawnej Polsce w świetle liczb, „Przeszłość Demograficzna Polski” 1,1967, s. 131–180; tenże, Żydzi w dawnej Polsce w świetle cyfr. Struktura demograficzna i socjalno-ekonomiczna Żydów w Koronie w XVIII wieku, Warszawa 1958; M. Bałaban, Z historii Żydów w Polsce. Szkice i studia, Warszawa 1920; P. Wróbel, Z dziejów Żydów na ziemiach polskich w latach 1880–1914, Warszawa 1991; Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 2: Materiały z konferencji Kraków 21–23 XI 1995, red. K. Pilarczyk, Kraków 1997; Z.H. Nowak, Dzieje toruńskich Żydów w pierwszej połowie XIX wieku, „Rocznik Toruński” 18, 1988, s. 111–122; L. Ziątkowski, Rozwój liczebny lud3 Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku 111 w których podejmowana była klasyczna analiza demograficzna ludności żydowskiej i rodziny żydowskiej7. Dzieje się tak zapewne dlatego, że w przypadku Żydów utrudniona jest kwerenda źródłowa, która posłużyć może badaniom ludnościowym8. W Europie nowożytnej rabini czasami prowadzili księgi czy też inaczej notatki duchowne lub kahalne, ale nie było to obowiązkowe i zależało od zamiłowania do porządku osób urzędujących w gminach żydowskich. Księgi metrykalne dla ludności żydowskiej wprowadziły dopiero rządy państw zaborczych. Dla wielu miast jednak one również się nie zachowały. Czasem, jak np. w Toruniu od 1847 roku Żydzi spisywani byli w księgach sądowych. Szukać ich można również w aktach Urzędu Stanu Cywilnego, które stanowią bardzo cenne źródło do badań demograficznych, jednak najwcześniej od 1874 roku9. W artykule tym przedstawione zostaną wyniki badań demograficznych nad ludnością żydowską, zamieszkałą na terenie ziem polskich. Przeprowadzając analizy demograficzne oczywiście należy pamiętać, iż przynależność do określonej religii zawsze wpływała na życie człowieka i jego zwyczaje, dlatego na początek należy wspomnieć kilka słów o zasadach ważnych dla wyznawców juności żydowskiej we Wrocławiu w latach 1742–1914, „Sobótka” 46, 1991, nr 2, s. 169–189; Z dziejów ludności żydowskiej na Śląsku, Wrocław 1991, red. K. Matwijowski, Acta Universitatis Wratislavienis, nr 1182, Historia 84, s. 5–31; Z przeszłości Żydów polskich. Polityka – gospodarka – kultura – społeczeństwo, red. J. Wijaczka i G. Miernik, Kraków 2005. 7 Dla okresu międzywojennego: G. Zalewska, Ludność żydowska w Warszawie w okresie międzywojennym, Warszawa 1996; W. Wierzbieniec, Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym. Zagadnienie demograficzne i społeczne, Rzeszów 2003; D. Szudra, Obraz demograficzny ludności żydowskiej na Pomorzu Zachodnim w latach 1871–1939, w: Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, red. M. Jaroszewicz, W. Stępiński, Warszawa 2007, s. 315–353. 8 Na temat bazy źródłowej do badań demograficznych Żydów: J. Gawrysiakowa, Grupy wyznaniowe ludności w lubelskim w XIX wieku w świetle rejestracji ruchu naturalnego, Lublin 1992; taż, Rejestracja ruchu naturalnego ludności żydowskiej w Lubelskiem w XIX wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski” 16, 1985, s. 75–107; S. Kowalska-Glikmann, Ludność żydowska Warszawy w połowie XIX wieku w świetle akt stanu cywilnego, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1981, nr 2, s. 27–49; A. Leszczyński, Rejestracja ruchu naturalnego ludności żydowskiej miasta Choroszczy w latach 1882–1914, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1972, nr 2, s. 72–87; I. Bornstein, Z zagadnień statystyki ruchu naturalnego ludności żydowskiej w Polsce, „Sprawy Narodowościowe” 10, 1836, z. 1–2, s. 41; S. Szulc, Wartość materiałów statystycznych dotyczących stanu ludności byłego Królestwa Polskiego, Warszawa 1920; P. Gut, Przepisy o rejestracji ruchu naturalnego ludności żydowskiej w Prusach w latach 1847–1874, w: Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, red. M. Jaroszewicz, W. Stępiński, Warszawa 2007, s. 305–313. 9 Szerzej na temat źródeł do demograficznego badania ludności żydowskiej: C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej Przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s. 97–98. 112 Agnieszka Zielińska daizmu, które mogły rzutować na ich rodność, małżeńskość, jak również umieralność. W judaizmie prawo Talmudu nakazywało wstrzemięźliwość w jedzeniu, piciu oraz uciechach cielesnych. Żydzi dbali o higienę ciała. Talmud zakazywał osiedlania się w miejscach, w których nie było łaźni, czy też był utrudniony dostęp do lekarzy i opieki medycznej. Szczególnie dbano o higienę dzieci, długo karmiono je piersią i zdrowo odżywiano. Religia miała bardzo istotny wpływ na stosunek do wody i mycia się. Religijny obowiązek rytualnej mykwy przyczynił się do szerszego upowszechnienia kąpieli wśród Żydów. Obowiązywały ich też określone reguły odżywiania, które poprzez izolowanie tej społeczności od reszty mieszkańców miasta, mogły hamować rozwój różnorodnych chorób. Z powodu możliwości spożywania mięsa koszernego – tylko niektórych gatunków ssaków, ryb oraz ptaków, jak również konieczności rytualnego uboju zwierząt – społeczności żydowskie zatrudniały własnych rzeźników rytualnych – szochetów. Obowiązkiem szocheta było badanie zabitego zwierzęcia pod kątem oznak ewentualnej choroby, która mogłaby uczynić je trefnym, a więc niejadalnym dla Żydów. Mieli też oni własnych piekarzy, ze względu na przymus używania do wypieku niektórych gatunków pieczywa tłuszczu sporządzanego rytualnie10. W judaizmie małżeństwo uznane było za podstawową i najmniejszą komórkę społeczną. Prawo żydowskie sankcjonowało ten stan jako naturalny i jak najbardziej pożądany, czego wyrazem było przyznanie w gminach żydowskich pełni praw obywatelskich żonatym mężczyznom. Znikoma była natomiast rola osób bezżennych. Staropanieństwo i starokawalerstwo było grzechem. Tradycja religijna zalecała ożenek w młodym wieku: 14 lat uznawano za odpowiedni wiek dla dziewcząt, 18–20 lat zaś dla mężczyzn. Wśród ludności żydowskiej funkcjonowała tradycja kestu, która polegała na tym, że rodzice żony lub męża przez określony czas żywili i dawali dach nad głową nowożeńcom i ich potomstwu. W ten sposób zmierzano do ułatwienia młodej parze materialnej egzystencji i rozrodczości oraz tworzenia jej ekonomicznych podstaw dla dalszego życia, choć np. badanie ludności żydowskiej na terenie dawnego województwa krakowskiego, ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego w 1791 roku dowiodło, że zmniejszała się liczba małżeństw na „ojcowskim stole”, głównie przez pogarszającą się w drugiej połowie XVIII wieku sytuację ekonomiczną Żydów11. O zawarciu małżeństwa decydowali głównie rodzice i było ono transakcją. Cechą charakterystyczną związku żydowskiego była zasada, że mimo Dokładnie o zasadach odżywiania się wśród ludności żydowskiej: A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie…, s. 200–206. 11 J. Goldberg, Żydzi w społeczeństwie, gospodarce i kulturze Rzeczypospolitej szlacheckiej, Kraków 2012, s. 172–178. 10 Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku 113 jego religijnego charakteru, mogło być ono rozwiązane. Kobiety miały duży udział w wychowaniu religijnym dzieci, jak również we współtworzeniu firmy kierowanej przez męża12. Już w okresie przedrozbiorowym bardzo pochlebnie o małżeństwach żydowskich wyrażał się ks. Stanisław Staszic w dziele Ród ludzki: „są tam pewne stosunki ściśle związane z spokojnością, z szczęściem rodziny, z celem małżeństw i z dobrem obyczajów w narodzie… Nie ma u nich takiej rozpusty, rozwiązłości, nie ma tak upowszechnionych cudzołóstwa, porubstwa. Różnią się od wszystkich narodów europejskich, wpośród których żyją, przez swą wstrzemięźliwość, skromność, w małżeństwach wierność, dzieci ku rodzicom, rodziców ku dzieciom najsilniejsza miłość […] Żydzi przewyższają nas w ustanowieniach władzy ojców, mężów i urządzeniach małżeństw”13. Mówiąc o związkach żydowskich, należy wspomnieć o tym, że nie wszystkie musiały być odnotowywane przez fakt zawierania małżeństw rytualnych14. Istniał bowiem wymóg, aby małżeństwa były zawierane przed upoważnionym do tego przez państwo rabinem i tylko takie były ważne wobec prawa. Łączyło się to z wniesieniem określonych opłat, dlatego też niektóre mariaże mogły być zawierane tylko rytualnie i w świetle prawa były nieważne. Dopiero przepisy prawne z przełomu XIX i XX w. spowodowały konieczność rejestracji istniejących dotąd rytualnych związków, co wpłynęło na liczbę zawieranych małżeństw w latach 1894–1903. Wiek nowożeńców wynosił czasem ponad 40 lat. Zapis ślubu mógł dotyczyć jego rejestracji, a nie daty zawarcia związku15. Należy jednak pamiętać o tym, że problem małżeństw rytualnych był zapewne bardziej żywy w tym okresie na terenie Królestwa Polskiego i ziem zaboru rosyjskiego oraz austriackiego, gdzie zamieszkiwała spora liczba ubogich Żydów. Na terenie zaboru pruskiego należeli oni do klasy średniej, byli też przedstawicielami inteligencji i wolnych zawodów, część należała do bardzo zamożnej grupy ludności miasta. W takich przypadkach choćby kwestie dziedziczenia były bardzo istotne i trudno tu znaleźć uzasadnienie omijania ślubu ważnego w świetle prawa. Poza tym pamiętać też trzeba o zdecydowanie lepiej rozwiniętej i znacznie dokład C. Kuklo, dz. cyt., s. 270–271; A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2000, s. 111–112; zob. też: A. Michałowska, Rodzina żydowska w Radoszkowicach w końcu XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 110, 2003, nr 1, s. 59–74. 13 Cyt. za: J. Goldberg, dz. cyt., s. 144–145: S. Staszic, Ród ludzki, wyd. Z. Daszkowski, B. Suchodolski, t. 3, Warszawa 1959, s. 288–289. 14 Por. M. Śliż, Rytualne małżeństwa Żydów w Galicji w drugiej połowie XIX wieku, „Studia Judaica” 4, 2001, nr 1–2 (7–8), s. 97–110. 15 W. Tyburowski, Ruch naturalny ludności żydowskiej okręgu metrykalnego Brzostek w latach 1894–1939, w: J. Michalewicz, Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji doby autonomicznej, Kraków 1995, s. 203. 12 114 Agnieszka Zielińska niejszej niż w przypadku zaboru rosyjskiego administracji państwowej, której raczej nie umknęłaby duża liczba małżeństw rytualnych. Należy też wspomnieć o zasadzie lewiratu wśród Żydów – była ona praktykowana w XIX w. i polegała na poślubieniu wdowy po zmarłym bracie (jeśli mężczyzna pozostawał w stanie bezżennym i dodatkowo był starszy od zmarłego brata). Zapewne miała ona wpływ na stan cywilny współmałżonków. Określenie wieku zawierania ślubu jest jednym z istotniejszych wskaźników, które opisują mentalność człowieka, podejście do dojrzałości społecznej i ekonomicznej, długość okresu „młodości” w danej populacji. Religijna tradycja żydowska zalecała ożenek w bardzo młodym wieku, choć w toruńskiej populacji Żydów obyczaj ten nie został zaobserwowany. Średni wiek kawalerów w całym badanym okresie 1847–1914 wynosił 26,5 roku, w poszczególnych zaś przedziałach czasowych wahał się od 26 do 27,1 lat. Panny wychodziły za mąż średnio w wieku 22,5 roku, w poszczególnych badanych okresach zaś od 21,6 do 23,2 lat. Wiek nowożeńców był nieco niższy niż u katolików czy ewangelików w tym okresie, lecz nie były to duże różnice. Trzeba jednak pamiętać, iż ludność żydowska mieszkająca w Toruniu w tym okresie była silnie zasymilowana kulturowo, szczególnie z Niemcami, co mogło wpłynąć na stopniowe zmiany w podejściu do tradycji, w tym też do wieku zawarcia małżeństwa16. We Wrocławiu, wbrew stereotypom, małżeństwo wśród wyznawców judaizmu zawierano stosunkowo późno. Wiek panny młodej wynosił 25–27 lat, pana młodego 30 lat17. Badanie odsetka Żydów pozostających w związkach małżeńskich przed 20 rokiem życia w piętnastu małych miastach i 212 wsiach dawnego województwa krakowskiego, ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego oraz w Kazimierzu w 1791 roku doprowadziło do wniosku, że aż około 70% mężczyzn nie zawierało małżeństw przed ukończeniem 20 lat. W przypadku kobiet było inaczej, odsetek ten stanowił od około 20 do 50%. Żydzi już w XVIII w. skłaniali się najpierw do odbycia nauki zawodu i uzyskania podstaw samodzielnego bytu materialnego, a potem dopiero do zakładania rodziny. Taki stan rzeczy tylko w niewielkim stopniu spowodowany był przez innowacje obyczajowe i infiltrację nowych poglądów do społeczeństwa żydowskiego. Najważniejszą przyczyną była trudna sytuacja gospodarcza Żydów polskich, która opóźniała wstępowanie w związki małżeńskie ich dzieci18. W Suwałkach średni wiek zamążpójścia dla panny wyA. Zielińska, Przemiany struktur demograficznych w Toruniu w XIX i na początku XX wieku, Toruń 2012, s. 82–83. 17 L. Ziątkowski, Rodzina żydowska we Wrocławiu w XIX wieku, w: Z historii ludności żydowskiej w Polsce i na Śląsku, red. K. Matwijowski, Wrocław 1994, s. 113. 18 J. Goldberg, dz. cyt., s. 163–166, 172. 16 Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku 115 nosił 20 lat, a dla kawalera 22 lata19. W Ostrołęce przeciętny wiek panny młodej wynosił 19,7 lat, a kawalera 22,8 lat20. W okręgu metrykalnym Brzostek również wiek kobiet żydowskich wcale nie był taki niski: około 33,2% miało 25–29 lat w momencie ślubu. Nie zarejestrowano ani jednego przypadku, aby nowożeniec miał poniżej 20 lat w chwili zawarcia związku małżeńskiego21. W okręgu bożniczym w Tomaszowie na Zamojszczyźnie w latach 1863–1867 średni wiek zawierania małżeństw wśród Żydów wahał się dla mężczyzn od 21,4 do 27,8, zaś dla kobiet od 18,5 do 21,8 lat. Oprócz tego badania wykazały, iż katolicy i grekokatolicy mieszkający na tym terenie zawierali związki małżeńskie w wieku późniejszym niż Żydzi22. Również Mariola Siennicka przeprowadziła badanie wieku zawierania małżeństwa wśród burżuazji warszawskiej w latach 1850–1914, lecz należy tu zaznaczyć, iż nie wydzieliła ona małżeństw żydowskich, choć wiemy, że było ich wiele wśród ponad trzystu rodzin. Autorka zauważyła, iż mężczyźni byli zawsze starsi od swoich żon i najczęściej wstępowali w związki małżeńskie w wieku 25–34 lat, zaś kobiety wychodziły za mąż w wieku 20–24 lat. Wiek nupturientów podwyższał się w ciągu badanego okresu czasowego 1850–191423. Warto też wspomnieć, iż także w okresie międzywojennym mediana wieku ogółu nowożeńców w Polsce wynosiła w latach 1931–1933 – 26,3 lata, natomiast wśród Żydów 28,6 lat, w tym dla ogółu kobiet w Polsce 23,4 lata, zaś tylko dla kohorty kobiet żydowskich aż 27,2 lat24. Analizując średni wiek zawierania małżeństwa wśród ludności żydowskiej należy pamiętać, iż tradycja szybkiego ożenku ewoluowała na przestrzeni XIX i początku XX w. Zmiana ta prowadziła w konsekwencji do zawarcia związku małżeńskiego w momencie, gdy narzeczeni nie byli może jeszcze do końca samodzielni finansowo, ale byli już niezależni gospodarczo25. W badaniu demograficznym rodziny żydowskiej historycy przeprowadzają również analizy różnicy wieku między współmałżonkami w przypadku ślubów obustronnie pierwszych, jak i powtórnych. W Toruniu w przypadku ślubów A. Markowski, Między Wschodem a Zachodem. Rodzina i gospodarstwo domowe Żydów suwalskich w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2008, s. 127–129. 20 J. Mirończuk, Żydzi w okręgu bóżniczym w Ostrołęce w świetle Księgi ślubów z lat 1830– 1843, „Kwartalnik Historii Żydów” 2008, nr 1, s. 68. 21 W. Tyburowski, dz. cyt., s. 204. 22 J. Janicka, Żydzi Zamojszczyzny 1864–1915, Lublin 2007, s. 43–44, tab. 21. 23 M. Siennicka, Rodzina burżuazji warszawskiej i jej obyczaj, Warszawa 1998, s. 42, tab. 3. 24 S. Fogelson, Struktura demograficzna ludności żydowskiej w Polsce, „Sprawy Narodowościowe” 1938, nr 6, s. 577–583; J. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym: studium statystyczne, Wrocław 1963, s. 159–161. 25 Zagadnienie utrzymywania bardzo młodych małżeństw porusza N. Kameraz-Kos, dz. cyt. 19 116 Agnieszka Zielińska pierwszych w okresie 1847–1914 kawaler najczęściej był starszy od panny o 5–9 lat. Drugą wyraźną grupę tworzą związki, w których mężczyzna był starszy o 1–4 lata. Ciekawe, że na przestrzeni obserwowanego czasu można zaobserwować wzrost liczby ślubów kobiet z mężczyznami starszymi o 5–9 lat, przy spadku związków z kawalerami starszymi o 1–4 lata. Sporadycznie mężczyzna był starszy od kobiety o 10 lat. Zdecydowanie rzadziej niż w przypadku chrześcijan zdarzała się sytuacja, w której kawaler był młodszy od panny (tylko 10,2% ogółu). W takich przypadkach różnica wieku była nieduża, zazwyczaj 1–4 lata. Nieco inaczej przedstawiała się sytuacja przy zawieraniu małżeństw powtórnych, gdyż tutaj zdarzały się duże różnice wieku między współmałżonkami, zarówno w jedną, jak i w drugą stronę26. W Suwałkach preferowano dobory partnerów w podobnym przedziale wiekowym. Mężczyźni byli starsi od kobiet przeciętnie o 2,9 lat w okresie 1827–1834. Różnica ta urosła w 1842 roku do 4,9 lat, a w 1858 roku zmalała do 4,2 lata. W przypadku, gdy kobieta była starsza od swojego małżonka rozbieżność kształtowała się następująco: w latach 1827–1834 wynosiła 2,8, w 1842 roku zmalała do roku, a w 1858 roku wzrosła do 4 lat27. W okręgu metrykalnym Brzostek w Galicji na przełomie XIX i XX w. średnia różnica wieku między małżonkami wśród ludności żydowskiej wynosiła zaledwie 0,6 roku, zazwyczaj mężczyzna był starszy od kobiety28. Badanie ludności żydowskiej województwa krakowskiego, ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego w 1791 r. dowodzi, że najczęściej mąż był starszy od żony o 1–5, bądź 6–10 lat. Żona starsza od męża zdarzała się w około 10% przypadków, w tym różnica wieku była mała: 1–5 lat29. Analiza sezonowości miesięcznej ślubów dla populacji żydowskiej w Toruniu skłania do wniosku, że sporo związków zawierano w styczniu i lutym, szczególnie dużo w marcu, sierpniu, a następnie w listopadzie. W niektórych dziesięcioleciach liczba ślubów rosła również w październiku i grudniu30. W związku z tym, że sezonowość zawierania małżeństw jest uwarunkowana kulturowo i społecznie, należy kilka słów poświęcić na omówienie elementów mentalności ludności judaistycznej, wypływających z ich kalendarza religijnego. Duża liczba zawartych małżeństw w marcu miała zapewne związek z obchodzonym przez ludność żydowską w tym czasie (w miesiącu Nisan) świętem Pesach, które rozpoczyna cykl świąt pielgrzymich szalom regalim. Małżeństwo żydowskie, traktowane jako „pielgrzymka do zbawienia” miało okazję do ukonstytuowania się przed 28 29 30 26 27 A. Zielińska, dz. cyt., s. 89–90. A. Markowski, dz. cyt., s. 128–129. W. Tyburowski, dz. cyt., s. 205. J. Goldberg, dz. cyt., s. 167. A. Zielińska, dz. cyt, s. 92–94. Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku 117 tym świętem. Nie zalecano w kolei, co widać w badaniach toruńskich, wstępowania w związek małżeński pomiędzy Pesach a Świętem Tygodni (marzec– czerwiec). Na przełomie września i października, a od lat czterdziestych XIX wieku w październiku (miesiąc Tirszri) wyznawcy judaizmu obchodzili z kolei święto Nowego Roku – Rosz ha-Szana, co mogło powodować, że młodzi ludzie chcieli wejść w nowy rok już jako małżeństwo. Zwyżka związków zawieranych w listopadzie i niekiedy w grudniu mogła wynikać z urządzania uroczystości w okolicach święta Chanuka w miesiącu Kislew (przełom listopada i grudnia). Święto to było związane z powstaniem Machabeuszów i przywróceniem kultu świątynnego w Jerozolimie. Chanuka oznacza poświęcenie, inaugurację31. Oczywiście na sezonowość wpływ mogły mieć w pewnym stopniu również warunki pogodowe, a w odniesieniu do populacji toruńskiej jest to jedyne wytłumaczenie wzrostu liczby ślubów w sierpniu. W tym okresie nie było bowiem żadnego święta żydowskiego, z wyjątkiem smutnego Tisza be-Aw, upamiętniającego rocznicę zburzenia Pierwszej i Drugiej Świątyni Jerozolimskiej. Przypadało ono w lipcu lub w pierwszej połowie sierpnia, a zgodnie z religią żydowską w okresie je poprzedzającym (trzy tygodnie pokuty) nie powinno się organizować wesel. W okresie miesiąca Elul (sierpień/wrzesień) następowało zaś przygotowanie do Nowego Roku. Warunki pogodowe mogły tu odgrywać istotną rolę, należy bowiem pamiętać, że chupa (baldachim, pod którym zawierany był ślub) była stawiana pod gołym niebem, na dziedzińcu synagogi lub prywatnej posesji. W przypadku wyznawców judaizmu, zawierających związek małżeński w gminie toruńskiej trudno było dopatrywać się natomiast zależności terminu ślubu od zajęć gospodarskich, gdyż jak zostanie wykazane w analizie bariery społeczno-zawodowej współmałżonków, sporadycznie byli oni związani z rolnictwem. W okręgu metrykalnym w Sokołowie Żydzi zachowali tradycyjny okres zawierania związków małżeńskich, których szczyt przypadał na grudzień–styczeń. W okresie luty–maj i w listopadzie odnotowywano spadek liczby ślubów, a kolejny wzrost notowano w miesiącach czerwiec–lipiec32. W okręgu metrykalnym Brzostek najwięcej małżeństw zawierano w styczniu, lipcu i październiku, najmniej we wrześniu i listopadzie. Brak jesiennej koncentracji ślubów u wyznawców judaizmu wskazywał na jej nierolnicze zatrudnienie33. Informacje na temat świąt żydowskich zaczerpnięte z: N. Kameraz-Kos, dz. cyt., s. 55–56, 80–81, 110–111. 32 G. Zamoyski, Ruch naturalny w żydowskim okręgu metrykalnym w Sokołowie w latach 1877–1939, w: Studia i materiały z dziejów Polski południowo-wschodniej, t. 1, red. Z. Budzyński, Rzeszów 2003, s. 249. 33 W. Tyburowski, dz. cyt., s. 106. 31 118 Agnieszka Zielińska Małżeństwa mieszane wyznaniowo na terenie ziem polskich w XIX w. nie były niczym nowym. Struktura religijna mieszkańców naszego państwa została pierwotnie ukształtowana w późnym średniowieczu, jednak poważne zmiany terytorialne z XVI i XVII w. jeszcze bardziej zróżnicowały dotychczasową mozaikę wyznaniową Rzeczypospolitej. Do dalszych zmian konfesyjnych przyczyniły się coraz silniejsze wpływy naszych sąsiadów i nasze położenie geopolityczne. W konsekwencji obraz ten przypieczętowały rozbiory. Obok katolików na terenie ziem polskich zamieszkiwali między innymi luteranie, kalwiniści, prawosławni, wyznawcy judaizmu. Przepisy soboru trydenckiego zabraniały małżeństw katolików z niekatolikami, ale nowa rzeczywistość zmuszała duchownych do pójścia na ustępstwa w tej kwestii34. Prawda była jednak taka, iż w przypadku ludności żydowskiej sporadyczne były przypadki małżeństw mieszanych wyznaniowo, co w najlepszy chyba sposób świadczyło o jej hermetyczności jako grupy religijnej i narodowościowej, choć oczywiście zawsze można podejrzewać, że istniała grupa judaistów, która przechodziła na religię chrześcijańską przed zawarciem ślubu i w ten sposób umykała badaniom: „Konwersja ludności żydowskiej w drugiej połowie XIX wieku nie należała do rzadkości. Motywy były różne, czasem odgrywały rolę względy ekonomiczne, innym powodem mogła być miłość do chrześcijanina lub chrześcijanki. Skrzydlaty amor, jak pisał T. Jeske-Choiński, przekonywał skuteczniej od najwymowniejszego argumentu”35. Małżeństwa mieszane we Wrocławiu miały jednak marginalny charakter, choć w latach 1876–1913 widać było tendencję wzrostową. Żydzi prawie równie często wybierali na współmałżonka luteranina, co katolika. Związki te częściej były bezdzietne, ponieważ istniało poczucie mniejszej akceptacji takiego mariażu, obawiano się problemów z wyborem religii w jakiej wychowa się potomstwo, a decydowały się na nie elity intelektualne, stąd ich większa areligijność i mniejsza motywacja prokreacyjna 36. W Toruniu na 473 odnotowane śluby tylko 7 było zawartych między przedstawicielem religii żydowskiej O dokładnych przepisach dotyczących małżeństw mieszanych w epoce nowożytnej zob. C. Kuklo, dz. cyt., s. 295–297; a w XIX wieku na terenie zaboru pruskiego: K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992, s. 126–131; tenże, Rozważania o tożsamości Żydów w Poznańskiem w XIX wieku i ich stosunkach z polskimi i niemieckimi sąsiadami, w: Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, red. M. Jaroszewicz, W. Stępiński, Warszawa 2007, s. 87–97. 35 K. Lewalski, Przyczynek do problemu konwersji Żydów w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku w świetle materiałów archiwalnych, w: Między Odrą a Dnieprem. Wyznania i narody, red. T. Stegner, Gdańsk 1997, s. 65; zob. też: T. Jeske-Choiński, Neofici Polscy. Materiały historyczne, Warszawa 1904. 36 Por. L. Ziątkowski, Rodzina żydowska…, s. 116, 118–120. 34 Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku 119 a wyznawcą luteranizmu (1,5% ogółu)37. Na 7 ślubów mieszanych wyznaniowo przypadały 3 zawarte między ewangelikiem i Żydówką oraz 4 zawarte między Żydem a ewangeliczką. Nie odnotowano żadnego ślubu z wyznawcą katolicyzmu czy też innej religii, co było wyrazem preferencji toruńskich Żydów w kierunku asymilacji z kulturą niemiecką. Wszystkie te śluby były efektem konwersji ludności żydowskiej38. W judaizmie taka konwersja też była możliwa, jednak szczególnie ortodoksi, nie negując tej możliwości, podchodzili do niej z dużą nieufnością, wątpiąc w prawdziwość intencji osób pragnących przyjąć judaizm39. W Toruniu małżeństwa niejednorodne społecznie były wśród Żydów dość rzadkie, a to głównie dlatego, że ich struktura społeczno-zawodowa w tym mieście była mało zróżnicowana. Większość wyznawców judaizmu zajmowała się handlem. Bariera społeczno-zawodowa przy zawieraniu aranżowanych związków małżeńskich u Żydów była bardzo silna, lecz wynikało to przede wszystkim z monozawodowości tej grupy, jak również z silnych ograniczeń wyznaniowych, co powodowało, że ludność żydowska miała stosunkowo małe pole wyboru współmałżonka40. Również badania tej społeczności w Suwałkach wskazują, iż gdy jedynie rodzice decydowali o mariażu, wyraźnie dochodziło do doborów narzeczonych z takiej samej lub pokrewnej branży, bądź dziedziny dającej podobny status materialny41. Badanie endogamiczności i egzogamiczności terytorialnej małżeństw wśród Żydów w Toruniu wykazało, że odsetek nowożeńców, z których każde zamieszkiwało na terenie gminy toruńskiej wynosił od 2,8 do 36,8% ogółu zawartych ślubów w wyraźnym trendzie wzrostowym. Ta tendencja wzrostu wynikała zapewne z faktu, iż na terenie toruńskiej gminy zamieszkiwało coraz więcej wyznawców judaizmu i możliwości znalezienia współmałżonka na miejscu były coraz większe. Od 79,8 do 63,2% stanowiły małżeństwa, w których jeden ze współmałżonków pochodził spoza terenu gminy. Wynikało to zapewne z szerokich kontaktów towarzyskich i zawodowych toruńskich Żydów, czy też z działania swatów (szadchanów), którzy mogli brać udział w aranżowaniu małżeństw żydowskich. Duże znaczenie miał tu też obyczaj posyłania córek przez bogatych kupców do innych miast, w tym również niemieckich, w celu tzw. „obycia się”. Uznać też można, że małżeństwa toruńskich wyznawców ju Por. K. Lewalski, Szkic do dziejów misji chrześcijańskich wśród Żydów na ziemiach polskich w XVIII–XX wieku, „Studia Historyczne” 36, 1993, s. 192–201. 38 A. Zielińska, dz. cyt., s. 99–100. 39 Zob. K. Makowski, Rozważania o tożsamości Żydów…, s. 87–97. 40 A. Zielińska, dz. cyt., s. 107–108. 41 A. Markowski, dz. cyt., s. 137. 37 120 Agnieszka Zielińska daizmu były w dużej części matrylokalne. Na 452 zawarte związki, dla których znamy miejsce pochodzenia narzeczonej, 80 kobiet (17,7% ogółu) pochodziło spoza gminy toruńskiej42. Społeczność żydowska Suwałk również z biegiem czasu stawała się coraz bardziej zamknięta i ograniczała zabiegi matrymonialne do najbliższego terenu43. Z zagadnień demograficznych dotyczących urodzeń szczególnie ciekawy w odniesieniu do ludności żydowskiej jest problem dzieci nieślubnych. Na początek należy wspomnieć, iż analiza urodzeń pozamałżeńskich dla XIX i początku XX w. może być pewną miarą obyczajowości i moralności danej populacji, ale też sprawdzianem dokładności ich rejestracji. Przy określaniu liczby nieślubnych dzieci zostały wzięte pod uwagę wszystkie urodzenia, dla których nie podano danych ojca dziecka, a które odnosiły się tak do narodzin panieńskich, jak i wdowich, nie będących urodzeniami pogrobowców. Odsetek dzieci pozamałżeńskich wśród ludności żydowskiej w Toruniu w latach 1871–1914 był niski w stosunku do takiego odsetka u chrześcijan. W pierwszym badanym dziesięcioleciu na 371 urodzeń nie odnotowano żadnego nieślubnego, w kolejnych okresach czasowych ich odsetek wynosił nie więcej niż 2,5% ogółu44. W interpretacji takich wyników badań należy być bardzo ostrożnym. Sytuacja ta, z gruntu inna niż w parafiach chrześcijańskich, mogła wynikać z o wiele bardziej rygorystycznego podejścia wyznawców judaizmu do zakazu stosunków przedmałżeńskich. W celu zapobiegania stosunkom seksualnym, czy to uważanym za poważne wykroczenie, jak cudzołóstwo i kazirodztwo, czy też traktowanym łagodniej, ale również zabronionym – przedmałżeńskim, Halacha (prawo żydowskie) znacznie ograniczało kontakty towarzyskie między przedstawicielami obojga płci. Mężczyznom zalecano trzymać się z dala od kobiet w wielu sferach życia codziennego, a życie seksualne miało być zarezerwowane tylko dla par małżeńskich45. Omawiając urodzenia nieślubne należy jednak pamiętać także o pewnej zawiłości tego problemu, ze względu na możliwe występowanie małżeństw rytualnych. Niektórzy badacze ze względu na ten fakt nie podejmują się obliczania wskaźnika urodzeń nieślubnych dla ludności żydowskiej. Tak na przykład postanowił K. Wnęk, prowadzący badania demograficzne nad ludnością Lwowa46. W Sokołowie również wystąpił bardzo wysoki odsetek A. Zielińska, dz. cyt., s. 116–118. A. Markowski, dz. cyt., s. 134. 44 A. Zielińska, dz. cyt., s. 140–142. 45 A. Unterman, dz. cyt., s. 146–148. 46 K. Wnęk, Urodzenia we Lwowie w latach 1857–1938, w: Celem nauki jest człowiek… Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane H. Madurowicz-Urbańskiej, red. P. Franaszek, Kraków 2000, s. 342. 42 43 Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku 121 urodzeń nieślubnych, wynikający najprawdopodobniej z zawierania małżeństw rytualnych – w latach 70. XIX w. nawet 90%. Wskutek wprowadzenia obowiązku legalizacji małżeństw ich udział stopniowo spadał47. Podobna sytuacja była w okręgu metrykalnym Brzostek, gdzie autor odnotował wysoki odsetek urodzeń nieślubnych jako efekt ślubów rytualnych (nawet do 48%). Tutaj również z biegiem czasu liczba takich zapisów zmalała do 15%48. W XIX w. w Suwałkach odnotowuje się, podobnie jak w Toruniu, bardzo niewielką liczbę narodzin pozamałżeńskich. Autor uzasadnia to niedbalstwem urzędników, którzy od ojca i świadków przychodzących do USC nie żądali pokazania wypisu aktu małżeństwa; potwierdzenie zaś tożsamości i pochodzenia dziecka z małżeństwa było dla urzędnika dostatecznie wiarygodnym dowodem, by zapisać je do ksiąg jako pochodzące z legalnego związku49. Sezonowość urodzeń wśród ludności żydowskiej miała zapewne częściowo związek ze znanymi w demografii uwarunkowaniami biologicznymi, występującymi powszechnie, niezależnie od cech indywidualnych populacji, ale także w przypadku dzieci pierwszych z terminem zawierania ślubów, a więc kalendarzem kościelnym. Badanie dla Torunia wykazało podwyższenie liczby narodzin dzieci w miesiącach wiosennych, w tym głównie w lutym i marcu, a następnie w sierpniu, wrześniu i październiku50. W latach 1871–1890 wysokie liczby urodzeń wystąpiły też w maju i grudniu. Szczyt wiosenny i jesienny charakterystyczny był również dla populacji chrześcijańskich. Eskalacja zjawiska w grudniu mogła być częściowo wynikiem urodzeń dzieci pierwszych z małżeństw zawartych w marcu, w związku ze świętem Pesach. Wzrost narodzin w maju mógł być spowodowany częściowo zawieraniem związków małżeńskich w sierpniu, a tych z sierpnia zapewne wynikał z zawierania ślubów w listopadzie w okolicach święta Chanuka. Trzeba jednak pamiętać, że nie mówimy tutaj tylko i wyłącznie o sezonowości urodzeń pierwszych. Na całe zjawisko wpływ mogły mieć też inne czynniki, takie jak okresy postów i żałoby w kalendarzu kościelnym, np. „dni żałoby” – siedem tygodni żałoby zakończone świętami Szawuot w miesiącu Siwan (maj–czerwiec); 9 dni postu i pokuty w miesiącu Aw (lipiec–sierpień), po których następuje wspomniane już przy sezonowości małżeństw święto Tisza be-Aw, oraz trzy tygodnie postu w miesiącu Elul (sierpień–wrzesień). W związku z tym, że wśród ludności żydowskiej zakorzeniona była troska o spełnianie rytualnych zakazów, wszelkie ograniczenia religijne G. Zamoyski, dz. cyt., s. 247. W. Tyburowski, dz. cyt., s. 200. 49 A. Markowski, dz. cyt., s. 140. 50 A. Zielińska, dz. cyt., s. 144–145. 47 48 122 Agnieszka Zielińska zapewne w pewnym stopniu wpływały na ograniczenie lub całkowite zaprzestanie aktywności seksualnej wśród tej społeczności w określonych tygodniach roku. W Sokołowie maksimum urodzeń wystąpiło w grudniu, styczniu, marcu i kwietniu, co wynikało z zawierania związków małżeńskich zgodnie z kalendarzem żydowskim, a także z większej możliwości przeżycia dzieci w miesiącach wiosennych i letnich51. W Brzostku najwięcej dzieci przychodziło na świat w grudniu, styczniu, kwietniu i maju52, zaś w Suwałkach eskalacja poczęć w rodzinach żydowskich następowała w marcu, lipcu, wrześniu i grudniu53. Uzupełnieniem badania demograficznego może być analiza imion nadawanych dzieciom. W społeczności żydowskiej oznaczało to „obdarzenie” młodego człowieka osobowością. W przypadku dziecka płci męskiej imię nadawano i upubliczniano podczas obrzędu obrzezania – ósmego dnia po narodzinach, a w przypadku urodzenia dziewczynki ojciec ogłaszał je w synagodze w pierwszy szabat po jej narodzinach54. W Toruniu na przestrzeni badanego okresu (1871–1914) w przypadku obu płci dziecku najczęściej nadawano jedno imię, a przynajmniej tylko jedno było wpisane do księgi sądowej, bądź USC. Rzadkie nadawanie większej ich ilości łączyło się zapewne z dwuaspektowością imienia żydowskiego. Dwa aspekty dotyczyły sfery sacrum i profanum, w których funkcjonowało imię święte (szem-ha-kodesz) i imię świeckie (kinui). To święte było pochodzenia biblijnego hebrajskiego lub postbiblijnego, głównie semickiego. Imię świeckie zaś mogło pochodzić z innych języków, a jego wybór zależał od czasowych mód i zewnętrznych tendencji. Imię święte niezbędne było szczególnie mężczyznom, gdyż było istotnym elementem żydowskiej tożsamości, wiązało się wieloma rytuałami religijnymi, np. podczas obrzezania, przy bar micwie, w ketubie (kontrakcie małżeńskim), w modlitwach za chorych i zmarłych, na epitafium na nagrobku. Poza tym wierzono, że w przyszłym świecie wyznawca judaizmu zostanie wezwany do zmartwychwstania imieniem hebrajskim, a jego zapomnienie lub w ogóle brak spowoduje poważne problemy w życiu pozagrobowym55. Można więc sądzić, że imię święte po prostu nie pojawiało się w księgach Urzędu Stanu Cywilnego. Potwierdzają to zapisy nazw hebrajskich, nadawanych tuż po urodzeniu, oraz świeckich w Merkbüchlein56. 53 54 55 56 51 52 G. Zamoyski, dz. cyt., s. 247–248. W. Tyburowski, dz. cyt., s. 201. A. Markowski, dz. cyt., s. 143. L. Kośka, dz. cyt., s. 10. A. Jagodzińska, dz. cyt., s. 221–249. Kopia dokumentu w posiadaniu autorki: Merkbüchlein für das Leben unseres Kinder: Kurt Joachim Danziger, ur. w Toruniu 20 maja 1920 r. posiadał również hebrajskie imię Izaak. Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku 123 Mogły oczywiście wystąpić jednak takie sytuacje, w których imię święte jako oddzielne nie było w ogóle nadawane. Poza tym należy pamiętać, że z biegiem czasu, w drugiej połowie XIX w. nazwy świeckie coraz częściej wkraczały w sferę sacrum, również w kwestiach związanych ze śmiercią i cmentarzem. Było to efektem wielkiej transgresji kulturowej i miało na celu zbliżenie się do innej nacji i upodobnienie się do niej. Pierwszym ważnym wnioskiem płynącym z analizy imion żydowskich w Toruniu jest ich zbieżność z tymi nadawanymi u chrześcijan. W przypadku chłopców bardzo popularne były: Maksymilian, Kurt, Herbert, Zygfryd, Hermann, Ernst, Hans, Walter. W przypadku dziewczynek do najpopularniejszych imion pierwszych należała podobnie jak u chrześcijan, a szczególnie u ewangelików: Elżbieta, oprócz tego Rozalia, Gertruda, Ernestyna, Paulina, Berta, Hildegarda, Anna. Z imion nieużywanych wśród katolików i ewangelików pojawiły się: Izydor, Salomon, Dawid oraz Sara. Do typowych imion żydowskich, jednak mało popularnych wśród toruńskiej społeczności wyznawców judaizmu, należały: Chaja – pochodzenia hebrajskiego – nadane jeden raz, Eliasz – starotestamentowe, pochodzenia hebrajskiego – jeden raz, imię jidyszowe pochodzenia hebrajskiego Hirsz – cztery razy, starotestamentowego patriarchy Izaaka – cztery razy, jidyszowe pochodzenia hebrajskiego Mendel – jeden raz, starotestamentowego wielkiego proroka – Mojżesza – dwa razy, trzy razy starotestamentowej Racheli, jeden raz hebrajskie imię Izrael57. Co warte podkreślenia, imiona świeckie odnotowane w księgach USC nadawane wśród ludności żydowskiej mieszkającej w Toruniu w zasadniczy sposób różniły się od imion świeckich badanych dla Warszawy, gdyż w stolicy nie odnotowano takiej częstotliwości nadawania nazw typowo chrześcijańskich, czy też pochodzenia germańskiego. Tutaj badanie imion żydowskich przeprowadzono na podstawie materiału cmentarnego, dzięki czemu zarejestrowano zarówno te świeckie, jak i święte. Zwraca więc uwagę Izydor, który pojawił się również w Toruniu. Jego stosunkowo duża popularność w kręgach postępowych Żydów z czasem doprowadziła do stygmatyzacji. Podobnie było z imieniem Artur, na podstawie badania można dojść do wniosku o przejmowaniu kulturowych wzorców od otaczającego społeczeństwa polskiego58. Jeszcze bardziej różna od toruńskiej była sytuacja w społeczności żydowskiej Suwałk i Białegostoku, gdzie jako imiona świeckie nadawano głównie te pochodzenia hebrajskiego, w formie zjidyszowanej. W Su57 A. Zielińska, dz. cyt., s. 175–178. M. Kula, Autoportret rodziny X, Warszawa 2007, s. 179–181. Autor odnotowuje duże znaczenie systemu nadawania imienia jako kanału transmisyjnego dziedzictwa kulturowego w rodzinie. Zob. też A. Jagodzińska, dz. cyt., s. 241–248. 58 124 Agnieszka Zielińska wałkach chłopców nazywano Jankiel (od Jakowa), Mowsze (od Mojżesza), Lejzorg (od Eliezera), Lejba (od Arja). Dziewczynkom nadawano imiona: Chaja, Sara, Ryfka, Rochla i Leja, które w części odpowiadały kobietom znanym z Biblii59. W Białymstoku popularnością cieszyły się także: Mojżesz, Jakub, Lejb, Dawid, Chaim, Sara, Chana, Leja, Chaja60. Podobną tendencję w zakresie nazewnictwa pochodzenia hebrajskiego zauważono również w Biłgoraju na Lubelszczyźnie61. Widać więc wyraźnie, że w kwestii nadawania imion świeckich między badanymi populacjami Żydów z terenów Królestwa Polskiego, zaboru rosyjskiego i z Prus Zachodnich istniały zasadnicze różnice kulturowe i mentalne. Można odnieść wrażenie, że mamy tu do czynienia z dwoma różnymi światami. Żydzi w Toruniu i generalnie na terenie zaboru pruskiego w badanym okresie najprawdopodobniej ulegali modzie na określone imiona świeckie, które wówczas funkcjonowały w środowisku miejskim. Poprzez imiennictwo chcieli upodobnić się do otaczającego ich społeczeństwa, a szczególnie do grupy narodowościowej, która imponowała im pod względem ekonomicznym. Takie zachowania świadczyły o daleko posuniętej asymilacji z ludnością ewangelicką, w większości niemiecką. Trudno poważnie rozpatrywać odsetek urodzeń martwych w badanych społecznościach żydowskich, gdyż w Toruniu wynosił on w poszczególnych okresach od 2,7 do 9,8% ogółu, ale badana populacja urodzonych dzieci była niewielka. Można jedynie stwierdzić tę samą cechę charakterystyczną, która występowała u chrześcijan – przewagę martwo urodzonych chłopców nad dziewczynkami62. W przypadku Sokołowa zbadanego przez Grzegorza Zamoyskiego pojawia się problem natury metodologicznej, gdyż wśród wyznawców judaizmu badacz do dzieci martwo urodzonych zaliczył te, które przyszły na świat nieżywo urodzone oraz dzieci, które zmarły przed obrzezaniem (w przypadku chłopców), jak i przed nadaniem imienia (w przypadku dziewczynek). Odsetek urodzeń martwych przy takim ujęciu wyniósł – 4,7%63. Z kolei w Suwałkach autor odnotował tylko jedno takie urodzenie w całym badanym okresie pierwszej połowy XIX w., co świadczyło zapewne o bardzo słabej rejestracji64. A. Markowski, dz. cyt., s. 184–196. Z. Abramowicz, Imiennictwo Żydów białostockich w latach 1886–1939, „Studia Podlaskie” 2, 1989, s. 140. 61 P. Sygowski, Żydzi w Biłgoraju w XIX wieku w świetle materiałów archiwalnych (1810– 1875), w: Biłgoraj czyli raj. Rodzina Singerów i świat, którego już nie ma, red. M. Adamczyk-Garbowska, B. Wróblewski, Lublin 2005. 62 A. Zielińska, dz. cyt., s. 183. 63 G. Zamoyski, dz. cyt., s. 246. 64 A. Markowski, dz. cyt., s. 139. 59 60 Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku 125 Analiza demograficzna zgonów wśród Żydów skłania do ciekawych wniosków. Ich sezonowość miesięczna nie odstawała od tendencji wśród ludności chrześcijańskiej i wynikała z czynników biologicznych. W Toruniu zazwyczaj liczba zgonów wzrastała w styczniu i lutym oraz w miesiącach jesiennych: październiku i listopadzie, czasami też w grudniu. W okresie 1851–1860, ze względu na lata epidemiczne, wysoka była również umieralność na przełomie lipca i sierpnia. W Sokołowie sezonowość zgonów przyjmowała maksimum w miesiącach zimowo-wiosennych65, zaś w Brzostku najwyższa umieralność była w zimie, wiosną i jesienią66. Badanie śmiertelności według płci i wieku w Toruniu wykazało, iż umieralność niemowląt w stosunku do ogólnej liczby zgonów wzrastała od 19,1 do 28% do lat osiemdziesiątych XIX w. W kolejnych latach natomiast obserwować można było wyraźny trend malejący – do 4,8% ogółu zgonów. Spadek ten był większy niż w społecznościach chrześcijańskich. Dość licznie umierały dzieci w wieku 1–4 lata. W tej grupie wiekowej również widać było wyraźną tendencję spadkową. Można powiedzieć, że po przeżyciu czwartego roku znaczenie zwiększało się prawdopodobieństwo dożycia starości. W badanym okresie rósł natomiast udział zgonów osób w wyższych grupach wiekowych. Świadczyło to o poprawie sytuacji życiowej i zdrowotnej, a jednocześnie o wydłużaniu się życia ludzkiego. Co ważne, procesy te zachodziły intensywniej i szybciej niż w przypadku ludności chrześcijańskiej, na co zapewne wpływ miał omawiany już inny styl życia populacji żydowskiej67. Trzeba jednak przy tej okazji zaznaczyć, że śmiertelność wśród ludności żydowskiej z powodu epidemii cholery w XIX w. przez długi czas była wyższa niż wśród chrześcijan, odmawiali oni bowiem przyjmowania środków farmakologicznych z pobudek religijnych. Cholerę uważali za karę boską, a walkę z nią za sprzeniewierzenie się woli Bożej. Z drugiej jednak strony ludność wyznania mojżeszowego jadła trzy posiłki dziennie i w porównaniu z dietą chrześcijan były one o wiele bardziej pożywne. Żydzi pijali również mniej alkoholu niż chrześcijanie68. Co ważne, w innych badanych miejscowościach również zauważano takie tendencje – ludność wyznania judaistycznego zazwyczaj wykazywała się najniższym wskaźnikiem natężenia zgonów. K. Wnęk wspomina o niższej w stosunku do ludności chrześcijańskiej śmiertelności w obrębie populacji żydowskiej we Lwowie69. M. Kędelski dla 67 68 69 65 66 G. Zamoyski, dz. cyt., s. 254. W. Tyburowski, dz. cyt., s. 202. A. Zielińska, dz. cyt., s. 210–213. A. Chwalba, dz. cyt., s. 41–42, 47, 57. K. Wnęk, dz. cyt., s. 342; K. Wnęk, L.A. Zyblikiewicz, E. Callahan, Ludność nowoczesnego Lwowa w latach 1857–1938, Kraków 2006, s. 188–191. 126 Agnieszka Zielińska Poznania zaobserwował, że przeciętny poziom umieralności niemowląt i osób starszych wśród ludności żydowskiej był znacznie niższy aniżeli u chrześcijan. Jednakże obserwowana w czasie zmienność zgonów niemowląt była znacznie słabsza, a w subpopulacji starszej zdecydowanie silniejsza70. W Sokołowie uwagę zwraca wysoka śmiertelność wśród dzieci przed ukończeniem 2. roku życia – stanowiła ona 36,8% ogółu zmarłych. W badanym okresie wzrastała też umieralność osób, które ukończyły 60 lat71. W Brzostku 35,8% stanowiły zgony dzieci w wieku 0–4 lata, z nadwyżką śmierci chłopców. Odnotowano też powolny spadek umieralności dzieci i stały procentowy wzrost zgonów osób dożywających 70 i więcej lat72. W Józefowie Ordynackim na Lubelszczyźnie badanie struktury wiekowej zmarłych dowiodła spadku śmiertelności w grupach wiekowych do 16. roku życia, co tłumaczono poprawą stanu higieny w społeczności żydowskiej73. Również badania przeprowadzone dla ludności żydowskiej całego Królestwa Polskiego w latach 1904, 1906 i 1908 wykazały niższy niż u chrześcijan współczynnik zgonów, np. w roku 1904 – 19,3, w roku 1906 – 15,8, w roku 1908 – 14,5‰; w tych samych latach wśród ludności nieżydowskiej odpowiednio: 24,3; 23,1 oraz 22,2‰. Autor wskazał również na niższą śmiertelność dzieci wśród ludności wyznania mojżeszowego74. Podobne tendencje wykazane zostały w badaniach nad ludnością żydowską w małych miastach ziem polskich pod zaborem rosyjskim75. Można też dodać, iż w okresie międzywojennym Żydzi w Polsce stanowili grupę wyznaniową o najniższym poziomie umieralności, np. w latach 1931–1935 przeciętna roczna liczba zgonów tej ludności wyniosła 8,9%, zaś ludności katolickiej aż 14,5%76. Dodatkowe badanie wartości wskaźnika umieralności niemowląt przynosi zaskakujące wyniki. Dla Torunia wartość ta wyniosła tylko od 126,8 do 48,8‰, a więc bardzo niewiele w stosunku do wartości w parafiach chrześcijańskich. Dodatkowo zmniejszały się one wraz z upływem czasu77. Takie wyniki badań M. Kędelski, Umieralność i trwanie życia ludności Wielkopolski w XIX wieku, Poznań 1996, s. 84. 71 G. Zamoyski, dz. cyt., s. 253. 72 W. Tyburowski, dz. cyt., s. 208–209. 73 J. Gawrysiakowa, Grupy wyznaniowe ludności…, tab. 81, 83, 86. 74 K. Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w czasie pierwszej wojny światowej, Lublin 2005, s. 31. 75 A. Dobroński, Żydzi w małych miasteczkach regionu północno-wschodniego przed 1914 rokiem. Próba analizy demograficznej i niektóre elementy polityki carskiej wobec ludności żydowskiej, w: Miasteczka polskie w XIX–XX wieku. Z dziejów formowania się społeczności, red. R. Kołodziejczyk, Kielce 1992, s. 67–72. 76 S. Fogelson, dz. cyt., s. 407. 77 A. Zielińska, dz. cyt., s. 216–217. 70 Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku 127 można zrzucić na karb „prawa małych liczb”, w przypadku których wszelkie błędy statystyczne mają o wiele większy wpływ na ostateczne wartości, można też winić niekompletną statystykę oraz fakt, iż ludność żydowska jeszcze w XIX w. wymykała się urzędniczej kontroli ze względu na nadal dość daleko posuniętą hermetyczność. Trzeba jednak rozpatrzyć też inną możliwość tak niskiej umieralności niemowląt. Na zgoła odmienną sytuację w zakresie liczby zgonów małych dzieci wpływ mogło mieć omawiane już podejście ludności żydowskiej do wody, higieny ciała, pożywienia, co wynikało z nakazów i zakazów religijnych, a przez co ludność ta była mniej narażona na zachorowania. Należy też zaznaczyć, że tak niskie wartości wskaźnika występowały również na innych badanych terenach. Zdecydowanie różnice w umieralności małych dzieci były zależne od wyznania i stylu życia z tym związanego. Według badań porównawczych G. Liczbińskiej w dziewiętnastowiecznych wspólnotach ewangelickich z francuskiej Alzacji wartość tej miary wynosiła od 186 do 195‰; w parafiach katolickich tych terenów – od 225 do 236‰, tymczasem dla gmin żydowskich od 130 do 154‰, a w Wiedniu nawet około 66‰78. Również badania prowadzone przez innych badaczy dla miast polskich, takich jak Warszawa czy Kraków z okresu końca XIX w., czy już dwudziestolecia międzywojennego wskazują, że umieralność niemowląt w rodzinach żydowskich była niższa niż w chrześcijańskich. Podkreślano tu znaczenie diety, higieny oraz separacji matki i dziecka tuż po porodzie od kontaktów z osobami spoza rodziny79. Na przekór stereotypowemu przekonaniu, że rodziny żydowskie były bardzo liczne, co miałoby wynikać z podejścia wyznawców judaizmu do małżeństwa i posiadania potomstwa, ustalenia wielu demografów i historyków wskazują na dość niską w stosunku do powszechnego przekonania dzietność tych rodzin. Jako przyczynę takiego zjawiska podaje się różnorodne podejście do prokreacji, w zależności od zamożności i rodzaju profesji Żydów. Średnia wielkość rodziny żydowskiej w Suwałkach wynosiła od 3,6 do 5,85 w zależności od grupy podatkowej. Najniższą wielkością charakteryzowała się grupa I, w skład której wchodzili tylko kupcy, najwyższą zaś grupa IV, wśród której najwięcej było rzemieślników. Co ciekawe, w najbiedniejszej V grupie wielkość rodziny była znowu mniejsza i wynosiła 4,4. Trzeba jednak pamiętać, iż badanie dotyczy wielkości rodziny, a nie dzietności. A. Markowski twierdzi, że być może bogaci kupcy G. Liczbińska, Umieralność i jej uwarunkowania wśród katolickiej i ewangelickiej ludności historycznego Poznania, Poznań 2009, s. 46. 79 Zob. K. Sierakowska, Rodzice, dzieci, dziadkowie. Wielkomiejska rodzina inteligencka w Polsce 1918–1939, Warszawa 2003; J. Buzek, Porównanie trwania życia ludności chrześcijańskiej i żydowskiej, zmarłej w Krakowie od roku 1859–1880, Kraków 1882. 78 128 Agnieszka Zielińska rzadziej hołdowali micwie prokreacji, gdyż postrzegali dziecko w kategoriach ekonomicznych (np. kosztów utrzymania i wykształcenia). Przy dobrych warunkach finansowych, lepszym wyżywieniu, godziwych warunkach higienicznych malało prawdopodobieństwo zgonu dziecka, więc dla utrzymania ciągłości rodziny nie trzeba było spłodzić wielu potomków. Poza tym rodziny kupieckie nie wymagały tylu rąk do pracy, co np. w rzemiośle i usługach80. Badanie średniej liczby dzieci A. Markowski przeprowadził też dla ludności żydowskiej Wasilkowa, położonego na terenie Guberni Grodzieńskiej. Dla rodzin żydowskich średnia ta wyniosła 4,2, zaś dla rodzin chrześcijańskich 3,5. Różnica była więc niewielka81. Do podobnych wniosków, dotyczących dzietności rodziny żydowskiej w miastach zaboru rosyjskiego, dochodzi też B. Stępniewska-Holzer82. Ilość dzieci w zrekonstruowanych żydowskich rodzinach toruńskich wyniosła zaledwie 3,5 w okresie 1861–1910, zaś w trzech parafiach katolickich oraz trzech ewangelickich – powyżej 483. Zakorzeniony w świadomości historyków mit na temat rodzin żydowskich i ich wielodzietności nie sprawdzał się również we Wrocławiu. Tendencje pod koniec XIX w. były wręcz przeciwne – liczebność rodziny żydowskiej była niższa niż rodziny katolickiej czy ewangelickiej84. W rodzinach burżuazji warszawskiej (choć jak już zostało wspomniane M. Siennicka nie wydzieliła rodzin żydowskich) przeciętna liczba zdrowych urodzeń wyniosła od 6 w latach 1850–1859 do 1,7 w latach 1910–1914, a więc dzietność w badanym okresie zdecydowanie zmalała85. W różnych publikacjach badacze podkreślają jest też dość liberalne podejście wyznawców judaizmu do kontroli narodzin, co mogło wpływać na liczbę dzieci w rodzinie. W XIX w. rytuał religijny pełnił też pospołu z obyczajami rolę regulatora liczby potomstwa. Po pierwsze tradycje zalecały poczęcie w ciemności i w znacznym odstępie czasu po załatwianiu czynności fizjologicznych. Tradycje Żydów polskich nakazywały, by kobieta która spotkała na swej drodze przed mającym nastąpić aktem seksualnym katolickiego księdza, udała się do mykwy w celu oczyszczenia. Po drugie, okres A. Markowski, dz. cyt., s. 179–180. A. Markowski, Rodzina, struktura własności i typy gospodarstw domowych w sztetł przełomu XIX i XX wieku. Przykład Wasilkowa, w: Sztetł – wspólne dziedzictwo. Szkice z dziejów ludności żydowskiej Europy Środkowo-Wschodniej, red. A. Markowski, W. Śleszyński, Białystok 2003, s. 147. 82 B. Stępniewska-Holzer, Żydzi w miasteczkach guberni witebskiej w połowie XIX wieku. Zaludnienie i struktura zawodowa, „Przegląd Historyczny” 90, 1999, z. 4, s. 459–469. Zob. też: taż, Badania nad rodzinami żydowskimi w białoruskich guberniach strefy osiedlenia XIX wieku, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 60, 2000, s. 165–182. 83 A. Zielińska, dz. cyt., s. 237–240. 84 L. Ziątkowski, Rodzina żydowska…, s. 114–115. 85 M. Siennicka, dz. cyt., s. 55, tab. 5. 80 81 Rodzina żydowska w XIX i początku XX wieku 129 nieczystości kobiety w związku z różnymi sytuacjami (menstruacja, poród), posty, święta oraz karmienie piersią stanowiły barierę dla zbliżenia86. Te wszystkie elementy, powodujące pewną periodyczność w kontaktach seksualnych, można by więc uznać za sposób regulacji poczęć, stosowany może nieświadomie, ale regularnie przez małżeństwa żydowskie. Ten krótki przegląd publikacji, podejmujących zagadnienia demograficzne ludności żydowskiej na ziemiach polskich w XIX i na początku XX w. potwierdza, iż wyznanie na pewno wpływało na życie codzienne ludności, powodując tworzenie barier i różnic, ale życie codzienne – sytuacja gospodarcza, możliwości zarobkowania, kontakty zawodowe, a przez to kontakty towarzyskie, mieszanie się w „miejskim tyglu” różnych światopoglądów – część z tych barier znosiło. Badania nad rodziną żydowską wykazały też znaczne różnice międzyzaborowe. Ludność wyznania mojżeszowego w zaborze pruskim po pierwsze stanowiła zazwyczaj niewielki odsetek mieszkańców, po drugie zaś chętnie asymilowała się z Niemcami i często wchodziła w skład dość zamożnej grupy ludności miejskiej. Inaczej było w zaborze rosyjskim i austriackim oraz w Królestwie Polskim, gdzie Żydów zamieszkiwało zdecydowanie więcej, wielu z nich żyło w biedzie, a asymilacja nie była tak oczywista i silna jak na terenach zachodnich. Mam nadzieję, że to nieduże podsumowanie dotychczasowych polskich wyników badań demograficznych nad ludnością żydowską pozwoli w pewien sposób zorientować się w prawach rządzących przemianami ludnościowymi w tej społeczności religijnej. Pewnym jest, że tematyka żydowska, która obecnie chętnie jest podejmowana, będzie również mimo problemów źródłowych coraz częściej tematem rozpraw stricte demograficznych. R. Lilientalowa, dz. cyt., s. 5–6, 24. 86 CEZARY KUKLO Uniwersytet w Białymstoku D e mo gr a f icz no - sp o ł e cz na p rob l e m at y k a rodz i n y w p i e rw sz ej p o ł ow i e X X w i e k u Czytelnikowi, zwłaszcza temu mniej zorientowanemu, należy się już na wstępie pewne wyjaśnienie: skąd w tomie poświęconym problematyce rodzinnej w demografii historycznej znalazł się tekst sięgający swoim zakresem chronologicznym aż połowy XX w. Jeszcze bowiem w połowie tegoż stulecia za górną granicę obserwacji w nauce demografii historycznej przyjmowano powszechnie jego początek (najczęściej wskazywano na rok 1918), zwracając uwagę, że zajmuje się ona głównie przeszłością przedstatystyczną. Jednakże szczątkowy stan statystyk demograficznych w wielu krajach do końca ostatniej wojny, zdaniem wybitnego znawcy i metodologa badań historyczno-demograficznych – Louisa Henry’ego, upoważnia do rozszerzenia zakresu chronologicznego demografii historycznej1. Co więcej, z perspektywy początków nowego XXI w. okazuje się, że obecnie przedmiotem zainteresowania współczesnych demografów są przede wszystkim procesy ludnościowe minionego półwiecza. Rodzina, stanowiąca od wieków podstawową komórkę i instytucję społeczną, właśnie ze względu na swoją rangę społeczną pozostaje w kręgu zainteresowań różnych dyscyplin naukowych – historii, etnologii, psychologii, ekonomii, prawa (rodzinnego), demografii, teologii, choć palma pierwszeństwa w tym zakresie bezsprzecznie przypada socjologii. Jednakże w niniejszym syntetycznym przeglądzie polskich badań nad rodziną funkcjonującą na ziemiach polskich pierwszego półwiecza XX stulecia, chcemy przede wszystkim zwrócić uwagę na te badania historyczne, które odtwarzając kolejne fazy rozwojowe instytucji małżeństwa i rodziny dostrzegają i włączają w zakres obserwacji także analizy 1 Zob. na ten temat L. Henry, Demografia i historia, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 43, 1981, z. 4, s. 308. 132 Cezary Kuklo jej składu osobowego i funkcję prokreacyjną. Pewnym usprawiedliwieniem dla tak przyjętego sposobu postępowania niech będzie stwierdzenie, że literatura socjologiczna poświęcona rodzinie, a uważana za największy dorobek tej dyscypliny, jest ogromna i doczekała się w ostatnich latach nie tylko prób podsumowania2, ale także dziesiątek osobnych monografii i podręczników3. Wydaje się zatem, że socjologia dysponuje już obecnie w miarę całościowym obrazem współczesnej – co podkreślamy – rodziny polskiej i kierunkami jej przemian. Podobną uwagę można odnieść także do dorobku studiów etnologicznych, które za główny cel swoich dociekań stawiają rekonstrukcję obyczajów i obrzędów rodzinnych, co wynika zresztą z traktowania rodziny jako zjawiska kulturowego4. Tymczasem gdyby spojrzeć na rodzime dokonania nauki historycznej, podobnie zresztą jak i demografii w zakresie studiów nad rodziną czy to Drugiej Rzeczypospolitej, czy też okresu II wojny światowej i pierwszych lat powojennych, to przychodzi stwierdzić, że daleko jest do osiągnięć, jakimi może się poszczycić w tym zakresie wspomniana wyżej dyscyplina. Wypada zatem chociażby krótko zastanowić się nad przyczynami owej sytuacji. Jeżeli idzie o naukę historyczną to nie ulega wątpliwości, że w okresie międzywojennym nie tylko w polskiej, ale i w światowej dominowały badania dziejów politycznych, spychając tym samym na daleki plan poważniejsze dociekania gospodarczo-społeczne. I wprawdzie po wojnie, także w naszym kraju, następował stopniowy rozwój historii społecznej, to jednak przez szereg lat nacisk był położony na wyróżnienie i badanie struktur społecznych, czy nawet szerzej całych formacji społecznych, typowych dla marksizmu kategorii historyczno-ideologicznych5. Powyższa sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero w latach osiemdziesiątych i później. Z jednej strony nowe impulsy badawcze docierały do historyków od etnologów, wcześniej zafascynowanych folklorem i obrzędowością rodziny chłopskiej, 2 3 4 5 Np. A. Wachowiak, Socjologia rodziny w Polsce: narodziny i rozwój, Poznań 1996. Tylko tytułem przykładu: Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1976; F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1982; B. Tryfan, Socjologia rodziny wiejskiej w Polsce, Warszawa 1985; L. Dyczewski, Rodzina – społeczeństwo – państwo, Lublin 1996. Z ostatnich ujęć zwraca uwagę najnowszy podręcznik F. Adamskiego, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002. Dobrym przykładem może być tu opracowanie I. Bukowskiej-Floreńskiej, wykorzystujące kwestionariusz badawczy z zakresu socjologii, etnologii i historii, które zaowocowało wartościowymi rezultatami, por. taż, Rodzina na Górnym Śląsku, Katowice 2007; tamże, s. 28–45, szersze omówienie głównych polskich nurtów badań interdyscyplinarnych nad rodziną. Szerzej na ten temat m.in. w dorobku zespołu badawczego skupionego wokół Witolda Kuli zob. J. Żarnowski, Historia społeczna: nadzieje, rozczarowania, perspektywy, „Metamorfozy społeczne” 1, 1997, s. 19 nn. Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku 133 zaś obecnie coraz częściej skierowanych ku rodzinom w nowych, szybko rozwijających się miastach przemysłowych, często mających przecież ów chłopski rodowód. Z drugiej strony, przemiany polityczno-ustrojowe po 1989 r. otwierały drogę do żywszych kontaktów z obcą nauką, dzięki którym można było się zorientować, że w wielu krajach prowadzone są ożywione badania nad rodziną zarówno w dobie przed-, jak i przemysłowej, żeby wymienić powstałą w 1964 r. Cambridge Group for the History od Population and Social Structure6, czy wiedeński zespół na czele z Michaelem Mitterauerem7. Jedni i drudzy, a podobnych zespołów w Europie Zachodniej było zresztą więcej, prowadzili badania nad wielkością i strukturą wspólnot rodzinnych od czasów nowożytnych po XX wiek i – co charakterystyczne – ujmowali je nie tylko z perspektywy więzów pokrewieństwa, ale także kładli silny nacisk na poznanie jej funkcji ekonomicznych. W rodzinie dostrzegano zatem także wspólnotę produkcyjną i w jeszcze większym stopniu – konsumpcyjną, zamieszkującą pod wspólnym dachem i tworzącą ognisko domowe8. W jakimś też stopniu ożywienie rodzimych prac badawczych od lat 90. XX w. nad rodziną, jej powstaniem, trwaniem i rozpadem, nad przemianami społecznymi statusu jej poszczególnych członków (np. żon i matek, dzieci, krewnych, służby domowej) było też rezultatem włączenia się do nich nowego pokolenia badaczy, śmielej eksplorujących metody i źródła innych dyscyplin, jak etnografia czy socjologia. Wprawdzie obszarem dociekań demografii jako dyscypliny z dziedziny nauk społecznych jest badanie zjawisk ludnościowych, zmierzające do wykrycia prawidłowości, którym one podlegają9, to jednak rodzina w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku, co może być pewnym zaskoczeniem dla mniej zorientowanych czytelników, nie była wcale jednostką elementarną analiz demograficznych. Działo się tak dlatego, że już w początkach demografii jako nauki (według jednych – druga połowa XIX w., według innych – przełom XIX/XX w.) podstawową jednostką badania był człowiek, któremu przyporządkowane były O wynikach badań i sporach wokół nich The Cambridge Group dobrze informuje M. Szołtysek, Teoria rodziny w ujęciu Petera Lasletta i The Cambridge Group – „angielska tajna broń”, jej krytycy i jej „długie trwanie”, „Przeszłość Demograficzna Polski” 24, 2003, s. 7–44. 7 Szerzej zob. J. Ehmer, A. Müller, Sozialgeschichte in Österreich. Traditionem, Entwicklungsstränge und Innovationspotential, w: Sozialgeschichte im internationalen Überblick. Ergebnisse und Tendenzen der Forschung, red. J. Kocka, Darmstadt 1989, s. 109–140 (zwłaszcza s. 121–123). 8 Household and Family in Past Time, red. P. Laslett, R. Wall, Cambridge 1972; Family Forms in Historic Europe, red. P. laslett, J. Robin, R. Wall, Cambridge 1983. 9 O różnych definicjach demografii i jej subdyscyplinach dobrze informuje M. Okólski, A. Fihel, Demografia. Współczesne zjawiska i teorie, Warszawa 2012, s. 10 nn. 6 134 Cezary Kuklo poszczególne zdarzenia demograficzne. Takie podejście oddziaływało zarazem na tworzenie dokumentacji źródłowych oficjalnych statystyk ludnościowych, nastawionych programowo na rejestrację poszczególnych osób, a nie rodzin. Drugą ważną przyczyną utrudniającą przyjęcie rodziny jako kategorii analitycznej w analizach demograficznych, przynajmniej w opinii niektórych znawców problemu, był fakt, że jest ona jednostką dynamiczną, której wielkość i struktura podlegają zmianom w czasie, co nie ułatwia dostępu do pełnej informacji statystycznej. Stąd już w okresie przedwojennym bardziej akcentowano badania nad gospodarstwem domowym, zaś aspekt biologiczny rodziny ograniczano tylko do funkcji prokreacyjnej. W takich analizach, co charakterystyczne, za podstawę rodziny przyjmuje się kobietę, która kiedykolwiek żyła w związku małżeńskim10. Wyodrębnienie nowego obszaru badań demograficznych, związanych z badaniem rodziny i gospodarstwa domowego zapoczątkowane w latach 40. ubiegłego stulecia w USA (wielodyscyplinarne badanie płodności kobiet w Stanach Zjednoczonych), po wojnie powoli docierało do krajów europejskich, w tym także do Polski. Po tych wstępnych, ale niezbędnych uwagach wypada stwierdzić, że wprawdzie zainteresowanie problematyką rodzinną obserwujemy w całym okresie Polski Odrodzonej 1918–1939, to jednak działo się tak głównie za sprawą dociekań socjologów i etnografów11. Jednocześnie już wówczas, co ciekawe, tym razem za sprawą demografów Stanisława Szulca i Samuela Fogelsona w 1931 r. przeprowadzono badanie próbne dzietności rodzin inteligenckich w Warszawie12. Rok później rozszerzono zarówno zakres społeczny, jak i przestrzenny wspomnianych badań, poprzez włączenie zbiorowości rodzin w dwóch koloniach rolniczych powiatu łuckiego na Wołyniu (Janówka i Jamki) oraz dwóch kolejnych zbiorowości stołecznych rodzin miejskich, tj. robotniczych i urzędniczych13. Co istotne, autorzy badań poszukiwali w nich nie tylko charakterystyki procesu demograficznego, w tym wypadku zauważalnego już zjawiska spadku płodności, ale również odpowiedzi na pytanie o jego przyczyny. Rozważania nad rozwojem polskich badań nad rodzinnymi strukturami demograficzno-historycznymi w ciągu ostatnich blisko siedmiu dekad wypada Szerzej zob. S. Wierzchosławski, Ewolucja badań nad rodziną w Polsce, w: Rozwój demografii polskiej 1918–1993, Warszawa 1994, s. 208 n. 11 Chodzi tu przede wszystkim o prace F. Znanieckiego, J. Chałasińskiego, Z. Mysłakowskiego, a także L. Krzywickiego, zob. S. Wierzchosławski, dz. cyt., s. 211 n. 12 S. Szulc, Ankieta próbna w sprawie liczby dzieci w małżeństwach inteligencji pracującej, „Kwartalnik Statystyczny” 9, 1932, z. 1, s. 15 nn. 13 S. Szulc, S. Fogelson, Badania and rozrodczością w Polsce, „Kwartalnik Statystyczny” 10, 1933, z. 1, s. 1 s. 53–141. 10 Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku 135 łoby rozpocząć od rodziny wiejskiej. Chłopi byli bowiem najliczniejszą warstwą społeczeństwa nie tylko Drugiej Rzeczypospolitej, ale również jeszcze w pierwszych latach powojennych14. Z całą pewnością w tym dorobku zwracają uwagę oryginalne i szeroko zakrojone badania Wincentego Stysia, poświęcone relacjom między wielkością rodziny, aktywnością zawodową i wielkością gospodarstwa rolnego15. Przypomnijmy, że zakresem analiz międzygeneracyjnych studiów zostało objętych ponad 15 tys. rodzin rolniczych w 20 wsiach województwa rzeszowskiego. Podziw i uznanie indywidualnego wysiłku badawczego Stysia budzą również wielostronna, rozbudowana podstawa źródłowa i metody pracy. Spośród źródeł na pierwszym miejscu należałoby wymienić dane liczbowe, zgromadzone przez autora przy użyciu opracowanej przez siebie ankiety, poszerzone i weryfikowane następnie przez eksplorację katastrów gruntowych, urzędowych spisów ludności, akt ziemskich i grodzkich, ksiąg sądu ławniczego i ksiąg parafialnych16. Jeżeli do tego dodamy połączenie w jego warsztacie badawczym klasycznej dokumentacji historycznej z ankietą wykorzystywaną zazwyczaj w badaniach socjologicznych z szerokim zastosowaniem narzędzi statystyki, to trudno nie zauważyć interdyscyplinarnego spojrzenia na rodzinę chłopską i jej gospodarstwo. Jaki zatem obraz prokreacji rodziny chłopskiej końca XIX i pierwszych dziesięcioleci XX wieku wyłonił się z obserwacji Stysia? Przede wszystkim dostrzegł on większą liczbę dzieci przychodzących na świat w zamożnych rodzinach chłopskich w stosunku do ubogich. Zarazem wskazał na czynniki wpływające na zwiększenie płodności zamożnych kobiet, do których zaliczył: wcześniejsze zamążpójście i tym samym rozpoczęcie prokreacji, późniejsze jej kończenie oraz częstsze rodzenie dzieci w okresie swojej płodności. Z innych konstatacji Stysia ważna jest i ta o pozostawaniu w rolnictwie większego odsetka wychowanych dzieci w rodzinach zamożnych niż w rodzinach ubogich, których potomstwo w poszukiwaniu lepszego życia opuszczało rodzinne gospodarstwa domowe. W 1931 r. z rolnictwa utrzymywało się 60% ludności i 47% w 1950 r., por. A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1997, s. 391. 15 W. Styś, Współzależność rozwoju rodziny chłopskiej i jej gospodarstwa, Wrocław 1959. 16 Warto podkreślić, że autor realizował swoje badania nie stojąc na czele jakiegoś zespołu badawczego, lecz indywidualnie i ze skromnym wsparciem Zarządu Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, które umożliwiło mu jedynie przeprowadzenie ankiety. Zebranie materiału empirycznego, jego porządkowanie i wstępne opracowanie zajęło Stysiowi cztery lata (1948–1952) i kolejne cztery ich analiza naukowa, zob. J. Jasiński, Twórczość naukowa i publicystyczna Wincentego Stysia na tle jego epoki i nauki współczesnej, w: Z Husowa po berło rektorskie. Wincenty Styś – człowiek, uczony, działacz społeczny, wybór i oprac. S. Urban, Warszawa 1986, s. 214. 14 136 Cezary Kuklo Bez wątpienia jedną z podstawowych wartości studium W. Stysia jest poświęcenie wiele uwagi współzależności czynników ekonomicznych i demograficznych w procesie historycznym przeobrażeń rodziny rolniczej17. Od połowy lat 60. XX w. możemy mówić o wzroście zainteresowania poszukiwaniami czynników oddziałujących na dzietność w rodzinie polskiej, ujmowanej w całym cyklu jej rozwoju, a przy tym w braudelowskim „długim trwaniu”, opartych wzorem badań zachodnich na szerokim spożytkowaniu danych z kościelnych ksiąg ślubów, chrztów i pogrzebów. Duże znaczenie miały tu prace historyka Stanisława Borowskiego i kierowanego przez niego zespołu pracującego w ówczesnej Wyższej Szkole Ekonomicznej/Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Jego wielostronny dorobek (kształtowanie się rolniczego i pozarolniczego rynku pracy w Wielkopolsce w ujęciu historycznym, przeobrażenia demograficzne regionu wielkopolskiego, uwarunkowania procesów reprodukcji ludności, metodologia badań demograficznych) doczekał się już szczegółowych i kompetentnych charakterystyk 18, dlatego też poniżej zwracamy uwagę jedynie na studia wysuwające na pierwszy plan funkcję prokreacyjną w rozwoju rodziny na przestrzeni wieków. Przedmiotem szczegółowych obserwacji, opartych w największym stopniu na księgach metrykalnych trzech serii, opracowanych metodą Louis’a Henry’ego, stały się rodziny chłopskie zamieszkujące w mikroregionie Czacz (Wielkopolska), składającym się z 6 wsi oraz małych miejscowości wiejskich i analizowane od XVII do XX wieku19. O ile w Wielkopolsce początki regulowanego reżimu płodności przypadają na przełom XIX i XX w., to w badanym mikroregionie czackim ów proces rozpoczął się dwadzieścia lat później. Jednakże samo badanie zagadnienia dzietności rodzin wspomnianą metodą nawet dla minionego stulecia nie przyniosło nazbyt wartościowych rezultatów, głównie z powodu niekompletnych zapisów w księgach metrykalnych. Okazało się bowiem, że wielkość rodzin czackich w latach 1920–1964 wahała się w granicach od 2,0 do 3,1 dzieci (średnia 2,6 dzieci), podczas gdy ich równoległa obserwacja metodą retrospektywną (badania ankietowe tychże rodzin z 1974 r.) przyniosła inne rezultaty – od 2,8 do 5,5 dzieci w rodzinie i średnią większą o jedno dziecko – 3,7. Pewien wpływ na jakość analiz, w tym przypadku na obserwację średniej wielkości rodziny, co zauważył sam Borowski, Zob. jej wysoką ocenę przez S. Wierzchosławskiego, dz. cyt., s. 213 n. S. Wierzchosławski, Demografia w poznańskim ośrodku naukowym, w: Rozwój demografii polskiej 1918–1993, Warszawa 1994, s. 364 nn. 19 S. Borowski, Procesy demograficzne w mikroregionie Czacz w latach 1598–1975, „Przeszłość Demograficzna Polski” 9, 1976, s. 95–191; tenże, Prawdopodobieństwo powiększania rodziny w mikroregionie Czacz od XVII do XX wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski” 10, 1978, s. 135–155. 17 18 Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku 137 miała rezygnacja z zasady jednorodności badanej populacji, w wyniku której nie uwzględnione zostały ani staż małżeński rodziców, ani też czas pobytu na rodziny w badanym mikroregionie20. W 1990 r. ukazało się cenne studium demograficzne Edmunda Piaseckiego, które podsumowało trwające blisko ćwierć wieku prace na społecznością wiejską małopolskiej parafii Bejsce, złożonej z 8 wsi, w XVIII–XX w.21. Wprawdzie głównym celem badań Piaseckiego, w odróżnieniu od Borowskiego, było odtworzenie modelu przemienności generacji22, to jednak w książce wiele miejsca zajęły aspekty demograficzne nie tylko dawnych struktur rodzinnych, ale i pierwszej połowy XX stulecia, które też warto w największym skrócie przypomnieć. W omawianym okresie chłopi bejscy żenili się w młodym wieku: kawalerowie przed II wojną światową mieli średnio 25 lat, zaś po wojnie byli o jeden rok starsi. Z kolei tamtejsze panny wychodziły za mąż w wieku 22 lat. Aż do 1930 r. zakładane rodziny cechowała patrylokalność, która po tej dacie ustąpiła dominacji matrylokalności. To co jest jednak najbardziej charakterystyczne w analizach struktur rodzinnych to duży spadek współczynnika dzietności – z 5,5 dzieci w latach 1901–1920 do 3,0 dzieci w latach 1941–1960. Zdaniem Piaseckiego owe ograniczenia prokreacji były spowodowane świadomym postępowaniem rodziców23, w odróżnieniu od XIX-wiecznych ograniczeń wywołanych czynnikami środowiskowymi. Badania wrocławskiego genetyka uwidoczniły zarazem zmiany zachodzące w postrzeganiu wzorców społeczno-obyczajowych współżycia mężczyzn i kobiet w środowisku chłopów małopolskich. Jednym z przejawów owych zmian jest wyraźnie widoczny wzrost odsetek dzieci poczętych przed zawarciem związku małżeńskiego: z niespełna 6% w XIX w. do 17,4% w pierwszej połowie XX w. S. Borowski, Prawdopodobieństwo powiększania rodziny…, s. 154. E. Piasecki, Ludność parafii bejskiej (woj. kieleckie) w świetle ksiąg metrykalnych z XVIII– XX w. Studium demograficzne, Warszawa–Wrocław 1990. Książka była poprzedzone całym szeregiem artykułów, z których dla naszych rozważań szczególnie istotne są dwa: E. Piasecki, Regulacja urodzeń na wsi w świetle danych z parafii bejskiej, 1740–1968, „Studia Demograficzne” 59, 1980, s. 3–15; tenże, Charakterystyka demograficzna rodziny dawnej rodziny polskiej, „Przeszłość Demograficzna Polski” 14, 1983, s. 99–121. 22 Warto tutaj przypomnieć, że w tych badaniach po raz pierwszy w Polsce wykorzystano techniki komputerowe do przetwarzania treści ksiąg metrykalnych chrztów, ślubów i pogrzebów. Każda z osób miała oddzielną kartę, na którą zebrano i zapisano wszystkie dotyczące jej informacje z trzech rodzajów ksiąg metrykalnych, które następnie przetwarzano elektronicznie, zob. E. Piasecki, R. Wrona, Przeniesienie do pamięci maszyny cyfrowej danych za lata 1746–1968 z ksiąg metrykalnych parafii bejskiej w województwie kieleckim, „Przeszłość Demograficzna Polski” 10, 1977, s. 17–37. 23 Miejscowe pary małżeńskie przede wszystkim rezygnowały z dzieci o wysokich numerach kolejnych; szerzej zob. E. Piasecki, Ludność parafii bejskiej…, s. 215 nn. 20 21 138 Cezary Kuklo Również Włodzimierz Mędrzecki w ostatnich latach podjął kilka podstawowych wątków życia społecznego chłopów polskich nie tylko w XIX stuleciu, ale i w wieku XX, poczynając od zanegowania wizerunku kobiety wiejskiej jako „nieprzyjaciółki oświaty”, poprzez śledzenie jej pozycji w rodzinie chłopskiej aż po próbę określenia zakresu prywatności i intymności w polskiej rodzinie chłopskiej24. Autor stwierdza, że co najmniej do wybuchu wojny w 1939 r. status społeczny kobiety jako gospodyni zachował swą atrakcyjność, choć był dostępny dla niewielkiej części wywodzącej się z warstwy chłopskiej. Toteż już w międzywojniu wiele z nich szukało dla siebie szczęścia poza rodzinną wsią i rolnictwem, napływając nawet liczniej niż mężczyźni do miast i podejmując pracę jako służące, niewykwalifikowane robotnice w przemyśle, czy w zakładach rzemieślniczych i handlowych. Ważne jest przy tym zwrócenie uwagi przez Mędrzeckiego na coraz większy niż w okresie zaborowym udział dziewczyn wywodzących się z warstwy chłopskiej w szkołach podstawowych i średnich, co otwierało im możliwości awansu społecznego25. Tenże autor postawił interesującą tezę o przyspieszeniu w okresie międzywojennym upowszechniania na wsi polskiej wzorców prywatności i intymności znanych i funkcjonujących w kulturze miejskiej. Wśród czynników pobudzających ten proces Mędrzecki, obok funkcjonowania samej gospodarki kapitalistycznej stymulującej ogólny postęp cywilizacyjny, wymienia upowszechnianie się słowa pisanego wśród chłopów i tym samym zmianę miejsca edukacji szkolnej w ich życiu oraz zwiększanie się zakresu autonomii i niezależności członków grupy rodzinnej. Wprawdzie owe procesy nie przebiegały wcale bezkonfliktowo, ale nie ulega wątpliwości, że pierwsza połowa XX wieku była okresem systematycznego poszerzania zakresu prywatności i intymności w polskiej rodzinie chłopskiej26. Polscy historycy stosunkowo niewiele miejsca poświęcali rodzinie chłopskiej w okresie forsownej kolektywizacji wsi. Tym bardziej warto zasygnalizować W. Mędrzecki, Kobieta wiejska w Królestwie Polskim. Przełom XIX i XX wieku, w: Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX w., red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1990, s. 130–138; tenże, Kobieta w warstwie chłopskiej i przemiany jej pozycji w II połowie XIX i pierwszej połowie XX wieku, w: Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2: Przemiany społeczne a model rodziny, red. A. Żarnowska, Gdańsk–Toruń 1995, s. 33–37; tenże, Intymność i sfera prywatna w życiu codziennym i obyczajach rodziny wiejskiej w XIX i w pierwszej połowie XX wieku, w: Rodzina – prywatność – intymność. Dzieje rodziny polskiej w kontekście europejskim, red. D. Kałwa, A. Walaszek, A. Żarnowska, Warszawa 2005, s. 105–121. 25 Tenże, Kobieta w warstwie chłopskiej…, s. 35 n. 26 Tenże, Intymność i sfera prywatna…, s. 116 nn. 24 Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku 139 rozważania Dariusza Jarosza27. Autor dowodzi wysokiej wartości wykształcenia i pracy pozarolniczej w chłopskim systemie wartości, który nie wynikał tylko z gwałtownie postępującej urbanizacji i industrializacji, ale też z mało atrakcyjnego modelu pracy w spółdzielni produkcyjnej. Zwraca też uwagę, że zatrudnienie pozarolnicze zmieniało dość istotnie funkcje gospodarcze rodziny wiejskiej, pojawili się na wsi „chłopo-robotnicy”, co też powodowało zmiany w strukturze społecznej wsi, a z czasem także zmiany w tradycyjnym sposobie doboru małżeństw (wzrastała liczba związków partnerów z różnych wsi i regionów). Postępowała indywidualizacja „małej rodziny”, kosztem tej wielopokoleniowej. Ważne, że autor dostrzegł również niekorzystne zjawisko w wyżywieniu rodziny wiejskiej w pierwszej połowie lat 50. XX w. Jak już wspomniano, poza zakresem rozważań pozostały artykuły i książki traktujące o polskiej rodzinie wiejskiej i miejskiej pierwszej połowy XX wieku, powstałe w obszarze etnologii i socjologii. Tym niemniej wśród ich bogactwa warto wymienić jedną, która w większym stopniu dotyka także interesującego nas problemu, jakim jest kondycja demograficzna najmniejszej komórki społecznej. Połączenie w jednym kwestionariuszu pytań z odwołaniem się do źródeł historycznych, etnograficznych, socjologicznych, ale i demograficznych zaowocowało ciekawymi analizami jeszcze na początku lat 70. minionego stulecia autorstwa Danuty Markowskiej, poświeconymi przemianom rodziny wiejskiej na Podlasiu w dobie pouwłaszczeniowej28. Autorkę interesowały nie tylko dawne, ale i obecne modele wiejskiego życia rodzinnego, w tym postawy prokreacyjne małżonków. Odwołując się do zasad badawczych sformułowanych przez Kazimierza Dobrowolskiego, Markowska śledzi historię rodzin zróżnicowanych społecznie i wyznaniowo oraz analizuje nie tylko stosunki sąsiedzkie i determinanty możliwości zawierania związków małżeńskich. Stara się również rozpoznać uwarunkowania i skutki prokreacji, a także, w czym pośrednio nawiązuje do badań W. Stysia, określić współzależność funkcjonowania wielopokoleniowej rodziny od wielkości gospodarstwa i wykonywanego zawodu. Ciekawie brzmi konstatacja autorki, że podlaska drobna szlachta hołdująca na przełomie XIX i XX w. oraz w dwudziestoleciu międzywojennym nadal zasadom doboru małżeńskiego w obrębie własnej warstwy i równowagi wyposażenia partnerów poszukiwała współmałżonka nie tylko w większych odległościach od swego środowiska lokalnego, ale także D. Jarosz, Rodzina chłopska w Polsce w okresie kolektywizacji 1948–1956: elementy ciągłości i zmian, w: Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2: Przemiany społeczne a model rodziny…, s. 57–66. 28 D. Markowska, Rodzina w środowisku wiejskim. Studium wsi podkrakowskiej, Kraków 1964; taż, Rodzina wiejska na Podlasiu 1864–1964, Wrocław 1970. 27 140 Cezary Kuklo dłużej niż chłopi29. W całym badanym przez Markowską okresie (1864–1964) małżeństwa drobnej szlachty zawierane były o ok. 5 lat później niż w społeczności wiejskiej, przy czym ok. jednej trzeciej kobiet i od 70% (1864–1919) do 40 (1945–1964) mężczyzn zakładało rodziny po 30 roku życia (!), czego oczywistą konsekwencją była niska dzietność tamtejszych rodzin drobnoszlacheckich. Przechodząc do przeglądu piśmiennictwa na temat struktur demograficzno-historycznych rodziny miejskiej w pierwszej połowie XX wieku podkreślić należy, że tematyka ta zaczęła się cieszyć większym powodzeniem dopiero w latach siedemdziesiątych. Jednym z pierwszych, który dotknął tej problematyki po wojnie był wspomniany już Stanisław Borowski. Badając wielkość 1508 rodzin poznańskich30, na przestrzeni od przełomu XIX i XX w. aż po lata 60. XX w., stwierdził on tendencję spadkową płodności kobiet i dzietności par małżeńskich z generacji na generację. Najdłuższe wykorzystywanie okresu płodnego (15–49 lat) miało miejsce jedynie w rodzinach poznańskich, w których matki zawarły małżeństwo w młodym wieku – 15–19 lat lub 20–24 lata. W związkach z udziałem nieco starszych kobiet w chwili ślubu okres prokreacji był ograniczony do kilku lat. Warto podkreślić jeszcze dwa poczynione przez autora spostrzeżenia, a mianowicie: bez względu na generację najwyższa płodność występowała w pierwszym pięcioleciu trwania małżeństwa oraz że procesy wskazane wyżej zachodziły we wszystkich przebadanych rodzinach mieszkańców stolicy Wielkopolski, bez względu na źródło ich utrzymania31. W późniejszym artykule Borowski zaakcentował w rodzinach poznańskich świadome kształtowanie odstępów między zawarciem małżeństwa a urodzeniem pierwszego dziecka, podobnie jak i przerw między kolejnymi porodami, co wskazywałoby na odraczanie posiadania potomstwa w grodzie Przemysława32. Jednakże o bardziej intensywnych studiach poświęconych rodzinie miejskiej można mówić dopiero w ostatnich dwóch dziesięcioleciach, przede wszystkim za Tamże, s. 129 nn. Analizy dotyczące płodności, dzietności i reprodukcji zostały przeprowadzone na wybranych losowo rodzinach trójpokoleniowych, składające się z osób trzech generacji, tj.: dzieci, rodziców i dziadków, które podzielono wg źródeł utrzymania na dwie grupy: utrzymujących się z przemysłu, budownictwa, transportu i handlu (1064) oraz utrzymujących się z usług nieprodukcyjnych (354), zob. S. Borowski, Ewolucja reprodukcji ludności w Poznaniu w świetle badań nad rodzinami z przełomu XIX i XX w. oraz z bieżącego stulecia, „Przeszłość Demograficzna Polski” 4, 1971, s. 215 nn. Autor do ich obserwacji zastosował metodę analizy wzdłużnej; jej przystępna charakterystyka – M. Kędelski, J. Paradysz, Demografia, Poznań 2006, s. 18 nn. 31 S. Borowski, Ewolucja reprodukcji ludności…, s. 239. 32 Tenże, Odraczanie potomstwa w Poznaniu w rodzinach z przełomu XIX i XX wieku oraz bieżącego stulecia, „Przeszłość Demograficzna Polski”, t. 5, 1972, s. 119–136. 29 30 Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku 141 sprawą badań nad historią kobiet, dziedziną dotąd bardzo zaniedbaną w naszym kraju. Bezsprzecznie ważną tutaj rolę odegrał nieformalny zespół kierowany przez Annę Żarnowską i Andrzeja Szwarca, uprawiający od końca lat 80. XX w. historię kobiet w integralnym związku z historią społeczną i historią kultury, szeroko ujmowaną w antropologicznym rozumieniu33. Trudna do przecenienia jest także rola cyklicznych spotkań odbywających się z ich inicjatywy34, czy też odrębnych, specjalnych sympozjów zorganizowanych przez Annę Żarnowską w ramach obrad Powszechnych Zjazdów Historyków Polskich w Gdańsku (1999) i Krakowie (2004). Oba traktowały o rodzinie w dobie późnofeudalnej i industrializacji, nie wyłączając oczywiście lat Drugiej Rzeczypospolitej i powojnia35. Dodajmy przy tej okazji, że Anna Żarnowska była nie tylko organizatorką i inspiratorką interesujących badań z obszaru historii społecznej. Sama w kolejnych, jakże solidnych źródłowo, studiach nad położeniem robotników przemysłowych (choć nie tylko) w zmieniającej się strukturze społeczno-ekonomicznej ludności Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX i w początkach XX w., czy robotników warszawskich na przełomie XIX i XX w. podjęła próbę naszkicowania przemian w ich rodzinach widocznych już przed wybuchem I wojny światowej36. Do problematyki tej wracała zresztą jeszcze niejednokrotnie37. Nie sposób w syntetycznym przeglądzie przywołać wielu interesujących ustaleń w zakresie sytuacji demograficznej i rodzinnej różnych grup robotników w Królestwie, ale warto w tym miejscu wspomnieć, że badania Żarnowskiej M. Nietyksza, M. Wierzbicka, Profesor Anna Żarnowska – główne nurty badań, w: Społeczeństwo w dobie przemian. Wiek XIX i XX. Księga Jubileuszowa Profesor Anny Żarnowskiej, red. M. Nietyksza, A. Szwarc, K. Sierakowska, A. Janiak-Jasińska, Warszawa 2003, s. 11 nn. 34 Zaowocowały one aż 9 tomami studiów zbiorowych Kobieta i…, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1990–2006. 35 Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2: Przemiany społeczne a model rodziny, red. A. Żarnowska, Gdańsk–Toruń 1995; Rodzina – prywatność – intymność. Dzieje rodziny polskiej w kontekście europejskim, red. D. Kałwa, A. Walaszek, A. Żarnowska, Warszawa 2013. 36 A. Żarnowska, Klasa robotnicza Królestwa Polskiego 1870–1914, Warszawa 1974, s. 205– 248 (rozdz. V – Rodzina i status rodziny robotników i służby domowej w Królestwie Polskim u schyłku wieku XIX); taż, Robotnicy Warszawy na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1985, s. 91–133 (rozdz. IV – „Rodzinni” czy samotni?). 37 Taż, Rodzina robotnicza w Warszawie na przełomie XIX i XX wieku, „Kronika Warszawy” 15, 1984 (1985), nr 2, s. 83–90; taż, Kobieta w rodzinie robotniczej. Królestwo Polskie u schyłku XIX i na początku XX wieku, w: Kobieta i społeczeństwo…, s. 174–187; taż, Modele rodziny i pozycja w niej kobiety w uprzemysławiającym się mieście na przełomie XIX i XX wieku. Tradycja i modernizacja, w: Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2: Przemiany społeczne a model rodziny…, s. 47–55. 33 142 Cezary Kuklo ukazały bardzo zróżnicowany status rodzinny robotników w przemyśle, rzemiośle oraz budownictwie na początku XX w. nie tylko w ujęciu branżowym, ale i regionalnym. W przeciwieństwie do rzemiosła w budownictwie i przemyśle przeważały rodziny liczne, składające się od 5 do 10 osób (30–50%), a kolejne ok. 3–4% stanowiły rodziny liczące nawet powyżej 11 domowników, zapewne w większości dwupokoleniowe. Na przeciwległym biegunie znajdowały się 2–3‑osobowe rodziny żyjące z dochodów w rzemiośle i handlu, z prac dorywczych i usług. W pracy nie zabrakło też charakterystyki grup kobiet wkraczających na rynek pracy, czy pełniących funkcje głów rodzin. Za Żarnowską można przytoczyć wyniki badań z początków XX w., z których wynikało, że w tym czasie wśród najuboższych grup robotniczych Warszawy w małżeństwie z ponad 25-letnim stażem rodziło się przeciętnie 9,6 dzieci, ale z tego blisko połowa (45%) umierała w dzieciństwie38. Z jej pracy o robotnikach Warszawy przed wybuchem I wojny światowej wyłania się obraz środowiska hołdującego modelowi rodziny tradycyjnej, skupionej najczęściej wokół ojca, jako głównego żywiciela, w której znikomy był udział zarobkowy żony i dzieci39. Robotnice warszawskie po założeniu rodziny i urodzeniu dziecka najczęściej rezygnowały z pracy w przemyśle. Z drugiej strony obserwując rozwój nowych gałęzi przemysłu w stolicy (włókienniczy, drzewny, garbarski), stwarzających zapotrzebowanie na pracę kobiet i młodocianych, Żarnowska zauważa stopniową erozją starego modelu. W jej opinii w rodzinach, w których kilku członków – zarówno małżonkowie, jak i dorastające dzieci – wnosiło swoje zarobki do wspólnych dochodów, łatwiej było znajdować tendencje równościowe40. Przy okazji omówienia badań historycznych nad rodziną robotniczą w pierwszej połowie XX wieku chociaż w największym skrócie należy odnotować również studia nad rodziną górniczą, czy nawet szerzej śląską, realizowane wysiłkiem socjologów i etnologów, w których, co zrozumiałe, demografia nie zajmuje czołowego miejsca. Tym niemniej czytelnika zainteresowanego powyższą problematyką odsyłamy do szczegółowego przeglądu Ireny Bukowskiej-Floreńskiej, autorki zresztą interesującej pracy o rodzinie górnośląskiej41. Już niejako na marginesie uwag warto przywołać trochę wcześniejsze badania Haliny Gerlich, które zaowocowały m.in. podkreśleniem słabo do tej pory postrzeganej funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej, pełnionej przez kobietę w górnośląskiej rodzinie A. Żarnowska, Klasa robotnicza…, s. 237. Taż, Robotnicy Warszawy…, s. 97. 40 Tamże, s. 103. 41 I. Bukowska-Floreńska, dz. cyt., s. 46–60. 38 39 Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku 143 górniczej. Autorka zwróciła przy tym uwagę na swoistą sakralizację prokreacji i macierzyństwa, którym wyróżniały się śląskie kobiety i która determinowała zwłaszcza funkcję emocjonalno-eskpresyjną42. Z nielicznych prac, podejmujących próbę szerszego spojrzenia na funkcjonowanie rodziny warto zasygnalizować studium Marioli Siennickiej, będące swoistym portretem postaw rodzinnych bogatego mieszczaństwa stołecznego, nie ograniczonego jedynie do drugiej połowy XIX stulecia, ale wkraczającego w interesujący nas także wiek XX43. Książka Siennickiej jest tym cenniejsza, bowiem autorka na pierwszy plan swoich rozważań wysunęła obraz demograficzny familii warszawskiej burżuazji (bogatych kupców, finansistów i przemysłowców), choć w pracy nie zabrakło odtworzenia systemu codziennych i świątecznych zwyczajów domowych, czy określenia mechanizmów regulujących życie rodzinne elity mieszczańskiej. Podkreślmy przy tym, że Siennicka posłużyła się pracochłonną metodą rekonstrukcji rodzin, która jak do tej pory nie cieszyła się większym zainteresowaniem badaczy historii współczesnej. W sumie autorka zrekonstruowała dzieje demograficzne 142 rodzin, powstałych w latach 1850–1918 i aż 243 założonych w latach 1881–191444. Pisząc o doborze małżeńskim Siennicka zauważa rozszerzenie się kręgu kontaktów zawodowych, towarzyskich i rodzinnych przedsiębiorców i finansistów stołecznych przełomu XIX i XX w., co skutkowało większą liczbą związków elity burżuazyjnej z przedstawicielami arystokracji, ziemiaństwa i zamożnej inteligencji. W tym czasie podwyższył się nieco wiek mężczyzn zakładających rodziny, co w jeszcze większym stopniu dotyczyło kobiet. Wiek aż jednej czwartej z nich sytuował się w przedziale 24–25 lat i wpływał tym samym na zmniejszenie się różnic między małżonkami zawierającymi swoje pierwsze małżeństwa. Warto przy tej okazji podkreślić, że wbrew obiegowym opiniom małżeństwa w początkach XX w. wcale nie trwały dłużej, gdyż niedobrane pary częściej niż w XIX stuleciu decydowały się na separację lub rozwód. Badania Siennickiej, które z całą pewnością warte są kontynuacji poprzez m.in. poszerzenie grupy rodzin zrekonstruowanych, dowiodły także wyraźnego zmniejszenia dzietności z sześciu urodzeń w latach 1850–1859 do zaledwie niespełna dwóch (1,7) w latach 1910–1914. Można się też tylko zgodzić z autorką, która obserwując prawie że identyczną liczbę dzieci zarówno w związkach trwających do 10 lat (1,7), jak i do 19 lat (1,75) widzi w takich postawach przejawy kontroli rozwoju rodziny burżuazyjnej45. H. Gerlich, Narodziny, zaślubiny, śmierć, Katowice 1984. M. Siennicka, Rodzina burżuazji warszawskiej i jej obyczaj. Druga połowa XIX i początek XX wieku, Warszawa 1998. 44 Tamże, s. 14. 45 Tamże, s. 58. 42 43 144 Cezary Kuklo Z innych prac poruszających funkcjonowanie rodziny burżuazyjnej wspomnijmy szkic autorstwa Marty Sikorskiej-Kowalskiej o małżeńskim życiu intymnym i roli, jaką w nim odgrywały kobiety z kręgów burżuazji łódzkiej46. Skromna podstawa źródłowa, ograniczona do pamiętników dwóch kobiet: Marii Kamińskiej – nauczycielki, działaczki socjalistycznej i komunistycznej oraz Heleny Anny Geyer – żony łódzkiego fabrykanta, skutkuje dość schematycznym obrazem rodziny, kiedy autorka pisze, że „…domeną kobiet z bogatej burżuazji stanowiło życie rodzinne i małżeńskie, praca na polu filantropii”. Można mieć jednak wątpliwości czy bez szerszej eksploracji, chociażby epistolografii czy prasy, wszystkie ówczesne „Przedstawicielki burżuazji łódzkiej godziły się na funkcjonowanie w tradycyjnych układach, w niewielkim tylko stopniu próbowały zmienić swoje położenie”47. Wprawdzie wiele dużych miast II Rzeczypospolitej było ośrodkami wielowyznaniowymi, to jednak sam problem małżeństw mieszanych do tej pory nie został szerzej opracowany. Na uwagę zasługuje tutaj szkic Jolanty Żyndul, w którym autorka podjęła próbę zobrazowania skali zjawiska w przedwojennej Łodzi (m.in. co piąty ślub w parafiach ewangelickich zawierały pary ewangelicko-katolickie), i które jej zdaniem stawały się zarazem bazą dla procesów asymilacyjnych48. Dużo cennych obserwacji w tym zakresie przyniosła książka Katarzyny Sierakowskiej, kładącej nacisk na ukazanie kierunków zmian zachodzących w rodzinie w środowisku inteligencji, przede wszystkim dużych miast II Rzeczypospolitej49. Przyjmując schemat wyodrębnienia kolejnych faz w życiu rodziny autorka zwraca uwagę na stopniową emancypację kobiet i aktywizację zawodową, które powodowały pewne wyrównanie pozycji męża i żony w badanym środowisku. Niejednokrotnie, np. w latach kryzysu gospodarczego, przejmowały one nawet cały ciężar zapewnienia bytu rodzinie. Owe stopniowe równouprawnienie, zapisane częściowo w prawodawstwie, prowadziło także do wzrostu niezależności kobiet w podejmowaniu decyzji o własnej przyszłości, np. wyboru współmałżonka, a w małżeństwie o liczbie posiadanych dzieci. K. Sierakowska poświęca zresztą dużo miejsca modelowi rodziny, w którym zauważa ograniM. Sikorska-Kowalska, Pozycja i rola kobiety w małżeństwie na przykładzie burżuazji łódzkiej przełomu XIX i XX wieku (w świetle wspomnień Heleny Anny Geyer i Marii Eiger-Kamińskiej), w: Kobieta i małżeństwo…, s. 102–117. 47 Tamże, s. 116 n. 48 J. Żyndul, Małżeństwa mieszane w Łodzi na przełomie XIX i XX wieku do 1939 r., w: Kobieta i małżeństwo…, s. 201–215. 49 K. Sierakowska, Rodzice, dzieci, dziadkowie… Wielkomiejska rodzina inteligencka w Polsce 1918–1939, Warszawa 2003. 46 Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku 145 czenie jej funkcji prokreacyjnej. Tym samym rodziny inteligenckie w okresie międzywojennym charakteryzowały się małą liczbą potomstwa – jedno, dwoje, rzadko więcej. W połączeniu ze stosunkowo dobrą pozycją ekonomiczną omawianych rodzin owocowało to wysoką pozycją dziecka w rodzinie inteligenckiej, która najczęściej była rodziną nuklearną. Dodajmy, że sama praca wyróżnia się może nawet nie tyle jakąś specjalnie szeroką podstawą źródłową, co przede wszystkim interesującym, nowoczesnym w ujęciu historii społecznej kwestionariuszem badawczym i konsekwentną jego realizacją. Parę lat później autorka wraz z Anną Żarnowską zaprezentowała obszerny i interesujący szkic, poświęcony przemianom rodziny inteligenckiej i kształtowania przez nią nowych wzorców życia rodzinnego we względnie długim trwaniu, tj. od połowy XIX do końca lat 30. XX w.50. Obie badaczki dostrzegły ewolucję modelu małżeństwa w kręgach inteligencji: od związku będącego swoistym kontraktem ekonomicznym do układu coraz bardziej partnerskiego. Odrębność inteligenckiego modelu rodziny od wzorów obowiązujących w innych środowiskach widzą one w upowszechnianiu wzorców karier życiowych, w których wykształcenie zajmuje czołowe miejsce (także dziewcząt); w zapoczątkowaniu przełamywania tabu związanego z seksualnością, w którym daje się zaobserwować rozgraniczenie między prokreacją a satysfakcją seksualną; we własnym modelu wychowawczym. Nowe wzory w sferze obyczajowej, czy w sferze kultury życia rodzinnego widoczne w kręgach inteligencji nie doprowadziły jednak nawet w tym środowisku – co podkreślają autorki i na co warto zwrócić uwagę – do zmiany tradycyjnego pojmowania podziału ról w rodzinie51. Z tematyką przemian małżeństwa i rodziny, nie wyłączając zagadnienia doboru małżeńskiego, w okresie po 1945 r. związany jest także artykuł Barbary Klich-Kluczewskiej52. Autorka na przykładzie Krakowa zauważa w pierwszym powojennym dziesięcioleciu nie tylko silną tendencję do poszukiwania współmałżonka w swoim środowisku społecznym, ale także duży wpływ rodziny na dobory małżeńskie. Ba, nawet robotnicy napływający do Krakowa nie szukali żon w mieście, ale przywozili je z rodzinnej wsi. Mówiąc o miejscach i charakterze spotkań, jak i kontaktów ówczesnej młodzieży krakowskiej stawia tezę o osłabianiu kontroli rodzinnego środowiska, przede wszystkim w stosunku do A. Żarnowska, K. Sierakowska, Stare i nowe wzorce i obyczaje rodziny inteligenckiej w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej, w: Rodzina – prywatność – intymność…, s. 79–104. 51 Tamże, s. 103. Istotne jest przy tym, że autorki dostrzegają silne zróżnicowanie wewnętrzne warstwy inteligencji tak pod względem wykształcenia, światopoglądu, jak i zamożności czy tradycji kulturowej. 52 B. Klich-Kluczewska, Droga do małżeństwa w powojennym Krakowie, w: Kobieta i małżeństwo…, s. 263–284. 50 146 Cezary Kuklo starszych pracujących młodych oraz studentów, ale pytanie o ich życie intymne, z braku badań źródłowych, zaledwie jest zasygnalizowane. Większość wspomnianych w tym przeglądzie studiów, śledząc ewolucję modelu małżeństwa i rodziny, wykorzystuje przede wszystkim ogólnie rozpoznane źródła, jakimi są obok spisów ludności także pamiętniki, dzienniki, epistolografia, nie pomijając nawet utworów literackich, ale które jedynie z rzadka są pomocne w badaniach dotyczących zbiorowej świadomości i wyobrażeń społecznych. W tym kontekście należy pozytywnie odnotować ciekawą próbę dokonaną przez Agnieszkę Janiak-Jasińską włączenia do charakterystyki kobiecych oczekiwań wobec mężczyzny i instytucji małżeństwa źródeł masowych, jakimi są prasowe anonse matrymonialne, funkcjonujące w przestrzeni wielkomiejskiej53. Nie ulega wątpliwości, że samo ich zamieszczenie, a również i rosnąca ich popularność stanowiło już samo w sobie poważny wyłom w dotychczasowym tradycyjnym systemie norm zachowań obowiązujących kobiety. Analiza treści ogłoszeń matrymonialnych dowiodła z jednej strony, że większość autorek była przekonana iż o zamążpójściu decydują dwa główne czynniki: wiek i wielkość posagu, z drugiej – co może być pewnym zaskoczeniem – niezwykłej trwałości tradycyjnego pojmowania modelu małżeństwa z wyraźnym podziałem ról pomiędzy kobiety i mężczyzn. Skupiając nadal główną uwagę na społecznościach miejskich, ale obecnie już małomiasteczkowych, trzeba tu wymienić na pierwszym miejscu prace autorstwa Reginy Renz. Są one tym cenniejsze gdyż nie ograniczają się jedynie do rodziny polskiej, ale uwzględniają i konfrontują ją z rodziną żydowską 54. Przypomnijmy, że polem obserwacji autorki od lat pozostają miasta przedwojennej Kielecczyzny, z których część stanowiła duże aglomeracje miejsko-przemysłowe. Sporo interesującego materiału dostarczyła Renz ankieta dotycząca moralności rodzinnej parafian katolickich z lat 1920–1929, która swoim zasięgiem objęła 10 małych miast i 25 miasteczek osad (także 169 wsie) z 7 powiatów ówczesneA. Janiak-Jasińska, O jakim mężu myślę? Oferta małżeńska kobiet i ich oczekiwania w świetle anonsów matrymonialnych z początku XX wieku, w: Kobieta i małżeństwo…, s. 159–199. 54 R. Renz, Model rodziny i problem świadomego macierzyństwa w mieście prowincjonalnym międzywojennej Polski (na przykładzie Kielecczcyzny), w: Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2: Przemiany społeczne a model rodziny…, s. 99–106. Zob. też R. Renz, Rodzina i pozycja kobiety w rodzinie w mieście prowincjonalnym II Rzeczypospolitej (na przykładzie Kielecczcyzny), w: Rodzina jako środowisko wychowawcze w czasach nowożytnych, red. K. Jakubiak, Bydgoszcz 1995, s. 173–181; wspomniana problematyka zajęła także sporo miejsca w najnowszej książce autorki – Kobieta w społeczeństwie międzywojennej Kielecczyzny. Dom – praca – aktywność społeczna, Kielce 2008. 53 Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku 147 go województwa kieleckiego. Za charakterystyczną dla środowiska małomiasteczkowego autorka uznaje dominację – i to bez względu na wyznanie i narodowość – tradycyjnego modelu rodziny patriarchalnej, z wyraźnie decydującą rolą ojca i męża. Przeciętna rodzina polska liczyła 4 osoby, żydowska o jedną więcej. Nie były to zatem rodziny z dużą liczbą potomstwa, choć jak podkreśla badaczka u obu społeczności wyznaniowych panował model religijnej koncepcji małżeństwa, który mocno akcentował prokreacyjny cel związku. We wspomnianej ankiecie, wypełnianej przez księży katolickich, nie brakowało przykładów nie akceptowania w środowisku małomiasteczkowym kościelnych zakazów kontroli i planowania urodzeń, które przez część tamtejszych rodziny były uznawane za interwencję w prywatną sferę życia. Pisząc o wzajemnych relacjach kobiet i mężczyzn, rozpatrywanych w kontekście doborów małżeńskich czy społeczno-ekonomicznej pozycji rodziny, należy także odnotować problematykę dyskursu społecznego o wzorcach małżeństwa i seksualności, toczonego do wybuchu II wojny światowej i w pierwszych latach po jej zakończeniu. Praca Teresy Kulak, eksplorująca szeroko listy czytelniczek na łamach „Praktycznej Pani. Dobrej Obywatelki” z lat 30. XX w., wskazuje na silne trwanie w przestrzeni publicznej ideału małżeństwa tradycyjnego55. Z drugiej strony, nie brak było jednak listów wskazujących – co zauważa autorka – na zmiany obyczajowe, które przeobrażały obowiązujący do tej pory model kobiety. Jednym z objawów tych zmian było zauważalne w społecznej świadomości rozdzielenie aktu współżycia od dążenia do posiadania potomstwa. Szkic Katarzyny Sierakowskiej oparty na publicystyce dwóch przedwojennych czasopism kobiecych – „Bluszcza” i „Kobiety Współczesnej”, przeznaczonych głównie dla kobiet wykształconych, wskazuje z jak dużym trudem zmysłowość i erotyka torowały sobie drogę, żeby stać się przedmiotem dyskusji prasowych, a niektóre nawet zagadnienia dzięki nim zaistniały szerzej w dyskursie publicznym (świadoma prokreacja, wybór partnera seksualnego, kwestia przyjemności seksualnej)56. Kwestia, bez której trudno zrozumieć przemiany modelu rodziny i życia rodzinnego w Polsce w dłuższej perspektywie kilkudziesięciu lat XX wieku, to postrzeganie znaczenia seksualności w kontaktach międzyludzkich i strategiach życiowych. Na tym polu wiele jeszcze zagadnień czeka na swych badaczy, odczuwa się brak gruntownych studiów monograficznych. Wśród nielicznych T. Kulak, Nowe tendencje w myśleniu o seksualności małżeńskiej a zmiany generacyjne w Polsce lat trzydziestych, w: Kobieta i małżeństwo…, s. 341–364. 56 K. Sierakowska, Elementy kobiecego dyskursu o seksualności na łamach międzywojennych periodyków dla kobiet, w: Kobieta i małżeństwo…, s. 365–380. 55 148 Cezary Kuklo uwagę przykuwa artykuł Małgorzaty Fidelis, analizujący percepcję seksualną i praktyki seksualne młodych robotnic, które w latach 1948–1956 wyemigrowały z rodzinnych wsi w poszukiwaniu edukacji i pracy w mieście57. Autorka zauważa, że wprawdzie w tym czasie zwiększyły się możliwości ekspresji seksualnej kobiet, to poglądy większości społeczeństwa i państwa na seksualność kobiet nie uległy zasadniczym zmianom. Powyższy przegląd i omówienia prac chcemy zakończyć tymi o charakterze ogólnym, na swój sposób sumującymi aktualny stan wiedzy i badań, obejmującymi przy tym zarówno dłuższe okresy chronologiczne, jak i traktującymi całościowo i wszechstronnie funkcjonowanie rodzin w Polsce w pierwszej połowie XX w. Z całą pewnością próbę syntetycznego przedstawienia rodziny w przeszłości historycznej i to od czasów najdawniejszych aż po interesujący nas tutaj okres stanowi zbiór zróżnicowanych studiów, zredagowanych przez Jadwigę Komorowską w książce pt. Przemiany rodziny polskiej, opublikowany czterdzieści lat temu (!), a ich autorzy – co ważne – wywodzą się z różnych dyscyplin nauk społecznych58. W tomie tym znalazł się m.in. także artykuł Zbigniewa Smolińskiego, który obserwując dzietność rodzin podjął trud charakterystyki przemian postaw prokreacyjnych małżeństw w minionym stuleciu59, a także szkic Barbary Łobodzińskiej60. Praca Smolińskiego wskazuje na daleko idące przekształcenie dzietności małżeńskiej z rodzin wielodzietnych (6 dzieci) na początku XX stulecia w kierunku modelu średniodzietności (4 dzieci) w latach trzydziestych XX w., który utrzymał się przez okres okupacji i pierwsze lata powojenne, i małodzietności (2 dzieci), ale już po 1955 r.61. Jednakże poza zakresem rozważań autora pozostały zagadnienia, które najbardziej przykuwają uwagę historyka, a mianowicie czynniki wpływające na zmiany modelu i funkcjonowania rodziny i życia rodzinnego w Polsce w pierwszej połowie XX w. Z kolei Łobodzińska, śledząc społeczny proces kojarzenia małżeństw, zwraca uwagę na silne elementy ekonomiczne widoczne w doborze małżonków rodziny chłopskiej w początkach XX w., trochę mniejsze w rodzinie miejskiej. Pół M. Fidelis, Młode robotnice w mieście: percepcja kobiecej seksualności w Polsce w latach pięćdziesiątych XX wieku, w: Kobieta i małżeństwo…, s. 453–475. 58 Przemiany rodziny polskiej, red. J. Komorowska, Warszawa 1975. 59 Z. Smoliński, Przemiany dzietności rodziny w XX wieku, w: Przemiany rodziny polskiej…, s. 199–215. 60 B. Łobodzińska, Dobór małżeński jako społeczny proces kojarzenia partnerów, w: Przemiany rodziny polskiej…, s. 230–241. Z wielu innych zamieszczonych tam prac warto może wskazać jeszcze jedną autorstwa J. Turowskiego, Struktura i funkcje rodziny a teoria rodziny nuklearnej, w: Przemiany rodziny polskiej…, s. 242–259. 61 Z. Smoliński, dz. cyt., s. 203 nn. 57 Demograficzno-społeczna problematyka rodziny w pierwszej połowie XX wieku 149 wieku później, na skutek postępu industrializacji i urbanizacji, podniesienia się ogólnego poziomu wykształcenia społeczeństwa autorka zauważa postępującą egalitaryzację ról małżeńskich. Wśród czynników kojarzenia większości par małżeńskich Łobodzińska wskazuje na podobieństwo środowiska lokalnego, poziomu wykształcenia oraz zbliżonym rodzajem pracy obu partnerów62. Warto także zasygnalizować jeszcze inną, interesującą pracę o ambicjach syntetycznych, ukazującą rodzinę polską na tle europejskim prawie że w całym XX stuleciu autorstwa Janusza Żarnowskiego63. Autor, przypominając nie tylko szeroką industrializację i urbanizację kraju po 1945 r., czy na poły patriarchalny model rodziny preferowany przez przywódców partyjnych (ograniczony głównie do zapotrzebowania na siłę roboczą), ale i powszechne utrudnienia materialne, formułuje tezę o zasadniczych przemianach rodziny w Polsce Ludowej, bliskich tendencjom dostrzeganym w ówczesnej zachodnioeuropejskiej klasie średniej. Zwraca uwagę na przemieszanie się środowisk społecznych w wyniku migracji i awansu społecznego, które owocowały małżeństwami o silnie różnorodnym rodowodzie społecznym nowożeńców i z większym niż w okresie wcześniejszym równouprawnieniem kobiet. Z drugiej strony Żarnowski podkreśla, że ze względu na masowy udział kobiet w rynku pracy uległ pewnym zmianom do tej pory dość tradycyjny model podziału ról między małżonkami i rodzicami. Warto jednak zwrócić uwagę na jeszcze jedną konstatację tego doświadczonego historyka, kiedy pisze: „Paradoksalnie jednak, kryzys porządku społecznego w PRL-u, brak zaufania do państwa i jego instytucji, a wreszcie rozkład życia gospodarczego doprowadziły do wzmocnienia roli rodziny jako głównej ostoi jednostki, [podkreśl. – C.K.] a także szerszych związków o charakterze krewniaczym i w ogóle osobistym i nieformalnym”64. Niniejszy przegląd prac, poświęconych rodzinnej statystyce demograficzno-historycznej pierwszej połowy XX w., chcemy zamknąć najnowszą książką łódzkiego socjologa Piotra Szukalskiego, dotyczącą małżeństwa w powojennej Polsce (aż po rok 2010), patrząc, jak pisze sam autor, „zarówno na jego początek, jak i koniec – z perspektywy demograficznej”65. Około połowy minionego stulecia na ślubnym kobiercu po raz pierwszy stawali nowożeńcy generalnie w młodym wieku (mediana dla mężczyzn 25,9 lat, dla kobiet 23 lata). Zawierający powtórne małżeństwa byli zdecydowanie starsi niż kawalerowie i panny, B. Łobodzińska, dz. cyt., s. 234 nn. J. Żarnowski, Rodzina w czasach cywilizacyjnego przyspieszenia: Europa i Polska 1918– 1989, w: Rodzina – Prywatność – intymność…, s. 37–58. 64 Tamże, s. 55. 65 P. Szukalski, Małżeństwo. Początek i koniec, Łódź 2013, s. 7. 62 63 150 Cezary Kuklo przy czym w największym stopniu dotyczyło to wdowców i wdów (odpowiednio lat – 46,9 M, 37,5 K), podczas gdy rozwiedzeni byli trochę od nich młodsi66. Jednakże szczegółowe analizy nie tylko wieku formowania małżeństwa, ale i całego szeregu innych danych dotyczących chociażby rozwodów czy separacji, obserwowanych na przestrzeni lat 1946–201067, pozwoliły Szukalskiemu na wysunięcie tezy o zmniejszającej się atrakcyjności małżeństwa jako instytucji społecznej, połączonej z coraz częstszym współwystępowaniem nietradycyjnych form zakończenia związku. Ciekawe jest zarazem, że autor dostrzegł w zakresie odwoływania się do tradycyjnych form życia rodzinnego stałość terytorialnych różnic, wywodzących się jeszcze z doby zaborowej. W całym powojennym okresie najbardziej przywiązani do tradycyjnych zachowań matrymonialnych byli mieszkańcy Podkarpacia i Małopolski, najmniej – mieszkańcy dużych miast i tzw. Ziem Odzyskanych. Oceniając całość osiągnięć badawczych w zakresie demograficzno-historycznych struktur rodziny polskiej w pierwszej połowie XX wieku, można mówić o skromnym postępie w ich rozpoznaniu. Tak podstawowe pytania, jak wpływ industrializacji na przemiany struktury rodziny czy na rodzinę jako jednostką produkcyjną, którą była w dobie przedprzemysłowej, dalekie są od jednoznacznych odpowiedzi. Pewnym mankamentem pozostaje prowadzenie ich w ramach funkcjonujących specjalności naukowych, z rzadka jedynie przy pomocy kwestionariusza badawczego uwzględniającego różne punkty widzenia i różne metody zaczerpnięte z innych nauk pokrewnych. Charakterystyczne, że cenna uwaga Dariusza Jarosza, wygłoszona w trakcie konferencji naukowej poświęconej historiografii 18 lat Polski Niepodległej, o potrzebie wypełniania „…katalogu problemów badawczych (strach, starość, dzieciństwo, kobiecość, seksualizm itp.) w odniesieniu do polskiej materii społecznej”68 nie wzbudziła, z jednym wyjątkiem, zainteresowania dyskutantów69. Z drugiej strony w samym środowisku historyków daje się zauważyć trudny do zrozumienia większy lub mniejszy dystans do studiów demograficznych, bez których – przypomnijmy – nie jesteśmy w stanie właściwie rozumieć procesu historycznego. Tamże, s. 96 n. Niektórymi analizami autor sięga nawet w dwudziestolecie międzywojenne, co dodatkowo podnosi walor jego badań. 68 D. Jarosz, Historiografia dziejów społecznych Polski w XX wieku po 1989 r.: perspektywy i możliwości badawcze, metodologia, w: Spojrzenie w przeszłość, t. 2: Wiek XIX, XX. Konferencja Muzeum Historii Polski Jadwisin 25–25 października 2007 r., Warszawa 2009, s. 226. 69 D. Jarosz, Podsumowanie dyskusji, w: tamże, s. 260. 66 67 DARIUSZ K. CHOJECKI, ANDRZEJ GIZA Uniwersytet Szczeciński Wi z ua l i z acja b a da ń w m i k ros k a l i op u b l i kowa n ych w „ P r z e sz ł oś c i D e mo gr a f icz n ej Pol s k i ” z a l ata 19 67–2 012 (t. 1–31) Początki „Przeszłości Demograficznej Polski” (PDP), organu prasowego Sekcji – aktualnie Zespołu Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk, obchodzącego jubileusz pięćdziesięciolecia swego istnienia, można wiązać z nazwiskiem Jana Pazdura, który w 1960 r., pełniąc obowiązki dyrektora Instytutu Kultury Materialnej PAN, wystąpił z inicjatywą powołania Zespołu dla badań historyczno-demograficznych. Już w 1962 r. Zespół ten wszedł w struktury Komitetu Nauk Demograficznych, by w 1964 r. zostać na podstawie decyzji jego prezydium przemianowanym na Sekcję Demografii Historycznej. Do grona jej współzałożycieli należeli tacy badacze, jak: Stanisław Borowski (Poznań), Stanisław Hoszowski (Kraków), Tadeusz Ładogórski (Wrocław), Adam Szczypiorski (Warszawa)1. Powołanie do życia Sekcji, skupiającej naukowców z różnych ośrodków akademickich Polski, było między innymi próbą „równoległej” odpowiedzi na rozwój światowej demografii historycznej, w której przodowali francuscy przedstawiciele tej subdyscypliny naukowej, z Louis Henry’m na czele2. Przyjęty program długofalowych działań Sekcji odznaczał się ambitnymi celami. Planowano przede wszystkim ustalenie zaludnienia ziem polskich 1 2 Szerzej o działalności: Cezary Kuklo, 40-lecie działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk, „Przeszłość Demograficzna Polski” 26, 2005, s. 11 i n. [Stanisław Gierszewski, Julian Karol Janczak, Cezary Kuklo, Antoinette Fauve-Chamoux], Dyskusja nad ‘Przeszłością Demograficzną Polski’, „Przeszłość Demograficzna Polski” 17, 1986, s. 262–263 (wypowiedź Antoinette Fauve-Chamoux). 2004 2002 2000 1998 1996 1994 1992 1990 1988 1986 1984 1982 1980 1978 1976 1974 1972 1970 1968 1966 1964 Źródło: opracowanie własne na podstawie C. Kuklo, 40-lecie działalności…, s. 18–19. 2012 2010 2008 2006 Piotr Rachwał Janina Gawrysiakowa Felicja Romaniukowa sekretarze Cezary Kuklo Julian Karol Janczak Zygmunt Sułowski Kazimierz Zając Adam Szczypiorski przewodniczący Marek Górny Julian Karol Janczak Irena Gieysztorowa Egon Vielrose Stanisław Borowski Adam Szczypiorski redaktorzy Wykres. Redaktorzy tomów „Przeszłości Demograficznej Polski” oraz przewodniczący i sekretarze Sekcji/Zespołu Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN w latach 1964–2014 2014 152 Dariusz K. Chojecki, Andrzej Giza Wizualizacja badań w mikroskali opublikowanych w „Przeszłości Demograficznej Polski” 153 w dobie przedstatystycznej, przeprowadzenie korekty wyników dziewiętnastowiecznych spisów ludności, inwentaryzację i opracowanie materiałów metrykalnych. W perspektywie czasu, przy szczupłości kadr i odczuwalnym braku analitycznych ustaleń, różnych priorytetach indywidualnych działań naukowych, a także ograniczonych możliwościach finansowych – o czym wspomina Irena Gieysztorowa3 – szczególnie dwa pierwsze postulaty zaczęły się jawić jako bardziej odległe w realizacji; tym samym na pierwszy plan w badaniach nad przeszłością demograficzną ziem polskich wysunęły się bardziej „realne” studia i przyczynki podejmowane w mikroskali. Ich poziom naukowy był różny, wywołując na forum Sekcji/Zespołu ożywioną, a niekiedy i gorącą dyskusję, ale zawsze nakierowaną na podnoszenie poziomu badań, głównie pod kątem krytyki źródeł i udoskonalania warsztatu badawczego. Prace nad PDP były i są bezpośrednio związane z działalnością Sekcji/Zespołu, początkowo obradującej w danym roku akademickim raz w miesiącu, a następnie – co dwa miesiące. Funkcjonowanie tego forum wymiany poglądów, z którym do czynienia miało już kilkudziesięciu naukowców reprezentujących nie tylko dziedzinę historii, nie byłoby możliwe bez starań sześciu redaktorów naczelnych czasopisma i całego komitetu redakcyjnego oraz pięciu przewodniczących Sekcji/Zespołu i trzech sekretarzy (zob. wykres 1). Wprawdzie z powodu wspomnianej szczupłości kadr naukowych i zasobów finansowych, jak i też samej specyfiki demografii historycznej, wymagającej łączenia różnych warsztatów badawczych – stojącym u steru Sekcji/Zespołu oraz PDP trudno było profilować w ściśle określony sposób kierunek badań, niemniej jednak dbano i dba się nadal, by artykuły należycie wpisywały się w zagadnienia ludnościowe, a także były objęte krytyką post factum. Na łamach PDP, aktualnie liczącej sobie 31 tomów, gościła różnorodna tematyka, którą dobrze opisuje klasyfikacja publikacji z 1991 roku4. Odnosi się ona do następujących obszarów: 1) Zagadnienia ogólne, historia badań; 2) Źródłoznawstwo, edycje źródeł, inwentaryzacja źródeł; 3) Stan i rozwój ludności; 4) Stan i struktura ludności; 5) Przestrzenne rozmieszczenie ludności; 6) Małżeństwa, Rodziny. Gospodarstwo domowe; 7) Urodzenia. Dzietność. Płodność; 8) Umieralność i trwanie życia; 9) Ruch wędrówkowy ludności; 10) Związki między demografią i gospodarką oraz problemami społecznymi; 11) Metody badań i analizy; 12) Recenzje; 13) Bibliografie i noty bibliograficzne; 14) Różne (dyskusje, sprawozdania, nekrologii i inne). 3 4 Od redakcji, „Przeszłość Demograficzna Polski” 17, 1986, s. 7. Zawartość Przeszłości Demograficznej Polski tomy 1–17 (1967–1987), oprac. C. Kuklo, „Przeszłość Demograficzna Polski” 18, 1991, s. 273–281. 154 Dariusz K. Chojecki, Andrzej Giza Prezentowane w dalszej części badania w mikroskali stanowią tylko część publikacji na łamach PDP, to jest 42% spośród ogółu 213 artykułów, komunikatów i materiałów (bez recenzji, sprawozdań i innych form) zawartych w tomach od 1 do 31. Należy zaznaczyć, że w opracowaniu map tematycznych pominięto wiele skądinąd cennych badań odnoszących się do większych jednostek terytorialnych (diecezje, województwa, prowincje itp.), a także do zespołów składających się z wielu miejscowości, parafii czy powiatów, co z jednej strony wynika z trudności prezentacji obiektów zajmujących większą powierzchnie (możliwość nakładania się poligonów, na przykład w wypadku Królestwa Polskiego, Śląska, Wielkopolski, Galicji czy Lubelszczyzny), z drugiej zaś ma swoje uzasadnienie w zachowaniu jednorodności, a zatem i porównywalności zbiorów danych. Czym zatem jest owa „mikroskala” w badaniach demograficznych? Z powyższego wynika, że pod względem przestrzennym odnosi się ona do pojedynczych miejscowości, parafii, powiatów i ziem, które w przyjętej skali map można przedstawić punktowo, a tym samym obejść problem nakładających się danych dla tych samych obiektów przestrzennych, choćby za pomocą ich wiankowego rozlokowania lub innych przesunięć względem siebie. Natomiast pod względem demograficznym użyte pojęcie mikroskali wiąże się zasadniczo z rodzajem informacji wykorzystanych w badaniach; w większości wypadków prezentowane artykuły i przyczynki powstały bowiem w drodze opracowania indywidualnych danych statystycznych o charakterze masowym, zawartych w księgach metrykalnych czy status animarum, bądź innych źródłach archiwalnych. Tworząc mapy tematyczne, staraliśmy się, by dały one czytelnikowi możliwość nie tylko wstępnej i szybkiej orientacji w interesującym nas fragmencie dokonań naukowych, lecz również niosły ze sobą pewne informacje o prawidłowościach przestrzennych badań. Mając to ostatnie na uwadze, a także niewielką liczebność badań spełniających warunek „mikroskali” (90 przypadków), przyjęliśmy zasadę oszczędnego dzielenia zbioru danych według kategorii czy wariantów. W największym stopniu tego rodzaju podejście uwidacznia się w wypadku arkusza trzeciego, na którym przedstawiono badania według tematyki w podziale na trzy kategorie: stan i struktura ludności, zdarzenia demograficzne, mieszane (ta ostatnia nieistotna liczebnie). Należy zaznaczyć, że w szczególności w wypadku badań koncentrujących uwagę na zdarzeniach demograficznych, na przykład urodzeniach, małżeństwach czy zgonach, zaliczenie ich do tej kategorii wcale nie musi oznaczać, że autorzy tych badań zrezygnowali z podawania jakichkolwiek informacji o stanie i strukturze ludności; mogli bowiem to czynić, ale dane tego rodzaju nie były przedmiotem ich głównego zainteresowania. Wizualizacja badań w mikroskali opublikowanych w „Przeszłości Demograficznej Polski” 155 Pewnego doprecyzowania wymaga również przekaz arkusza czwartego, na którym są przedstawione badania według zakresu czasowego5. Dlaczego? Otóż dlatego, że rejestracja zdarzeń demograficznych, pomijając tu problem braków źródłowych, ma charakter ciągły w przeciwieństwie do rejestracji stanu ludności i gromadzonych przy tym danych o strukturze ludności według określonych cech. Innymi słowy, w wypadku kategorii stan i struktura ludności – dajmy na to – przynależność do grupy 25–50 lat wcale nie oznacza, że mamy do dyspozycji wyniki badań, które odnoszą się do przynajmniej 25, a co najwyżej 49 lat, ale że ich zakres czasowy potencjalnie mieści się właśnie między tymi latami (teoretyczny przykład: jakieś ustalenia poczynione dla lat6 1701, 1712, 1725, 1734). Problem ten ma jednak pomniejsze znaczenie, gdyż tego rodzaju badania i tak w zdecydowanej większości bazują na krótkich seriach danych (grupa: poniżej 25 lat). Warto też dodać, że przy etykietowaniu jednostek – obiektów przestrzennych – posłużyliśmy się nazwami zastosowanymi przez autorów w tytułach ich artykułów i komunikatów, ponadto celowo zrezygnowaliśmy z przedstawienia wyników badań w kontekście dawnych granic państw przede wszystkim z powodu ich znacznej zmienności w czasie, której uwzględnienie, wbrew pozorom, nie ułatwiłoby odbioru zasadniczych treści. Oddajemy zatem do rąk Czytelników zbiór kilku map tematycznych zatytułowanych: Badania w skali mikro opublikowane w Przeszłości Demograficznej Polski za lata 1967–2012 według 1) autorów, 2) roku wydawnictwa, 3) tematyki publikacji, 4) zakresu czasowego, 5) półwieczy – planując już teraz ich zaktualizowanie za pięć lat, zważywszy że „Przeszłość Demograficzna Polski” za rok 2013 ma być wydana jako kwartalnik. 5 6 Długości przedziałów lat dopasowane do postępu geometrycznego. Gwoli ścisłości, chodzi o momenty czasu. B i b l io gr a f i a p ol s k i ej de mo gr a f i i h i st orycz n ej p o 19 45 rok u opracował Piotr Łozowski W y k a z ź róde ł dru kowa n yc h Album civium Civitatis Antique Varsovie. Księga przyjęć do prawa miejskiego Starej Warszawy 1506–1586, opr. A. Bartoszewicz, Warszawa 2000. Gdański poradnik na czas dżumy z 1708 roku, opr. E. Kizik, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 249–272. Inventarium documentorum et actorum ecclesiae Mohiloviensis ac Minscensis (1793–1917), t. 2–7, wyd. M. Radwan, Mińsk 1998. Katastry śląskiego podatku szacunkowego (1527–1740), wyd. K. Orzechowski, AUWP 224, 1992, s. 1–154. Konskrypcyjny spis ludności Galicji z 1773 roku, wyd. K. Ślusarek, SH 47, 2004, 3/4, s. 285–388. Kościół i społeczeństwo Małopolski w II połowie XVIII w. Materiały źródłowe, t. 1: Ludność i organizacja diecezji krakowskiej, opr. Bogumił Szady, Lublin 2010. Księga chrztów parafii radzionkowskiej z lat 1811–1850, wyd. Z. Kwaśny, Wrocław 1997. Księga pogrzebów parafii radzionkowskiej z lat 1811–1850, wyd. Z. Kwaśny, Wrocław 1998. Księga przyjęć do miasta Muszyny, wyd. K. Przyboś, AM 18, 2008, s. 33–42. Księga ślubów parafii radzionkowskiej z lat 1801–1850, wyd. Z. Kwaśny, Wrocław 1996. Księga Ślubów Sądeckiego Garnizonu 1864–1889, wyd. J. Giza, AS 10, 2001, 2, s. 66–91. Księga zmarłych kościoła parafialnego w Janowcu 1688–1722. (Zmarli w latach: 1701–1722), wyd. A. Szymanek, NJ, 2002, 12, s. 201–230. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria A: Metryki chrztów, t. 1: Kościół św. Jana Chrzciciela 1597–1620, opr. M. Jaglarz, Radom 2014. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria A: Metryki chrztów, t. 2: Kościół św. Jana Chrzciciela 1621–1636, opr. J. Orzechowski, Radom 2001. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria A: Metryki chrztów, t. 3: Kościół św. Jana Chrzciciela 1637–1660, opr. J. Orzechowski, Radom 2002. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria A: Metryki chrztów, t. 4: Kościół św. Wacława 1636–1696, opr. J. Orzechowski, Radom 2002. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria A: Metryki chrztów, t. 5: Kościół św. Wacława 1697–1712, opr. J. Orzechowski, Radom 2003. 158 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria A: Metryki chrztów, t. 6: Kościół św. Jana Chrzciciela 1661–1677, opr. J. Orzechowski, Radom 2003. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria A: Metryki chrztów, t. 7: Kościół św. Jana Chrzciciela 1678–1712, opr. D. Kupisz, J. Orzechowski, Radom 2010. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria A: Metryki chrztów, t. 8: Kościół św. Jana Chrzciciela 1713–1745, opr. D. Kupisz, Radom 2012. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria A: Metryki chrztów, t. 9: Kościół św. Jana Chrzciciela 1746–1771, opr. D. Kupisz, J. Orzechowski, Radom 2012. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria A: Metryki chrztów, t. 10: Kościół św. Jana Chrzciciela 1772–1795, opr. D. Kupisz, Radom 2012. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria A: Metryki chrztów, t. 12: Kościół św. Wacława 1745–1783, opr. M. Marcinkowska, D. Kupisz, Radom 2013. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria B: Metryki ślubów, t. 1: Kościół św. Jana Chrzciciela 1591–1637, opr. J. Orzechowski, Radom 2006. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria B: Metryki ślubów, t. 2: Kościół św. Jana Chrzciciela 1638–1710, opr. D. Kupisz, G. Fulara, Radom 2010. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria B: Metryki ślubów, t. 3: Kościół św. Wacława 1655–1700, opr. M. Jaglarz, Radom 2006. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria B: Metryki ślubów, t. 4: Kościół św. Wacława 1701–1795, opr. M. Jaglarz, G. Fulara, D. Kupisz, Radom 2011. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria B: Metryki ślubów, t. 5: Kościół św. Jana Chrzciciela 1711–1795, opr. D. Kupisz, G. Fulara, Radom 2010. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria C: Metryki zmarłych, t. 1: Kościół św. Jana Chrzciciela 1748–1795, opr. D. Kupisz, Radom 2013. Księgi metrykalne kościołów radomskich z lat 1591–1795, Seria C: Metryki zmarłych, t. 2: Kościół św. Wacława 1768–1795, opr. D. Kupisz, Radom 2013. Księgi metrykalne parafii Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Dmeninie, t. 1: Liber baptisatorum, copulatorum et mortuorum parochia lis in Dmenin 1635–1679, wyd. A. Kaczmarek, Dmenin–Częstochowa 2008. Księgi metrykalne parafii Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Dmeninie, t. 2: Liber baptisatorum, copulatorum et mortuorum parochia lis in Dmenin 1723–1788, wyd. A. Kaczmarek, Dmenin–Kraków 2009. Księgi metrykalne parafii Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Dmeninie, t. 3: Liber baptisatorum, copulatorum et mortuorum parochia lis in Dmenin 1755–1788, wyd. A. Kaczmarek, Dmenin–Kraków 2010. Księgi metrykalne parafii Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Dmeninie, t. 4: Liber baptisatorum, copulatorum et mortuorum parochia lis in Dmenin 1788–1825, wyd. A. Kaczmarek, Dmenin–Kraków 2010. Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1507–1572. Libri iuris civilis Cracoviensis, wyd. A. Kiełbicka, Z. Wojas, Kraków 1993. Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1573–1611, wyd. A. Kiełbicka, Z. Wojas, Kraków 1994. Łacińska parafia katedralna w Łucku w 1815 r. na podstawie „Status animarum parochiae luceoriensis”: duchowieństwo diecezjalne i obszar parafii, opr. S. Tylus, ABMK 67, 1997, s. 245–268. Liber copulatorum parafii pw. Św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty w Mielcu 1762–1777, opr. K. Haptaś, P. Miodunka, Mielec 2006. Wykaz źródeł drukowanych159 Libri metrices ecclesiae parochialis Cmieloviensis, t. 1–2, wyd. J. Moniewski, Radom 2002– 2003. Lubatowska księga zmarłych (Liber mortuorum) 1777–2008, opr. J. Podlaszczak, w: Druga księga jubileuszowa wsi Lubatowa. Liber mortuorum 1777–2008, red. J. Podlaszczak, Rzeszów 2009, s. 1–396. Ludność parafii Królestwa Polskiego w 1835 roku, wyd. J.K. Jańczak, PDP 20, 1997, s. 189–244. Ludność żydowska województwa krakowskiego w czasie Sejmu Czteroletniego. Spisy z powiatów krakowskiego, ksiąskiego, lelowskiego i proszowskiego z lat 1790–1792 ze zbiorów Archiwum Państwowego w Krakowie, wyd. K. Follprecht, Kraków 2008. Lustracja województw malborskiego i chełmińskiego 1565, wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1961. Lustracja województw Prus Królewskich 1624 r.: z fragmentami lustracji 1615 roku, wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1967. Lustracja województw Prus Królewskich 1765 r., t. 1: województwo pomorskie, cz. 1: powiaty pucki i mirachowski, cz. 2: powiaty tczewski, gdański i nowski, cz. 3: powiaty świecki, tucholski i człuchowski, wyd. J. Dygdała, Toruń 2000–2005. Lustracja województw Prus Królewskich 1765 r., t. 2: województwo chełmińskie, cz. 1: ziemia michałowska, cz. 2: ziemia chełmińska, wyd. J. Dygdała, Toruń 2007–2009. Lustracja województw Prus Królewskich 1765 r., t. 3: województwo malborskie, aneks: Inwentarz zamku malborskiego 1764, wyd. J. Dygdała, Toruń 2011. Lustracja województw ruskiego, podolskiego i bełskiego: 1564–1565, cz. 1–2, wyd. K. Chłapowski i H. Żytkowicz, Warszawa 1992–2001. Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. 1, wyd. C. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Warszawa 1961; cz. 2, wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz 1963; indeksy do cz. 1 i 2, indeks: osobowy opr. C. Ohryzko-Włodarska, geograficzny: A. Tomczak, rzeczowy: M. Woźniakowa, Bydgoszcz 1964. Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1616–1920, cz. 1–2, wyd. Z. Górski, R, Kabaciński, j. Pakulski, Wrocław 1994. Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628–1632, cz. 1: województwa poznańskie i kaliskie, cz. 2: województwo sieradzkie, cz. 3: województwa łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemia dobrzyńska, wyd. Z. Guldon, Wrocław 1967–1969, Bydgoszcz 1967. Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659–1665, cz. 1: województwo poznańskie i kaliskie, wyd. C. Ohryzko-Włodarska, Wrocław 1978; cz. 2: województwa sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i Ziemia Dobrzyńska, wyd. Z. Górski, J. Pakulski, A. Tomczak, Toruń 1996. Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659–1665: indeksy do cz. 1 i 2, opr. M. Gołębiowski, I. Czarciński, Toruń 2002. Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, cz. 3, wyd. A. Tomczak, Z. Kędzierska, Warszawa 1977, cz. 2: województwo sieradzkie, t. 1: powiaty sieradzki i szadkowski, t. 2: powiaty piotrkowski, radomszczański, wieluński i ostrzeszowski, wyd. R. Kabaciński, K. Mikulski, J. Pakulski, Toruń 2004–2007. Lustracja województwa krakowskiego 1564, cz. 1–2, wyd. J. Małecki, Warszawa 1962–1964. Lustracja województwa krakowskiego 1659–1664, cz. 1–2, wyd. A. Falniowska-Gradowska, F. Leśniak, Warszawa 2005. Lustracja województwa krakowskiego 1659–1664, cz. 3: Wydział dokumentów i indeksy, opr. wykaz dokumentów A. Falniowska-Gradowska, F. Leśniak; indeks osobowy i geograficzny E. Danowska; indeks rzeczowy A. Falniowska-Gradowska, F. Leśniak, Warszawa 2005. 160 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Lustracja województwa krakowskiego 1765, cz. 1: Powiaty sądecki, szczyrzycki, biecki, czchowski oraz księstwa zatorskie i oświęcimskie, wyd. A. Falniowska-Gradowska, Kraków 1973 Lustracja województwa krakowskiego 1789, cz. 1: Powiat krakowski, proszowicki i ksiąski, cz. 2: Powiat lelowski oraz starostwo kłobuckie i brzeźnickie, wyd. A. Falniowska-Gradowska, I. Rychlikowa, Wrocław 1962–1963. Lustracja województwa lubelskiego 1565, wyd. A. Wyczański, Wrocław 1959. Lustracja województwa lubelskiego 1661, wyd. H. Oprawko, K. Schuster, Warszawa 1962. Lustracja województwa mazowieckiego 1565, cz. 1–2, wyd. I. Gieysztorowa, A. Żaboklicka, Warszawa 1967–1968. Lustracja województwa mazowieckiego 1565: indeksy do części 1 i 2, indeks osób. I. Gieysztorowa, indeks geogr. A. Żaboklicka, indeks rzecz. A. Wawrzyńczyk, K. Pacuski, Warszawa 1971. Lustracja województwa pomorskiego 1565, wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1961. Lustracja województwa rawskiego 1789, wyd. Z. Kędzierska, indeks rzecz. opr. A. Cackowska, Wrocław 1971. Lustracja województwa ruskiego: 1661–1665, cz. 1: ziemia przemyska i sanocka, wyd. K. Arłamowski, W. Kaput, Wrocław 1970; cz. 2: ziemia lwowska, wyd. E. i K. Arłamowscy, Wrocław 1974. Lustracja województwa sandomierskiego 1564–1565, wyd. W. Ochmański, Wrocław 1963. Lustracja województwa sandomierskiego 1660–1664, cz. 1–2, wyd. H. Oprawko, K. Schuster, Kraków 1971 – Wrocław 1977. Lustracja województwa sandomierskiego 1789, cz. 1: powiaty sandomierski, chęciński, opoczyński i ziemia Stężycka, cz. 2: powiat radomski, cz. 3: powiat wiślicki, wyd. H. Madurowicz-Urbańska, Wrocław 1965–1968. Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 1: 1617–1620, cz. 2: 1660–1661, wyd. A. Wawrzyńczyk, Wrocław 1968–1989. Lustracje województwa płockiego 1565–1789, wyd. A. Sucheni-Grabowska, S.M. Szacherska, indeksy: osob. i georg. M. Kamler, rzecz. S. Russocki, Warszawa 1965. Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576, wyd. J. Topolski, J. Wiśniewski, Wrocław 1959. Lustracje województwa rawskiego 1564 i 1570, wyd. Z. Kędzierska, Warszawa 1959. Lustracje województwa rawskiego XVII wieku, wyd. Z. Kędzierska, Wrocław 1965. Materiały do historii morowego powietrza w Słonimiu w latach 1630 i 1631, wyd. M. Liedke, PDP 31, 2012, s. 83–94. Materiały do słownika historyczno-geograficznego województwa krakowskiego w dobie sejmu czteroletniego (1788–1792), z. 1, red. W. Semkowicz, Kraków 1939; z. 2, red. K. Buczek, Warszawa–Wrocław 1960. Metryka czyli Album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509–1551. Biblioteka Jagiellońska rkp. 259, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, R. Grzesik, Warszawa 2010. Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo nowogródzkie 1690 r., opr. H. Lulewicz, A. Rachuba, Warszawa 2002. Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo brzeskie litewskie 1667–1690, opr. A. Rachuba, Warszawa 2000. Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo trockie 1690 r., opr. H. Lulewicz, Warszawa 2000. Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo wileńskie 1690 r., opr. A. Rachuba, Warszawa 1989. Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Księstwo Żmudzkie 1690 r., opr. G. Błaszczyk, Warszawa 2009. Wykaz źródeł drukowanych161 Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo mścisławskie 1667 r., opr. A. Rachuba, Warszawa 2008. Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo smoleńskie 1650 r., opr. S. Dumin, A. Rachuba, Warszawa 2009. Metryka promowanych wydziału teologicznego Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1639–1741, opr. H. Barycz, NP 3, 1947. Metryka uczniów toruńskiego Gimnazjum Akademickiego 1600–1817, cz. 1: 1600–1717, cz. 2: 1718–1817, wyd. Z.H. Nowak, J. Tandecki, Toruń 1997–1998. Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400–1508: Biblioteka Jagiellońska rkp. 258, t. 1: Tekst, t. 2: Indeksy, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, R. Grzesik, Kraków 2004. Metrykalna baza danych parafii Pręgowo 1711–1750, cz. 2: Źródła, opr. T. Wilczewski, Gdańsk 2013. Metryki chrztów parafii bruskiej z lat 1643–1649, wyd. T. Rembalski, ACass. 7, 2005, s. 221–274. Metryki chrztów z parafii Smoguleckiej. Część 1. Lata 1592–1618, wyd. M. Górny, GSMH 5, 1995, s. 107–140; Część 2. Lata 1619–1652, wyd. M. Górny, GSMH 6, 1995, s. 89–132. Metryki Kolegiaty św. Wawrzyńca w Wojniczu 1675–1784, t. 1: Liber baptisatorum 1675–1712, cz. 1–2, wyd. Aleksandra Jaworowska, Józef Szymański; t. 2. Liber contrahentium matrimonium 1675–1712; t. 3. Liber mortuorum 1675–1704, wyd. R. Jop, J. Szymański, Wojnicz 2006; t. 4, cz. 1–2: Liber baptisatorum 1757–1776, wyd. T. Giergiel, J. Szymański, Wojnicz 2008; t. 5: Liber copulatorum 1757–1776; t. 6: Liber mortuorum 1757–1776, wyd. K. Madejska, J. Szymański, Wojnicz 2008. Metryki parafii św. Marii Magdaleny w Łęcznej 1598–1796, t. 12: Liber mortuorum 1737–1791; t. 13: Liber mortuorum 1791–1796, opr. R. Jop, Łęczna 2006–2007. Metryki szlachty ewangelickiej parafii Skoki i Rejowiec – wypisy, wyd. P.M. Dziembowski, „Gens” 8, 2003/2004, s. 77–98. Metryki szlachty parafii ewangelicko–reformowanej w Orzeszkowie – wypisy, wyd. P.M. Dziembowski, „Gens” 9, 2005/2206, s. 105–138. Metryki szlachty parafii ewangelicko-reformowanej w Waszkowie – wypisy, wyd. P.M. Dziembowski, „Gens” 10, 2007/2008, s. 121–132. Metryki zmarłych we wsi Boguchwała w latach 1839–1949, opr. S. Wnęk, Boguchwała 2012. Mieszkańcy parafii Pręgowo w drugiej połowie XVII wieku, cz. 1: Źródła, opr. T. Wilczewski, Gdańsk 2012. Najstarszy spis obywateli miasta Poznania z 1516 roku, opr. J. Wiesiołowski, KMP, 1996, 3, s. 167–219. Nekanda Trepka Walerian, Liber generationis plebanorum („Liber chamorum”), wyd. W. Dworzaczek, J. Bartyś, Z. Kuchowicz, cz. 1–2, Wrocław 1963. Niektóre polskie tablice wymieralności 1931/1932, SPS 2, 1951, 2/3, s. 15–29. Nowina Ujeyski Andrzej, Liber memorabilium parafii w Krościenku Wyżnym, opr. P. Rachwał, Krosno 2010. Opis Chodcza z 1822 roku, opr. A. Mietz, ZKD 7, 1990, s. 285–303. Opis Dąbrowic Kujawskich z 1820 roku, wyd. A. Mietz, ZKD 9, 1995, s. 271–286. Opis Lubienia z 1820 roku, wyd. M. Kallas, ZKD 6, 1988, s. 333–341. Opis Lubrańca z 1820 roku, wyd. M. Kallas, ZKD 9, 1995, s. 153–160. Opis miasta Głowaczowa z 1860 roku, wyd. S. Zieliński, WR 8, 2007, s. 81–92. Opis miasta Magnuszewa z 1860 roku, wyd. S. Zieliński, WR 8, 2007, s. 93–102. Opis miasta Sandomierza w 1860 roku, wyd. J.S. Adamczyk, Kielce 2004. Opis Miasta Siedlce z 1820 roku, wyd. W. Więch-Tchórzewska, PAKon., 2002, 13, s. 161–175. Opis miasta Włocławka z 1820 roku, opr. M. Kallas, ZKD 7, 1990, s. 273–283. 162 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Opis Sompolna z 1820 roku, wyd. M. Kallas, ZKD 6, 1988, s. 321–331. Opis Wolanowa z 1860 roku, wyd. Z. Guldon, WR 6, 2001, s. 161–170. Opisanie historyczne oraz topograficzno-statystyczne miasta Lipna, wyd. M. Kallas, ZD 3, 1995, s. 81–104. Opisanie Historyczne oraz topograficzno-statystyczne Miasta Nowego Ciechanowca z 1820 roku – nieznany dokument dotyczący historii Ciechanowca, wyd. N. Tomaszewski, SŁ 19, 2008, s. 255–263. Opisanie historyczne oraz topograficzno-statystyczne miasta Radomska w województwie kaliskim obwodzie piotrkowskim położonego, wyd. Z. Błaszczyk, Radomsko 1985. Opisy Dąbrowic z 1820 i 1860 roku, wyd. T. Dziki, KZR 9, 2005, 411–432. Opisy historyczne i statystyczno–topograficzne miast Konina i Kazimierza z 1860 roku, wyd. J. Śmiałowski, RKon. 14, 2003, s. 169–195. Opisy i lustracje Poznania z XVI–XVIII wieku, opr. M.J. Mika, Poznań 1960. Opisy Kutna z 1820–1860 roku, wyd. T. Dziki, KZR 10, 2006, s. 443–468. Opisy miast Kujaw wschodnich z 1860 r. (gubernia warszawska), opr. M. Gruszczyńska, J. Poraziński, Warszawa 2002. Opisy parafii dekanatu augustowskiego z roku 1784, wyd. W. Wernerowa, SPodl. 4, 1993, s. 161–239. Opisy parafii i kościołów bydgoskich: wybór źródeł, wyd. B. Wyrozumska, Kraków 2003. Ormianie w średniowiecznym Krakowie: wypisy źródłowe, wyd. B. Wyrozumska, Kraków 2003. Ormiański spis „status animarum” parafii Horodenka z 1791 roku, wyd. F. Wasyl, RP 42, 2006, 4, s. 203–218. Ormiański spis „status animarum” parafii Łysiec z 1822 roku, wyd. F. Wasyl, PHA 20, 2008, s. 141–147. Paraecie sive status animarum ecclesiae parochialis pempoviensis circa strenam conscriptus anno domini 1777, wyd. M. Górny, w: M. Górny, Mieszkańcy parafii pępowskiej w 1777 roku. Analiza księgi status animarum, Wrocław 1994, s. 39–109. Pińczowski spis konwertytów XVII–XIX w., wyd. W. Kowalski, NP 93, 1990, s. 5–33. Popis powiatu chęcińskiego z 1621 roku, wyd. Z. Trawicka, KSH 4, 1985, s. 39–47. Popis szlachty ziemi stężyckiej z 1696 roku, wyd. D. Kupisz, RHs. 70, 2004, s. 171–176. Popisy (okazowania) szlachty w Rzeczypospolitej w II połowie XVII wieku. Popis Chełmian z 7 sierpnia 1649 r., wyd. R. Kozyrski, RCh. 7, 2001, s. 341–358. Przedrozbiorowy spis ludności diecezji poznańskiej (1765–1769), opr. M. Kędelski, PDP 17, 1987, s. 221–235. Raport statystyczny miasta Konina z około 1845 roku, opr. P. Rybczyński, RKon. 16, 2007, s. 215–226. Rejestr dymów dóbr duchowieństwa katolickiego diecezji wileńskiej z 1653 roku, wyd. W.F. Wilczewski, NP 101, 2004, s. 273–313. Rejestr dymów dóbr duchowieństwa katolickiego diecezji wileńskiej z 1673 roku, wyd. W.F. Wilczewski, NP 103, 2005, s. 137–170. Rejestr ludności miasta Daleszyce z lat 1797–1804, wyd. A. Szczypiorski, KHKM 11, 1963, s. 563–581. Rejestr nawróconych na katolicyzm przez księży misjonarzy św. Wincentego à Paulo z Domu Gdańskiego w Świętym Wojciechu w latach 1715–1726, wyd. S. Kościelak, RG 67/68, 2007/2008, s. 93–98. Rejestr poborowy powiatu sandomierskiego z 1629 r., wyd. Z. Guldon, L. Stępkowski, Z. Trawicka, TA 21, 1989, s. 17–108. Wykaz źródeł drukowanych163 Rejestr poborowy powiatu sandomierskiego z 1629 r., wyd. Z. Guldon, L. Stępkowski, Z. Trawicka, TA 21, 1989, s. 17–108. Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, wyd. W. Domin, J. Kolasa, E. Trzyna, S. Żyga, Wrocław 1956. Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1680: wraz z aneksem miast wg rejestru z r. 1655, opr. E. Trzyna, S. Żyga, Wrocław 1959. Rejestr poborowy województwa lubelskiego 1620–1626, wyd. J. Kolasa, K. Schuster, Wrocław 1957. Rejestr poborowy województwa lubelskiego: powiat lubelski i urzędowski z r. 1626, ziemia łukowska z r. 1620, opr. J. Kolasa, K. Schuster, Wrocław 1958. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej z 1628 roku, wyd. Z. Budzyński, K. Przyboś, w: Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe, t. 1, cz. 1, Przemyśl–Rzeszów 1997. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej z 1651 roku, wyd. Z. Budzyński, K. Przyboś, w: Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe, t. 1, cz. 2, Przemyśl–Rzeszów 1997. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej z 1658 roku, wyd. Z. Budzyński, K. Przyboś, w: Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe, t. 1, cz. 3, Przemyśl–Rzeszów 2000. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej z 1674 roku, wyd. Z. Budzyński, K. Przyboś, w: Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe, t. 1, cz. 4, Przemyśl–Rzeszów 2000. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej z 1676 roku, wyd. Z. Budzyński, K. Przyboś, w: Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe, t. 2, cz. 3, Przemyśl–Rzeszów 2001. Rejestr poborowy ziemi sanockiej z 1640 roku, wyd. Z. Budzyński, K. Przyboś, w: Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe, t. 2, cz. 1, Przemyśl–Rzeszów 1998. Rejestr poborowy ziemi sanockiej z 1655 roku, wyd. Z. Budzyński, K. Przyboś, w: Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe, t. 2, cz. 2, Przemyśl–Rzeszów 1998. Rejestr poboru łanowego województwa bełskiego z 1427 r., wyd. A. Janeczek, A. Świeżawski, KHKM 39, 1992, 1, s. 27–55. Rejestr poboru od duchowieństwa archidiakonatu warszawskiego z 1561 r., wyd. A. Dunin-Wąsowicz, SW 24, 1977, s. 103–132. Rejestr podatku czwartego grosza powiatu chęcińskiego z 1710 roku, wyd. J. Wijaczka, SK, 1993, 4, s. 123–131. Rejestr pogłównego ziemi inflanckiej z 1676 roku, wyd. B. Dybaś, ZH 66, 2001, 1, s. 81–106. Rejestr pogłównego ziemi przemyskiej z 1674 roku, wyd. Z. Budzyński, K. Przyboś, Rzeszów 2000. Rejestr pomiary włócznej Kleszczel z roku 1560, wyd. J. Zieleniewski, SPodl. 3, 1991, s. 201–248. Rejestr warszawskiej ludności wyznania ewangelicko-augsburskiego z 1791 roku. Indeks osobowy, opr. M. Kubaś, Warszawa 1996. Rejestr wolnych chłopów (urbarz) ziemi bytomskiej, wyd. B. Szczech, Zabrze 1996. Rejestry poborowe województwa chełmińskiego z r. 1570/71, wyd. M. Biskup, ZTNT 20, 1954, s. 305–328. Rejestry szlachty ziemi chełmskiej z lat 1669–1772, wyd. H. Gmiterek, RCh. 2, 1996, s. 327–339. 164 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Rękopiśmienne opisy parafii litewskich z 1784 roku: dekanat knyszyński i dekanat augustowski, opr. W. Wernerowa, Warszawa 1998. Rewizja generalna ziemi przemyskiej z 1711–1713 roku, wyd. J. Motylewicz, J. Półćwiartek, w: Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe, t. 1, cz. 5, Przemyśl–Rzeszów 2001. Sieć cerkiewna ziemi przemyskiej w świetle rejestru poborowego z 1658 roku, wyd. Z. Budzyński, RP 37, 2001, 3, s. 81–91. Skład społeczny II ordynku w Elblągu w XVIII wieku, opr. E. Paprocka, RE 22, 2009, s. 369– 380. Śluby parafii Rusiec: 1817–1840, wypisy 1841–1860, indeks, wyd. P.M. Dziembowski, „Gens”, 2002, s. 63–100. Socjografia kościoła grekokatolickiego na bracławszczyźnie i kijowszczyźnie w 1782 roku, opr. M. Radwan, Lublin 2004. Spis katolików parafii Żołądek z 1700 r., wyd. G. Błaszczyk, J. Ochmański, LSP 2, 1987, s. 227–244. Spis kościołów i duchowieństwa Diecezji Pińskiej w R.P. 1933 i 1934 – Stan diecezji na dzień 31 grudnia 1933 roku, Lublin 2007. Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa M.J. Poniatowskiego z 1787 roku, wyd. B. Kumor, ABMK 35, 1977, s. 255–283; 36, 1978, s. 349–369; 37, 1978, s. 361–400. Spis ludności diecezji krakowskiej prymasa M.J. Poniatowskiego z 1787 roku, wyd. B. Kumor, Lublin 1977–1979. Spis ludności diecezji płockiej biskupa Michała Jerzego Poniatowskiego z 1776 r., wyd. B. Kumor, PDP 9, 1976, s. 67–94. Spis ludności do spowiedzi wielkanocnej parafii Konieczno w 1893 roku, wyd. R.T. Ślęzak, WZH 9, 2000, s. 147–191; 10, 2000, s. 256–263; 11, 2001, s. 177–234. Spis ludności Dobrego Miasta z 1695 r., wyd. B. Kumor, PDP 7, 1975, s. 3–73. Spis ludności Kamieńca Podolskiego z 1795 roku, wyd. M. Kędelski, GSMH 12, 2000, s. 103–225. Spis ludności katolickiej parafii Wolsztyn z 1791 r., wyd. A. Weiss, PDP 15, 1984, s. 115–139. Spis ludności Małopolski z końca XVIII w., wyd. B. Kumor, BLTNH 20, 1978, 1–2, s. 27–31. Spis ludności miasta Brzoska w 1843 r., wyd. B. Stanaszek, RB 3, 1997, s. 79–110. Spis ludności parafii będkowskiej z 1791 roku, wyd. K. Rzemieniecki, GSMH 15, 2003, s. 109– 128. Spis ludności parafii Droszew z 1791 r., wyd. M. Kędelski, PDP 16, 1985, s. 175–196. Spis ludności parafii kamieńskiej w dekanacie bytomskim z 1792 roku, wyd. J. Pater, PDP 24, 2003, s. 155–166. Spis ludności parafii Konieczno do spowiedzi wielkanocnej w 1893 roku, wyd. R. Ślęzak, cz. 1, WZH 5, 2000, 9, s. 177–234; cz. 2, WZH 5, 2000, 10, s. 256–263. Spis ludności parafii mysłowickiej w dekanacie bytomskim z 1792 roku, wyd. J. Pater, PDP 22, 2001, s. 91–123. Spis ludności parafii ostrzeszowskiej z 1790 roku, wyd. M. Kędelski, GSMH 11, 1999, s. 85–136. Spis ludności parafii piątkowskiej z 1790 roku, wyd. K. Rzemieniecki, PDP 25, 2004, s. 119–138. Spis ludności parafii sławieńskiej z 1796 roku, wyd. M. Górny, GSMH 9, 1997, s. 111–170. Spis ludności parafii Szubin z 1766 r., wyd. J. Matuszewski, SMDWP 6, 1960, 1, s. 355–444. Spis ludności parafii zabrzeskiej pod Mińskiem na Białorusi z 1768 roku, wyd. J. Gawrysiakowa, S. Litak, PDP 21, 2000, s. 87–134. Spis ludności parafii Zbąszyń z 1796 r., wyd. B. Kumor, ABMK 43, 1981, s. 281–342. Spisy ludności parafii Żółtańce z 1785 roku, wyd. K. Rzemieniecki, PDP 32, 2013, 3 [w druku]. Spis ludności Zabartowa z 1766 roku, wyd. P. Guzowski, PDP 32, 2013, 2 [w druku]. Wykaz źródeł drukowanych165 Spis ludności żydowskiej z 1790 r., wyd. Z. Guldon, L. Stępkowski, BŻIH, 1986, 139/140, s. 123–130. Spis ludności, nieruchomości, budynków i mieszkań w październiku 1916 r. na przyłączonych do Warszawy przedmieściach, wyd. J. Berger, RW 27, 1997, s. 293–304. Spis mieszkańców Grodna z 1794 r., opr. J. Urwanowicz, w: Grodno w XVIII wieku. Miasto i ludność, Białystok 1997. Spis mieszkańców Krowodrzy – rok 1914, w: Z dziejów Krowodrzy, red. M. Niechaj, Kraków 2000, s. 197–202. Spis mieszkańców parafii Duszno z 1809 roku, wyd. J. Juszczak, PDP 32, 2013, 4 [w druku]. Spis obywateli Elbląga z 1808 roku, wyd. A. Groth, RE 17, 2000, s. 203–226. Spis parafialny Żórawicy z 1662 r., wyd. Z. Budzyński, PZH 4/5, 1986/1987, s. 215–221. Spis parafialny Żurawicy z 1662 r., wyd. Z. Budzyński, w: Dzieje Żurawicy. Studia i materiały, t. 1, red. Lucjan Fac, Żurawica–Przemyśl 2010, s. 67–73. Spis parafian leśnickich z roku 1720, wyd. H. Głowacki, PDP 1, 1967, s. 195–220. Spis szlachty Królestwa Polskiego, z dodaniem krótkiéj informacyi o dowodach szlachectwa Warszawa 1991 (reprint – oryginał Warszawa 1851). Spis szlachty powiatu kcyńskiego z 1621 roku, wyd. S. Leitgeber, GSMH 5, 1995, s. 141–144. Spis właścicieli dóbr ziemskich księstwa świdnicko-jaworskiego z 1690 roku, wyd. J. Kuczer, SZ, 2009, 11, s. 175–189. Spis wojskowy ludności Galicji z 1808 r. (dokończenie), wyd. B. Kumor, PDP 12, 1980, s. 117–174. Spis wojskowy ludności Galicji z 1808 r. (uzupełnienie), wyd. B. Kumor, PDP 15, 1984, s. 95–113. Spis wojskowy ludności Galicji z 1808 r., wyd. B. Kumor, PDP 10, 1978, s. 39–134. Spisy ludności „innej religii, czyli wyznania” województwa krakowskiego z lat 1790–1791, wyd. K. Follprecht, RKr. 75, 2009, s. 83–94. Spisy ludności i beneficjów diecezji wileńskiej z drugiej połowy XVIII wieku, wyd. J. Gawrysiakowa, S. Litak, ABMK 70, 1998, s. 101–135. Spisy ludności katolickiej parafii Wolsztyn sporządzone dla Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej, wyd. A. Weiss, ABMK 82, 2004, s. 379–457. Spisy ludności w Galicji z lat 1800–1808, wyd. B. Kumor, PDP 5, 1972, s. 65–82. Spisy ludności wsi Jeziernik (Schönsee) i Ostaszewo (Schöneberg) w dzierżawie nowodworskiej w województwie malborskim z 21–22 grudnia 1772 r., wyd. J. Bachanek, PDP 20, 1997, s. 145–187. Spisy ludności z Toporkowa, wyd. K. Rzemieniecki, PDP 32, 2013, 2 [w druku]. Spisy parafian cerkwi trembowelskich z 1763 roku, wyd. K. Rzemieniecki, PDP 32, 2013, 1 [w druku]. „Status animarum” parafii Juncewo z 1666 r., wyd. M. Górny, PDP 18, 1991, s. 165–203. „Status animarum” parafii Spławie z 1776 r., wyd. M. Górny, SMDWP 17, 1989, 1, s. 169–186. „Status animarum” parafii Spławie z 1777 r., wyd. M. Górny, SMDWP 18, 1990, 1, s. 153–176. „Status animarum” parafii Szaradowo z 1766 r., wyd. M. Górny PDP 16, 1985, s. 163–174. Statystyczno-historyczny opis Kozienic z 1820 roku, wyd. L. Stępkowski, Kielce 1994. Statystyka ludności dekanatu knyszyńskiego z roku 1788, wyd. T. Krahel, SPodl. 1, 1990, s. 218–220. Statystyka ludności polskiej na terenie diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego w połowie XVIII w., wyd. Z. Budzyński, PZH 3, 1985, s. 161–183; „Prace Humanistyczne” seria 1, 1986, 26, s. 33–58. Statystyka ludności rzymskokatolickiej diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego w XVII– XVIII w., wyd. Z. Budzyński, RP 26, 1988, s. 183–240. 166 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Statystyki językowe powiatów mazurskich z pierwszej połozy XIX wieku (do 1862 roku), wyd. G. Jasiński, KMW, 2009, 1, s. 97–130. Szlachta pałucka. Wypisy z ksiąg metrykalnych powiatu kcyńskiego z lat 1598–1700, wyd. M. Górny, Cz. 1 (A–J), SMDWP 18, 1991, 2, s. 79–121; cz. 2 (K–P), SMDWP 19, 1993, 1, s. 43–77. Śluby parafii Rusiec [1817–1860], wyd. P.M. Dziembowski, „Gens”, 2001/2002, s. 63–100. Tabele dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się, ostatnią taryfą zajętych do wybierania rekrutów podług niżej dla wiadomości Komisyi Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia, opr. J. Urwanowicz, A. Woltanowski, SPodl. 1, 1990, s. 221–264. Taryfa łanów Warmii z 1718 roku, wyd. J. Wijaczka, KMW, 1994, 4, s. 415–429. Taxa Iurium Stolae z 1781 r. dla diecezji poznańskiej biskupa Antoniego Onufrego Okęckiego, wyd. M. Sierocka-Pośpiech, PDP 15, 1984, s. 145–150. Uniwersał poboru pogłównego z 1590 roku, wyd. J. Senkowski, KHKM 18, 1970, 1, s. 61–84. Uniwersały poborowe z 1563 r., wyd. W. Pałucki, KHKM 14, 1966, 3, s. 519–553. Urzędnicy miejscy, cechowi, braccy i szpitalni Łęcznej do 1810 r. Spisy, wyd. J. Łosowski, Łęczna 2004. Wielkość gospodarstw chłopskich w kluczu iłżeckim i mirowskim w 1789 roku, wyd. Ł. Guldon, MWP 2, 2001, s. 191–197. Wojskowy spis Galicji z 1808 r. (ciąg dalszy), wyd. B. Kumor, PDP 11, 1979, s. 107–191. Wykaz domów krowodrzan – rok 1932, w: Z dziejów Krowodrzy, red. M. Niechaj, Kraków 2000, s. 202–213. Wykazy osób z akt parafialnych diecezji łuckiej do 1945 roku, opr. W. Żurek, t. 1–4, Lublin 2004–2007. Zachowane rejestry pogłównego 1590 roku, opr. J. Senkowski, KHKM 18, 1970, 3, s. 403–425. Zapomniany spis mieszczan oławskich z 1586 roku, wyd. R. Żerelik, AUWH 91, 1992, s. 41–46. Źródła do dziejów Warszawy. Rejestry podatkowe i taryfy nieruchomości 1510–1770, wyd. A. Berdecka, I. Rutkowska, A. Sucheni-Grabowska, H. Szwankowska, Warszawa 1963. W y k a z op r acowa ń 400 lat stołeczności Warszawy w świetle statystyki 1596–1996 – Warsaw as the Polish capital: a statistical outline, red. D. Walendzik Warszawa 1997. Abramowicz Zofia, Imiona chrzestne białostoczan w aspekcie socjolingwistycznym (lata 1885–1985), Białystok 1993. Abramski Jerzy, Ludność [XIX–XX w.], w: J. Abramski, Zawiercie. Studium monograficzne, Zawiercie 1994, s. 84–160. Abt Stefan, Ludność Poznania w XVI i pierwszej połowie XVII w., w: Dzieje Poznania, t. 1: Do r. 1793, red. J. Topolski, Warszawa 1988, s. 424–454. Abt S., Ludność. Struktura demograficzna miasta, w: Dzieje Poznania, red. J. Topolski, t. 2: W latach 1793–1945, cz. 2: 1918–1945, red. J. Topolski, L. Trzeciakowski, Warszawa–Poznań 1998, s. 943–978. Abt S., Statystyka w Wielkopolsce, w: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich: ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, red. S. Jońca, Warszawa 1994, s. 93–106. Achmatowicz Aleksander, rec.: P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Ukrainie w XX wieku, Warszawa 1994 – KH 103, 1996, 2, s. 96–101. Wykaz opracowań167 Achremczyk Stanisław, Braniewo i jego mieszkańcy w czasach nowożytnych, SWarm. 40, 2004, s. 395–405. Archemczyk S., Emigranci polscy w Królewcu w XVIII wieku, SWarm. 32, 1995, s. 185–198. Achremczyk S., Osadnictwo polskie na Warmii w XV–XVII wieku, w: Migracja ludności na pograniczu mazursko-kurpiowskim w XIX i XX wieku, red. J. Gołota, Ostrołęka–Olsztyn 2008, s. 11–38. Adamczyk Mieczysław, Społeczno-gospodarcze położenie ludności unickiej diecezji przemyskiej w latach 1772–1848, PZH 4/5, 1986/1987, s. 89–122. Adamczyk Stanisław, Gospodarka i społeczeństwo województwa sandomierskiego w latach 1815–1830, Kielce 2004. Adamczyk S., Ludność żydowska w Pilicy w drugiej połowie XVIII wieku, AH 4, 2002, s. 151– 168. Adamski Janusz, rec.: R. Czepulis-Rastenis, „Klassa umysłowa”. Inteligencja Królestwa Polskiego 1832–1962, Warszawa 1973 – PH 65, 1974, 4, s. 758–760. Adamski J., rec.: S. Kowalska-Glikman, Ruchliwość społeczna i zawodowa mieszkańców Warszawy w latach 1845–1861, Wrocław 1971 – PH 64, 1973, 1, s. 197–200. Agusiewicz Sławomir, Spis uchodźców z Wielkiego Księstwa Litewskiego w Prusach Książęcych w latach 1655–1656 w zbiorach Geheimes Staatsarchiv Preussicher Kulturbesitz w Berlinie, KMW, 2011, 1, s. 97–181. Ajnenkiel Andrzej, Społeczność żydowska międzywojennej Warszawy, BŻIH, 1978, 107/108, s. 65–71. Akta wyznaniowe w zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu, Przemyśl 1993. Alabrudzińska Elżbieta, Katolicy niemieccy w Bydgoszczy w latach 1920–1939, KB, 1999, s. 121–128. Alabrudzińska E., Kościoły ewangelickie na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, Toruń 1999. Alabrudzińska E., Mniejszości religijne w Bydgoszczy w latach 1920–1939, w: Historia Bydgoszczy, t. 2, cz. 1: 1920–1939, red. M. Biskup, Bydgoszcz 1999, s. 627–649. Alabrudzińska E., Mniejszości wyznaniowe w Bydgoszczy w latach 1920–1939, Toruń 1995. Alabrudzińska E., Protestanci w Bydgoszczy w latach 1921–1922, w: Bydgoszcz. 650 lat praw miejskich, red. M. Grzegorz, Z. Biegański, Bydgoszcz 1996, s. 210–223. Alabrudzińska E., Protestantyzm w Polsce w latach 1918–1939, Toruń 2004. Alabrudzińska E., Stosunki religijne w Toruniu (1920–1939), w: Historia Torunia, t. 3, cz. 2: W czasach Polski Odrodzonej i okupacji niemieckiej (1920–1945), red. M. Biskup, Toruń 2006, s. 287–309. Alabrudzińska E., Wyznania protestanckie w Bydgoszczy w okresie międzywojennym (1920– 1939), KB 14, 1992, s. 137–150. Alabrudzińska E., rec.: G. Berendt, Żydzi na terenie Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920– 1945. (Działalność kulturalna, polityczna i socjalna), Gdańsk 1997 – SJ 2, 1999, 1, s. 142–146. Albin Janusz, Polacy w Jugosławii, Lublin 1983. Albin J., Polski ruch narodowy na Łotwie 1919–1940, Wrocław 1993. Albiniak Andrzej, Demografia parafii grecko-unickich w Międzyrzecu Podlaskim w świetle papierów po Walerianie Górskim, RMiędz. 38–39, 2008, s. 323–338. Aleksander Tadeusz, Ludność i dwory Poręby Małej w latach 1850–1950, RSd. 37, 2009, s. 37–58. Aleksander T., Życie społeczne i przemiany kulturalne Nowego Sącza w latach 1870–1990, Kraków 1993. 168 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Aleksandrowicz Marian, Z badań nad dziejami religijności wiernych na przykładzie archidiakonatu gnieźnieńskiego w początkach XVIII wieku¸ RH 24, 1976, 2, s. 5–34. Aleksińska Janina, Zmiany trwania życia w Polsce w latach od 1930–1931 do 1970–1972, ZPub., 1974, 3, s. 241–252. Alexandrowicz Stanisław, Zaludnienie miasteczek Litwy i Białorusi w XVI w. i pierwszej połowie XVII w., RDSG 27, 1966, s. 35–65. Analiza kohortowa i jej zastosowanie, red. S. Borowski, Warszawa 1976. Andrzejewski Adam, Sytuacja mieszkaniowa w Polsce w latach 1918–1974, Warszawa 1977. Andrzejewski Marek, Obszar i ludność Elbląga, w: Historia Elbląga, t. 4: 1918–1945, cz. 1: 1918–1933, red. M. Andrzejewski, Gdańsk 2002, s. 7–16. Andrzejewski M., Struktura społeczno-zawodowa ludności Elbląga, w: Historia Elbląga, t. 4: 1918–1945, cz. 1: 1918–1933, red. M. Andrzejewski, Gdańsk 2002, s. 53–56. Andrzejewski M., rec.: E. Kizik, Menonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Gdańsk 1994 – IF, 1995, 7, s. 30–31. Andrzejewski M., rec.: K. Weiss, „Swoi” i „obcy” w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939, Toruń 2002 – KH 110, 2003, 2, s. 81–90. Andrzejewski M., rec.: P. Hauser, Mniejszości niemieckie w województwie pomorskim w latach 1920–1939, Wrocław 1981 – ZNWHUGH, 1984, 14 s. 99–101. Antczak Henryk, Plan rozwoju społeczno-gospodarczego miasta Mławy, w: Ziemia Zawkrzeńska, t. 3, red. R. Juszkiewicz, Mława 1996, s. 11–50. Anusik Zbigniew, Struktura społeczna szlachty bracławskiej w świetle taryfy podymnego z 1629 r., PH 76, 1985, 2, s. 233–253. Apoznański Józef, Stosunki narodowościowe w guberni suwalskiej w drugiej połowie XIX w., ABS 18, 1987, s. 135–160. Artymiak Antoni, Mieszkańcy miast Jędrzejowa w świetle najstarszej księgi metrykalnej (1743–1752), Jędrzejów 1947. Artymiak A., Sieciechowickie zapiski metrykalne z lat 1646–1666 jako materiał do dziejów wsi podkarpackiej, Jędrzejów 1946. Atlas Historii Żydów Polskich, red. W. Sienkiewicz, Warszawa 2010. Augustyn Maciej, Materiały do analizy antropogenicznych i ekonomicznych przemian we wsi Wołosate w latach 1788–1880, Ustrzyki Dolne 2009. Babecki Jerzy W., Między wojnami. Sprawy ogólne, SZdr., 1978, 20, s. 5. Badaczewski Denis, Poles in Michigan, East Lansing 2002. Badura Jadwiga A., Ewangelicy na Ziemi Pszczyńskiej, Bielsko Biała 2000. Badyna Piotr, Znaczenie wartości z triady sarmackiej dla parenezy XVIII wieku na przykładzie stosunku do małżeństwa i rodziny, AUWPK 9, 2005, s. 309–321. Bagiński Włodzimierz, Ewidencja ludności na południowym Mazowszu od połowy XIX do połowy XX wieku, AKZ 1, 2005, s. 117–131. Bagniewski Zbigniew, Ludność myśliwsko-rybacka w okresie wczesnego holocenu [8300–3500 p. n. e.] na terenie Polski południowo-wschodniej, SWTN 32, 1977, s. 53–54. Bajko Anna, Ludność księstwa kieleckiego w okresie pomiary włócznej, LSP 9, 2003, s. 173–191. Bakalarz Józef, rec.: Mechanizmy polskich migracji zarobkowych [XIX/XX, 1918–1939], red. C. Bobińska, Warszawa 1976 – SP 3, 1979, s. 414–419. Balcerzak Elżbieta, rec.: J. Szczepański, Dzieje społeczności żydowskiej powiatów Pułtusk i Maków Mazowiecki, Warszawa 1993 – KHKM 42, 1994, 3–4, s. 401–402. Balicki Leszek, Procesy monopolizacji i rozwój zatrudnienia w dąbrowskim górnictwie węgla w latach 1870–1913, KH 82, 1975, 4, s. 822–834. Wykaz opracowań169 Balicki L., Struktura społeczno-zawodowa górników w Zagłębiu Dąbrowskim i ich położenie (1870–1913), KRŚ 4, 1978, s. 83–130. Balicki Szczepan, rec.: B. Reiner, Wyznania i związki religijne w województwie śląskim 1922–1939. (Wybrane zagadnienia), Opole 1977 – Sprawy wyznaniowe międzywojennego Śląska, ŻM 28, 1978, 5, s. 121–124. Bałaban Majer, Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1992. Banach Andrzej K., Młodzież chłopska na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1860/61– 1917/18, Kraków 1997. Bar Janusz, Franaszek Piotr, Informator statystyczny do dziejów przemysłu w Galicji: górnictwo i hutnictwo (produkcja, ceny, zbyt, przedsiębiorstwa, zatrudnienie), Kraków 1981. Baran Erazm, Marek Zdzisław, Poronienia, dzieciobójstwo i urodzenia dzieci pozamałżeńskich w Polsce [1933–1937, 1945–1978], AMSK 29, 1979, 4, s. 289–297. Baranek Krystyna, Analiza struktury zgonów ludności Galicji w latach 1881–1890, ZNAEK, 1984, 203, s. 127–141. Baranek K., Przyczynek do sposobu badań zróżnicowania przestrzennego Galicji Zachodniej z końca XIX w., PDP 12, 1980, s. 105–116. Baranek K., Statystyczna analiza spożycia mleka i mięsa przez ludność włościańską w Galicji w drugiej połowie XIX w., ZNAEK, 1982, 165, s. 107–122. Baranowski Bogdan, Zabudowa i ludność [XVI–XVIII w.], w: Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin, t. 1: Do 1918 r., red. B. Baranowski, J. Fijałek, Warszawa–Łódź 1988, s. 110–114. Baranowski B., Zabudowa oraz ludność i jej struktura zawodowa [XVIII–XIX w.], w: Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin, t. 1: Do 1918 r., red. B. Baranowski, J. Fijałek, Warszawa– Łódź 1988, s. 134–139. Baranowski B., Kultura ludowa XVII i XVIII w. na ziemiach Polski Środkowej, Łódź 1971. Baranowski B., Życie codzienne małego miasteczka w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1974. Baranowski B., rec.: M. Zakrzewska-Dubasowa, Ormianie w dawnej Polsce, Lublin 1982 – RDSG 44, 1983, s. 242–243. Baranowski Władysław, rec.: Z. Landau, J. Tomaszewski, Robotnicy przemysłowi w Polsce. Materialne warunki bytu, Warszawa 1971 – KHKM 20, 1972, 2, s. 359–360. Barański Czesław, Żydzi w Ciepielowie przed Holocaustem, w: Ziemia Lipska, t. 3: Wybrane zagadnienia z dziejów, red. C. Barański, Sandomierz 2009, s. 117–118. Barański Józef, Emigracja zarobkowa z Królestwa Polskiego za Ocean na przełomie XIX i XX wieku, SMaz. 6, 2011, 3–4, s. 11–26. Barański J., Geneza i rozwój społeczności żydowskiej Raciąża w latach 1795–1864, BŻIH, 1986, 139/140, s. 25–38. Barański J., Problematyka demograficzna miast północnego Mazowsza w okresie porozbiorowym (do 1864 roku), CSM 2, 1990, s. 69–88. Barański J., Radzanów w okresie porozbiorowym w aspekcie demograficznym i gospodarczym (do 1864 r.), ZC 7, 1989, s. 39–47. Barański J., Struktura narodowościowa i zawodowa mieszkańców Mławy w okresie porozbiorowym (do 1864 r.), ZC 7, 1989, s. 26–38. Barański J., Struktura społeczno-ekonomiczna Bielska i Bodzanowa w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (do 1864 r.), NPł., 1987, 131, s. 16–19. Barciak Antoni, Uwagi o strukturze zawodowej i społecznej mieszkańców terenów współczesnych Katowic do początków XVIII w., w: Katowice w 138. rocznicę uzyskania praw miejskich. Przemiany struktur społeczno-zawodowych ludności w dziejach Katowic, red. A. Barciak, Katowice 2004, s. 31–39. Bardach Juliusz, Ormianie na ziemiach dawnej Polski, KH 90, 1983, 1, s. 109–118. 170 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Bardach J., Żydzi w Birżach radziwiłłowskich w XVII–XVIII wieku, PH 81, 1990, 1/2, s. 199– 220. Bardach J., rec.: M. Koczerska, Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa 1975 – PH 67, 1976, 3, s. 477–481. Bardan Jacek, Mieszkańcy Kolbuszowej w świetle spisu wyborców do rady gminy z 1870 r., PHA 10, 2001, s. 205–212. Bardet Jean-Pierre, Urodzenia w kontekście płodności naturalnej, PDP 23, 2002, s. 7–19. Barg Leszek, Demograficzny rozwój Polanicy od połowy XIV do początku XX wieku, ŚKHS 25, 1970, 3, s. 349–372. Barg L., Rozwój demograficzny i agrarny Polanicy [XIX–XX w.], RZK 7/8, 1966/68, s. 143–162. Barszczewska Alina, Emigracja gospodarcza z okręgu łódzkiego w latach 1830–1840, ZNUŁS1, 1960, 5, s. 165–188. Bartkiewicz Magdalena, Odzież i wnętrza domów mieszczańskich w Polsce w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Wrocław 1974. Bartkowiak Ryszard, Rozwój ludności świata i prawa nim rządzące, Warszawa 2001. Bartkowski Tadeusz, Mapa gęstości zaludnienia wiejskiego Ziem Zachodnich w r. 1939, PZ 6, 1950, 5/6, s. 472–477. Bartnik Tadeusz, Radzimowski Marian, Analiza wskaźników demograficznych gminy Czerwińsk w latach 1930–1938 i 1946–1954, ZPub., 1956, 4, s. 280–285. Bartosik Jerzy, rec.: A. Brożek, Ostflucht na Śląsku, Katowice 1966 – PZ 23, 1967, 2, s. 403–405. Bartyś Julian, O żydowskim osadnictwie rolniczym w Ordynacji Zamojskiej w pierwszej połowie XIX wieku, BŻIH, 1955, 15/16, s., 205–244. Bartyś J., Stan ilościowy i struktura żydowskiego osadnictwa rolniczego w Królestwie Polskim w okresie przeduwłaszczeniowym, BŻIH, 1962, 43/44, s. 18–40. Bartyzel Tomasz, Dzieje społeczeństwa żydowskiego w Skawicy, w: Królewska wieś. Monografia Skawicy, red. H. Harasimczyk, Skawica–Kraków 2009 s. 115–119. Barwiński Marek, Podlasie jako pogranicze narodowościowo-wyznaniowe, Łódź 2004. Basta Jan, rec.: R. Lipelt, Stosunki społeczno-gospodarcze w dobrach małopolskich księcia Jerzego Ignacego Lubomirskiego w pierwszej połowie XVIII wieku, Rzeszów 2002 – PHA 11, 2002, s. 288–291. Baszanowski Jan, Gdański prekursor demografii – Michał Krzysztof Hanow (1695–1773), PDP 16, 1985, s. 7–24. Baszanowski J., Przemiany demograficzne w Gdańsku w latach 1601–1846, Gdańsk 1995. Baszanowski J., Sezonowość zgonów podczas wielkich epidemii dżumy w Gdańsku w XVII i początku XVIII w., PDP 17, 1987, s. 57–87. Baszanowski J., Statistics of Religious Denominations and Ethnic Problems in Gdańsk in XVII–XVIII Centuries, SMt. 7, 1988, s. 49–72. Baszanowski J., Statystyka wyznań a zagadnienia etniczne Gdańska w XVII–XVIII w., ZH 54, 1989, 1, s. 57–82. Baszanowski J., Tabele ruchu naturalnego ludności Gdańska z lat 1601–1848, PDP 13, 1981, s. 67–87. Batiuk Anna, Hoff Jadwiga, Struktura społeczna i układy przestrzenne miast galicyjskich na początku XX w. (na przykładzie Jarosławia i Łańcuta), KHKM 43, 1995, l, s. 97–106. Bazak Jacek, Klęski elementarne w dziejach Pruchnika i okolic w XVII i pierwszej połowie XVIII wieku, SMJ 116, 2005, s. 25–34. Bazak J., Klęski elementarne w życiu Jarosławia i okolic w XVII i pierwszej połowie XVIII wieku, RSMJ 15, 2002/2004, s. 74–70. Wykaz opracowań171 Bąk Józef, Opieka nad sierotami w Krakowskim Towarzystwie Dobroczynności w latach 1816–1916, RKr. 46, 1975, s. 99–112. Bąk Ludwik, Stosunki demograficzne i narodowościowe w powiecie wałeckim w dobie reformacji i kontrreformacji, RKosz., 1976, 12, s. 85–106. Bąk Stanisław, Polskość w obrębie Dolnego Śląska w ostatnim stuleciu w ujęciach kartograficznych, PZ 6, 1950, 3/4, s. 254–264. Bąkowski Edmund, Struktura społeczno-zawodowa ludności Częstochowy w latach 1919–1939, ZNPCNSE, 1971, 7, s. 75–95. Beck Janusz, Migracje rzemieślników warszawskich w latach 1832–1862, SW 9, 1971, s. 47–60. Bednarski Henryk, Przemiany struktury i funkcji rodzin polskich w XX i XXI wieku, MazSH 12, 2008, 1–2, s. s. 197–214. Bednarski H., Przemiany wiejskiej społeczności lokalnej w Polsce XIX i XX wieku, PKFBTN 3, 1973, s. 3–36. Bednarski Jacek, rec.: J. Ogonowski, Uprawnienia językowe mniejszości narodowych w Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939, Warszawa 2000 – Prawa językowe, SN, 2003, 22, s. 214– 218. Bednarski Waldemar, Straty wojenne Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym 1830/31, WS 21, 1989, 3, s. 207–213. Bednarski W., Z dziejów klęsk elementarnych na Podlasiu w latach 1815–1831, RRH 1, 2001, s. 86–111. Belzyt Leszek, Grupy etniczne w Krakowie około roku 1600. Próba opisu topograficznego, SH 40, 1997, 4, s. 465–485. Belzyt L., Kraków i Praga około 1600 roku: porównanie topograficznych i demograficznych aspektów struktury społecznej i etnicznej dwóch metropolii Europy Środkowowschodniej, Toruń 1999. Belzyt L., Kupcy i rzemieślnicy z Norymbergii w większych miastach polskich w okresie od XIV do XVII wieku, SZ 7, 2004, s. 89–102. Belzyt L., Liczebność ludności kaszubskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1830–1914, PZp. 44, 2000, 3, s. 75–94. Belzyt L., Ludność i domy Kazimierza około roku 1600: próba bilansu statystycznego, CN 3, 1997, s. 21–37. Belzyt L., Ludność niemiecka w Krakowie na przełomie XVI i XVII wieku. Problem asymilacji, w: Stosunki polsko niemieckie w XVI–XVIII wieku, red. J. Wijaczka, Kielce 2002, s. 89–102. Belzyt L., Szlachta w mieście rezydencjalnym. Szlacheccy obywatele Krakowa i Warszawy około 1600 roku (analiza porównawcza struktury), Zielona Góra 2010. Belzyt L., Zarys porównawczy rozwoju ludności powiatów (1815–1914), w: Zielona Góra– Chociebuż. Historia społeczeństw i gospodarki. Grünberg–Cottbus. Gesellschafts- Und Wirtschaftsgeschichte, red. G. Bayerl, L.C. Belzyt, Zielona Góra 2008, s. 71–82. Bem Kazimierz, Ewangelicko-reformowane rody ziemiańskie na ziemi łódzkiej od XVI w., RŁ 51, 2004, s. 145–167. Bender Sara, Żydzi z Chmielnika w czasie okupacji niemieckiej (1939–1943), ZŻ, 2007, 3, s. 42–63. Benewiat Robert, Budzyński Zdzisław, Ludność wsi Hoczew obrządku łacińskiego w latach 1867–1918 (w świetle ewidencji metrykalnej), w: Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, t. 1, red. Z. Budzyński, Rzeszów 2003, s. 197–218. Benyskiewicz Joachim, Ludność [XVIII–XX w.], w: J. Benyszkiewicz, H. Szczegóła, Zielona Góra. Zarys dziejów, Poznań 1991, s. 72–81. 172 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Benyskiewicz J., Porozbiorowa kolonizacja i germanizacja na ziemiach polskich – geneza mniejszości niemieckiej, ŻM 35, 1986, 3/4, s. 41–49. Berendt Barbara, Żydzi we Włocławku w Drugiej Rzeczypospolitej, w: Włocławek. Dzieje miasta, t. 2: Lata 1918–1998, red. J. Staszewski, Włocławek 2001, s. 278–315. Berendt Grzegorz, Sytuacja ludności żydowskiej w Gdyni w okresie II Rzeczypospolitej, BŻIH, 1993, 165/166, s. 81–94. Berendt G., Żydzi na terenie Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920–1945. (Działalność kulturalna, polityczna i socjalna), Gdańsk 1997. Berendt G., Żydzi w Nowym Dworze Gdańskim w XIX i XX wieku, w: Żuławy i Mierzeja. Moje miejsce na ziemi, red. D.A. Dekański, Gdańsk 2001, s. 173–186. Berendt G., rec.: Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, Toruń 1993 – ZH 60, 1995, 2/3, s. 103–105. Bereś Ewa, Stosunki wyznaniowo-narodowościowe i struktura społeczno-zawodowa mieszkańców Krosna w dobie autonomii, PHA 13, 2003, s. 63–78. Berezowski Stanisław, rec.: K. Bromek, Rozwój demograficzny regionu Krakowa w okresie od 1869 do 1950, Kraków 1964 – CG 36, 1965, 3, s. 316–317. Berger Jan, Badania demograficzne w Głównym Urzędzie Statystycznym w latach 1918–1939, WS 53, 2008, 8, s. 15–22. Berger J., Badania nad statystyczną przeszłością Litwy, WS 44, 1999, 12, s. 75–82. Berger J., Dawny Wawer (1866–1951). Rys historyczno-statystyczny, w: Wawer i jego osiedla, red. J. Czerniawski, Warszawa 2007, s. 45–78. Berger J., Establishment of the Warsaw Statistical Committee, PPR, 1995, 6, s. 288–291. Berger J., Kartograficzne opracowanie wyników spisu ludności z 1900 r. w Galicji, WS 51, 2006, 9, s. 83–86. Berger J., Materiały Archiwalne Wydziału II Statystyki Ruchu Ludności GUS 1918–1939, WS 13, 1968, 11, s. 43–46. Berger J., Materiały demograficzne z lat 1918–1939 w zbiorach archiwum Głównego Urzędu Statystycznego, w: Gospodarka, ludzie, władza. Studia historyczne ofiarowane Juliuszowi Łukasiewiczowi w 75 rocznicę urodzin, red. M. Kopczyński i A. Mączak, Warszawa 1998, s. 309–314. Berger J., Materiały statystyki ludnościowej Królestwa Polskiego w zbiorach Archiwum w Sankt Petersburgu, PDP 19, 1994, s. 131–133. Berger J., Materiały Warszawskiej Statystycznej Komisji Czasowej z lat 1877–1978, RW 12, 1974, s. 171–187. Berger J., Narodziny Głównego Urzędu Statystycznego (1915–1918), WS 48, 2003, 1, s. 2–5. Berger J., Okoliczności powstania Głównego Urzędu Statystycznego, WS 43, 1998, 7, s. 76–81. Berger J., Początki działalności Głównego Urzędu Statystycznego, WS 48, 2003, 7/8, s. 1–6. Berger J., Polonica statystyczne w Sankt Petersburgu, WS 51, 2006, 7–8, s. 132–137. Berger J., Polski Instytut Badania Zagadnień Ludnościowych 1931–1939, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 21–26. Berger J., Powszechny spis ludności w 1921 r., WS 53, 2008, 12, s. 1–11. Berger J., Praga przełomu XIX i XX wieku, w: Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze, Warszawa 2006, s. 133–153. Berger J., Praga w świetle wyników spisu ludności 1897 roku, KWa., 2000, 3–4, s. 67–74. Berger J., Roczniki statystyczne ziem polskich z lat 1913–1917, w: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich: ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Wykaz opracowań173 Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, red. S. Jońca, Warszawa 1994, s. 150–153. Berger J., Rys historyczny powstania Głównego Urzędu Statystycznego, WS 53, 2008, 1, s. 2–17. Berger J., Spis ludności, nieruchomości i budynków w październiku 1916 r. na przyłączonych do Warszawy przedmieściach, WS 51, 2006, 6, s. 68–76. Berger J., Spis ludności, nieruchomości, budynków i mieszkań w październiku 1916 r. na przyłączonych do Warszawy przedmieściach, RW 27, 1997, s. 293–304. Berger J., Spisy ludności miasta Wilna 1915–1917, LSD 40, 2002–2003, s. 14–18. Berger J., Spisy ludności na ziemiach polskich do 1918 r., w: Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921–2002. Wybór pism demografów, red. Z. Strzelecki, T. Toczyński, Warszawa 2002, s. 87–95. Berger J., Spisy ludności na ziemiach polskich do 1918 r., WS 47, 2002, 1, s. 12–19. Berger Jan, Gieysztorowa Irena, Profesor Egon Vielrose (1907–1984), PDP 17, 1987, s. 3–6. Berger J., rec.: Historia Polski w liczbach, red. A. Jezierski, A. Wyczański, t. 1–2, Warszawa 2003–2006 – WS 51, 2006, 5, s. 79–86. Bernacki Eugeniusz, Epidemia cholery w powiecie białostockim w 1831 r., „Białostocczyzna”, 1996, 3, s. 28–33. Berner Włodzimierz, Sytuacja epidemiologiczna chorób zakaźnych w Łodzi na przełomie XIX i XX wieku (do roku 1918). Przyczyny szerzenia się chorób zakaźnych w Łodzi, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 224–234. Biadała Eugeniusz, Pierwsza epidemia cholery w Gdańsku w 1831 r., RG 44, 1984, 2, s. 33–57. Białecki Tadeusz, Kilka uwag o stanie zaludnienia Pomorza Zachodniego w 1939 r., MZ 12, 1966, 5, s. 105–119. Białek Władysław, Swarzędz 1638–1988, Swarzędz 1988. Białoruś, Czechosłowacja, Litwa, Polska, Ukraina: mniejszości w świetle spisów statystycznych XIX–XX w.: liczebność i rozmieszczenie, stosunki narodowościowe, polityka narodowościowa: materiały z międzynarodowej konferencji „Samoidentyfikacja narodowa i religijna a sprawa mniejszości narodowych i religijnych w Europie środkowo-wschodniej”, Lublin 19–21 października 1993, red. J. Skarbek, Lublin 1996. Białowąs Edyta, Budzyński Zdzisław, Ludność Sanoka obrządku łacińskiego w epoce przedautonomicznej (w świetle ewidencji metrykalnej), w: Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, t. 1, red. Z. Budzyński, Rzeszów 2003, s. 219–238. Białuński Grzegorz, Liczba łanów szlacheckich, wolnych, chłopskich i miejskich w Prusach Książęcych w 1663 roku, MrągSH 2, 2000, s. 40–47. Białuński G., Materiały do przebiegu epidemii dżumy w starostwie węgoborskim w latach 1709–1711, SAng. 8, 2003/2004, s. 66–71. Białuński G., Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku – starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie, Olsztyn 1996. Białuński G., Przemiany społeczno-ludnościowe południowo-wschodnich obszarów Prus Krzyżackich i Książęcych (do 1568 roku), Olsztyn 2001. Białuński G., Rozwój osadnictwa w starostwie piskim w czasach księcia Albrechta (1525–1568), ZP 11, 2002, s. 32–48. Białuński G., Z dziejów osadnictwa Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Pochodzenie osadników na przykładzie starostwa Leckiego (giżyckiego) w XVI–XVII w., KMW, 1993, 3 s. 391–401. 174 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Białuński G., rec.: K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie województwa pomorskiego od poł. XVI do końca XVII wieku, Toruń 1994 – KHKM 44, 1996, 4, s. 453–454. Biały Franciszek, Ludność i gospodarka komunalna [XIX w.], w: Głogów. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowski, Wrocław–Głogów 1994, s. 189–191. Biały F., Ludność i sprawy komunalne [XX w.], w: Głogów. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowski, Wrocław–Głogów 1994, s. 213–214. Biały F., Ludność, polityka komunalna [XIX–XX w.], w: Głogów. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowski, Wrocław–Głogów 1994, s. 197–200. Bibliografia małżeństwa i rodziny 1945–1989, red. E. Ozorowski, Warszawa 2005. Bibliografia polskiego piśmiennictwa demograficznego 1945–1975, opr. J. Górska, Warszawa 1985. Bibliografia polskiego piśmiennictwa demograficznego 1976–1985, opr. J. Górska, Warszawa 1995. Bibliografia wydawnictw Głównego Urzędu Statystycznego 1990–1995, opr. B. Łazowska, Warszawa 1996. Bibliographie de cartographie ecclésiastique. Deuxième fascicule: Pologne, opr. L. Bieńkowski, J. Flaga, Z. Sułowski, Leiden 1971, s. 142–179. Biderman Eugeniusz, Rewekant Barbara, Dynamika rozwoju oraz przemiany struktury ludności miasta Konina w drugiej połowie XIX i w XX wieku, RKon. 8, 1980, s. 39–56. Bieda Tadeusz, Stosunki społeczno-gospodarcze Brzozowa i okolicy w okresie zaborów, w: Brzozów. Zarys monograficzny, red. J.F. Adamski, Brzozów 1990, s. 85–108. Bieda Władysław, Likwidacja przeludnienia agrarnego województwa krakowskiego i rzeszowskiego, „Ekonomista”, 1955, 4, s. 123–150. Biedrzycki Emil, Geneza i charakter Polonii bukowińskiej i jej udział w życiu gospodarczym kraju w erze austriackiej (1774–1918), SH 14, 1971, 1, s. 15–32. Biedrzycki E., Historia Polaków na Bukowinie, Kraków 1973. Biegański Zdzisław, Mniejszość rosyjska, ukraińska i białoruska w Bydgoszczy (1920–1939), w: Historia Bydgoszczy, t. 2, cz. 1: 1920–1939, red. M. Biskup, Bydgoszcz 1999, s. 566–575. Biegański Z., Mniejszość żydowska w Bydgoszczy 1920–1939, Bydgoszcz 1999. Biegański Z., Żydzi w Bydgoszczy w latach 1920–1939, w: Historia Bydgoszczy, t. 2, cz. 1: 1920–1939, red. M. Biskup, Bydgoszcz 1999, s. 519–565. Bielecka Danuta, Społeczność żydowska w Nowym Dworze Mazowieckim w latach 1918–1939, RM 14, 2002, s. 99–114. Bielecki Robert, Projekt indeksowania małżeństw z Wielkopolski, „Gens” 8, 2003/2004, s. 105–107. Bienaszewski Adam, Latzke Jacek, Rejestr poboru cyzy z miast Wielkopolski w latach 1462– 1465, PH 63, 1972, 3, s. 541–553. Bieniaszewska Anna, Żydzi w Toruniu w latach 1793–1950, RT 38, 2011, s. 23–55. Bieniaszewski Adam, Urzędnicy wschowscy XV–XVIII wieku, SMDWP 15, 1984, 2, s. 140–176. Bieniarzówna Janina, Mieszczaństwo krakowskie XVII w. Z badań nad strukturą społeczną miasta, Kraków 1969. Biernaczyk Jarosław, Społeczność niemiecka Ostrowa Wielkopolskiego w XVIII–XX wieku, PZ 63, 2007, 3, s. 213–228. Biliński Zbigniew, Stosunki demograficzne w Kluczborskiem w okresie międzywojennym, SKlucz. 3, 1985, s. 148–165. Billert Andrzej, Makiewicz Tadeusz, Badanie początków osadnictwa miejskiego w Gubinie, woj. Zielona Góra, FAP 25, 1974, s. 140–159. Wykaz opracowań175 Biłgoraj czyli raj. Rodzina Singerów i świat, którego już nie ma, red. M. Adamczyk-Garbowska, B. Wróblewski, Lublin 2005. Binda Andrzej, Społeczeństwo Krakowa na przełomie wieków, WS 43, 1998, 7, s. 101–125. Biskup Marian, Etniczno-demograficzne przemiany Prus Krzyżackich w rozwoju osadnictwa w średniowieczu, KH 98, 1991, 2, s. 45–67. Biskup M., Ludność [XIV–XV w.], w: Historia Gdańska, t. 1: Do roku 1454, red. E. Cieślak, Gdańsk 1978, s. 382–396. Biskup M., Przemiany przestrzenne i demograficzne [XIV–XV w.], w: Historia Gdańska, t. 1: Do roku 1454, red. E. Cieślak, Gdańsk 1978, s. 493–506. Bitner-Nowak Anna, Przemiany demograficzne [1815–1918], w: Dzieje Opalenicy, red. C. Łuczak, Poznań 1993, s. 124–129. Bitner-Nowak Anna, Dmitrzak Andrzej, Przemiany w strukturze demograficznej [XIX– XX w.], w: Dzieje Obornik, red. C. Łuczak, Poznań 1990, s. 118–123. Blajer Wojciech, Uwagi o stanie badań nad enklawami średniowiecznego osadnictwa niemieckiego między Wisłoką i Sanem, w: Późne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Garncarski, Krosno–Rzeszów 2007, s. 57–106. Blij Ewelina, Osadnictwo na terenie parafii Łęczna w średniowieczu, MŁ, 2006, 19, s. 7–10. Błaszczeć Anna, Parafialne spisy ludności powiatu radziejowskiego z lat 1789–1791, PDP 16, 1985, s. 209–211. Błaszczyk Grzegorz, Liczebność Żydów na Żmudzi w XVI–XVIII w., cz. 1 w XVI i XVII w., BŻIH, 1987, 141, s. 21–38; cz. 2: Liczebność Żydów w 1. połowie XVIII w., BŻIH, 1988, 1/2, s. 23–31; cz. 3: W 2. połowie XVIII w., BŻIH, 1988, 147/148, s. 29–55. Błaszczyk G., Polacy na Litwie. Zarys problematyki historycznej i współczesnej, PW 1, 1991, s. 147–167. Błaszczyk G., Żmudź w XVI i XVIII w.: zaludnienie i struktura społeczna, Poznań 1985. Bobińska Celina, Ruchliwość przestrzenna chłopów w drugiej połowie XVIII w., w: Między feudalizmem a kapitalizmem. Studia z dziejów gospodarczych i społecznych. Prace ofiarowane Witoldowi Kuli, red. R. Czepulis-Rastenis, S. Kieniewicz, J. Leskiewiczowa, T. Łepkowski, Wrocław 1976, s. 151–165. Bobowska-Hryniewicz Agnieszka, Struktura społeczna mieszkańców przedmieść przemyskich w XVI–XVIII wieku, RHA 21, 2009, s. 21–40. Bobowska-Hryniewicz A., Z badań nad stanem zaludnienia przedmieść przemyskich w XVII i XVIII w., RHA 20, 2007/2008, s. 5–26. Bobowski Kazimierz, Rozwój demograficzny, kataklizmy i klęski żywiołowe [do XIV w.], w: Legnica. Zarys monografii miasta, red. S. Dąbrowski, Wrocław–Legnica 1998, s. 57–59. Bobryk Witold, Popowicze – synowie kapłańscy. O dziedziczeniu profesji ojców w unickiej metropolii kijowskiej, w: Społeczeństwo Staropolskie. Seria nowa, red. A. Karpiński, t. 3, Warszawa 2011, s. 203–209. Bobryk W., Rodzina kapłańska w unickiej diecezji chełmskiej w XVIII wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 219–230. Bochiński Hans, Kalish Johannes, Stosunki narodowościowe na Śląsku w świetle relacji pruskich urzędników z roku 1882, ŚKHS 13, 1958, 1, s. 43–58. Bodzioch-Kaznowska Beata, Unickie parafie patronatu królewskiego w dekanacie gródeckim w świetle wizytacji z lat 1764–1765, NP 93, 2000, s. 49–81. Bogucka Maria, Badania nad dziejami miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, KH 82, 1975, 3, s. 573–583. 176 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Bogucka M., Between the ideal and reality. Polish women in the 16th–18th centuries, APH 84, 2001, s. 67–78. Bogucka M., Białogłowa w dawnej Polsce: kobieta w społeczeństwie polskim XVI–XVIII wieku na tle porównawczym, Warszawa 1998. Bogucka M., Marriage in early modern Poland, APH 81, 2000, s. 51–78. Bogucka M., Marriage in Gdańsk in Early Modern Times, w: Tisch und Bett. Die Hochzeit im Ostseeraum seit dem 13. Jh., hrsg. Th. Riis, Frankfurt am Main 1998, s. 51–58. Bogucka M., Mieszczaństwo Warszawy w XVI i w pierwszej połowie XVII w., w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 393–421. Bogucka M., Migracje bałtyckie a Gdańsk u progu ery nowożytnej (XVI–XVIII w.), ZH 52, 1987, 1, s. 79–94. Bogucka M., Organizacja szpitalnictwa w Gdańsku w XVI–XVII wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 145–154. Bogucka M., Rodzina w polskim mieście XVI–XVII wieku: wprowadzenie w problematykę, PH 73, 1983, 3, s. 495–507. Bogucka M., Rozwój demograficzno-przestrzenny [XVI–XVII w.], w: Dzieje Warszawy, t. 2: Warszawa w latach 1526–1795, red. S. Kieniewicz, Warszawa 1984, s. 13–33. Bogucka M., Rozwój demograficzny i terytorialno-architektoniczny [XVII–XVIII], w: Dzieje Warszawy, t. 2: Warszawa w latach 1526–1795, red. S. Kieniewicz, Warszawa 1984, s. 181–193. Bogucka M., Staropolskie obyczaje w XVI–XVII wieku, Warszawa 1994. Bogucka M., The Jews in the Polish Cities in the 16th–18th Centuries, w: Studies in the History oj the Jews in Old Poland. In Honor of Jacob Goldberg, ed. A. Teller, Scripta Hierosolymitana, vol. 38, Jerusalem 1998, s. 51–57. Bogucka M., Women in Early Modern Polish Society Against the European Background, Aldershot 2003. Bogucka M., Women in Politics. The Case of Poland in the 16th–18th Centuries, APH 83, 2001, s. 79–93. Bogucka M., Z badań nad konsumpcją żywnościową mieszczan warszawskich na przełomie XVI i XVII wieku, KHKM 25, 1977, 1, s. 31–41. Bogucka M., Z problematyki form życia „marginesu mieszczańskiego” w Gdańsku połowy XVII wieku, ZH 38, 1973, 4, s. 55–77. Bogucka M., Z zagadnień socjotopografii większych miast Polski w XVI–XVII w., w: Miasta doby feudalnej w Europie środkowo-wschodniej. Przemiany społeczne a układy przestrzenne, red. A. Gieysztor, T. Rosłanowski, Warszawa–Poznań–Toruń 1976, s. 147–175. Bogucka M., rec.: A. Karpiński, W walce z niewidzialnym wrogiem: epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000 – KHKM 49, 2001, 3, s. 262–266; APH 84, 2001, s. 226–230. Bogucka M., rec.: B. Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II: studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003 – NK, 2003, 7–8, s. 24–25. Bogucka M., rec.: E. Cieślak, Konflikty polityczne i społeczne w Gdańsku w połowie XVIII w. Sojusz pospólstwa z dworem królewskim, Wrocław 1972 – KH 80, 1973, 2, s. 438–440. Bogucka M., rec.: E. Kizik, Menonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Gdańsk 1994 – APH 72, 1995, s. 152–154. Bogucka M., rec.: Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1. Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa 2002 – PH 94, 2003, 3, s. 353–355; APH 88, 2003, s. 144–146. Wykaz opracowań177 Bogucka M., rec.: R. Szczygieł, Konflikty społeczne w Lublinie w pierwszej połowie XVI w., Warszawa 1977 – KH 85, 1976, 1, s. 150–152. Bogucka Maria, Samsonowicz Henryk, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986. Bogucki Ambroży, Grody a osadnictwo drobnorycerskie w ziemi dobrzyńskiej, PH 63, 1972, 2, s. 219–239. Bokota Piotr, Księgi metrykalne parafii św. Jana we Włocławku jako źródło do badań nad miejscową społecznością do końca XVIII wieku, PDP 20, 1997, s. 95–103. Bokota P., Podstawy gospodarcze i struktura zawodowa miasta (połowa XIV – początek XVI w.), w: Włocławek. Dzieje miasta, t. 1: Od początków do 1918 roku, red. J. Staszewski, Włocławek 1999, s. 182–199. Bokota P., Wykształcenie mieszczan włocławskich od XVI do XVIII wieku, cz. 1: XVI wiek, ZKD 21, 2006, s. 95–110. Bokota P., Ze studiów nad społeczeństwem Włocławka w końcu XVIII wieku. Postulaty badawcze, ZKD 9, 1995, s. 95–111. Bołdyrew Aneta, Matka i dziecko w rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego latach 1795–1918, Warszawa 2008. Bołdyrew Aneta, Problematyka demograficzna w pismach polskich ekonomistów u schyłku XIX i na początku XX w. (na przykładzie maltuzjanizmu i neomaltuzjanizmu), w: Kondycja zdrowotna i demograficzna społeczeństwa polskiego na przestrzeni wieków, red. K. Mikulski, A. Zielińska, K. Pękacka-Falkowska, Toruń 2011, s. 54–74. Bołdyrew A., Recepcja teorii ludności T.R. Malthusa w polskiej myśli społecznej na przełomie XIX i XX w., w: Studia z historii społeczno-gospodarczej XIX i XX wieku, t. 6, red. W. Puś, Łódź 2009, s. 7–31. Bołdyrew A., rec.: M. Kopczyński, Podstawy statystyki. Podręcznik dla humanistów, Warszawa 2005 – PZHist. 9, 2008, s. 246–249. Bonczol Józef, Stosunki wyznaniowe w latach 1871–1945, w: Historia Gliwic, red. J. Drabina, Gliwice 1995, s. 387–411. Boniecki Jan, Klasa robotnicza Radomia i jej sytuacja materialna między uwłaszczeniem a rewolucją 1905 roku, BKRTN 9, 1972, s. 53–74. Bonusiak Andrzej, Lwów w latach 1918–1939: ludność, przestrzeń, samorząd, Rzeszów 2000. Bonusiak Włodzimierz, Stosunki ludnościowe, w: Dzieje Rzeszowa, t. 3: Rzeszów w okresie międzywojennym i okupacji (1918–1944), red. F. Kiryk, Rzeszów 2001, s. 89–102. Bończa-Bystrzycki Lech, Stan zachowania ksiąg metrykalnych parafii katolickich diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej według stanu z dnia 8 maja 1945 r., RKosz., 1983, 19, s. 154–161. Boras Zygmunt, Ludność i zagadnienia wyznaniowe [XVI–XVIII w.], w: Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, red. S. Nawrocki, Poznań 1990, s. 115–122. Boras Z., Zmiany demograficzne i wyznaniowe [XVIII w.], w: Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, red. S. Nawrocki, Poznań 1990, s. 132–137. Boras Zygmunt, Trzeciakowski Lech, W dawnym Poznaniu fakty i wydarzenia z dziejów miasta do roku 1918, Poznań 1974. Boratyn Marcin, Imiona nadawane dzieciom przy chrzcie w Husowie w latach 1829–1918, w: Husów. Wieś na Pogórzu Dynowskim w ujęciu monograficznym, red. A. Uchman, Husów–Rzeszów 2010, s. 416–422. Borawski Piotr, Społeczności orientalne w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII w., RMuzułm. 1, 1992, s. 6–41. Borawski P., Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986. Borawski P., Tatarzy w miastach i jurydykach Radziwiłłów, PH 83, 1992, 1, s. 65–81. 178 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Borawski P., Tatarzy-kozacy w Wielkim Księstwie Litewskim, RMuzułm. 1, 1992, s. 44–68. Borawski P., Z dziejów kolonizacji tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim i w Polsce [XIV– XVII w.], PO, 1977, 4, s. 291–304. Borcz Zuzanna, Liczba i rozmieszczenie ludności wiejskiej na wybranym wycinku sieci osadniczej w latach 1840–1980, ZNARWM, 1984, 26, s. 19–29. Borcz Zuzanna, Pogodziński Zdzisław, Podziały administracyjne Śląska w okresie 1730–1980, „Miasto” 31, 1981, 8–9, s. 46–51. Borek Henryk, Osadnictwo w świetle nazw miejscowych, KO 18, 1972, 1, s. 58–78. Borek Henryk, Szumska Urszula, Nazwiska mieszkańców Bytomia od końca XVI wieku do roku 1740. Studium nazewnicze i społeczno-narodowościowe, Warszawa 1976. Borkiewicz-Celińska Anna, Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w XV wieku, 1370–1526, Wrocław 1970. Borkowska Małgorzata, Księga metrykalna bydgoskiego klasztoru, NP 73, 1990, s. 307–314. Borkowska Urszula, „Pacta matrimonialia” domu Jagiellonów, RH 48, 2000, 2, s. 45–60. Borkowska-Bagieńska Ewa, Ustrój i struktura społeczno-zawodowa władz miejskich Kalisza w pierwszej połowie XVII wieku, RK 4, 1971, s. 59–94. Borkowski Jan, Sprawa mniejszości ukraińskiej i białoruskiej w Polsce międzywojennej, KSoc. 1, 1985, 1–4, s. 365–382. Borkowski J., Sprawy mniejszości białoruskiej i ukraińskiej w miesięczniku „Droga” (1922– 1937), ZDSPR 17, 1978, s. 147–176. Boroda Krzysztof, Gospodarstwa szlachty w województwie płockim w XVI wieku, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 97–128. Boroda K., O przydatności szesnastowiecznych rejestrów poborowych w badaniach demograficznych, PDP 32, 2013, 2 [w druku]. Boroda K., Studenci Uniwersytetu Krakowskiego w późnym średniowieczu, Kraków 2010. Boroda K., Wielkość areału gospodarstw szlachty zagrodowej w województwie płockim w XVI wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 37–48. Borowicz Dorota, Mapy narodowościowe Górnego Śląska od połowy XIX wieku do II wojny światowej, Wrocław 2004. Borowik Przemysław, Księgi metrykalne parafii grodzieńskich z XVII–XVIII wieku i ich kopie, „Białostocczyzna”, 2001, 1–2, s. 13–19. Borowska Zdzisława, Bibliografia prac prof. dra hab. Stanisława Borowskiego za lata 1955– 1978, RPES 43, 1981,4, s. 389–406. Borowski Stanisław, Demographic Development and the Malthusian Problem in the Polish Territories Under German Rule 1807–1914, SHO 3, 1969, s. 159–179. Borowski S., Emigracja i równowaga społeczna podczas rewolucji demograficznej w Europie Środkowej i w niektórych krajach sąsiadujących, PDP 4, 1971, s. 241–259. Borowski S., Emigracja z ziem polskich pod panowaniem niemieckim w latach 1815–1914, PDP 2, 1969, s. 139–167. Borowski S., Emigration from the Polish Territories under German Rule 1815–1914, SHO 2, 1967, s. 151–184. Borowski S., Ewolucja reprodukcji ludności w Poznaniu w świetle badań nad rodzinami z przełomu XIX i XX w. oraz z bieżącego stulecia, PDP 4, 1971, s. 215–239. Borowski S., Funkcje prokreacyjne rodziny polskiej, w: Demografia społeczna, red. A. Józefowicz Warszawa 1975, s. 84–155. Wykaz opracowań179 Borowski S., Gospodarcze podłoże zmian ludnościowych w Wielkopolsce w latach 1808–1914, RDSG 25, 1963, s. 73–98. Borowski S., Kształtowanie się rolniczego rynku pracy w Wielkopolsce w okresie wielkich reform agrarnych 1807–1860, Poznań 1963. Borowski S., Les ressources de la main d’œuvre dans les exploitations paysannes sur les terres polonaises annexées à la Prusse, après le partage de la Pologne dans les années 1810–1910, SHO 10, 1975, s. 145–151. Borowski S., Ludność [XIX w.], w: Dzieje Wielkopolski, t. 2: Lata 1793–1918, red. W. Jakóbczyk, Poznań 1973, s. 67–78. Borowski S., Ludność [XIX–XX w.], w: Dzieje Wielkopolski, t. 2: Lata 1793–1918, red. W. Jakóbczyk, Poznań 1973, s. 361–373. Borowski S., Modernizacja demograficzna w Polsce na tle porównawczym, w: Badania nad historią gospodarczo-społeczną w Polsce, red. J. Topolski, Poznań 1978, s. 79–93. Borowski S., Noty bibliograficzne, PDP 2, 1969, s. 219–222. Borowski S., Noty bibliograficzne, PDP 3, 1970, s. 226–230. Borowski S., Noty bibliograficzne, PDP 4, 1971, s. 262–265. Borowski S., Noty bibliograficzne, PDP 5, 1972, s. 140–145. Borowski S., Noty bibliograficzne, PDP 6, 1974, s. 106–109. Borowski S., O potrzebie badań nad przeszłością demograficzną Polski, PDP, t. 1, 1967, s. 3–4. Borowski S., O rozwoju demograficznym i ekonomicznym optymistycznie, RPES 30, 1968, 2, s. 167–187. Borowski S., Odraczanie potomstwa w Poznaniu w rodzinach z przełomu XIX i XX w. oraz z bieżącego stulecia, PDP 5, 1972, s. 119–136. Borowski S., Prawdopodobieństwo powiększenia rodziny w mikroregionie Czacz od XVII do XX w., PDP 10, 1978, s. 135–155. Borowski S., Procesy demograficzne w mikroregionie Czacz w latach 1598–1975, PDP 9, 1976, s. 95–192. Borowski S., Profesor Adam Szczypiorski. W 80 rocznicę urodzin, PDP 9, 1976, s. 193–194. Borowski S., Próba odtworzenia struktur społecznych i procesów demograficznych na Warmii u schyłku XVII w. na przykładzie Dobrego Miasta i okolicy, PDP 8, 1975, s. 125–198. Borowski S., Przemiany demograficzne i społeczno-zawodowe w Wielkopolsce w latach 1918– 1945, PDP 7, 1975, s. 151–275. Borowski S., Przemiany socjo-demograficzne na ziemiach polskich i w niektórych krajach europejskich w XIX i XX w., w: Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie, t. 1, red. Antoni Mączak, Warszawa 1968, s. 292–413. Borowski S., Rola ludności rolniczej w odtwarzaniu potencjału demograficznego Wielkopolski, KW 3, 1974, s. 74–106. Borowski S., Rozwarstwienie wsi wielkopolskiej w latach 1807–1914. Studium statystyczne nad społecznymi i ekonomicznymi następstwami włączenia wsi w orbitę rynku, Poznań 1962. Borowski S., Rozwój demograficzny i problem maltuzjański na ziemiach polskich pod panowaniem niemieckim w latach 1807–1914, PDP 3, 1970, s. 125–142. Borowski S., Studia nad reprodukcją ludności w ujęciu demografii historycznej, w: Borowski Stanisław: Szkice z teorii reprodukcji ludności: prace wybrane, Wrocław 1983, cz. 3, s. 139–399. Borowski S., Szkice z reprodukcji ludności: prace wybrane, Wrocław 1983. Borowski S., Zgony i wiek zmarłych w Wielkopolsce w latach 1806–1914, PDP 1, 1967, s. 111–130. Borowski S., rec.: B. Drewniak, Emigracja z Pomorza Zachodniego 1816–1914, Poznań 1966 – SD, 1968, 17, s. 121–123. 180 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Borowski Wacław, Ludność i struktura zatrudnienia w Wolnym Mieście Gdańsku, KIB 12, 1975, s. 9–29. Boruta Mirosław, Czwarty sąsiad: Litwa. Informacje o terytorium i składzie narodowościowym ludności od 1918 r., PP 18, 1992, 3, s. 143–146. Boruta M., Polacy na Łotwie i ich szkolnictwo w okresie międzywojennym, cz. 1–2, PP 18, 1992, 1, s. 53–67; 2, s. 5–25. Boruta M., Przegląd źródeł do badań nad Polonią nierzymskokatolicką ze szczególnym uwzględnieniem polonijnych skupisk protestanckich, PP 14, 1988, 3, s. 73–84. Borzymińska Zofia, Żydowska społeczność Warszawy w latach 1831–1861, KŻA 8, 1990/1991, s. 7–15. Borzyszkowski Andrzej, Ludność Chojnic w połowie XVIII w., PDP 7, 1975, s. 109–118. Borzyszkowski Józef, Die Kaschuben, Danzig in Pommern, Gdańsk 2002. Borzyszkowski J., Inteligencja polska w Prusach Zachodnich 1848–1920, Gdańsk 1986. Borzyszkowski J., Patrycjat kościerski II połowy XVII wieku, RG 1, 1971, s. 109–128. Borzyszkowski J., Rozwój społeczno-gospodarczy miasta; rola mniejszości niemieckiej i Żydów, w: Dzieje Chojnic, red. K. Ostrowski, Chojnice 2003, s. 419–436. Borzyszkowski J., Warunki rozwoju inteligencji polskiej w Prusach Zachodnich w II połowie XIX i na początku XX wieku, ZNWHUGH, 1980, 10, s. 75–111. Brauza Katarzyna, Urodzenia w Zawidowie w latach 1677–1736, RL 27, 2000, 2, s. 81–118. Breczko Artur, Charakterystyka ludności na pograniczu śląsko-łużyckim w latach 1800–1850, w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 203–229. Breczko A., Epidemie i ich skutki społeczno-demograficzne na pograniczu śląsko-łużyckim w XVI–XVIII wieku, RL 27, 2001, 2, s. 25–38. Breczko A., Rozwój badań naukowych w zakresie demografii na pograniczu śląsko-łużyckim w XVIII–XIX w., RL 28, 2002, 1, s. 185–191. Brendt Grzegorz, rec.: J. Drozd, Społeczność żydowska w Gdyni w okresie międzywojennym, Gdynia 2007 – ZH 72, 2007, 4, s. 179–182. Breza Bogusław, polem.: D. Matelski, Niemcy i mniejszość niemiecka na Pomorzu Gdańskim (1920–1945), RG 58, 1998, 1, s. 39–59 – Na marginesie artykułu D. Matelskiego „Niemcy i mniejszość niemiecka na Pomorzu Gdańskim (1920–1945)”, RG 59, 1999, 2, s. 177–181. Brociek Waldemar R., Penkalla Adam, Renz Regina, Żydzi ostrowieccy: zarys dziejów, Ostrowiec Świętokrzyski 1996. Brodnicka Emilia, Ludność parafii Wieleń nad Notecią w drugiej połowie XVIII w., PDP 2, 1970, s. 179–202. Brodowska Helena, Migracja ludności wsi Chojny po uwłaszczeniu do 1882 roku, RŁ 7, 1863, s. 7–34. Brodowska H., Struktura zawodowa wsi Chojny w latach 1859–1882, RŁ 2, 1959, s. 47–69. Brodowska H., rec.: K. Groniowski, Robotnicy rolni w Królestwie Polskim 1871–1914, Warszawa 1977 – RŁ 25, 1979, s. 281–286. Brodzicki Czesław, Kościoły i parafie w Ziemi Wiskiej i Łomżyńskiej do 1529 r., Łomża 2003. Brodzicki C., Morowe powietrze w XVI wieku w Polsce i przeciwdziałanie jemu, zalecane przez Marcina Ruffusa z Wałcza, cyrulika i medyka łomżyńskiego, „Analecta” 9, 2000, 1, s. 125–134. Brodzicki C., Ziemia Łomżyńska do 1529 roku, Warszawa 1999. Bromek Karol, Rozwój demograficzny regionu Krakowa w okresie od 1869 do 1950, Kraków 1964. Bronsztejn Szyja, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym. Studium statystyczne, Wrocław 1963. Wykaz opracowań181 Bronsztejn S., rec.: J. Rajman, Uprzemysłowienie a przemiany ludnościowe-osadnicze województwa opolskiego [od połowy XIX w. do II w. św.], Katowice 1965 – SD, 1967, 13, s. 134–135. Bronsztejn S., rec.: L. Landau, Wychodźstwo sezonowe na Łotwę i do Niemiec w 1937 r., Warszawa 1966 – SD, 1967, 13, s. 129–131. Broński Krzysztof, Przemiany socjotopograficzne i przestrzenne Stanisławowa w XIX wieku. Analiza porównawcza, KHKM 43, 1995, 1, s. 87–96. Brożek Andrzej, Der Beitrag Schlesiens zur Entwicklung der Statistik in Wissenschaft und Praxis, APH 24, 1971, s. 165–180. Brożek A., Emigracja zamorska z Górnego Śląska w II połowie XIX wieku, Opole 1969. Brożek A., Imigracja ludności z Galicji i Kongresówki do przemysłu na Górnym Śląsku przed rokiem 1885, ŚKHS 18, 1963, 2, s. 159–185. Brożek A., Migracje zewnętrzne i przyrost naturalny ludności ziem polskich na przełomie XIX i XX wieku (1870–1913), SD, 1981, 68, s. 11–23. Brożek A., Napływ robotników spoza zaboru pruskiego na Górny Śląsk w latach 1870–1914, Katowice 1958. Brożek A., Niemcy na Ziemiach Polskich przed drugą wojną światową. Próba szacunku liczbowego, ZNWSPOE, 1965, 1, s. 59–89. Brożek A., Niemcy zagraniczni w polityce kolonizacji pruskich prowincji wschodnich, Poznań 1989. Brożek A., Niemieckie straty ludnościowe w świetle memoriału pt. Die Wanderbewegung Schlesiens (1938), PZ 22, 1966, 2, s. 344–360. Brożek A., Ostflucht na Śląsku, Katowice 1966. Brożek A., Początki emigracji z Górnego Śląska do Ameryki w świetle współczesnej prasy polskiej na Śląsku, KH 75, 1968, 1, s. 3–21. Brożek A., Polacy na Śląsku Opolskim w latach 1922–1945, Opole 1972. Brożek A., Polonia amerykańska 1854–1939, Warszawa 1977. Brożek A., Problematyka narodowościowa Ostfluchtu na Śląsku, Wrocław 1969. Brożek A., Spis ludności w 1910 r., na Śląsku Cieszyńskim, AUWH 116, 1994, s. 99–103. Brożek A., Ślązacy w Teksasie, Warszawa 1972. Brożek A., The influence of migrations on the nationality structure of Silesia (1870–1945). PWA 8, 1967, 2, s. 403–430. Brożek A., Wpływ migracji ludności na strukturę narodowościową byłej rejencji opolskiej (1870–1945), Opole 1966. Brożek A., Wysiedlenia Polaków z Górnego Śląska przez Bismarcka (1885–1887), Katowice 1963. Brożek A., Z badań nad statystyką migracji ludności pogranicza zaboru austriackiego i rosyjskiego na Górny Śląsk (przełom XIX–XX w.), ZNWSPOH, 1966, 5, s. 207–236. Brożek A., Zatrudnienie robotników ukraińskich w przemyśle górnośląskim przed pierwszą wojną światową, SMDŚ 10, 1970, s. 295–323. Brożek A., Ze studiów nad małym ruchem granicznym między Górnym Śląskiem a Zagłębiem Dąbrowskim na przełomie XIX i XX wieku, ŚKHS 13, 1958, 4, s. 603–640. Brożek A., rec.: J. Kokot, Problemy narodowościowe na Śląsku od X do XX wieku, Opole 1945, ŚKHS 29, 1974, 4, s. 569–570. Brzoza Czesław, Żydzi nowotarscy między wojnami, w: Dzieje miasta Nowego Targu. Praca zbiorowa, red. M. Adamczyk, Nowy Targ 1991, s. 359–372. Brzoza Czesław, Samsonowska Krystyna, Żydzi grybowscy w XX wieku, w: Grybów – studia z dziejów miasta i regionu, t. 2, red. D. Quirini–Popławska, Kraków 2000, s. 73–118. 182 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Bubak Józef, Nazwiska starosądeckie z XVII w., RSd. 18, 1970, s. 451–456. Buchowski Krzysztof, Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918–1940, Białystok 1999. Buczek Karol, O chłopach w Polsce piastowskiej, RH 40, 1974, s. 51–55; 41, 1975, s. 1–79. Buczek K., Z badań nad strukturą terytorialną Polski wczesnośredniowiecznej. O tak zwanych ziemiach, czyli rzekomych terytoriach plemiennych, SH 13, 1970, 1, s. 3–24. Budakowska Elżbieta, Polacy w Kazachstanie – historia i współczesność, PP 18, 1992, 4, s. 5–37. Budner Stefania, Zdrowotność mieszkańców i higiena komunalna Łodzi na przełomie XIX i XX w. w świetle „Czasopisma Lekarskiego”, RŁ 23, 1978, s. 101–126. Budnik Alicja, Liczbińska Grażyna, Mortality in the populations of Danzig and the District of Danzig (Regierungsbezirk Danzig) in the second half of the nineteenth century, PA 60, 1997, s. 13–24. Budnik A., Liczbińska G., Urban and rural differences in mortality and causes of death in historical Poland, AJPA 129, 2006, 2, s. 294–304. Budnik Alicja, Gumna Izabela, Liczbińska Grażyna, Dynamika biologiczna XIX-wiecznych populacji wiejskich z parafii Dziekanowice jako efekt sytuacji społeczno-politycznej w mikroregionie Ostrowa Lednickiego we wczesnym średniowieczu, SLed. 7, 2002, s. 95–110. Budnik A., Liczbińska G., Gumna I., Demographic trends and biological status of historic populations from central Poland: The Ostrów Lednicki microregion, AJPA 125, 2004, 4, s. 369–381. Budzynowska Olga, Rozwój Warszawy i powstanie aglomeracji, GS 34, 1981, 4, s. 156–160. Budzyński Andrzej, Sytuacja bytowa społeczeństwa w badaniach IGS w latach 1920–1944, BIGS 35, 1992, 3/4, s. 83–94. Budzyński Zdzisław, Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku, t. 1, Statystyka wyznaniowa i etniczna, Rzeszów 2005; t. 2, Atlas geograficzno-historyczny, Rzeszów 2006. Budzyński Z., Ludność parafii przemyskiej obrządku łacińskiego w świetle rejestrów metrykalnych z lat 1562–1635. Struktura demograficzna, PZH 6/7, 1989/1990, s. 85–119. Budzyński Z., Ludność pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku: stan, rozmieszczenie, struktura wyznaniowa i etniczna, t. 1–2 Przemyśl 1993. Budzyński Z., Ludność rzymskokatolicka diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego w XVII i XVIII w. Stan i rozmieszczenie, RP 25, 1988, s. 147–182. Budzyński Z., Małżeństwa mieszane na pograniczu polsko-ruskim (ukraińskim) na przełomie XVIII i XIX wieku. Skala i zasięg zjawiska, w: Ojczyzna bliższa i dalsza: studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J. Chrobaczyński, A. Jureczka, M. Śliwa, s. 505–515. Budzyński Z., Nieznane spisy dekanatów eparchii lwowskiej jako źródło do dziejów pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku, w: Historia. Archiwistyka. Ludzie. Księga pamiątkowa w pięćdziesiątą rocznicę powołania Archiwum Państwowego w Rzeszowie, red. J. Basta, G. Zamoyski, Warszawa–Rzeszów 2000, s. 39–56. Budzyński Z., Podziały wyznaniowe a etniczne na pograniczu polsko-ruskim: metody ustalania: możliwości badawcze tkwiące w aktach metrykalnych, RP 29/30, 1993/94, s. 215–233. Budzyński Z., polem.: K. Rzemieniecki, Małżeństwa łacińsko-unickie na terenie archidiecezji lwowskiej na przełomie XVIII i XIX wieku (na przykładzie rzymskokatolickiej parafii Monasterzyska, RP 42, 2006, 4, s. 89–98 – Małżeństwa mieszane na pograniczu etnicznym jako problem badawczy (w odpowiedzi Konradowi Rzemienieckiemu), RP 42, 2006, 4, s. 267–270. Budzyński Z., Przemiany demograficzne i społeczne w regionie dubieckim w XVI–XVIII wieku, w: Dubiecko – dzieje najdawniejsze, dawne i współczesne. Materiały z konferencji Wykaz opracowań183 historycznej odbytej w dniach 24–25 września 2008 roku w Dubiecku, red. D. Armata, Dubiecko 2008, s. 21–29. Budzyński Z., Sieć cerkiewna ziemi sanockiej w świetle rejestrów poborowych z 1640 i 1655 r., RP 34, 1998, s. 49–55. Budzyński Z., Spisy unickie eparchii kamienieckiej z lat 1758–1765 jako źródło do dziejów społecznych Podola, AAPCSH, 2004, 3, s. 459–474. Budzyński Z., Społeczność parafii katedralnej obrządku łacińskiego w Przemyślu w latach 1592–1635 (w świetle akt metrykalnych), RP 38, 2002, 3, s. 3–19. Budzyński Z., Stan badań nad ludnością pogranicza polsko-ukraińskiego w czasach nowożytnych, w: Sąsiedztwo. Osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim w czasach nowożytnych, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1997, s. 69–78. Budzyński Z., Stan i struktura społeczna ludności Żurawicy w świetle spisu parafialnego z 1662 roku, PZH 4/5, 1986/1987, s. 55–75. Budzyński Zdzisław, Sochacka Małgorzata, Ludność parafii Hyżne koło Rzeszowa w świetle spisów spowiedniczych z lat 1728–1747, w: Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, t. 1, red. Z. Budzyński, Rzeszów 2003, s. 161–181. Bugajska Barbara, Analiza antropologiczna i demograficzna cmentarzyska ciałopalnego ze stanowiska 1 w Bachórzu-Chodorówce, pow. Brzozów, MSROA, 1975, s. 58–68. Bugajska B., Gedl Marek, Badania zespołu osadniczego ludności grupy tarnobrzeskiej w Bachórzu-Chodorówce, SD, 1979, 55, s. 111–122. Buko Agnieszka, Ludność na pograniczu śląsko-łużyckim około 1000 roku, w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 77–86. Buko A., Ludność parafii serbołużyckiej św. Mikołaja w Lubsku w latach 1658–1814, w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 181–207. Buko A., Luteranie lubscy. Ludność wiejskiej parafii Św. Mikołaja w latach 1658–1814 na podstawie księgi metrykalnej, KZŻ 7, 2003, 1, s. 107–112. Bukowska-Floreńska Irena, Rodzina na Górnym Śląsku, Katowice 2007. Bukowski Stanisław, Lata klęski i głodu. Z badań nad położeniem ludności Królestwa Polskiego w połowie XIX w., RŁ 15, 1971, s. 243–260. Bulik Helena, Epidemia dżumy w Kłodzku w 1680 r. i jej skutki demograficzne, PDP 3, 1970, s. 203–224. Bulik H., Przebieg i skutki epidemii dżumy w Kłodzku w 1680 r., PDP 4, 1971, s. 111–136. Bulska Bogusława M., Sytuacja ludzi starszych w Warszawie w okresie międzywojennym i obecnie, WS 45, 2000, 6, s. 63–75. Buława Józef, Walki społeczno-ustrojowe w Toruniu w I połowie XVI wieku, RTNT 75, 1971, z. 3. Buławski Rajmund, Metoda opracowania wykazu osiedli zawartego w „Skorowidzu miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej”, w: Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921–2002. Wybór pism demografów, red. Z. Strzelecki, T. Toczyński, Warszawa 2002, s. 149–162. Buławski R., Metody statystyczne badania stosunków narodowościowych w spisach ludności, w: Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921–2002. Wybór pism demografów, red. Z. Strzelecki, T. Toczyński, Warszawa 2002, s. 185–205. Buławski R., Opracowanie spisu zawodowego przeprowadzonego łącznie ze spisem ludności w dniu 30 września 1921 roku, w: Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921–2002. Wybór pism demografów, red. Z. Strzelecki, T. Toczyński, Warszawa 2002, s. 144–148. Bundak Ołena, Los Żydów na Wołyniu w pierwszych latach wojny (na podstawie materiałów z Państwowego Archiwum Obwodu Wołyńskiego), BHP, 2007, 8, s. 99–105. 184 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Bunder Stefania, Zdrowotność mieszkańców i higiena komunalna Łodzi na przełomie XIX i XX w. w świetle „Czasopisma Lekarskiego”, RŁ 23, 1978, s. 101–126. Burszta Halina, rec.: K.L. Teoplitz, Demografia osiedla społecznego na przykładzie osiedla WSM na Rakowcu w Warszawie. Ludność dzielnicy pracy. Hipoteza demograficzna Zachodniej Dzielnicy Zaopatrzenia Warszawy, Warszawa 1963 – RPES 26, 1964, 1, s. 325–326. Burzyński Andrzej, Elementy statystyki dla historyków: materiały do ćwiczeń, wykładów i metodyki prac badawczych, wyd. 2, Kraków 1980. Burzyński A., Informator statystyczny do dziejów przemysłu w Galicji: górnictwo, hutnictwo i przemysł rafineryjny (struktura zatrudnienia na tle wartości produkcji), Kraków 1982. Burzyński A., Problemy kwantyfikacji historii w poglądach polskich historyków, „Historyka” 8, 1978, s. 125–141. Burzyński A., Robotnicy w przemyśle ciężkim Galicji w dobie autonomicznej. Struktura zatrudnienia, Wrocław 1985. Burzyński A., Statystyka austriacka i krajowa jako źródło do badań nad strukturą społeczno-zawodową zatrudnionych w przemyśle ciężkim w Galicji, SH 26, 1983, 2, s. 223–242. Burzyński A., Z rozważań nad oceną austriackich powszechnych spisów ludności z lat 1869– 1910, PDP 15, 1984, s. 59–69. Buszko Józef, Dzieje ruchu robotniczego w Galicji Zachodniej, Kraków 1986. Buszko J., rec.: A. Szefer, Mniejszość niemiecka w Polsce i w Czechosłowacji w latach 1933– 1938, Katowice 1967 – ZŚ 30, 1967, 4, s. 819–821. Butkiewicz Marian, Dobra szlacheckie w powiecie tykocińskim, Lublin 1998. Butkiewicz M., Wartość rejestrów poborowych do badań społeczno-gospodarczych drobnej szlachty w XVI–XVII wieku (na przykładzie materiału źródłowego dotyczącego powiatu tykocińskiego), SPodl. 7, 1997, s. 127–145. Byczkowski Józef, Ludność polska na pograniczu Śląska Dolnego i Opolskiego w świetle niemieckich statystyk urzędowych w latach 1855–1939, ZNWSPOH, 1966, 1, s. 11–137. Byczkowski J., Ludność polska na pograniczu Śląska Opolskiego i Dolnego (1848–1914), Opole 1969. Byczkowski J., Polacy w Europie: informator o Polonii i Polakach w Europie w XX wieku, Opole 1994. Byczkowski J., Walka polskiej ludności ewangelickiej z germanizacją na terenie parafii Mąkoszyce na Śląsku w XIX wieku, SŚ 15, 1969, s. 51–70. Byczkowski J., rec.: M. Wieliczko, Polacy na Węgrzech, Lublin 1977 – PP 4, 1978, 3, s. 109–111. Bytnar-Suboczowa Maria, Zagadnienie ludnościowe na Górnym Śląsku w latach 1914–1950, w: Górny Śląsk, red. A. Wrzosek, Kraków 1955, s. 305–343. Bzukała Tomasz, Przyczyny śmiertelności mieszkańców parafii bolechowickiej w latach 1821– 1841 w świetle parafialnych ksiąg zmarłych, ZNUJPH, 2007, 134, s. 65–80. Cabaj Jarosław, rec.: Kołbuk W., Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim: 1835–1875, Lublin 1992 – KH 100, 1993, 2, s. 155–158. Caban Wiesław, Społeczeństwo Kielecczyzny 1832–1864: Studia nad strukturą i aktywnością gospodarczą ziemiaństwa, mieszczaństwa i Żydów, Kielce 1993. Caban W., Struktura społeczno-zawodowa ludności Kielc w latach 1832–1862 w świetle akt stanu cywilnego, KSH 6, 1987, s. 113–132. Caban W., Struktura społeczno-zawodowa mieszczaństwa guberni radomskiej w połowie XIX wieku, KSH 12, 1994, s. 43–61. Caban W., Właściciele ziemscy w guberni radomskiej w świetle wykazu statystycznego z 1846 roku, SK, 1992, 2, s. 103–118. Wykaz opracowań185 Caban W., Żydzi guberni radomskiej 1832–1862. Źródła utrzymania i aktywność gospodarcza, BŻIH, 1991, 158, s. 29–44. Caban W., rec.: A. Penkalla, Żydzi guberni radomskiej w latach 1815–1862, Radom 1991 – BŻIH, 1994/1995, 172–174, s. 141–143. Caban W., rec.: K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992 – NP 80, 1993, s. 381–385. Caban W., rec.: T. Stegner, Polacy-ewangelicy w Królestwie Polskim 1815–1914: kształtowanie się środowisk, ich działalność społeczna i narodowa, Gdańsk 1992 – KH 100, 1993, 1, s. 150–152. Cabanowski Marek, Tajemnice Mandżurii: Polacy w Harbinie, Warszawa 1993. Cackowski Stefan, Majątkowe zróżnicowanie szlachty w dobrach biskupstwa chełmińskiego w XVIII wieku, w: Szlachta i ziemiaństwo na Pomorzu w dobie nowożytnej XVI–XX wiek, red. J. Dygdała, Toruń 1993, s. 73–79. Cackowski S., Miasta dobrzyńskie i kujawskie w końcu XVIII i na początku XIX wieku (1793–1807), Włocławek 1995. Cackowski S., Pruski kataster podatkowy z roku 1772/1773. Problemy heurystyczne, w: Pomorze–Brandenburgia–Prusy (państwo i społeczeństwo). Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Bogdanowi Wachowiakowi z okazji 70-lecia urodzin i 50-lecia pracy naukowej, red. W. Stępiński, Z. Szultka, Szczecin 1999, s. 91–98. Cackowski S., Pruskie opinie o stanie Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w końcu XVIII wieku, w: Kujawy wschodnie i ziemia dobrzyńska w okresie przejścia pod zabór pruski w 1793 roku, red. S. Cackowski, Włocławek 1995, s. 65–85. Cackowski S., Struktura gospodarcza i społeczna wsi województwa chełmińskiego w okresie pierwszego rozbioru Polski. Osadnictwo i ludność chłopska, Toruń 1985. Cackowski S., Terytorium, ludność, władze miejskie, w: Historia Torunia, red. M. Biskup, t. 2, cz. 2 (1548–1660), Toruń 1994, s. 7–45. Cackowski S., Urbanistyczny obraz miast dobrzyńskich i kujawskich w opisach i opiniach pruskich z końca XVIII wieku, ZKD 9, 1995, s. 79–93. Cackowski S., Wiejscy Żydzi w województwie chełmińskim w 1772 r., AUNCH, 1993, 28, s. 61–71. Cackowski S., Zmiany w sieci osadniczej województwa chełmińskiego w XVI–XVIII w., w: Studia z historii gospodarczej i demografii historycznej. Prace ofiarowane profesorowi Stanisławowi Hoszowskiemu w 70-tą rocznicę urodzin, red. J.J. Małecki, Kraków 1975, s. 119–137. Cackowski S., rec.: B. Wachowiak, Gospodarcze położenie chłopów w domenach księstwa szczecińskiego w XVI i pierwszej połowie XVII w., Szczecin 1967 – ZH 34, 1969, 3, s. 206–210. Cackowski S., rec.: B. Wachowiak, Wysokość plonów w folwarkach książęcych domeny Szadzko w początku XVII w., ZH 27, 1962, 4 – PZp., 1963, 3, s. 108–110. Cackowski S., rec.: W. Odyniec, Stosunki społeczno-gospodarcze w starostwach kaszubskich w XVII–XVIII w., w: Szkice z dziejów Pomorza, t. 2, Warszawa 1959 – ZH 26, 1961, 2, s. 68–70. Callahan [=Rutkowska] Ewa, Struktura wyznaniowa i narodowościowa Lwowa w latach 1857–1931, LL 39, 1995, 4/5, s. 57–70. Cegielski Jerzy, Ludność, mieszkania i ich zaludnienie w Warszawie od połowy XIX wieku, PIBM 10, 1960, 28, s. 23–46. Cegiełła Piotr, Prokuratorski Jerzy, Senkowski Stefan, ISRR – informatyczny system rekonstrukcji rodzin na podstawie rejestrów parafialnych – założenia ogólne, PDP 14, 1983, s. 123–136. 186 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Celem nauki jest człowiek… Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej, red. P. Franaszek, Kraków 2000. Cetwiński Marek, „Przewodnik wyborny”. Początki kryterium imionowego w badaniach nad społeczeństwem Polski piastowskiej, GSMH 5, 1995, s. 87–106. Chałupczak Henryk, Browarek Tomasz, Mniejszości narodowe w Polsce: 1918–1995, Lublin 1998. Chałupczak Henryk, Browarek Tomasz, Zielińska Nina, Mniejszości narodowe w Polsce: materiały do bibliografii 1990–1996, Lublin 1998. Chałupczak Henryk, Druga Rzeczpospolita a mniejszość polska w Niemczech, Lublin 1990. Chałupczak H., II Rzeczpospolita a mniejszość polska w Niemczech, Poznań 1992. Chałupczak H., Rzeczpospolita a mniejszość polska w Niemczech, Lublin 1990. Chałupczak Henryk, Muciek Elżbieta, rec.: Polska – Polacy – mniejszości narodowe, Wrocław 1992 – PZ 49, 1993, 3, s. 233–235. Chamerska Halina, Drobna szlachta w Królestwie Polskim (1832–1864), Warszawa 1974. Chańko Jan, Profesor Julian K. Jańczak jako dydaktyk statystyki i demografii historycznej, ZW, 2002, 6, s. 22–25. Chańko Jan, Kostrzewska Maria, Bibliografia prac drukowanych prof. Juliana Karola Jańczaka oraz wykaz prac magisterskich, których był promotorem, ZW, 2002, 6, s. 26–41. Charitas: miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999. Charłampowicz Jan, Kolonizacja pruska na ziemiach polskich 1740–1806 w historiografii niemieckiej, RHs. 38, 1972, s. 101–133. Charłampowicz J., rec.: W. Śladkowski, Kolonizacja niemiecka w południowo-wschodniej części Królestwa Polskiego (1864–1915), Lublin 1969 – PZ 26, 1970, 2, s. 420–423. Charytoniuk Janusz, Walka z epidemią dżumy w Elblągu na początku XVIII w., RE 10, 1985, s. 35–57. Chlebna Aagata, Ludność Łowicza i jej sytuacja mieszkaniowa w latach 1918–1957, RŁow. 1, 2003, s. 93–210. Chlebowczyk Józef, Niektóre problemy mniejszości polskiej w Czechosłowacji w okresie międzywojennym, ZŚ 29, 1966, 4, s. 656–657. Chlebowczyk J., Polskie środowisko robotnicze Zaolzia na tle struktury narodowościowej i socjalno-zawodowej ludności regionu 1921–1930, PKR 2, 1971, s. 287–313. Chlistowski Waldemar, Mniejszości narodowe na terenie województwa koszalińskiego w świetle zasobu Archiwum Państwowego w Koszalinie, RKosz., 1986/87, 21, s. 72–87. Chludziński Andrzej, Nazwy osobowe mieszkańców Kłodkowa koło Trzebiatowa z 1929 roku jako świadectwo zmian ludnościowych na Pomorzu, w: Trzebiatów – spotkania pomorskie 2008, red. J. Kochanowska, Pruszcz Gdański–Trzebiatów 2009, s. 77–90. Chłopocki Jacek, rec.: W. Molik, Kształtowanie się inteligencji polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim (1841–1870), Warszawa 1979 – SMDWP 14, 1980, 1, s. 205–219. Chłosta-Zielonka Joanna, Wysiedlenia ludności polskiej z Prus Wschodnich w 1939 r., RMazur. 7, 2003, s. 63–66. Chmielecka Alicja, Społeczność żydowska w Gdyni w latach trzydziestych, RGdyń., 1998, 13, s. 103–118. Chmielewski Stefan, Ludność [XVIII–XX w.], w: Dzieje Śremu, red. S. Chmielewski, Warszawa–Poznań 1972, s. 157–163. Chmielewski S., Ludność miasta, jej liczba i struktura narodowościowa oraz społeczna [XV– XVII w.], w: Dzieje Śremu, red. S. Chmielewski, Warszawa–Poznań 1972, s. 82–87. Wykaz opracowań187 Chmielewski S., Zmiany w strukturze ludności [XX w.], w: Dzieje Śremu, red. S. Chmielewski, Warszawa–Poznań 1972, s. 239–242. Chmielewski S., Zmiany w zaludnieniu i zabudowie miasta [XVII–XVIII w.], w: Dzieje Śremu, red. S. Chmielewski, Warszawa–Poznań 1972, s. 117–121. Chodkiewicz Bogdan, Terytorium i ludność powiatu radzymińskiego w latach 1819–1939, RWoł. 6, 2010, 2, s. 183–200. Chodubski Andrzej, Obraz wyznaniowości w Wolnym Mieście Gdańsku, RG 51, 1991, 2, s. 99–112. Chodubski A., Polacy w Armenii w XIX i na początku XX w., PP 14, 1988, 3, s. 43–59. Chodubski A., Polacy w Azerbejdżanie, Toruń 2004. Chodyła Zbigniew, Ludność [XVI–XVIII w.], w: Dzieje Kazimierza Biskupiego, red. Z. Chodyła, Kazimierz Biskupi–Poznań 1993, s. 85–92. Chodyła Z., Ludność [XVI–XVIII w.], w: Dzieje Obornik, red. C. Łuczak, Poznań 1990, s. 72–78. Chodyła Z., Nowy szacunek zaludnienia Wielkopolski i wskaźników jego struktury u schyłku XVIII wieku, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 87–129. Choińska Elżbieta, Osadnictwo wczesno- i późnośredniowieczne w Święciu nad Wisłą w świetle badań w latach 1959–1960, PAn. 3, 1971, s. 385–478. Chojecki [Szudra do 2007 r.] Dariusz K., Jedno miasto, dwa (różne) światy. Społeczno-przestrzenne zróżnicowanie umieralności niemowląt w Szczecinie w latach 1876–1913, cz. 1, ZH 75, 2010, 1, s. 65–96; cz. 2, ZH 75, 2010, 2, s. 103–150. Chojecki [Szudra do 2007 r.] D.K., Kryzys małżeństwa a I wojna światowa na przykładzie rozwodów w Prusach z uwzględnieniem tzw. Wielkiego Niemieckiego Wschodu, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 531–572. Chojecki [Szudra do 2007 r.] D.K., Migrantki wielkomiejskiego Szczecina w latach 1905–1939 (przyczynek demograficzny), w: Kobiety i procesy migracyjne, red. A. Chlebowska, K. Sierakowska, Warszawa 2010, s. 109–126. Chojecki [Szudra do 2007 r.] D.K., O programowaniu w środowisku R na przykładzie algorytmu obliczeniowego dla sezonowości zjawisk (metoda średnich jednoimiennych okresów), PDP 32, 2013, 4 [w druku]. Chojecki [Szudra do 2007 r.] D.K., Od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego. Demografia i zdrowotność głównych ośrodków miejskich Pomorza Zachodniego w dobie przyśpieszonej industrializacji i urbanizacji w Niemczech (1871–1913), Szczecin 2014. Chojecki [Szudra do 2007 r.] D.K., Optanci polscy w rejencji szczecińskiej w świetle informacji Generalnego Konsulatu RP w Berlinie z przełomu lat 1921 i 1922, PDP 32, 2013, 3 [w druku]. Chojecki [Szudra do 2007 r.] D.K., Umieralność na gruźlicę na Pomorzu Zachodnim w dobie Republiki Weimarskiej. Fakty i fikcje, w: Kondycja zdrowotna i demograficzna społeczeństwa polskiego na przestrzeni wieków, red. K. Mikulski, A. Zielińska, K. Pękacka-Falkowska, Toruń 2011, s. 177–204. Chojecki [Szudra do 2007 r.] Dariusz K., Chlebowska Agnieszka, Dzieci, ubodzy i chorzy jako wspólny obszar aktywności władz samorządowych i organizacji pożytku publicznego w Szczecinie na początku XX wieku, w: Od idei samorządności do samorządzenia. Aktywność obywatelska na Pomorzu Zachodnim od XIX do XXI wieku, red. A. Makowski, Szczecin 2011, s. 35–63. Chojna Jan W., Piśmiennictwo lekarskie związane z epidemią cholery na ziemiach polskich w czasie powstania listopadowego, AHM 44, 1981, 2, s. 143–155. 188 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Chojnacki Wojciech, rec.: R. Nir, Źródła do historii Polonii, Orchard Lake 1982 – SH 31, 1988, 3, s. 494–499. Chomiński Olgierd, Obszar językowy litewski w państwie polskim 1927–1933, ABS 34, 2010, s. 197–261. Choroby zakaźne i ich zwalczanie na ziemiach polskich w XX wieku, red. J. Kostrzewski, W. Magdzik, D. Naruszewicz-Lesiuk, Warszawa 2000. Chowaniec-Lejczyk Bronisław, Wojny XVII w. i ich wpływ na sytuację demograficzno-gospodarczą Orawy, ROraw. 6/7, 2004/2006, s. 29–52. Chromińska Maria, Czynnik ekonomiczny a dzietność rolników indywidualnych w Polsce. Studium statystyczno-demograficzne dla lat 1926–1984, Poznań 1996. Chryć Grzegorz, Żydzi w Łosicach XVII–XX w., w: Mozaika Ziemi Łosickiej. Religia – kultura – polityka, red. A. Indraszczyk, Warszawa–Łosice 2005, s. 145–161. Chushak Krystyna, rec.: M. Krzyszycha, Polacy na Ukrainie. Zarys dziejów, Lublin 2003 – Losy Polaków na Ukrainie, SN, 2005, 26, s. 249–252. Chwalba Andrzej, Problem zdrowia i brudu na obszarze dawnej Rzeczypospolitej w XIX wieku, w: Celem nauki jest człowiek… Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej, red. P. Franaszek, Kraków 2000, s. 65–71. Cichor Dariusz, Spis miejscowości należących do parafii dekanatu włodawskiego około 1880 roku, ZMW 10, 2000, s. 102–103. Ciechanowicz Kazimierz, Demografia – struktura zawodowa mieszkańców, w: Monografia Zawiercia, red. Z. Jagodziński, Zawiercie 2003, s. 91–108. Ciechocińska Maria, Bezrobocie wśród robotników najemnych na wsi według spisu z 1931 r., ZNSGPS, 1960, 19, s. 67–90. Ciechocińska M., Przeobrażenia w strukturze zawodowej Polski na podstawie materiałów spisów ludności w okresie 1897–1960, w: Socjologia zawodów, red. A. Sarapata, Warszawa 1965, s. 84–101. Ciechocińska M., Spis roku 1931 jako źródło danych o bezrobociu wśród ludności miejskiej w Polsce, PS 7, 1960, 4, s. 479–499. Ciechocińska Maria, Sadowski Andrzej, Białoruska mniejszość narodowa w Polsce, SS 29, 1989, 2, s. 215–242. Ciesielski Stanisław, Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej i problemy identyfikacji narodowej, w: Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931–1948, red. S. Ciesielski, Toruń 2004, s. 9–51. Ciesielski Tomasz, Rodzina wojskowa w połowie XVIII wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 231–246. Cieśla Maria, rec.: L. Belzyt, Szlachta w mieście rezydencjalnym. Szlacheccy obywatele Krakowa i Warszawy około 1600 roku (analiza porównawcza struktury), Zielona Góra 2010 – APH 104, 2011, s. 208–209. Cieśla M., rec.: M. Wyżga, Parafia Raciborowice od XVI do końca XVIII wieku. Studium o społeczności lokalnej, Kraków 2011 – APH 105, 2012, s. 240. Cieślak Edmund, Konflikty polityczne i społeczne w Gdańsku w połowie XVIII w. Sojusz pospólstwa z dworem królewskim, Wrocław 1972. Cieślak E., Spisy neounitów gdańskich z połowy XVIII wieku, RG 54, 1994, l, s. 101–117. Cieślak Tadeusz, rec.: S. Potocki, Położenie mniejszości niemieckiej w Polsce 1918–1938, Gdańsk 1969 – PZ 26, 1970, 1, s. 204–206; PWA, 1969, 2, s. 341–345. Ciombor Agnieszka, Ludność parafii pod wezwaniem świętego Marcina na Połańcu w latach 1918–1939, Połaniec 2004. Wykaz opracowań189 Cygan Jerzy M., rec.: E. Olszewski, Emigracja polska w Danii 1893–1993, Warszawa 1993 – RBP 2, 1994, s. 278–281. Cygański Mirosław., Żydzi poznańscy, pomorscy oraz śląscy wobec Polaków i Niemców pruskich w latach 1816–1939, SŚ 55, 1997, s. 57–95. Cygański M., rec.: A. Szefer, Mniejszość niemiecka w Polsce i w Czechosłowacji w latach 1933–1938, Katowice 1967 – PZ 24, 1968, 5/6, s. 253–260. Cynalewska Urszula, Miasta położone na Szlaku Piastowskim w latach 1918–1939, KW, 1978, 3, s. 215–228. Cynalewska U., Obszar i zaludnienie miasta [1918–1939], w: Dzieje Opalenicy, red. C. Łuczak, Poznań 1993, s. 171–177. Cynarska Barbara, Cynarski Stanisław, Stary cmentarz w Jaśle, Jasło 1985. Cynarski Stanisław, Ze studiów nad ludnością miasta Krosna w XVI–XVIII wieku, RP 11, 1967, s. 75–94. Czabański Adam, Śmiertelność niemowląt w Poznaniu w perspektywie długookresowej, PZZ 1, 2003, s. 49–57. Czabański A., Urodzenia pozamałżeńskie w Poznaniu w latach 1912–1937: analiza zjawiska w świetle współczesnych trendów ogólnopolskich i ogólnoeuropejskich, PZHum. 1, 2003, s. 59–71. Czacharowski Antoni, Kupiectwo toruńskie w latach młodości Mikołaja Kopernika, RT 7, 1972, s. 21–40. Czacharowski A., Ze studiów nad strukturą społeczną mieszczaństwa toruńskiego na przełomie XIV/XV w., AUNCH, 1973, 9, s. 89–98. Czaja Roman, Rozwój szpitali miejskich w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 135–144. Czaja R., Socjotopografia miasta Elbląga w średniowieczu, Toruń 1992. Czajka Katarzyna, rec.: A. Skupień, Ludność żydowska w województwie poznańskim w latach 1919–1938, Poznań 2007 – KHŻ 8, 2008, 1, s. 106–108. Czajka Stanisław, Problematyka demograficzna ludności Ochotnicy w świetle ksiąg metrykalnych, AUWH, 1976, 279, s. 89–98. Czapiuk Alina, Struktura spoleczno-gospodarcza Suraża w drugiej połowie XVI wieku, w: Społeczeństwo Staropolskie, red. A. Wyczański, t. 3, Warszawa 1983, s. 71–92. Czapla Zbigniew, Liczbińska Grażyna, Height as an Indicator of Economic Status in the Polish Territories Under Russian Rule at the turn of the 19th to 20th Century, JBS, 2013, s. 1–12. Czapliński Marek, Epidemia cholery w powiecie opolskim w 1831 roku (w świetle relacji fizyka powiatowego dr. Josepha Zedlera), SŚ 66, 2007, s. 147–154. Czapliński M., Ludność [XX w.], w: Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002, s. 294–295. Czapliński M., Ludność i jej warunki życia [XIX–XX w.], w: Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002, s. 296–300. Czapliński M., Zmiany ludnościowe, gospodarcze, cywilizacyjne i ich konsekwencje dla mieszkańców Śląska [XIX w.], w: Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002, s. 257–273. Czapliński M., rec.: J. Hoff, Społeczność małego miasta galicyjskiego w dobie autonomii, Rzeszów 1992 – KH 100, 1993, 3, s. 129–131. Czarkowska Wanda, Psychospołeczne i kulturowe uwarunkowania dzietności rodzin w woj. miejskim krakowskim (na przykładzie badań przeprowadzonych w Krakowie we wsi Tokarnia, BRKL, 1981, 29, s. 27–38. Czarnecki Włodzimierz, Osadnictwo Ziemi Chełmskiej XIV–XVI wieku w historiografii i źródłach, KHKM 40, 1992, 2, s. 169–183. 190 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Czarnecki W., rec.: Z. Guldon, K. Krzystanek, Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI–XVIII. Studium osadniczo-demograficzne, Kielce 1990 – KHKM 40, 1992, 2, s. 221–223. Czarniecka Ewa, XIX-wieczne pałace i dwory polskie – struktura mieszkańców, ZHSP 3, 2010, s. 23–39. Czechowska Judyta, Struktura społeczno-zawodowa ludności Nowego Miasta w Szczecinie w latach 1855–1890, PZp. 44, 2000, 3, s. 133–162. Czekanowski Jan, Nasza rzeczywistość demograficzna, TP 6, 1950, 45, s. 5. Czempas Jan, Żydzi w Nowym Śląsku (1795–1807), Katowice 1990. Czepulis-Rastenis Ryszarda, „Klassa umysłowa”. Inteligencja Królestwa Polskiego 1832–1962, Warszawa 1973. Czepulis-Rastenis R., La structure et la situation sociale de l’intelligentsia du Royaume de Pologne entre l’insurrection de 1830 et celle de 1863, APH 33, 1976, s. 69–92. Czerniakiewicz Jan, Czerniakiewicz Monika, Przesiedlenia ludności w Europie 1915–1959, Warszawa 2005. Czerpak Stanisław, Stosunki społeczno-ekonomiczne i polityczne w północno-zachodniej Galicji w latach poprzedzających wybuch I wojny światowej, SH 19, 1976, 3, s. 369–394. Czerska Barbara, Ze studiów nad okresem lateńskim na Śląsku, AP 15, 1970, 1, s. 149–206. Czerwiński Tomasz, Pożywienie ludności wiejskiej na północnym Mazowszu u schyłku XIX i w XX wieku, Ciechanów 2008. Człowiek i przyroda w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, red. W. Iwańczak, K. Bracha, Warszawa 2000. Czop Anna, Ruch naturalny w parafii juncewskiej w latach 1801–1870 (na podstawie ksiąg metrykalnych), PDP 29, 2010, s. 99–139. Czubaty Jarosław, Warszawa 1806–1815. Miasto i ludzie, Warszawa 1997. Czubiński Antoni, rec.: A. Poniatowska, Polskie wychodźstwo sezonowe na Pomorzu Zachodnim 1918–1939, Poznań 1971 – PZ 28, 1972, 3, s. 216–219. Czubiński A., rec.: H. Stępniak, Ludność polska w Wolnym Mieście Gdańsku (1920–1929), Gdańsk 1991 – SHSG 18, 1991–1992, s. 221–223. Czubiński A., rec.: Historia Słupska, red. S. Gierszewski, Poznań 1981 – RSł., 1982/1983, s. 217–221. Czubiński A., rec.: R. Staniewicz, Mniejszość niemiecka w województwie śląskim w latach 1922–1933, Katowice 1965 – PZ 21, 1965, 2, s. 381–385. Czuchryta Artur, rec.: J. Hoff, Mieszkańcy małych miast Galicji Wschodniej w okresie autonomicznym, Rzeszów 2005 – RHsa. 26, 2008, s. 170–173. Czwojdrak Dariusz, Żydowskie osadnictwo na ziemi wschowskiej od XV do XVIII w., w: Ziemia wschowska w czasach starosty Hieronima Radomickiego, red. P. Klint, M. Małkus, K. Szymańska, Wschowa–Leszno 2009, s. 81–101. Czwojdrak D., Żydzi w Święciechowie, PLud. 18, 2003, 2, s. 34–40. Ćwik W., Ludność [XIX–XX w.], w: W. Ćwik, Dzieje Jędrzejowa, Rzeszów 1992, s. 44–67. Ćwik W., Ludność żydowska w miastach królewskich Lubelszczyzny w drugiej połowie XVIII wieku, BŻIH, 1966, 59, s. 29–62. Ćwik W., Sprawa opłat za prawo miejskie w Królestwie Polskim, CPH 24, 1972, 1, s. 185–193. Ćwikła Leszek, Polityka władz państwowych wobec Kościoła prawosławnego i ludności prawosławnej w Królestwie Polskim, Wielkim Księstwie Litewskim oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Lublin 2006. Dach Krzysztof, Osadnictwo polskie w Mołdawii w XIX w., PP 5, 1979, 3, s. 33–51. Wykaz opracowań191 Dacka-Górzyńska Iwona M., O nieznanych dzieciach magnaterii polskiej w świetle parafialnych metryk zmarłych kościoła św. Krzyża w Warszawie z lat 1670–1801: Wybrane przykłady, PH 102, 2011, 3, s. 459–482. Dagilis Waldemar, Z problematyki mniejszości narodowych na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, „Akcent” 8, 1987, 3, s. 73–80. Dajnowicz Małgorzata, Drobna szlachta Ziemi Łomżyńskiej na przełomie XIX i XX wieku, Łomża 2002. Dajnowicz M., Z badań nad ruchliwością terytorialną i społeczną mieszkańców Łomżyńskiego na przełomie XIX i XX wieku, SŁ 15, 2004, s. 7–26. Dalecki Maciej, Przemyśl w latach 1918–1939: przestrzeń, ludność, gospodarka, Przemyśl 1999. Dalkiewicz Grzegorz, Polacy na Dalekim Wschodzie (w drugiej połowie XIX w.), PW 3, 1994, 2, s. 281–286. Danilczuk Bolesław, Rozwój liczebny proletariatu przemysłowego na Pomorzu Gdańskim na przełomie XIX i XX wieku, ZH 38, 1973, 1, s. 99–118. Danowska Ewa, „Konkurując o dożywotnią przyjaźń”. Osiemnastowieczne intercyzy krakowskich mieszczan, RBNPAUPANK 45, 2000, s. 43–74. Danowska E., Społeczeństwo Radłowa w świetle ksiąg metrykalnych w latach 1784–1918, w: Radłów i gmina radłowska. Praca zbiorowa, t. 1, red. F. Kiryk, Kraków–Radłów 2008, s. 417–460. Daszkiewicz Piotr, Plagi szarańczy w dawnej Rzeczypospolitej, ZHP 136, 2001, s. 198–202. Daszkiewicz–Ordyłowska Danuta, Ludność miasta Boguszowa w 1880 roku, KWał., 1983, s. 151–160. Daszkiewicz-Ordyłowska D., Ludność Wałbrzycha w świetle spisu z 1849 r., ŚKHS 38, 1983, 1, s. 23–41. Daszkiewicz-Ordyłowska D., Rodzina w parafii toszeckiej w latach 1789–1877, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 5: Rodzina, red. Z. Kwaśny, Wrocław 2001, s. 75–109. Daszkiewicz-Ordyłowska D., Śluby w parafii toszeckiej w latach 1789–1877, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 1: Śluby, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995, s. 47–68. Daszkiewicz-Ordyłowska D., Urodzenia w parafii toszeckiej w latach 1789–1877, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 2: Urodzenia, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995, s. 23–34. Daszkiewicz-Ordyłowska D., Zgony w parafii toszeckiej w latach 1789–1877, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 3: Zgony, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1996, s. 27–43. Daszkiewicz-Ordyłowska Danuta, Kwapulińska Pelagia, Pasieka Waldemar, Spychała Jerzy, Rodzina górnośląska w II połowie XVIII i w XIX wieku, w: Przełomy historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich. Wrocław 15–18 września 1999 roku. Pamiętniki, t. 3, cz. 1, red. K. Ruchniewicz, J. Tyszkiewicz, W. Wrzesiński, Toruń 2001, s. 325–336. Dąbrowski Krzysztof, Polacy nad Lemanem w XIX wieku, Warszawa 1995. Dąbrowski Radosław, Migracja ludności niemieckiej na ziemiach polskich w okresie zaborów i międzywojennego dwudziestolecia, ZNWSPSPMINFS, 1979, 2, s. 99–115. Dąbrowski R., Mniejszości narodowe na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939. National minorities in Lublin area in 1918–1939, Kielce 2007. Dąbrowski R., Mniejszość niemiecka i jej działalność społeczno-kulturalna w latach 1918– 1939, Szczecin 1982. Dąbrowski R., Położenie ekonomiczne mniejszości niemieckiej w Polsce w okresie międzywojennego dwudziestolecia (1918–1939), Szczecin 1977. Dąbrowski R., Struktura narodowościowa i wyznaniowa wsi krasnostawskiej w pierwszych latach Polski Odrodzonej, RHMHPRL, 2007, 23, s. 181–191. 192 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Dąbrowski Robert, Ocena stopnia wewnątrzgrupowego spokrewnienia ludności z mikroregionu Ostrowa Lednickiego w XIX i początkach XX wieku – analiza izonomii, SLed. 7, 2002, s. 116–126. Dąbrowski R., Populacje ludzkie z dorzecza Odry i Wisły w okresie wpływów rzymskich i we wczesnym średniowieczu, Poznań 2007. Dąbrowski Roman, Działalność społeczno-gospodarcza mniejszości narodowych w II Rzeczypospolitej (1918–1939), Szczecin 1990. Dąbrowski R., Główne przesłanki przemieszczeń ludności niemieckiej na terenach polskich w okresie zaborów i międzywojennego dwudziestolecia, PZp. 35, 1991, 3, s. 25–43. Dąbrowski R., Położenie gospodarcze mniejszości litewskiej w Polsce w latach 1918–1939, PZp. 33, 1989, 1–2, s. 25–37. Dąbrowski R., Struktura społeczna mniejszości niemieckiej w województwach zachodnich w okresie międzywojennego dwudziestolecia (1920–1939), PZp. 33, 1989, 1–2, s. 69–76. Dąbrowski R., rec.: W. Szulc, Położenie klasy robotniczej w Wielkopolsce w latach 1871–1914, Poznań 1970 – RDSG 33, 1972, s. 285–286. Definicje podstawowych pojęć z zakresu demografii (stan prawny w dniu 31 XII 1978 r.), Warszawa 1979. Dekowski Jan P., Osadnictwo opoczyńskie w latach 1812–1864, ŁSE 22, 1980, s. 17–53. Delfas Helena, Parafia prawosławna w Łodzi (1884–1914 r.), RŁ 50, 2003, s. 109–124. Delimata Małgorzata, Dziecko w Polsce średniowiecznej, Poznań 2004. Dembińska Maria, Dzienne racje żywnościowe w Europie w IX–XVI w., SMHKM 52, 1978, s. 7–114. Dembińska M., Pożywienie dziecka w polskich źródłach historycznych, KHKM 28, 1980, 4, s. 481–499. Dembiński Paweł, Mieszkańcy Starołęki (XIV–XVI wiek), „Archiwariusz”, 2007, 3, s. 95–107. Demel Juliusz, Problematyka społeczna śląskich miast 1831–1847 w świetle „Schlesische Provinzialblatter”, SMDŚ 20, 1992, s. 134–155. Demel Maciej, Z dziejów promocji zdrowia w Polsce, t. 1–2, Kraków 2000. Demiańczuk Jarosław, Rzeczpospolita Polska pod względem wyznaniowym, GA, 1946, 2/3, s. 92–98. Demidowicz Tomasz, rec.: D. Michaluk, Ziemia mielnicka województwa podlaskiego w XVI– XVII wieku. osadnictwo, własność ziemska i podziały kościelne, Toruń 2002 – RBP 11, 2003, s. 354–357. Determinanty umieralności w świetle teorii i badań empirycznych, red. M. Okólski, Warszawa 1990. Dębiński Józef, Mniejszości narodowe w II Rzeczypospolitej, AK 137, 2001, 1, s. 93–103. Długoborski Wacław, Struktura społeczna i narodowościowa wczesnoprzemysłowej aglomeracji górnośląskiej (Bytom 1800–1870), AUWH, 1976, 279, s. 187–211. Długoborski Wacław, Ładogórski Tadeusz, Gospodarcza i społeczna struktura miast, w: Historia Śląska, t. 2: 1763–1850, red. W. Długoborski, cz. 1: 1763–1806, Wrocław 1966, s. 266–284. Długokęcki Wiesław, Osadnictwo na Żuławach Gdańskich w średniowieczu (do 1454 roku), ZH 68, 2003, 2–3, s. 45–62. Dmitrzak Andrzej, rec.: A. Piątkowski, Przemiany demograficzne w miastach Prus Zachodnich 1815–1850, Toruń 1990 – RDSG 53/55, 1992, 1995, s. 133–134. Dobroński Adam, Infrastruktura społeczna i ekonomiczna guberni łomżyńskiej i obwodu białostockiego (1866–1914), Białystok 1980. Dobroński A., Liczebność i skład inteligencji łomżyńskiej w XIX/XX w., SŁ 3, 1991, s. 109–118. Wykaz opracowań193 Dobroński A., Łomża w latach 1866–1918, Łomża–Białystok 1993. Dobroński A., Mieszkańcy Grodna w 1897 roku, w: Grodno w XVIII w.: miasto i ludność (na tle trendów rozwojowych od średniowiecza do 1939 r.), red. J. Urwanowicz, A. Woltanowski, Białystok 1997, s. 173–188. Dobroński A., Potencjał militarno-gospodarczy Królestwa Polskiego w latach 1907–1914, Warszawa 1976. Dobroński A., Żydzi w małych miasteczkach regionu północno-wschodniego przed 1914 rokiem. Próba analizy demograficznej i niektóre elementy polityki carskiej wobec ludności żydowskiej, w: Miasteczka polskie w XIX–XX wieku. Z dziejów formowania się społeczności, red. R. Kołodziejczyk, Kielce 1992, s. 60–72. Dobrowolska Danuta, Przemiany społeczne wsi podmiejskiej, wnioski z badań terenowych nad wsiami podkrakowskimi i hipotezy, SS, 1969, 4, s. 5–35. Dobrowolska D., Przeobrażenia społeczne wsi podmiejskiej. Podkrakowska Osada Chełm w latach 1900–1967, Wrocław 1968. Dobrowolska D., Wieś i miasto. Migracje ludności wiejskiej do Krakowa w latach 1880–1939 i społeczne ich funkcje, PME 10, 1957, 2, s. 207–239. Dobrowolski Tomasz, Łosiccy Żydzi, w: Dzieje Ziemi Łosickiej. Z historii mniejszości narodowych, kulturowych i religijnych, red. A. Indraszczyk, Warszawa–Łosice 2010, s. 47–84. Dobrzyńska Marta, Wallis Aleksander, Inteligencja polska XIX i XX w. Materiały statystyczne, Wrocław 1971. Dola Kazimierz, Obraz statystyczny diecezji wrocławskiej w 1724 r., STHŚO 11, 1985, s. 211–229. Dolecka Marta, Sytuacja socjalna ludności pracującej międzywojennego Lublina, RHsa. 23, 2006, s. 245–248. Dom i mieszkanie w Polsce: druga połowa XVII–XIX w., red. M. Gajewska [et al.], Wrocław 1975. Domagała Jadwiga, Polacy w powiecie sycowskim w XIX i początkach XX w. nie tylko według oficjalnych spisów ludności, DŚ 3, 1996, s. 130–138. Domagała J., Polska ludność ewangelicka w powiecie sycowskim w latach 1848–1920, Wrocław 1973. Domański Czesław, Metody statystyki małych obszarów, Łódź 2001. Domański C., Początki statystyki na ziemiach polskich, WS 48, 2003, 9, s. 67–75. Domański Grzegorz, Osadnictwo wczesnego średniowiecza [VI–XIII w.] w regionie gubińskim. Komunikat, SWTNSA 36, 1981, s. 56–57. Domżol Marcin, Ocena stanu puli genów na podstawie analizy odległości małżeńskich w populacjach wiejskich z mikroregionu Ostrowa Lednickiego na przełomie XIX i XX wieku, SLed. 7, 2002, s. 127–141. Dopierała Bogdan, Ekonomiczne i demograficzne problemy Pomorza Zachodniego w świetle niemieckich materiałów źródłowych z lat 1926–1932, Poznań 1959. Dopierała B., Polacy na Pomorzu Zachodnim w latach 1918–1945. Stan i postulaty badawcze, PZp., 1968, 4, s. 5–16. Dopierała B., rec.: A. Poniatowska, Polskie wychodźstwo sezonowe na Pomorzu Zachodnim 1918–1939, Poznań 1971 – ZH 38, 1973, 4, s. 167–171; „Spojrzenia”, 1972, 1, s. 26–27. Dopierała Kazimierz, Adampol – Polonezköy: z dziejów Polaków w Turcji, Poznań 1983. Dopierała K., Emigracja polska w Turcji w XIX i XX w., Lublin 1988. Dorcz Krzysztof, Żydzi w Izbicy Kujawskiej w świetle akt podworskich (1792–1870), ZKD 22, 2007, s. 141–152. Dormus Katarzyna, rec.: A. Bołdyrew, Matka i dziecko w rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego latach 1795–1918, Warszawa 2008 – KHNT 54, 2009, 3/4, s. 297–302. 194 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Dorobek Franciszek, Epidemia cholery w Królestwie Polskim i guberni płockiej w 1848 r., NPł., 1979, 1, s. 25–36. Dorobisz Janusz, Szczarbik Zbigniew, Stosunki demograficzne w Mokrsku w świetle spisu z 1790 roku, RWiel. 5, 2005, s. 171–179. Doroszewski Jerzy, Mniejszość niemiecka na Chełmszczyźnie w latach 1918–1939, RCh. 3, 1997, s. 303–322. Dorsz-Szteke Eugeniusz, Choroby zakaźne na Pomorzu Zachodnim od maja do sierpnia 1741 roku, AHM 36, 1973, s. 347–350. Dorsz-Szteke E., O dżumie w Szczecinie w latach 1709–1711, WL 30, 1977, 9, s. 749–751. Dorsz-Szteke Eugeniusz, Maciejewska-Dorsz Krystyna, O cholerze w Szczecinie w I poł. XIX w., WL 34, 1981, 19, s. 1657–1659. Drabina Jan, Stosunki językowe i narodowościowe [XVIII–XIX w.], w: Historia Gliwic, red. J. Drabina, Gliwice 1995, s. 241–245. Drabina J., Stosunki wyznaniowe [XVIII–XIX w.], w: Historia Gliwic, red. J. Drabina, Gliwice 1995, s. 218–237. Drączkowski Kazimierz, Wpływ stosunków społeczno-ekonomicznych na zmiany demograficzne w świetle szczegółowych badań w Niedrzwicy Kościelnej [XVII, XIX, XX w.], AUMCSSH 17, 1983, s. 263–285. Drewniak Bogusław, Napływ robotników sezonowych z zaboru rosyjskiego i austriackiego na Pomorze Zachodnie w latach 1890–1918, PZ 13, 1957, 5, s. 43–76. Drewniak B., Emigracja z Pomorza Zachodniego 1816–1914, Poznań 1966. Drozd Jarosław, Społeczność żydowska w Gdyni w okresie międzywojennym, Gdynia 2007. Drozd J., Wspólnoty wyznaniowe w Gdyni w okresie międzywojennym, RGdyń., 2006, 18, s. 87–96. Drozdowski Marian M., Klasa robotnicza Warszawy 1918–1939. Skład i struktura społeczna, Warszawa 1968. Drozdowski M.M., Ludność, rozwój terytorialno-urbanistyczny, gospodarka i warunki bytowe mieszkańców Warszawy w latach 1914–1918, w: M.M. Drozdowski, Warszawa w latach 1914–1939, Warszawa 1990, s. 72–113. Drozdowski M.M., Rodziny warszawskie przed pół wiekiem [1917–1931], PR, 1984, 4, s. 13–17. Drozdowski M.M., Struktura społeczno-zawodowa ludności Warszawy w latach 1918–1939, NDP 5, 1962, s. 5–50. Drozdowski M.M., The Urbanisation in Poland in the Years 1870–1970, SHO 9, 1974, s. 223–246. Drozdowski M.M., Warszawiacy i ich miasto w latach Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1973. Drozdowski M.M., rec.: S. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym. Studium statystyczne, Wrocław 1963 – KH 71, 1964, 1, s. 208–213. Drozdowski M.M., rec.: Z. Landau, J. Tomaszewski, Robotnicy przemysłowi w Polsce. Materialne warunki bytu, Warszawa 1971 – ZPW, 1972, 1, s. 121–144. Drozdowski Marian, Ludność i jej życie codzienne [XVI–XVIII w.], w: Dzieje Opalenicy, red. C. Łuczak, Poznań 1993, s. 89–102. Drużbacki Jan, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: towarowy transport wodny w Galicji doby autonomicznej, Kraków 1986. Drzycimski Andrzej, Polacy w Wolnym Mieście Gdańsku (1920–1933): Polityka Senatu gdańskiego wobec ludności polskiej, Wrocław 1978. Dubas-Urwanowicz Ewa, Grodno do XVIII wieku. Miasto i ludność, w: Grodno w XVIII w.: miasto i ludność (na tle trendów rozwojowych od średniowiecza do 1939 r.), red. J. Urwanowicz, A. Woltanowski, Białystok 1997, s. 5–26. Wykaz opracowań195 Duda Tadeusz, Ludność [II Rzeczpospolita], w: Historia Starego Sącza od czasów najdawniejszych do 1939 roku, red. H. Barycz, Kraków 1979, s. 282–286. Duda T., Miasto i mieszkańcy [XIX–XX w.], w: Krynica, red. F. Kiryk, Kraków 1994, s. 237–258. Duda T., Rozmieszczenie ludności niepolskiej w połudn.-wsch. powiatach województwa krakowskiego w okresie międzywojennym, RSd. 24, 1996, s. 36–41. Duda T., Stosunki wyznaniowe wśród Łemków sądeckich i gorlickich w okresie międzywojennym, RSd. 27, 1999, s. 95–101. Duda Zbigniew, Galicyjskie metryki parafialne Kościoła rzymskokatolickiego, w: Ukryte w źródłach. Z warsztatu historyka XIX wieku, red. K. Karolczak, Kraków 2009, s. 39–59. Dudała Halina, Ludność wyznania katolickiego w Świętochłowicach w XIX i na początku XX wieku, RŚw. 2, 2000, s. 91–108. Dudała Halina, Dziwoki Julia, Nowoczesne formy zabezpieczania i udostępniania ksiąg metrykalnych w polskich archiwach kościelnych, ABAAP, 2005, 1, s. 159–175. Dudała H., Dziwoki J., Rok 1865 w świetle katowickich ksiąg metrykalnych, w: Katowice w 138. rocznicę uzyskania praw miejskich. Przemiany struktur społeczno-zawodowych ludności w dziejach Katowic, red. A. Barciak, Katowice 2004, s. 63–137. Dudek Marcin, Gmina żydowska w Barcinie i Łabiszynie, rys historyczny, w: Duch i czas. Materiały do dziejów Szubina i ziemi szubińskiej, cz. 4/5, red. K. Czechowska, M. Rzeszowski, Szubin 2008/2009, s. 27–32. Dudra Stefan, Osadnictwo ludności łemkowskiej na Środkowym Nadodrzu, RSd. 27, 1999, s. 110–121. Dudzicz Danuta, Badania nad dynamiką rozwoju ludności w XVI wieku w mieście górniczym regionu bytomskiego na przykładzie Tarnowskich Gór, MB, 1984, 6, s. 141–158. Dukwicz Dorota, rec.: C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009 –APH 101, 2010, s. 307. Dulczewski Zygmunt, Niektóre aspekty migracji na Ziemiach Zachodnich w okresie przed drugą wojną światową (szkic historyczno-socjologiczny), PZ 20, 1964, 2, s. 264–277. Dumała Krzysztof, rec.: A. Tuszyński, Rosjanie w Warszawie, Warszawa 1992 – KHKM 41, 1993, 4, s. 671–675. Dunin-Wąsowicz Krzysztof, Ludność i rozmieszczenie narodu polskiego w l. 1864–1914, w: Historia Polski, t. 3, cz. 1, red. S. Arnold, T. Manteuffel, Warszawa 1960, s. 572–588. Dunin-Wąsowicz K., Społeczeństwo Warszawy w okresie I wojny światowej, w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 71–90. Dunin-Wąsowicz K., rec.: J. Hoff, Społeczność małego miasta galicyjskiego w dobie autonomii, Rzeszów 1992 – DN 25, 1993, 2, s. 144–146. Dunin-Wąsowicz K., rec.: M. Nietyksza, Ludność Warszawy na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1971 – KH 79, 1972, 4, s. 974–977. Dupâquier Jacques, Elektroniczna technika obliczeniowa w badaniach nad zaludnieniem, PDP 6, 1974, s. 85–102. Dupâquier Jacques, Gieysztorowa Irena, La population polonaise au XIXe siècle, w: Histoire de populations de l’Europe, red. J.P. Bardet, J. Dupâquier, t. 2: La révolution démographique 1750–1914, Paris 1998, s. 506–512. Durczewski Dobromir, Śmigielski Wojciech, Materiały do osadnictwa ludności kultury łużyckiej w Wielkopolsce, FAP 16, 1965, s. 139–238; 17, 1966, s. 65–195; 20, 1969, s. 46–105. Durko Janusz, Stan badań nad społeczeństwem Warszawy w latach 1864–1974, w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 181–204. Duszyńska Elżbieta, Próba odtworzenia ruchu ludności miasta Lublina w latach 1938–1944 na podstawie zapisów ksiąg metrykalnych, AUMCSSB 11, 1956, s. 62–128. 196 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Dużyk Józef, rec.: R. Taborski, Polacy w Wiedniu, Wrocław 1992 – RLit. 33, 1992, 5, s. 567–570. Dworecka Teresa, Urodzenia nieślubne w wybranych powiatach północnego Mazowsza w okresie II Rzeczypospolitej na podstawie aktów urodzenia urzędów stanu cywilnego, MN 14, 2007, 1/2, s. 137–166. Dworecki Zbigniew, Mniejszości narodowe, w: Dzieje Poznania, red. J. Topolski, t. 2: W latach 1793–1945, cz. 2: 1918–1945, red. J. Topolski, L. Trzeciakowski, Warszawa–Poznań 1998, s. 1018–1045. Dworecki Z., Mniejszość niemiecka w powiatach nadnoteckich w okresie II Rzeczypospolitej, RN, 23, 1992, s. 31–44. Dworecki Z., Mniejszość niemiecka w Poznaniu w latach II Rzeczypospolitej, KMP, 1992, 1/2, s. 37–66. Dworecki Z., Polskość Piły w latach 1772–1939 (stan i potrzeby dalszych badań), RN 13/14, 1983/1983, s. 5–19. Dworecki Z., rec.: S. Potocki, Położenie mniejszości niemieckiej w Polsce 1918–1938, Gdańsk 1969 – KH 78, 1971, 3, s. 735–737 Dworzaczek Włodzimierz, La mobilité sociale de la noblesse polonaise aux XVIe et XVIIe siècles, APH 36, 1977, s. 147–161. Dworzaczek W., O badaniach genealogicznych nad dawną rodziną, w: Społeczeństwo staropolskie, red. A. Wyczański, t. 2, Warszawa 1979, s. 177–191. Dworzaczek W., Perméabilité des barrières sociales dans la Pologne du XVIe siècle, APH 24, 1971, s. 22–50. Dworzaczek W., Z zagadnień demograficznych [O szlachcie zagrodowej w Wielkopolsce], RH 17, 1948, 1, s. 196–226. Dwór, plebania, rodzina chłopska. Szkice z dziejów wsi polskiej XVII i XVIII wieku, red. M. Ślusarska, Warszawa 1998. Dyba Marian, Obersztyn Anna, Elementy statystyki dla historyków: skrypt przeznaczony dla studentów historii studiów dziennych i zaocznych, Katowice 1978. Dybaś Bogusław, Mokre w świetle rejestru z pierwszej połowy XVII wieku, STNT, 1994, 48, s. 53–59. Dybiec Julian, Ludność [XIX–XX w.], w: Historia Starego Sącza od czasów najdawniejszych do 1939 roku, red. H. Barycz, Kraków 1979, s. 218–226. Dyczewski Leon, Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze, Lublin 1994. Dyczewski L., Polacy w Bawarii, Lublin 1993. Dygaszewicz Janusz, Zastosowanie map cyfrowych w spisach powszechnych, WS 53, 2008, 4, s. 22–29. Dygdała J., Skład elity duchowieństwa katolickiego Prus Królewskich w latach 1660–1772, ZH 57, 1992, 2–3, s. 43–71. Dygdała J., Struktury wewnętrzne miasta [XV–XVIII w.], w: Brodnica. Siedem wieków miasta, red. J. Dygdała, Brodnica 1998, s. 135–158. Dygdała J., Toruńskie sympozjum „Szlachta i ziemiaństwo na Pomorzu w dobie nowożytnej XVI–XX wieku”, ZH 58, 1993, 1, s. 179–181. Dygdała J., rec.: W. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696–1763). Sytuacja prawna, organizacja i stosunki międzywyznaniowe, Warszawa 1996 – KH 103, 1996, 4, s. 147–149. Dygo Marian, Pochodzenie mieszczaństwa m. Starej Warszawy w latach 1508–1528, RW 16, 1981. Dyl Katarzyna, Socjotopografia Torunia przed I wojną światową na tle rozwoju gospodarczego i ludnościowego miasta w XIX i na początku XX wieku, RT 28, 2001, s. 95–121. Wykaz opracowań197 Dylik Jan, Rozwój osadnictwa w okolicach Łodzi, Łódź 1948. Dymerska Grażyna, Żydzi koneccy, w: Końskie. Zarys dziejów, red. M. Wikiera, Końskie 1998, s. 365–434. Dymny Zygmunt, Ludność miast województwa koszalińskiego w latach 1900–1970, WS 17, 1972, 9, s. 35–39. Dymny Z., Ludność miast województwa szczecińskiego w latach 1900–1975, PZp. 20, 1976, 3, s. 131–149. Dyskusja 10 I – 2 V 1978 [nad I. Gieysztorowa, Wytyczne prac nad rewizją i korektą statystyki demograficznej ziem polskich w XIX w. (uwagi wstępne), PDP 12, 1980, s. 191–192], PDP 12, 1980, s. 201–203. Dzieciuchowicz Jerzy, Ludność Łodzi do 1918 roku, w: Łódź. Monografia miasta, red. S. Liszewski, Łódź 2009, s. 113–124. Dzieciuchowicz J., Ludność Łodzi od 1918 do lat 90. XX wieku, w: Łódź. Monografia miasta, red. S. Liszewski, Łódź 2009, s. 265–296. Dzieciuchowicz J., Problemy demograficzne śródmieścia Łodzi [1921–1978], AULFG, 1984, 3, s. 37–67. Dziecko w rodzinie i społeczeństwie, t. 1, red. J. Jundził, D. Żołądź-Strzelczyk; t. 2, red. K. Jakubiak, W. Jemrożek, Bydgoszcz 2002. Dziedzic Leszek, Ludność Kielc 1864–1914. Przemiany demograficzne, SMH 1, 2009, s. 77–97. Dzieje Kalisza, red. W. Rusiński, Poznań 1977. Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej, red. M. Kula, Wrocław 1983. Dzieje Śremu, red. S. Chmielewski, Warszawa 1972. Dzierżykray-Rogalski Tadeusz, Długość trwania życia człowieka neolitycznego na ziemiach polskich, RAMB 1, 1955, s. 77–89. Dzierżykray-Rogalski T., Wzrost człowieka na terenach obecnej Polski w okresach neolitu, FM 6, 1955, s. 265–270. Dzierżykray-Rogalski T., Z badań nad niektórymi zagadnieniami typologicznymi i populacyjnymi Jaćwingów, ABS 1, 1964, s. 65–75. Dzierżykray-Rogalski T., Z problematyki badań nad demografią dawnych mieszkańców ziem jaćwieskich, RBs. 14, 1981, s. 203–208. Dzierżykray-Rogalski T., Znaczenie nauk demograficznych dla antropologii, SD, 1973, 33, s. 55–59. Dziewoński Kazimierz, Changes in the Processes of Industrialization and Urbanization [XIX–XX w.], GPol. 33, 1976, s. 39–58. Dziewoński Kazimierz, Kosiński Leszek, Rozmieszczenie ludności w Polsce w XX wieku, PGe. 36, 1964, 1, s. 3–36. Dziewoński K., Kosiński L., Rozwój i rozmieszczenie ludności Polski w XX wieku, Warszawa 1967. Dziewulski Władysław, Nowe dane statystyczne o ludności miast i wsi Śląska w XVI w., ŚKHS 30, 1975, 4, s. 455–475. Dziewulski W., Bibliografia prac, opr. E. Wyglenda, SŚ 27, 1975, s. 461–471. Dziewulski W., Dzieje ludności polskiej na Śląsku Opolskim, 1: Od czasów najdawniejszych do Wiosny Ludów, Opole 1972. Dziewulski W., Kłodzko i jego ludność w świetle spisów mieszkańców z lat 1688 i 1734, Opole 1965. Dziewulski W., Kłodzko w XIV i na początku XV wieku, ŚKHS 12, 1957, 4, s. 447–485. Dziewulski W., Kolonizacja niemiecka na Pomorzu Zachodnim w wiekach średnich, „Jantar”, 1946, 2, s. 13–39. 198 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Dziewulski W., Pochodzenie ludności i stosunki etniczne w Kłodzku w końcu XVII i pierwszej połowie XVIII w., PZ 6, 1950, 7/8, s. 10–30. Dziewulski W., Problem zaludnienia Szczecina na przełomie XVI i XVII w., ZH 21, 1955, 3/4, s. 203–227. Dziewulski W., Rozwój zaludnienia Ziemi Kłodzkiej w XVIII w. na tle przemian gospodarczych i społecznych, RZ 8, 1952, 1/2, s. 137–177. Dziewulski W., Upadek gospodarczy Pomorza Przedodrzańskiego od XIX w., „Jantar”, 1946, 1, s. 31–41. Dziewulski W., W sprawie badań nad zaludnieniem Śląska w dobie renesansu, KO 4, 1958, 1, s. 169–175. Dziewulski W., Zaludnienie i rozmiary Szczecina w roku 1124, KHKM 2, 1954, 1/2, s. 45–64. Dziewulski W., Zaludnienie Śląska w końcu XVI i początku XVII w., PZ 8, 1952, s. 419–492. Dziewulski W., Zarys rozwoju przestrzennego Kłodzka od czasów najdawniejszych do drugiej wojny światowej, RZK 3, 1958, s. 11–48. Dzięcielski Marek, W sprawie badań nad składem etnicznym ludności Pomorza Gdańskiego w drugiej połowie XVIII w., CCP 5, 1999, s. 175–187. Dzięgiel Leszek, rec.: A. Kuczyński, Syberia: czterysta lat polskiej diaspory, Wrocław 1993 – EP 38, 1994, 1/2, s. 251–255. Dziki Tomasz, Gmina ewangelicko-augsburska we Włocławku w XIX wieku, ZKD 14, 2000, 119–152. Dziki T., Z dziejów prawosławia na Kujawach Wschodnich w XIX i XX wieku (do 1939 roku), w: Sześć narodów, pięć kultur, jedno miasto, wspólne losy… Materiały pokonferencyjne, red. A. Cieśla, Aleksandrów Kujawski 2008, s. 77–91. Dziki T., Żydzi w Nieszawie w pierwszej połowie XIX wieku, ZK 17, 2004, s. 53–68. Dziubiński Andrzej, Pińczów i jego mieszkańcy w latach 1919–1939, w: Z przeszłości administracyjnej Pińczowa i regionu, red. K. Słonina, A. Dziubiński, Pińczów 2001, s. 46–64. Dziwiński Władysław, Ludność [w czasach II Rzeczypospolitej], w: Dzieje Obornik, red. C. Łuczak, Poznań 1990, s. 156–159. Dzun Włodzimierz, Chłopi w strukturze społeczeństwa polskiego, IP, 1979, 1, s. 102–111. Dzwonkowski Roman, Polacy na dawnych kresach wschodnich: z problematyki narodowościowej i religijnej, Lublin 1994. Dzwonkowski R., Problem liczebności Polaków i katolików obrządku łacińskiego na Białorusi i Ukrainie, PP 19, 1993, 2, s. 119–133. Dzwonkowski R., rec.: J.M. Kupczak, Polacy na Ukrainie w latach 1921–1939, Wrocław 1994 – „Zesłaniec”, 1997, 2, s. 45–50. Dżuma, ospa, cholera. W trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711, red. E. Kizik, Gdańsk 2012. Eberhardt Piotr, Konsekwencje demograficzne wielkiego głodu na Ukrainie w latach trzydziestych XX wieku, CG 65, 1994, 3/4, s. 275–290. Eberhardt P., Liczba i rozmieszczenie ludności polskiej na Białorusi w XX wieku, CG 64, 1993, 2, s. 143–183. Eberhardt P., Liczba i rozmieszczenie ludności polskiej na Ukrainie w XX w., CG 65, 1994, 2, s. 125–163. Eberhardt P., Liczebność i rozmieszczenie ludności polskiej na Litwie, CG 67, 1996, 3–4, s. 321–344. Eberhardt P., Liczebność i rozmieszczenie ludności polskiej na Łotwie, CG 68, 1997, 3–4, s. 287–310. Eberhardt P., Liczebność i rozmieszczenie ludności polskiej w Estonii, CG 70, 1999, 2, s. 131–142. Wykaz opracowań199 Eberhardt P., Liczebność i rozmieszczenie ludności polskiej w Republice Mołdawskiej, CG 69, 1998, 3–4, s. 249–260. Eberhardt P., Między Rosją a Niemcami: przemiany narodowościowe w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX wieku, Warszawa 1996. Eberhardt P., Polska ludność kresowa: rodowód, liczebność, rozmieszczenie, Warszawa 1998. Eberhardt P., Problematyka demograficzna pogranicza polsko-litewskiego, PGe. 69, 1997, 1–2, s. 19–31. Eberhardt P., Problematyka narodowościowa Wileńszczyzny, CG 68, 1997, 1, s. 39–69. Eberhardt P., Problemy narodowościowe Litwy, CG 63, 1992, 1, s. 25–49. Eberhardt P., Przemiany narodowościowe na Białorusi w XX w., PW 2, 1992/1993, 3, s. 527–556. Eberhardt P., Przemiany narodowościowe na Białorusi, Warszawa 1994. Eberhardt P., Przemiany narodowościowe na Litwie w XX w., PW 1, 1991, 3, s. 449–485. Eberhardt P., Przemiany narodowościowe na Ukrainie w XX wieku, Warszawa 1994. Eberhardt P., Przemiany struktury etnicznej ludności Polski w XX wieku, SN, 2006, 28, s. 53–74. Eberhardt P., Rozmieszczenie i dynamika ludności wiejskiej w Europie środkowo-wschodniej w XX wieku, Warszawa 1991. Eberhardt P., Rozwój demograficzny aglomeracji miejskich w ostatnim stuleciu, PGe. 50, 1978, 2, s. 235–256. Eberhardt P., Rozwój demograficzny ośrodków wojewódzkich w ostatnim stuleciu, „Miasto” 25, 1975, 10/11, s. 1–5. Eberhardt P., The demographic development of Poland’s agglomerations over the past 100 years [1868–1975], GPol. 50, 1984, s. 41–53. Eberhardt P., Zagadnienia ludnościowe obszaru byłych Prus Wschodnich, Warszawa 1995. Eder Wiesława, Dzieje Polonii belgijskiej 1919–1980 (w zarysie), Warszawa 1983. Eder W., Osadnictwo emigrantów polskich w Belgii, PZ 31, 1975, 5–6, s. 67–83. Eisenbach Artur, Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785–1870 na tle europejskim, Warszawa 1988. Eisenbach A., Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim, Warszawa 1972. Eisenbach A., Materiały do struktury i działalności gospodarczej ludności żydowskiej w Królestwie Polskim w latach osiemdziesiątych XIX wieku, BŻIH, 1959, 29, s. 72–111. Eisenbach A., Memoriał w sprawie sytuacji ludności żydowskiej w Królestwie Polskim, BŻIH, 1976, 100, s. 35–62. Eisenbach A., Mobilność terytorialna ludności żydowskiej w Królestwie Polskim, w: Społeczeństwo Królestwa Polskiego. Studia o uwarstwieniu i ruchliwości społecznej, red. W. Kula, t. 2, Warszawa 1966, s. 177–316. Eisenbach A., Rozprzestrzenianie i warunki mieszkaniowe ludności żydowskiej w Warszawie w świetle spisu 1815 r., BŻIH, 1958, 25, s. 50–86. Eisenbach A., Struktura ludności żydowskiej w Warszawie w świetle spisu z 1810 r., BŻIH, 1955, 13/14, s. 73–121. Eisenbach A., Wielka emigracja wobec kwestii żydowskiej 1832–1849, Warszawa 1976. Eisenbach A., Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX w., Warszawa 1983. Eisenbach A., Żydzi warszawscy i sprawa żydowska w XVIII w., SW 22, 1975, s. 229–298. Eisenbach A., rec.: R. Mahler, Żydzi w dawnej Polsce w świetle cyfr. Struktura demograficzna i socjalno-ekonomiczna Żydów w Koronie w XVIII wieku, Warszawa 1958 – KH 66, 1959, 2, s. 511–520. Eisenbach A., rec.: S. Szymkiewicz, Warszawa na przełomie XVIII i XIX w. w świetle pomiarów i spisów, Warszawa 1959 – RW 2, 1961, s. 353–359. 200 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Eisenbach Artur, Grochulska Barbara, La population de la Pologne aux confins du XVIIIe et du XIXe siècle. Essai d’un bilan, ADH, 1965, s. 105–125. Emancypacja – asymilacja – antysemityzm. Żydzi na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. Z.H. Nowak, t. 2, Toruń 1992. Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII–XX w.), red. A. Pilch, Warszawa 1984. Emigracja z ziem polskich w XX wieku: drogi awansu emigrantów, red. A. Koseski, Pułtusk 1998. Emigracja, Polonia, Ameryka Łacińska: procesy emigracji i osadnictwa Polaków w Ameryce Łacińskiej i ich odzwierciedlenie w świadomości społecznej, red. T. Paleczny, Warszawa 1996. Employment-seeking emigrations of the Poles world-wide 19th and 20th c., red. C. Bobińska, A. Pilch, ZNUJPP, 1975, 417. Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, red. K. Dopierała, t. 1: A–E, Toruń 2001; t. 2: F–K, 2003; t. 3: K–O, 2004; t. 4: P–S, 2005; t. 5: S–Ż, 2005. Ergetowski Ryszard, rec.: J. Tabiś, Polacy na uniwersytecie kijowskim 1834–1863, Kraków 1974 – KHN, 1974, 4, s. 752–754. Essen Andrzej, Problem polskiej mniejszości narodowej na Zaolziu w stosunkach polsko-czechosłowackich w latach 1926–1934, PKŚE 1, 1993, s. 63–77. Ewangelicy w Toruniu (XVI–XX w.), red. J. Kłaczkow, Toruń 2011. Ewidencja ludności w zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu i Oddziale w Przeworsku, B. Bobusia, Przemyśl 1994. Fabiani Bożena, Ludwika Maria i Francuzi w Warszawie 1646–1668, SW 24, 1977, s. 227–258. Falęcki Tomasz, Pozycja społeczno-ekonomiczna mniejszości niemieckiej na Górnym Śląsku (na tle sytuacji mniejszości narodowych w Polsce międzywojennej), w: Górny Śląsk po podziale w 1922 roku. Co Polska, a co Niemcy dały mieszkańcom tej ziemi?, red. Z. Kapała, W. Lesiuk, M.W. Wanatowicz, t. 1, Bytom 1997, s. 75–90. Falińska Maria, rec.: K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992 – KS 36, 1992, 4, s. 173–176. Falniowska-Gradowska Alicja, Szlachta województwa krakowskiego w świetle spisów parafialnych z lat 1790–1792, w: Ojczyzna bliższa i dalsza: studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J. Chrobaczyński, A. Jureczka, M. Śliwa, s. 497–504. Fałowski Janusz, rec.: P. Hauser, Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1999 – BIFHWSPC, 2001, 27, s. 249–254. Faryna Hanna, Paszkiewicz Piotr, Warszawskie cmentarze żydowskie, KWa., 1984, 2, s. 105– 125. Fastnacht Adam, Ludność miasta Leska w XV i XVI wieku, RZNO 4, 1953, s. 77–115. Fastnacht A., Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, SWTN 14, 1959, s. 41–44. Fastnacht A., Osadnictwo ziemi sanockiej 1340–1650, Wrocław 1962. Fastnacht A., Średniowieczne osadnictwo w regionie brzozowskim, w: Brzozów. Zarys monograficzny, red. J.F. Adamski, Brzozów 1990, s. 21–30. Fauve-Chamoux Antoinette, Dyskusja nad „Przeszłością Demograficzną Polski”, PDP 17, 1987, s. 262–263. Fauve-Chamoux A., Służba domowa w Europie od XVI wieku: dzieje i źródła zjawiska, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 315–328. Fauve-Chamoux A., Starość w rodach pirenejskich w XVIII i XIX w., PDP 18, 1991, s. 149–163. Fauve-Chamoux Antoinette, Gierszewski Stanisław, Janczak Julian K., Kuklo Cezary, Dyskusja nad „Przeszłością Demograficzną Polski”, PDP 17, 1987, s. 245–264. Wykaz opracowań201 Fedorowicz Szymon, Czas udzielania chrztu, PSac. 7, 2000, s. 117–134. Feduszka Jacek, Szkoci i Anglicy w Zamościu w XVI–XVII wieku, CN 22, 2009, s. 51–61. Felczak Olgierd, Król Danuta, Pierwsi osadnicy na Pomorzu Wschodnim [w epoce kamiennej 6000–2500 p.n.e.], ZOW 49, 1983, 1–2, s. 16–20. Fidos Robert, Ewangelicy w Przysusze w latach 1797–1862, BKRTN 31, 1996, 1/4, s. 96–107. Fiedor Karol, Polscy robotnicy rolni na Śląsku pod panowaniem niemieckim na tle wychodźstwa do Rzeszy 1918–1932, Wrocław 1968. Fiedor K., rec.: A. Poniatowska, Polskie wychodźstwo sezonowe na Pomorzu Zachodnim 1918–1939, Poznań 1971 – KH 79, 1972, 3, s. 764–767. Figowa Felicja, Struktura narodowościowa Opolszczyzny w świetle spisów ludności w latach międzywojennych, KO 13, 1967, 4, s. 14–39. Fihel Agnieszka, Płeć a trwanie życia. Analiza demograficzna, Warszawa 2011. Fijałek Jan, Położenie ludności [XIX–XX w.], w: Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin, t. 1: Do 1918 r., red. B. Baranowski, J. Fijałek, Warszawa–Łódź 1988, s. 306–358. Fijałek J., Problemy medyczno-społeczne na ziemiach polskich w okresie rozwiniętego kapitalizmu do r. 1918, AHM 39, 1976, 1, s. 7–18. Fijałek J., rec.: Z. Kuchowicz, Z badań nad stanem biologicznym społeczeństwa polskiego od schyłku XVI do końca XVIII w., Łódź 1972 – AHM, 1974, 2, s. 260–261. Fijałek Jan, Puś Wiesław, Pełka Bolesław, La structure des entreprises modernes de l’industrie textile en territorie polonais, à partir de 1850 environ jusqu’au 1913, SHO 9, 1975, s. 197–222. Fijałkowski Paweł, Dzieje Żydów w Łowiczu do 1861 r., BŻIH,1992, l, s. 3–11. Fijałkowski P., Osadnictwo żydowskie na Mazowszu północnym i wschodnim w świetle wizytacji kościelnych z lat 1775–1781, KHŻ 2, 2002, 2, s. 155–170. Fijałkowski P., Początki obecności Żydów w Polsce (X–XIII), w: Studia z dziejów Żydów w Polsce, t. 1, Warszawa 1995, s. 13–25. Fijałkowski P., Rozwój społeczności ewangelickiej i powstanie sieci parafialnej w Polsce w II połowie XVIII i początkach XIX wieku, w: Przeszłość Przyszłości. Z dziejów luteranizmu w Łodzi i regionie, red. B. Milerski, K. Woźniak, Łódź 1988, s. 25–44. Fijałkowski P., Stosunki żydowsko-chrześcijańskie w województwach łęczyckim i rawskim w XVIII wieku, BŻIH, 1990, 155/156, s. 25–31. Fijałkowski P., Trudne początki Gminy Żydowskiej w Warszawie (XV–XVIII w.), RW 36, 2008, s. 383–398. Fijałkowski P., Z dziejów parafii ewangelicko-augsburskiej w Łowiczu w wieku XIX, RŁ 40, 1993, s. 255–270. Fijałkowski P., Żydzi na Mazowszu w dobie złotego wieku Rzeczypospolitej (1527–1655), KHŻ 3, 2003, 1, s. 12–34. Fijałkowski P., Żydzi w dziewiętnastowiecznym Sochaczewie, KŻA 12, 1994/1995, s. 12–20. Fijałkowski P., Żydzi w miastach Mazowsza w świetle źródeł pruskich z końca XVIII i początku XIX wieku, KHŻ 5, 2005, 3, s. 324–241. Fijałkowski P., Żydzi w województwie łęczyckim i rawskim w XV–XVIII w., Warszawa 1999. Fijałkowski P., rec.: J. Szczepański, Społeczność żydowska Mazowsza w XIX–XX wieku, Pułtusk 2005 – KHŻ 7, 2007, 4, s. 474–475. Fijałkowski P., rec.: S. Gąsiorowski, Chrześcijanie i Żydzi w Żółkwi w XVII i XVIII wieku, Kraków 2001 – KHŻ 3, 2003, 2, s. 255–257. Filar Tadeusz, Miejsce społeczności ukraińskiej w XIX i XX-wiecznym Krakowie do roku 1918, KZU 1/2, 1992/1993, s. 433–458. Filar Władysław, Eksterminacja ludności polskiej na Wołyniu w drugiej wojnie światowej, Warszawa 1999. 202 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Filozof Tomasz J., Galicyjski kataster podatkowy jako źródło do badania struktury społecznej wsi, ZNUJPH, 2005, 132, s. 109–123. Filozof T.J., Stosunki społeczno-gospodarcze w okręgu żurawickim w czasach nowożytnych w świetle dokumentów proweniencji podatkowej, w: Dzieje Żurawicy. Studia i materiały, t. 1, red. L. Fac, Żurawica–Przemyśl 2010, s. 75–92. Filozof T.J., Stosunki własnościowe w Staromieściu w XVIII–XIX wieku, PHA 18, 2006, s. 211–262. Flaga Jerzy, Stan liczebny studentów i zakres programu nauczania w studiach filozoficzno-teologicznych w zakonach franciszkańskich w Polsce w XVIII wieku, RTeol. 44, 1997, 4, s. 53–69. Flatt Oskar, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, Warszawa 1980. Florczak Teresa Matea, Księgi metrykalne jako źródło historyczne. Na przykładzie parafii skalmierzyckiej, ABAAP, 2005, 1, s. 105–131. Florkowska-Frančić Halina, Polska emigracja zarobkowa do Szwajcarii na początku XX wieku, w: Celem nauki jest człowiek… Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej, red. P. Franaszek, Kraków 2000, s. 81–86. Florkowska-Frančić H., rec.: K. Dąbrowski, Polacy nad Lemanem w XIX wieku, Warszawa 1995 – PP 22, 1996, 1, s. 119–122. Florkowska-Frančić Halina, Gąsowski Tomasz, Kulczykowski Mariusz, Ze studiów nad inteligencją galicyjską na przełomie wieków XVIII–XIX oraz XIX–XX, w: Społeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku, t. 7, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1982, s. 83–143. Follprecht Kamila, Struktura własności budynków i gruntów w Krakowie w pierwszej połowie XVII wieku na podstawie rejestrów gospód w Krakowie z lat 1632 i 1649, RKr. 72, 2006, s. 113–132. Fornalczyk Feliks, rec.: B. Dopierała, Ekonomiczne i demograficzne problemy Pomorza Zachodniego w świetle niemieckich materiałów źródłowych z lat 1926–1932, Poznań 1959 – Pomorze Zachodnie w niemieckich źródłach, TZ, 1959, 39, s. 9. Franaszek Piotr, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: rolnictwo w dobie autonomii, Cz. 1: Produkcja roślinna, Kraków–Warszawa 1992. Franaszek P., Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: zdrowie publiczne w Galicji w dobie autonomii, Kraków 2001. Franaszek P., Zatrudnienie w przemyśle naftowym Galicji (do roku 1914), SH 33, 1990, 1, s. 37–46. Frankiewicz Bogdan, Losy ludności żydowskiej na Pomorzu Zachodnim w latach 1933–1940, BŻIH, 1987, 147/148, s. 71–83. Frankiewicz B., Praca przymusowa na Pomorzu Zachodnim w latach II wojny światowej, Szczecin 1969. Fras Zbigniew, Pochodzenie społeczne i narodowe galicyjskich uczestników powstania 1830/1831, GSMH 1, 1991, s. 65–80. Frączek Lech, Ludność parafii Borzykowa 1818–1918 w świetle metryk parafialnych, Kraków 2005. Frątczak Ewa, Jóźwiak Janina, Paszek Barbara, Metodyka badań cyklu jednostki i rodziny – wybrane aspekty, Warszawa 1991. Frątczak E., Modelowanie cyklu życia jednostki i rodziny. Teoria i praktyka, Warszawa 1999. Frątczak Ewa, Ptak-Chmielewska Aneta, Pęczkowski Marek, Sikorska Iga, Płodność i małżeńskość w Polsce – analiza kohortowa: kohorty urodzeniowe 1911–1986, Warszawa 2011. Wykaz opracowań203 Friedberg Marian, Średniowieczne miasta Śląska i rola w nich czynnika polskiego, Wrocław 1948. Froch Władysław, Kobylińska-Szymańska Maria, Klęski moru w Lublinie w XVI i XVII wieku w świetle ksiąg miejskich, AHM 40, 1977, s. 383–397. Fryda Marian, Wieś pomorska w pierwszym okresie panowania pruskiego na przykładzie klucza gemelskiego w powiecie człuchowskim (1772–1830), Gdańsk 2002. Fuks Marian, Żydzi w Warszawie: życie codzienne, wydarzenia, ludzie, Poznań 1992. Fuks M., rec.: A. Brożek, Polonia amerykańska 1854–1939, Warszawa 1977 – BŻIH, 1978, 107/108, s. 213–216. Furier Andrzej, Polacy w Gruzji, Warszawa 2009. Furier A., rec.: D. Matelski, Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919–1939, Poznań 1997 – EP 42, 1998, 1/2, s. 216–220. Furtak Bożena, Osadnictwo Nowotarszczyzny (do końca XVII w.), w: Dzieje miasta Nowego Targu. Praca zbiorowa, red. M. Adamczyk, Nowy Targ 1991, s. 33–40. Fyda Ryszard, Emigracja polska w Estonii w latach 1918–1939, NP 81, 1994, s. 211–258. Gacek-Borna Maria, rec.: K. Dziewoński, L. Kosiński, Rozwój i rozmieszczenie ludności Polski w XX wieku, Warszawa 1967 – PRE 21, 1968, s. 289–291. Gajda Zdzisław, Do historii medycyny wprowadzenie, Kraków 2011. Gajerski Stanisław F., Dzieje Żydów cieszanowskich. Okres staropolski, BŻIH, 1977, 92, s. 27– 32. Gajewski Leszek, rec.: J. Gładykowska-Rzeczycka, Schorzenia ludności prehistorycznej na ziemiach polskich, Gdańsk 1989 – KHKM 38, 1990, 1, s. 183–184. Gajewski Marek, Miasta i ich zaludnienie [1926, 1931, 1939, 1947, 1949, 1950], ŻGosp. 5, 1950, 7, s. 327–328. Galicja w 1848 r.: demografia, działalność polityczna i społeczna, gospodarka, kultura, red. A. Bonusiak, M. Stolarczyk, Rzeszów 1999. Galos Adam, Jeszcze jedna statystyka ludności polskiej (ankieta kościelna z 1889 r.), ŚKHS 17, 1962, 3/4, s. 391–407. Galos A., Polskość Śląska w XIX wieku w świetle niemieckich materiałów statystycznych, w: Szkice z dziejów Śląska, red. E. Maleczyńska, t. 2, Warszawa 1956, s. 1–39. Galos A., Pruska polityka kolonizacyjna na Śląsku na początku XX wieku, ZŚ 29, 1966, 2, s. 240–258. Galos A., rec.: A. Brożek, Niemcy zagraniczni w polityce kolonizacji pruskich prowincji wschodnich, Poznań 1989 – ŚKHS 46, 1991, 3, s. 370–372. Galos Adam, Wajda Kazimierz, Migrations in the Polish Western Territories annexed by Prussia (1815–1914), w: Employment-seeking emigrations of the Poles world-wide 19th and 20th c., red. C. Bobińska, A. Pilch, ZNUJPP, 1975, 417, s. 53–76. Gardawski Aleksander, Niektóre zagadnienia osadnictwa neolitycznego na ziemiach polskich, SDO 6, 1968, s. 7–28. Garlicki Andrzej, Z zagadnień zmian w strukturze zawodowej ludności Częstochowy w latach 1875–1900, w: Studia z zakresu historii Polski nowożytnej i najnowszej, red. Ż. Kormanowa, Warszawa 1960, s. 203–222. Garlicki A., rec.: S. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym. Studium statystyczne, Wrocław 1963 – „Kultura” 1, 1963, 16, s. 4. Garncarska-Kadary Bina, Żydowska ludność pracująca w Polsce 1918–1939, Warszawa 2001. Garncarska-Kadary B., rec.: G. Zalewska, Ludność żydowska w Warszawie w okresie międzywojennym, Warszawa 1996 – „Gal-Ed” 17, 2000, s. 164–168. Gawęcki Marek, rec.: A. Kijas, Polacy w Kazachstanie, Poznań 1993 – SN 3, 1994, 2, s. 309–312. 204 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Gawlik Jan P., Historia i demografia. Przyrost naturalny ludności na tle rozwoju historyczno-gospodarczego, ŻL 18, 1968, 51/52, s. 11. Gawlik Stanisław, Ludność żydowska w Brzegu od XIV do 1942 r., BŻIH, 1986, 137–138, s. 19–33. Gawron Edyta, Żydzi we Włoszczowie w latach 1918–1939, WZH 3, 1998, 2, s. 74–102. Gawrysiakowa Janina, „Cholera morbus” w 1831 r. w województwie lubelskim (w świetle rejestracji metrykalnej), w: Państwo, Kościół, Niepodległość, red. J. Skarbek, J. Ziółek, Lublin 1986, s. 309–322. Gawrysiakowa J., Badania demograficzne w parafii Bochotnica Kościelna, PDP 8, 1975, s. 81–123. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za lata 1991–1995, PDP 20, 1997, s. 263–275. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za lata 1995–1999, PDP 21, 2000, s. 149–156. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za lata 1998–2002, PDP 23, 2002, s. 183–190. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za lata 2000–2001, PDP 22, 2001, s. 141–142. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za lata 2004–2006, PDP 27, 2006, s. 87–98. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za rok 2003, PDP 24, 2003, s. 185–188. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za rok 2003 (uzupełnienia), PDP 25, 2004, s. 161–166. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za 1980–1982 r., PDP 15, 1984, s. 187–188. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za 1983 r., PDP 17, 1987, s. 277–279. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za lata 1978–1979, PDP 13, 1981, s. 145–147. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za lata 1980–1981, PDP 14, 1983, s. 173–175. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za lata 1984–1988, PDP 18, 1991, s. 258–264. Gawrysiakowa J., Bibliografia polskiej demografii historycznej za lata 1989–1991, PDP 19, 1994, s. 155–159. Gawrysiakowa J., Grupy wyznaniowe ludności w Lubelskiem w XIX wieku w świetle rejestracji ruchu naturalnego, Lublin 1992. Gawrysiakowa J., Kolonizacja niemiecka w Lubelskiem w XIX w. (w świetle rejestracji ruchu naturalnego), RH 35, 1987 (druk 1991), 2, s. 232–331. Gawrysiakowa J., Ksiądz profesor Bolesław Kumor (1925–2002), PDP 27, 2006, s. 99–105. Gawrysiakowa J., Metryki zgonów z więzienia hitlerowskiego na zamku lubelskim, obozu koncentracyjnego na Majdanku i obozu przejściowego w Zamościu, PDP 2, 1969, s. 169–176. Gawrysiakowa J., Profesor Zygmunt Sułowski (1920–1995), PDP 20, 1997, s. 3–8. Gawrysiakowa J., Realizacja zasad rejestracji ruchu naturalnego ludności różnych wyznań w latach 1797–1900 (na przykładzie Lubelszczyzny), PDP 12, 1980, s. 7–45. Gawrysiakowa J., Rejestracja ruchu naturalnego ludności unickiej na Lubelszczyźnie w XVIII– XIX w. (do 1875 r.), PDP 14, 1983, s. 41–68. Gawrysiakowa J., Rejestracja ruchu naturalnego ludności żydowskiej w Lubelskiem w XIX w., PDP 16, 1985, s. 75–107. Wykaz opracowań205 Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za lata 1988–1993, PDP 19, 1994, s. 164–166. Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za lata 1994–1995, PDP 20, 1997, s. 276–277. Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za lata 1996–1999, PDP 21, 2000, s. 157–160. Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za lata 2000–2001, PDP 22, 2001, s. 143–144. Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za lata 2005–2007, PDP 28, 2007, s. 113–114. Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za okres od 1 lipca 1983 r. do 31 grudnia 1984 r., PDP 17, 1987, s. 280–281. Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za okres od 1 stycznia 1982 r. do 30 czerwca 1983 r., PDP 16, 1985, s. 233–234. Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za rok 2002, PDP 23, 2002, s. 191–192. Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za rok 2003, PDP 24, 2003, s. 189–190. Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za rok 2004, PDP 25, 2004, s. 167. Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za 1981 r., PDP 15, 1984, s. 189–190. Gawrysiakowa J., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za lata 1985–1987, PDP 18, 1991, s. 265–271. Gawrysiakowa J., Zasoby archiwów parafialnych, ziemia lubelska, parafie rzymskokatolickie. Stan na 1 II 1980 r., PDP 13, 1981, s. 119–124. Gawryszewski Andrzej, Ludność Polski w XX wieku, Warszawa 2005. Gawryszewski A., Ludność Warszawy w XX wieku, Warszawa 2009. Gawryszewski A., Polskie mapy narodowościowe, wyznaniowe i językowe. Bibliografia (lata 1827–1967), Warszawa 1975. Gazińska Mirosława, Modele dynamiki ludności Szczecina, ZNUSPKES, 2005, 16, s. 89–110. Gazińska Mirosława, Gaziński Radosław, Z badań nad rozwojem ludności miast Pomorza Pruskiego w latach 1762–1776: analiza statystyczna, PS 42, 1995, 1, s. 107–127. Gazińska M., Gaziński R., Z badań nad rozwojem ludności miast Pomorza Pruskiego w latach 1762–1776: analiza taksonomiczna, PNAEWT, 1996, 3, s. 157–170. Gazińska M., Gaziński R., Z badań nad rozwojem ludności wiejskiej Pomorza Pruskiego w latach 1762–1775: analiza taksonomiczna, PNUEWT, 2008, 15, s. 77–88. Gaziński Radosław, Z dziejów długowieczności. Rejestracja osób zmarłych powyżej 90. roku życia na Pomorzu w XVIII wieku, Szczecin 2004. Gaziński R., Z dziejów długowieczności. Stulatkowie na Pomorzu w XVIII w., w: Monumenta Manet. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Tadeuszowi Białeckiemu, red. A. Makowski, E. Włodarczyk, Szczecin 2003, s. 133–149. Gaziński Radosław, Gut Agnieszka, Gut Paweł, Szudra Dariusz, Szukała Maciej, Śluby w parafii ewangelickiej Jasienica pod Szczecinem w latach 1778–1880, PDP 28, 2007, s. 27–111. Gąsiorowski Antoni, Dysponenci władzy w późnośredniowiecznym Poznaniu, PH 66, 1975, 1, s. 25–38. 206 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Gąsiorowski A., Ludność napływowa w strukturze społecznej późnośredniowiecznego Poznania, SMDWP 11, 1975, 2, s. 11–25. Gąsiorowski A., rec.: J. Matuszewski, Polskie nazwisko szlacheckie, Łódź 1975 – KH 83, 1976, s. 677–680. Gąsiorowski Stefan, Chrześcijanie i Żydzi w Żółkwi w XVII i XVIII wieku, Kraków 2001. Gąsowski Tomasz, Austriackie spisy ludności z lat 1869–1910, PDP 13, 1981, s. 37–48. Gąsowski T., Rozwój demograficzny Nowego Targu w latach 1776–1945, w: Dzieje miasta Nowego Targu. Praca zbiorowa, red. M. Adamczyk, Nowy Targ 1991, s. 441–450. Gąsowski T., Rozwój demograficzny Zakopanego w latach 1770–1978, w: Zakopane. Czterysta lat dziejów, t. 1–2, red. R. Dutkowa, Kraków 1991, s. 392–418. Gąsowski T., Struktura narodowościowa ludności miejskiej w autonomicznej Galicji, ZNUJPH, 1998, 125, s. 89–108. Gąsowski T., Struktura społeczno-zawodowa mieszkańców większych miast galicyjskich w okresie autonomicznym, ZNUJPH, 1997, 123, s. 113–135. Gąsowski T., Struktura społeczno-zawodowa Żydów galicyjskich na początku XX w., BŻIH, 1988, 145/146, s. 61–76. Gąsowski T., Urbanizacja Galicji w dobie autonomicznej, SH 28, 1985, 2, s. 223–243. Gąsowski T., Zarys dziejów Żydów leżajskich, w: Dzieje Leżajska, red. K. Baczkowski, J. Półćwiartek, Leżajsk 1996, s. 543–574. Gąsowski T., rec.: A. Żbikowski, Żydzi krakowscy i ich gmina w latach 1869–1919, Warszawa 1994 – SH 39, 1996, 1, s. 129–132. Gąsowski T., rec.: W. Wierzbieniec, Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym. Zagadnienia demograficzne i społeczne, Rzeszów 2003 – SJ 7, 2004, 2, s. 372–375. Gąssowski Jerzy, Materiały do osadnictwa wczesnośredniowiecznego Sandomierza, MWcz. 6, 1969, s. 303–473. Gediga Bogusław, Początki i rozwój wczesnośredniowiecznego ośrodka miejskiego na Ostrówku w Opolu [X–XIII w.], SA 16, 1969, s. 105–144. Gelles Romuald, Stosunki demograficzne Wrocławia w latach I wojny światowej, ŚKHS 36, 1981, 1, s. 177–181. Gerlach Bogusław, Społeczeństwo obszaru obecnej Warszawy w VII–XV w., w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 225–234. Gerlic Henryk, Gliwickie matrykuły chrzcielne z czasów ks. Sebastiana Rzeznitiusa (1623– 1631), RMG 18, 2003, s. 411–442. Gerlic H., Gliwickie matrykuły chrzcielne z czasów ks. Wincentego Meridiesa (1612–1621), RMG 14, 1999, s. 379–428. Gerlic H., Gliwickie matrykuły chrzcielne z roku 1622, RMG 17, 2002, s. 163–175. Gierowski Józef A., Mieszczaństwo polskie na Śląsku i jego walka o język i kulturę polską w XVI i XVII w., w: Studia i szkice z dziejów Śląska, red. J. Maroń, K. Matwijowski, Wrocław 2009, s. 19–43. Gierowski J.A., Polskość Śląska w początkach XIX wieku w świetle nieznanej Ankiety kościelnej z 1814 r., w: Studia i szkice z dziejów Śląska, red. J. Maroń, K. Matwijowski, Wrocław 2009, s. 44–68. Gierowski J.A., Problemy narodowościowe i konfesyjne na Śląsku w okresie reformacji, w: Studia i szkice z dziejów Śląska, red. J. Maroń, K. Matwijowski, Wrocław 2009, s. 125–133. Gierszewski Stanisław, Badania nad zaludnieniem Prus Królewskich, RH 35, 1987, 2, s. 289–296. Gierszewski S., Dyskusja nad „Przeszłością Demograficzną Polski”, PDP 17, 1987, s. 245–248. Gierszewski S., Miasto Hel w XVII i XVIII w. jako pole badań demograficznych, PDP 11, 1979, s. 5–22. Wykaz opracowań207 Gierszewski S., Migracje chłopów i szlachty do miast Pomorza Gdańskiego od połowy XVI do połowy XVII wieku, ZH 32, 1967, 3, s. 7–20. Gierszewski S., Obywatele miast Polski przedrozbiorowej, Warszawa 1973. Gierszewski S., Porozbiorowe społeczeństwo pomorskie do 1879 r., KS 17, 1973, s. 35–46. Gierszewski S., Problematyka rozwoju miast Prus Królewskich w XVII i XVIII wieku, w: Studia z historii gospodarczej i demografii historycznej. Prace ofiarowane profesorowi Stanisławowi Hoszowskiemu w 70-tą rocznicę urodzin, red. J.J. Małecki, Kraków 1975, s. 189–203. Gierszewski S., Szkoci w mniejszych miastach Pomorza Gdańskiego (XVI–XVIII w.), ZNWSPOH, 1988, 26, s. 49–60. Gierszewski S., rec.: B. Baranowski, Życie codzienne małego miasteczka w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1974 – RDSG 38, 1977, s. 196–199. Gierszewski S., rec.: B. Drewniak, Emigracja z Pomorza Zachodniego 1816–1914, Poznań 1966 – RKosz., 1967, 3, s. 248–252. Gierszewski Stanisław, Gieysztorowa Irena, Profesor Stanisław Hoszowski (1904–1987), PDP 18, 1991, s. 5–7. Gieysztor Aleksander, Społeczeństwo Warszawy w średniowieczu i w dawnej Rzeczypospolitej, w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 11–26. Gieysztorowa Irena, Badania demograficzne na podstawie metryk parafialnych, KHKM 10, 1962, 1/2, s. 103–121. Gieysztorowa I., Badania nad historią zaludnienia Polski, KHKM 11, 1963, 3–4, s. 523–526. Gieysztorowa I., Bibliografia demografii historycznej krajów pozaeuropejskich za lata 1971– 1977, PDP 14, 1983, s. 177–186. Gieysztorowa I., Bibliografia demografii historycznej za lata 1971–1977, PDP 11, 1979, s. 199–215. Gieysztorowa I., Bibliografia europejskiej demografii historycznej za lata 1971–1977, PDP 13, 1981, s. 149–171. Gieysztorowa I., Bibliografia europejskiej demografii historycznej za lata 1971–1977 (część I), PDP 12, 1980, s. 205–234. Gieysztorowa I., Doktor Jan Baszanowski (1943–1989), PDP 19, 1994, s. 3–4. Gieysztorowa I., Guerre et régression en Masovie aux XVIe et XVIIe siècles, AESC 13, 1958, 4, s. 651–668. Gieysztorowa I., Introduction à la démographie de l’ancienne Pologne (XVIIe–XVIIIe siècles), ADH, 1977, s. 359–381. Gieysztorowa I., Inwentaryzacja zachowanych ksiąg metrykalnych XVII–XVIII w., PDP 13, 1981, s. 117–118. Gieysztorowa I., L’enregistrement paroissial en Pologne au XVIIe et XVIII e siècles. Illusions et Espoirs démographiques, PSoc., 1980, 3, s. 165–170. Gieysztorowa I., La démographie de la Pologne, PPolon. 7, 1966, s. 35–47. Gieysztorowa I., La démographie historique polonaise (XVIIe–XVIIIe siècles): sources, méthodes, résultats et perspectives, APH 27, 1973, s. 159–185. Gieysztorowa I., La Pologne, w: Histoire de populations de l’Europe, red. J.P. Bardet, J. Dupâquier, t. 1, Paris 1997, s. 563–573. Gieysztorowa I., Les enfants illégitimes dans une paroisse de Pologne aux dix-septième et dix‑huitième siècles, w: Marriage and remarriage in population of the past, red. J. Dupâquier, E. Helin, P. Laslett, M. Livi Bacci, S. Sogner, Londyn 1981, s. 429–436. Gieysztorowa I., Ludność Polski w okresie 1000–1918, w: Polska, Zarys encyklopedyczny, Warszawa 1974, s. 147–157. 208 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Gieysztorowa I., Ludność, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, red. A. Mączak, t. 1, Warszawa 1981, s. 429–441. Gieysztorowa I., Niebezpieczeństwa metodyczne polskich badań metrykalnych XVII–XVIII wieku, KHKM 19, 1971, 4, s. 557–604. Gieysztorowa I., Niewiarygodność statystyki demograficznej ziem polskich w XIX w. i potrzeba jej korekty, PDP 12, 1980, s. 179–190. Gieysztorowa I., Prace dyplomowe z zakresu demografii historycznej, PDP 16, 1985, s. 224–226. Gieysztorowa I., Przemiany demograficzne Mazowsza od XVI wieku, w: Rok ziemi mazowieckiej 1962, red. S. Berezowski, Warszawa 1962, s. 151–158. Gieysztorowa I., Przeszłość i przyszłość polskiej demografii prestatystycznej, RDSG 26, 1964, s. 222–225. Gieysztorowa I., Recherches sur la démographie historique, et en particuler rurale en Pologne, „Ergon” 4, 1964, s. 509–528. Gieysztorowa I., Remarks to Polish Historical Demography of the Recent Years, w: Changes in two Baltic Countries Poland and Sweden in XVIIIth Century, red. E. Cieślak, H. Olszewski, Poznań 1990, s. 69–72. Gieysztorowa I., Research into Demographic History of Poland. A Provisional Summing‑up, APH 18, 1968, s. 7–17. Gieysztorowa I., Rodzina staropolska w świetle badań demograficznych, w: Społeczeństwo staropolskie, red. A. Wyczański, t. 2, Warszawa 1979, s. 159–175. Gieysztorowa I., Rozwój zaludnienia ziem polskich w latach 1000–1914, w: Wielka encyklopedia powszechna PWN, red. B. Suchodolski, t. 9, Warszawa 1966, s. 64–67. Gieysztorowa I., Ruch naturalny ludności, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 r., t. 2, Warszawa 1981, s. 217–219. Gieysztorowa I., Sprawozdanie z konferencji poświęconej zastosowaniu technik komputerowych w badaniach historyczno-demograficznych XVII i XVIII w., PDP 17, 1987, s. 265–275. Gieysztorowa I., Szlacheckie i chłopskie rodziny północnego Mazowsza u schyłku XVIII w., w: Studia nad gospodarką, społeczeństwem i rodziną w Europie późnofeudalnej, red. J. Topolski, C. Kuklo, Lublin 1987, s. 319–332. Gieysztorowa I., Trudne początki statystyki demograficznej Królestwa Polskiego, PDP 14, 1983, s. 29–40. Gieysztorowa I., Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976. Gieysztorowa I., Wykaz publikacji Doktora Jana Baszanowskiego, PDP 19, 1994, s. 4. Gieysztorowa I., Wytyczne prac nad rewizją i korektą statystyki demograficznej ziem polskich w XIX w. (uwagi wstępne), PDP 12, 1980, s. 191–192. Gieysztorowa I., Zaludnienie, w: Słownik historii Polski, Warszawa 1959, s. 250–255, 1961 i 1964 – aktualizowane; 1969 – rozszerzone, s. 531–543; 1973 – ze zmianami, s. 617–632. Gieysztorowa I., Zmiany gospodarczo-społeczne wsi mazowieckiej w świetle sumariuszy poborowych, PH 49, 1958, 2, s. 236–249. Gieysztorowa I., Zniszczenia i straty wojenne oraz ich skutki na Mazowszu, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, red. A. Przyboś, t. 2, Warszawa 1957, s. 307–343. Gieysztorowa I., Źródła i szacunki w badaniach osadnictwa i demografii Polski XVI i XVII w., KHKM 10, 1962, 3–4, s. 575–593. Gieysztorowa I., rec.: „Annales de Demographie Historique”, czyli dzieje sukcesu – PDP 15, 1984, s. 173–175. Gieysztorowa I., rec.: A. Szczypiorski, Ludność parafii Daleszyce powiatu kieleckiego w latach 1608–1825, Warszawa 1963 – Od metryk do szacunków ludności, KHKM 12, 1964, 2, s. 283–298. Wykaz opracowań209 Gieysztorowa I., rec.: A. Wawrzyńczykowa, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951 – KH 61, 1954, 1, s. 270–273. Gieysztorowa I., rec.: E. Vielrose, Przyrost naturalny w krajach Europy od średniowieczna do końca XVIII w. – PDP 16, 1985, s. 215–217. Gieysztorowa I., rec.: Z. Smoliński, Reprodukcja ludności Polski w okresie tysiąclecia, WS 31, 1986, 2, s. 6–10 – Zawodna koncepcja rozwoju zaludnienia Polski, SD, 1987, 89, s. 75–81. Gieysztorowa Irena, Jańczak Julian K., rec.: E. Piasecki, Zaludnienie Królestwa Polskiego w XIX w. Próba weryfikacji danych statystycznych, KHKM 36, 1988, 2, s. 305–313 – Spór o rozwój zaludnienia Królestwa Polskiego w XIX w., KHKM 38, 1990, 1–2, s. 147–150. Gieysztorowa Irena, Ładogórski Tadeusz, W sprawie nowych badań nad zaludnieniem dawnej Polski, KHKM 6, 1958, 1–2, s. 45–60. Gieysztorowa Irena, Żaboklicka Anna, Rejestry poborowe Mazowsza z XVI w. Uzasadnienie nowego wydawnictwa źródłowego, KHKM 3, 1955, 2, s. 338–355. Gil Andrzej, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Chełm 1999. Giza Antoni, Ludność polska w Latgalii w XVI–XX wieku, PZp. 43, 1999, 4, s. 35–43. Giza A., Położenie ludności ukraińskiej na południowo-wschodnich ziemiach Polski w latach międzywojennych, WSW 3, 1999, s. 41–54. Gliński Jan B., Polscy studenci na Uniwersytecie Halle-Wittenberg na przełomie XVII–XVIII wieku, AHFM 61, 1998, 4, s. 321–326. Gliwa Andrzej, Straty materialne i demograficzne na terenie ziemi przemyskiej po ostatnim napadzie tatarskim w 1699 r., PHA 9, 2000, s. 59–86. Gliński A., Zaręczyny ormiańskie w dawnej Polsce – na podstawie ormiańskich akt sądowych ze Lwowa i Stanisławowa z drugiej połowy XVII i pierwszej połowy XVIII wieku, PDP 32, 2013, 4 [w druku]. Gładykowska-Rzeczycka Judyta, Niektóre wyniki paleodemograficznych badań ludności Pomorza Gdańskiego w latach 600–100 p.n.e., SD, 1979, 55, s. 123–135. Gładykowska-Rzeczycka J., Niektóre zagadnienia demograficzne Pomorza Wschodniego, PA 39, 1973, s. 225–226. Gładykowska-Rzeczycka J., Próba przedstawienia problematyki paleodemograficznej na terenie Polski od czasów najdawniejszych do V w. n. e., AP 18, 1973, 2, s. 279–327. Gładykowska-Rzeczycka J., Schorzenia ludności prehistorycznej na ziemiach polskich, Gdańsk 1989. Gładykowska-Rzeczycka J., Wzrost ludności Pomorza wschodniego na przestrzeni wieków, PAn. 5, 1974, s. 211–217. Głowacka-Penczyńska Anetta, Kobieta w małych miastach Wielkopolski w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 2010. Głowacka-Penczyńska A., Rodzina staropolska w świetle źródeł z małych miast wielkopolskich w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, w: Społeczeństwo Staropolskie. Seria nowa, red. A. Karpiński, t. 3, Warszawa 2011, s. 131–147. Głowacka Anetta, Mieszkanki Wojnicza. Sytuacja kobiety w małym mieście w XVI–XVIII wieku, KHKM 50, 2002, 2, s. 183–189. Głowacki Herman, Stosunki ludnościowe w Leśnicy i okolicy w 1720 roku, KO 12, 1966, 2, s. 50–69. Głowacki H., Z badań nad stratami ludnościowymi parafii otmuchowskiej w 1633 r., PDP 4, 1971, s. 137–149. Głowacki Jan, Medyczne uwarunkowania przebiegu kampanii wiedeńskiej 1683 r., AULH, 1986, 23, s. 175–202. 210 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Głowacki J., Zwiększenie zaludnienia i poprawa zdrowotności w „Listach patryiotycznych” Józefa Wybickiego w na tle dążeń XVIII-wiecznej Europy, AULH, 1990, 37, s. 81–106. Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie 1932–1947: relacje, red. R. Dzwonkowski, Lublin 2004. Główny Urząd Statystyczny 1918–1993: 75 lat GUS, 200 lat statystyki polskiej, red. J. Berger, Warszawa 1993. Głuszkowski Michał, Wpływ czynników demograficznych na funkcjonowanie społeczności staroobrzędowców w północno-wschodniej Polsce, w: Kondycja zdrowotna i demograficzna społeczeństwa polskiego na przestrzeni wieków, red. K. Mikulski, A. Zielińska, K. Pękacka-Falkowska, Toruń 2011, s. 205–216. Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939), red. J. Sziling, Toruń 1995. Gmiterek Henryk, Młodzież z województwa lubelskiego w Akademii Zamojskiej (1595–1784). Próba ujęcia statystycznego, RHs. 70, 2004, s. 145–151. Gmurczyk-Wrońska Małgorzata, Polacy we Francji w latach 1871–1914: społeczność polska i jej podstawy materialne, Warszawa 1996. Gmurski Jerzy, Ludność żydowska w Żyrardowie w ostatnim trzydziestoleciu XIX w., ŻRM 5, 2003, 6, s. 24–25. Gnatowski Michał, Polacy, Sowieci, Żydzi w regionie łomżyńskim w latach 1939–1941, t. 1: Studia, Łomża 2005. Godlewski Jan, rec.: A. Markowski, Między Wschodem a Zachodem. Rodzina i gospodarstwo domowe Żydów suwalskich w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2008 – SPodl. 18, 2009/2010, s. 465–468. Golachowski Stefan, Jawne i tajne statystyki językowo-narodowościowe na Śląsku Opolskim [w okresie międzywojennym], PZ 5, 1949, 5/6, s. 381–389. Golachowski S., Materiały do statystyki narodowościowej Śląska Opolskiego z lat 1910–1939, Poznań 1950. Golachowski S., Opole w roku 1787. Miasto i ludność, PZ 8, 1952, 1/2, s. 106–136. Golachowski S., Studia nad miastami i wsiami śląskimi, Opole 1969. Golachowski Stefan, Kania Czesław, Porównanie struktury demograficznej woj. Opolskiego w latach 1933–1937, Opole 1960. Goldberg Jakub, Jewish Marriage in Eighteenth Century Poland, „Polin” 10, 1997, s. 3–39. Goldberg J., Ludność żydowska w Lutomiersku w drugiej połowie XVIII wieku i jej walka z feudalnym uciskiem, BŻIH, 1955, 15/16, s. 183–204. Goldberg J., Społeczność żydowska w szlacheckim miasteczku, BŻIH, 1966, 59, s. 3–28. Goldberg J., Stosunki agrarne w miastach ziemi wieluńskiej w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Łódź 1960. Goldberg J., Struktura zawodowa ludności miast „wolnych” województwa sieradzkiego w 1791 r., ZNUŁS1, 1961, 21, s. 65–89. Goldberg J., Żydzi w społeczeństwie, gospodarce i kulturze Rzeczypospolitej szlacheckiej, Kraków 2012. Goliński Mateusz, Ludzie, przyroda i gospodarka na Dolnym Śląsku (1526–1618), w: Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wrocław 2006, s. 189–225. Goliński M., Socjotopografia dużego miasta a źródła podatkowe. Wybrane problemy na przykładzie Wrocławia i Świdnicy w XIV–XV wieku, KHKM, 43, 1995, 1, s. 43–53. Goliński M., Socjotopografia późnośredniowiecznego Wrocławia (przestrzeń – podatnicy – rzemiosło), Wrocław 1997. Wykaz opracowań211 Goliński M., Topografia zawodowa Starego Miasta we Wrocławiu w XIII w., ŚKHS 45, 1990, 3, s. 257–276. Goliński M., Wokół socjotopografii późnośredniowiecznej Świdnicy, cz. 1–2, Wrocław 2000– 2003. Goliński M., Żydzi w średniowiecznej Legnicy – problem lokalizacji w przestrzeni miejskiej, SLeg. 28, 2007, s. 5–22. Goliński Mateusz, Żerelik Rościsław, Księga podatkowa Wrocławia z drugiej połowy XV wieku, ŚKHS, 47, 1992, 3/4, s. 439–448. Goliński M., rec.: H. Zaremska, Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska, Warszawa 2011 – APH 105, 2012, s. 179–189. Gołąbek Damian, Mniejszość niemiecka w powiecie lublinieckim i jej prohitlerowska działalność w latach trzydziestych XX w., SLub. 2, 1988, s. 41–50. Gołąbek Stefan, Wychodźstwo polskie do Afryki (do 1939 r.), PO, 1972, 1, s. 3–15. Gołąbek S., Związki Polski i Polaków z Afryką, Warszawa 1978. Gołdyka Leszek, Struktura ludnościowa Zielonej Góry do 1939 roku, PLub., 1975, 1, s. 71–86. Gołębiowska Zofia, Anglicy w Puławach na przełomie XVIII i XIX wieku, w: Lublin i Lubelskie w dobie porozbiorowej. Społeczna i gospodarcza aktywność społeczeństwa, red. A. Koprukowniak, Lublin 1996, s. 41–67. Gołębiowski Jerzy, Stosunki społeczno-ekonomiczne w okresie II Rzeczypospolitej, w: Tarnobrzeg. Dzieje miasta 1593–1939, red. F. Kiryk, Tarnobrzeg 2005, s. 451–533. Gomółka Krystyna, Białorusini w II Rzeczypospolitej, Gdańsk 1992. Gomulicki Juliusz, Szkice na prędce: Warszawa Oświecenia w liczbach, „Stolica”, 1960, 29, s. 16. Gordziejew Jerzy, Socjotopografia Grodna w XVIII wieku, Toruń 2009. Gorzelak Eugeniusz, Polskie rolnictwo w XX wieku. Produkcja i ludność, Warszawa 2010. Gorzeloński Bogdan, Początki polskiej emigracji zarobkowej do Stanów Zjednoczonych, KH 80, 1973, 2, s. 378–382. Goss Krzysztof, Liczebność wiernych Kościoła prawosławnego w obecnych granicach Polski w XX wieku, SN, 2007, 30, s. 181–199. Gotkiewicz Marian, Migracje górali czadeckich w XIX I XX wieku, CG 38, 1967, 1, s. 3–22. Gotkiewicz M., Migracje ludności polskiej na południową stronę Karpat, RNDPG, 1962, 10, s. 177–189. Gotkiewicz M., Nazwiska Orawiaków w metrykach Rady Wyższej w latach 1629–1649, SH 13, 1970, 1, s. 119–121. Gotkiewicz M., Ruchy migracyjne polskich górali po południowej stronie Beskidu, FGSGO 2, 1969, s. 5–55. Gotkiewicz M., Ślązacy wrócili z Bukowiny i Bośni na Dolny Śląsk, „Ziemia” 27, 1948, 1, s. 14–19. Gotkiewicz M., Zmiany ludnościowe po południowej stronie Karpat w XVII–XIX w., „Wierchy” 40, 1971 (1972), s. 186–191. Gotowicz Aleksander, Wpływ warunków pracy na stan zdrowia robotników przemysłowych w guberni piotrkowskiej w 2. połowie XIX i na początku XX w., RDSG 73, 2013, s. 123–152. Góra Władysław, Przemiany struktury społecznej ludności Warszawy w latach 1918–1975, w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 91–131. Górak Artur, Spis rzemieślników i handlarzy powiatu łukowskiego z 1868 r., RRH 1, 2001, s. 189–202. Góralski Andrzej, Cudzoziemcy w Żyrardowie na przełomie XIX–XX wieku, Żyrardów 1980. 212 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Górczyńska-Przybyłowicz Bożena, Prześladowania i zagłada Żydów pod rządami nazistów w Kraju Warty, PZ 65, 2009, 2, s. 77–89. Górecka Hanna, Janeczko Alicja, Ruch naturalny ludności parafii Sławięcice w latach 1804– 1870, SŚ 40, 1982, s. 283–284. Górecki Piotr, rec.: G. Błaszczyk, Żmudź w XVI i XVIII w.: zaludnienie i struktura społeczna, Poznań 1985 – SR 48, 1989, 2, s. 331–333. Górna Krystyna, „Śmierć ze starości” – o ludziach starych i długowiecznych na podstawie wybranych metryk śląskich z XVIII i pierwszej połowy XIX wieku, PDP 29, 2010, s. 69–98. Górna K., Analiza demograficzna metryk dolnośląskiej parafii Rząśnik z lat 1794–1874, PDP 17, 1987, s. 185–205. Górna K., Demographic analysis of parish registers of the Lower Silesian Parish of Rząśnik of the 1794–1874 years, PPR, 1995, 6, s. 250–262. Górna K., Narodziny, śluby i zgony na Górnym Śląsku w XVIII wieku, w: Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, red. H. Suchojad, Warszawa 2001, s. 33–42. Górna K., Rodzina na Górnym i Dolnym Śląsku w XVIII–XIX wieku. Kontynuacje i zmiany demograficzne, PDP 26, 2005, s. 47–60. Górna K., Rodzina w parafii krapkowickiej w XVIII wieku, w: Przełomy historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich. Wrocław 15–18 września 1999 roku. Pamiętniki, t. 3, cz. 1, red. K. Ruchniewicz, J. Tyszkiewicz, W. Wrzesiński, Toruń 2001, s. 317–323. Górna K., Sezonowość ruchu naturalnego ludności ewangelickiej w parafii Rząśnik w latach 1794–1874, ŚKHS 39, 1984, 4, s. 563–571. Górny Kazimierz, Ze studiów nad stosunkami ludnościowymi Torunia w XVIII w., AUNCH, 1977, 11, s. 71–98. Górny Marek, „Słowa niektóre dla jednostajnego pisania metryk” ks. S. Zarnowieckiego z 1795 r., PDP 18, 1991, s. 229–238. Górny M., Co wiemy o imionach otrzymywanych przez dzieci w parafii Łask z XVI–XVII wieku?, PH 79, 1988, 3, s. 581–587. Górny M., Czas chrztu dzieci chłopskich w parafii Szaradowo w drugiej połowie XVIII w., SG 18, 1984–1985, s. 253–259. Górny M., Mieszkańcy parafii pępowskiej w 1777 roku. Analiza księgi status animarum, Wrocław 1994. Górny M., Niemieckie wydanie status animarum parafii Zabartowo z 1766 r., PDP 17, 1987, s. 240–242. Górny M., O badaniu nazwisk mieszczan i chłopów Sądecczyzny z XV–XVII w., SH 31, 1988, 4, s. 625–634. Górny M., Przekształcenia demograficzne rodziny wiejskiej na Śląsku w latach 1801–1870, PNAEW 421, 1988, s. 181–189. Górny M., Rejestracja metrykalna parafii Szaradowo z XVIII wieku, PDP 18, 1991, s. 117–137. Górny M., Rodzina chłopska w świetle swoich antroponimów. Studia nad kulturą nazewniczą wsi pałuckiej w XVII wieku, Wrocław 1993. Górny M., Rodzina tarnogórska w świetle spisu ludności z 1872 r., ŚKHS 39, 1984, 4, s. 573–578. Górny M., Ruch naturalny ludności Tarnowskich Gór w latach 1801–1870, SMDŚ 13, 1983, s. 8–86. Górny M., Ruchliwość społeczna mieszkańców parafii Radzionków w latach 1851–1870 w świetle metryk ślubów, PDP 16, 1985, s. 153–161. Górny M., Stan i struktura ludności Tarnowskich Gór w latach 1801–1872, SMDŚ 15, 1986, s. 281–330. Wykaz opracowań213 Górny M., Stan zachowania pałuckiej rejestracji metrykalnej XVI–XIX w. Staropolski powiat kcyński, PDP 16, 1985, s. 205–208. Górny M., Uwagi o analizie imion chrzestnych z małopolskiej parafii Rudawa z XVI–XIX w., „Onomastica” 36, 1991, s. 271–275. Górny M., W sprawie analizy nazw osobowych mieszkańców wsi podkieleckich z lat 1593–1698, PH 81, 1990, 1–2, s. 221–239. Górny M., W sprawie badania rodziny staropolskiej na podstawie testamentów, SH 30, 1987, 3, s. 487–494. Górny M., Wartość źródłowa „status animarum” parafii Szaradowo z 1766 r., PDP 17, 1987, s. 165–184. Górny M., Wiek nowożeńców w parafii Radzionków w latach 1851–1870, ŚKHS 40, 1981, 4, s. 574–578. Górny M., Wybór imion chrzestnych dla dzieci szlacheckich w powiecie kcyńskim w XVII wieku, GSMH 5, 1995, s. 53–67. Górny M., Z badań nad ludnością górnośląskiej parafii Radzionków w latach 1851–1870, SŚ 39, 1981, s. 275–305. Górny M., Zawarcie małżeństwa na wsi pałuckiej w XVIII wieku: parafia szaradowska, GSMH 7, 1996, s. 69–96. Górny M., rec.: K. Zamorski, Folwark i wieś. Gospodarka dworska i społeczność chłopska Tenczynka w latach 1705–1845, Wrocław 1987 – SH 34, 1991, 3, s. 499–503. Górny Śląsk – dzieje medycyny i farmacji, problemy dokumentacji i metodologii badań, red. M. Dyrda, Katowice 2003. Górska Liliana, Rola i działalność kaznodziejów w czasie epidemii dżumy w Gdańsku, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 85–98. Górska-Gołaska Krystyna, Górscy herbu Boża Wola. Przodkowie i potomkowie generała Franciszka Górskiego, Poznań 2000. Górska-Gołaska K., Ludność, w: Dzieje Kościana, t. 1, red. K. Zimniewicz, Kościan 2000, s. 80–118. Górski Jan, rec.: M. Drozdowski, Klasa robotnicza Warszawy 1918–1939. Skład i struktura społeczna, Warszawa 1968 – DN 1, 1969, 2, s. 185–189. Górski Karol, W sprawie statystyk narodowościowych w późnym średniowieczu, PZ 10, 1954, 7/8, s. 445–454. Grabiński Tadeusz, Zając Kazimierz, Metody periodyzacji rozwoju demograficznego ludności miejskiej, SD, 1975, 41, s. 75–92. Grabiński T., Zając K., Regionalizacja struktury społecznej i produkcji rolnej na Śląsku w końcu XVIII w., PDP 13, 1981, s. 11–36. Grabowski Janusz, rec.: A. Gawryszewski, Ludność Warszawy w XX wieku, Warszawa 2009 – KWa., 2011, 1, s. 190–193. Grabski Marek, Osadnictwo niemieckie na Sądecczyźnie w XVIII wieku, „Płaj” 19, 1999, s. 23–32. Gradowski Lech, Ludność Polski w latach 1918–1978, RNGA 6, 1978, 19, s. 41–43. Graff Tomasz, Studenci z Wadowic w świetle Metryki Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400– 1508, „Vadowiana”, 2008, 11, s. 7–13. Gralla Gertruda, Przemiany w strukturze społecznej i zawodowej wsi śląskiej na przykładzie Ziemięcic i okolicy [1669–1960], ZG 6, 1968, s. 151–164. 214 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Gralla G., Rozwój populacji w Ziemięcicach i okolicy w latach 1651–1960, ZG 9, 1972, s. 183–199. Gralla G., Urodzenia i zgony w parafii Ziemięcice w pow. Gliwickim w latach 1651–1970, PAnt. 40, 1974, s. 369–374. Groblewska Celina, Bibliografia opracowań demograficznych z lat 1976–1991, Warszawa 1992. Grochowska Irena, Inwentarz Dóbr Szczuczyńskich z lat 1810–1811, RBS 10, 1971, s. 347–361. Grochowska I., Klęski elementarne na Podlasiu na przełomie XVII–XVIII wieku, „Białostocczyzna”, 1993, 2, s. 9–17. Grochulska Barbara, Problem wzrostu ludności Warszawy w drugiej połowie XVIII wieku, RW 7, 1966, s. 182–187. Grochulska B., Statystyka ludnościowa Warszawy w drugiej połowie XVIII w., PH 45, 1954, 4, s. 586–608. Grochulska B., Warszawa jako środowisko demograficzne i gospodarcze (1770–1830), SW 19, 1974, s. 5–28. Grodno w XVIII w.: miasto i ludność (na tle trendów rozwojowych od średniowiecza do 1939 r.), red. J. Urwanowicz, A. Woltanowski, Białystok 1997. Grodziński Stanisław, rec.: S. Gierszewski, Obywatele miast Polski przedrozbiorowej, Warszawa 1973 – CPH 27, 1975, s. 169–171. Groniowski Krzysztof, Emigracja z Lubelszczyzny do Stanów Zjednoczonych na początku XX w., w: Problemy historii i archiwistyki, red. T. Mencel, Lublin 1986, s. 115–126. Groniowski K., Emigranci z zaboru pruskiego w Stanach Zjednoczonych, KMW, 1988, 3–4, s. 313–320. Groniowski K., Polska emigracja zarobkowa w Brazylii 187101914, Wrocław 1972. Groniowski K., Robotnicy przemysłowi i górnicy Królestwa Polskiego przed I wojną światową. (Liczebność, skład branżowy, rozmieszczenie terytorialne), PKR 1, 1970, s. 149–175. Groniowski K., Robotnicy rolni w Królestwie Polskim 1871–1914, Warszawa 1977. Groniowski K., Robotnicy rolni w Królestwie Polskim na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w., PKR 6, 1974, s. 63–83. Groniowski K., Ukształtowanie się skupiska polonijnego w Buffalo (USA), RP 2, 1981, s. 5–24. Groniowski K., rec.: Employment-seeking emigrations of the Poles world-wide 19th and 20th c., red. C. Bobińska, A. Pilch, ZNUJPP, 1975, 417 – KH 83, 1976, 4, s. 933–936. Grossman Henryk, Znaczenie i zadania pierwszego powszechnego spisu ludności w Polsce, w: Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921–2002. Wybór pism demografów, red. Z. Strzelecki, T. Toczyński, Warszawa 2002, s. 98–113. Groth Andrzej, Ludność Elbląga w latach 1772–1815, RE 21, 2008, s. 87–104. Groth A., Regestr pogłównego generalnego z 1662 roku dla Kościerzyny, KośćZM, 2010, 4, s. 109–113. Groth A., Spis mieszkańców Elbląga z 1772 roku, RE 18, 2002, s. 169–182. Groth A., Ustrój miasta i zmiany demograficzne, w: Historia Elbląga, t. 3, cz. 1: (1772–1850), red. A. Groth, Gdańsk 2000, s. 14–33. Groth A., Wykaz właścicieli parcel i gruntów w Wejherowie z 1788 r., RG 65, 2005, 1/2, s. 191–196. Grott Bogumił, Próba analizy stosunków narodowościowych wśród rycerstwa oleśnickiego w latach 1312–1412, AUWH, 1974, 195, s. 113–135. Grucela Edward, Zajęcia ludności w XIX i XX wieku, w: Piwniczna Zdrój. Studia i szkice z dziejów miasta 1772–1998, red. J. Długosz, Piwniczna Zdrów 1998, s. 89–105. Grunberg Karol, Sprengel Bolesław, Trudne sąsiedztwo: stosunki polsko-ukraińskie w XIX– XX wieku, Warszawa 2005. Wykaz opracowań215 Gryciuk Alina, Rozwój przestrzenny miasta, zabudowa, infrastruktura i gospodarka komunalna [XIX–XX w.], w: Dzieje Grodziska Mazowieckiego, red. J. Kazimierski, Warszawa 1989, s. 277–296. Gryciuk A., Urbanizacja demograficzna Żyrardowa na tle powiatu błońskiego w latach 1897– 1914, RŁ 29, 1980, s. 331–341. Grygajtis Krzysztof R., Z dziejów osadnictwa tatarskiego w Polsce (od XIV do pocz. XX w.), PO, 1977, 2, s. 135–140. Grygiel Józef, rec.: Tychy. Zarys rozwoju miasta i powiatu, red. J. Kantyka, Katowice 1975 – ZŚ, 1975, 2, s. 278–282. Grygier Tadeusz, rec.: K. Wajda, Migracje ludności wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach 1850–1914, Wrocław 1969 – KMW, 1970, 2, s. 324–328. Grzeloński Bogdan, rec.: I. Klarner, Emigracja z Królestwa Polskiego do Brazylii 1890–1914, Warszawa 1975 – NK, 1975, 17, s. 54. Grzeszczak Maciej, Społeczność żydowska Kleczewa w latach 1815–1863 w świetle „Akt miasta Kleczewa”, KHŻ 10, 2010, 3, s. 345–353. Grześ Bolesław, Ludność niemiecka Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku, SMDWP 11, 1975, 2, s. 43–86. Grześ B., Ludność niemiecka w Inowrocławiu i powiecie na przełomie XIX i XX w., ZK 3, 1971, s. 47–67. Grzęda Marian, Polonia szczecińska na przełomie dwóch epok (1930–1935), Szczecin 1994. Grzybowski Michał Struktura wyznaniowa ludności diecezji płockiej według spisu Adama Michała Praźmowskiego z 1817 r., NPł., 1981, 106, s. 15–19. Grzybowski Michał, Kościelna działalność Michała Jerzego Poniatowskiego biskupa płockiego 1773–1785, SHKP 7, 1983, s. 5–225. Gucka Agnieszka, Obraz emigracji polskiej na łamach „Dziennika Poznańskiego” (1859–1939) i „Kuriera Poznańskiego” (1872–1939), Warszawa 2005. Gulczyński Andrzej, Stan cywilny i jego rejestracja na ziemiach polskich pod zaborem austriackim, CPH 45, 1993, 1/2, s. 101–117. Guldon Zenon, Gospodarka i społeczeństwo powiatu opoczyńskiego w XVI–XVIII wieku, WR 4, 1993, s. 5–24. Guldon Z., Gospodarka i zaludnienie [XVIII w.], w: Dzieje regionu świętokrzyskiego od X do końca XVIII wieku, red. J. Wijaczka, Warszawa–Kielce 2004, s. 305–338. Guldon Z., Księgi metrykalne z XVI–XVIII wieku w archiwach diecezjalnych w Kielcach i Sandomierzu, w: Dzieje Kielecczyzny w historiografii Polski Ludowej. Baza źródłowa, red. Z. Guldon, M.B. Markowski, cz. 1, Kielce 1987, s. 76–94. Guldon Z., Ludność i gospodarka Rosji i Polski w XVI–XVIII wieku. Wybrane problemy badawcze, w: Z dziejów Europy wczesnonowożytnej, red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 127–159. Guldon Z., Ludność żydowska w miastach województwa sandomierskiego w II połowie XVII w., BŻIH, 1982, 123/124, s. 17–29. Guldon Z., Ludność żydowska w Przytyku w XVII–XVIII wieku, WR 6, 2001, s. 149–152. Guldon Z., Osadnictwo powiatu radziejowskiego w XVII–XVIII wieku, ZKDA, 1978, s. 221–233. Guldon Z., Osadnictwo żydowskie i liczebność ludności żydowskiej na ziemiach Rzeczypospolitej w okresie przedrozbiorowym. Stan i program badań, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, K. Pilarczyk, Kraków 1997, s. 145–154. Guldon Z., Osadnictwo żydowskie i liczebność Żydów na ziemiach Rzeczypospolitej w okresie przedrozbiorowym, CN 4, 1998, s. 23–36. Guldon Z., Rozwój urbanistyczny i przemiany ludnościowe w latach 1466–1772, w: Historia Bydgoszczy, red. M. Biskup, t. 1: Do roku 1920, Warszawa–Poznań 1991, s. 148–173. 216 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Guldon Z., Terytorium, zabudowa i zaludnienie, w: Dzieje Sandomierza, t. 2: XVI–XVIII, cz. 2: W czasach stagnacji i upadku, Warszawa–Toruń 1993–1994, s. 7–32. Guldon Z., W czasach szlacheckiej Rzeczypospolitej – Terytorium, ludność i stosunki gospodarczo-społeczne, w: Studia z dziejów ziemi dobrzyńskiej. XV–XX wiek, red. M. Wojciechowski, Warszawa–Poznań 1987, s. 9–68. Guldon Z., Zaludnienie Kujaw w końcu XVIII w., PDP 14, 1983, s. 137–144. Guldon Z., Zaludnienie Polski w 1629 r., ZH 33, 1968, 4, s. 43–52. Guldon Z., Zaludnienie ziemi dobrzyńskiej w. końcu XVIII wieku, ZH 39, 1974, 1, s. 89–103. Guldon Z., Źródła i metody szacunków liczebności ludności żydowskiej w Polsce w XVI– XVIII w., KHKM 34, 1986, 2, s. 249–263. Guldon Z., Żydzi i Szkoci w Polsce w XVI–XVII w., Studia i Materiały, Kielce 1990. Guldon Z., Żydzi w miastach kujawskich w XVI–XVIII wieku, ZK 9, 1993, s. 99–108. Guldon Z., Żydzi w miastach ziemi chełmskiej w czasach szlacheckiej Rzeczypospolitej, AH 4, 2002, s. 9–28. Guldon Z., Żydzi wśród chrześcijan w miastach małopolskich w XVI–XVIII wieku, NP 78, 1992, s. 187–222. Guldon Z., rec.: C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009 – CN 23, 2010, s. 293–296. Guldon Z., rec.: J. Muszyńska, Żydzi w miastach województwa sandomierskiego i lubelskiego w XVIII wieku: studium osadnicze, Kielce 1998 – RMNK 20, 2000, s. 377–379; SJ 2, 1999, 1, s. 137–139. Guldon Z., rec.: M. Kopczyński, Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1998 – AH 4, 2002, s. 280–282. Guldon Romana, Guldon Zenon, Materiały do osadnictwa powiatu brzesko-kujawskiego w XVII–XVIII wieku, ZKD 5, 1985, s. 143–172. Guldon R., Guldon Z., Materiały do osadnictwa powiatu kowalskiego w XVII–XVIII w., ZKDC, 1980, s. 275–290. Guldon R., Guldon Z., Materiały do osadnictwa powiatu przedeckiego w XVII–XVIII w., ZKDB, 1979, s. 165–185. Guldon R., Guldon Z., Osadnictwo województwa inowrocławskiego w latach 1775–1789, ZK 6, 1981, s. 99–113. Guldon R., Guldon Z., Osadnictwo województwa sandomierskiego w II połowie XVII w., ZK 6, 1981, s. 99–113. Guldon R., Guldon Z., Rejestr podymnego województwa brzesko-kujawskiego z 1634 roku, PKHBTNSC 9, 1973, s. 211–242. Guldon R., Guldon Z., Rejestr pogłównego województwa brzesko-kujawskiego z 1674 roku, PKHBTNSC 12, 1976, s. 29–192. Guldon Zenon, Kowalski Waldemar, Jewish Settlement in the Polish Commonwealth in the Second Half of the Eighteenth Century, „Polin” 18, 2005, s. 307–321. Guldon Z., Kowalski W., Ludność żydowska w miastach polskich w II połowie XVII wieku, w: Ojczyzna bliższa i dalsza: studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J. Chrobaczyński, A. Jureczka, M. Śliwa, s. 486–496. Guldon Z., Kowalski W., Stan szpitalnictwa w województwie sandomierskim w drugiej połowie XVII wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 155–164. Guldon Z., Kowalski W., The Jewish Population and Family in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the Second Half of the 18th Century, HF 8, 2003, 4, s. 517–530. Wykaz opracowań217 Guldon Zenon, Krikun Mikołaj, Przyczynek do krytyki spisów ludności żydowskiej z końca XVIII wieku, SŹ 23, 1978, s. 153–157. Guldon Z., Krzystanek K., Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI–XVIII. Studium osadniczo-demograficzne, Kielce 1990. Guldon Z., Krzystanek K., Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI–XVIII w., w: Żydzi w dawnej Polsce, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław 1991, s. 257–269. Guldon Z., Krzystanek K., Żydzi i Szkoci w Sandomierzu w XVI w., SH 3, 1988, 4, s. 527–542. Guldon Zenon, Muszyńska Jadwiga, Żydzi i Szkoci w Chęcinach w XVI–XVIII wieku, w: Chęciny. Studia z dziejów miasta XVI–XX wieku, red. S. Wiech, Kielce 1997, s. 9–26. Guldon Zenon, Stępkowkski Lech, Busko na tle miast powiatu wiślickiego od połowy XVII do końca XVIII w., SK, 1985, 3, s. 25–35. Guldon Z., Stępkowkski L., Szkoci i Anglicy w Koronie w połowie XVII wieku, KSH, 1977, 2, s. 31–61. Guldon Z., Stępkowski L., Ludność szkocka i angielska w Polsce w połowie XVII w., KHKM 30, 1982, 2, s. 201–214. Guldon Zenon, Wajda Kazimierz, Źródła statystyczne do dziejów Pomorza Wschodniego i Kujaw od XVI do początków XX w., Toruń 1970. Guldon Zenon, Wijaczka Jacek, Ordynacja Dobrego Porządku dla Ryczywołu z 1788 roku, WR 4 1993, s. 41–58. Guldon Z., Wijaczka J., Osadnictwo żydowskie w województwie poznańskim i kaliskim w XVI– XVII wieku, BŻIH, 1992, 2/3, s. 63–77. Guldon Z., Wijaczka J., Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, CN 21, 2008, s. 149–191. Guldon Z., Wijaczka J., Taksy wojewodzińskie dla miast kujawskich z lat 1660–1730, ZK 10, 1994, s. 69–84. Guldon Z., Wijaczka J., Żydzi a chrześcijanie na Wołyniu w XVI–XVIII wieku, NP 80, 1993, s. 225–248. Guldon Z., Wijaczka J., rec.: J. Piwek, Gospodarka wiejska w międzyrzeczu Wisły i Pilicy w latach 1815–1864, Kielce 1992 – WR 4, 1993, s. 172–173. Gut Paweł, Przepisy o rejestracji ruchu naturalnego ludności żydowskiej w Prusach w latach 1847–1874, w: Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX w., red. W. Stępiński, Warszawa 2007, s. 305–314. Guzikowski Krzysztof, Napływ rycerzy na Pomorze Zachodnie w latach 1231–1310, PDP 32, 2013, 2 [w druku]. Guzowski Piotr, Chłopi i pieniądze na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, Kraków 2008. Guzowski P., Demografia rodziny szlacheckiej w świetle najnowszych badań genealogicznych, PDP 30, 2011, s. 7–23. Guzowski P., Demograficzne uwarunkowania funkcjonowania rodziny chłopskiej na przełomie średniowiecza i nowożytności, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 79–95. Guzowski P., Demographic conditions of the functioning of peasant families at the turn of the middle ages, RDSG 73, 2013, s. 9–28. Guzowski P., Geneza europejskiego modelu małżeństwa na przełomie średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych z perspektywy historii Polski, PDP 31, 2012, s. 7–41. 218 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Guzowski P., Metody badań demograficznych nad społeczeństwami średniowiecznymi – perspektywa angielska, PDP 28, 2007, s. 7–26. Guzowski P., Spis parafian Zarzecza Delatyńskiego z 1763 roku, PDP 31, 2012, s. 95–107. Guzowski P., Starość w życiu kmieci polskich przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych, KHKM 58, 2010, 1, 101–110. Guzowski P., The Origins of the European Marriage Pattern in Early Modern Period from the Perspective of Polish Historiography, APH 108, 2013, s. 5–44. Guzowski P., rec.: A. Krawiec, Seksualność w średniowiecznej Polsce, Poznań 2000 – PDP 22, 2001, s. 125–129. Guzowski Piotr, Poniat Radosław, Internetowe bazy danych w badaniach nad historią społeczno-gospodarczą, RDSG 72, 2012, s. 311–319. Guzowski P., Poniat R., Miejsce badań kwantytatywnych we współczesnej historiografii polskiej, RDSG 73, 2013, s. 243–255. Gwóźdź Krzysztof, Stosunki wyznaniowe [1763–1918]. Żydzi, w: Historia Tarnowskich Gór, red. J. Drabina, Tarnowskie Góry 2000, s. 286–302. Gwóźdź K., Stosunki wyznaniowe [1918–1939]. Żydzi, w: Historia Tarnowskich Gór, red. J. Drabina, Tarnowskie Góry 2000, s. 432–440. Haar Ingo, Polityka ludnościowa w Generalnym Gubernatorstwie. Polityka narodowościowa wobec Żydów i polityka osadnicza a inicjatywy regionalne i centralne, PSpr., 2009, 14, s. 155–175. Haftka Mieczsław, Uwagi w sprawie wczesnośredniowiecznego osadnictwa północnej Pomezanii i kwestii lokalizacji Santyra, PAn. 4, 1972, s. 455–477. Haisig M., Ludność [do XIV w.], w: Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1989, s. 39. Haisig M., Ludność i zabudowa miasta [XVII–XVIII w.], w: Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1989, s. 77–78. Haisig M., Ludność i zabudowa miasta [XVI–XVII w.], w: Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1989, s. 49. Hajduk Bolesław, Z problematyki polskiej reemigracji i emigracji przez port gdański w latach 1919–1931, ZH 40, 1975, 1, s. 53–80. Hajduk B., rec.: E. Olszewski, Emigracja polska w Danii 1893–1993, Warszawa 1993 – KH 101, 1994, 1, s. 167–172. Hajduk B., rec.: H. Stępniak, Ludność polska w Wolnym Mieście Gdańsku: (1920–1929), Gdańsk 1991 – ZH 59, 1993, 2/3, s. 71–77. Halicka Halina, Zmiany w zaludnieniu Polski w latach 1931/33–1946, CG 17, 1939–1946, 3/4, s. 123–133. Hałaczek Bernard, Ostrowska Krystyna, Uwarunkowania dzietności kobiet w Polsce, Warszawa 1990. Hampel Józef, Ludność [XIX–XX w.], w: Wierzchosławice. Dzieje wsi i gminy, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Kraków 1994, s. 240–245. Hampel J., Miasto, mieszkańcy, władze samorządowe [w międzywojniu], w: Trzebinia. Zarys dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, Kraków 1994, s. 313–422. Hampel J., Stosunki społeczne i polityczne w okresie II Rzeczypospolitej, w: Tarnobrzeg. Dzieje miasta 1593–1939, red. F. Kiryk, Tarnobrzeg 2005, s. 353–450. Hampel J., Udział mieszkańców wsi sądeckich w wyborach sejmowych 1919–1930, RSd. 30, 2002, s. 78–95. Hampel J., Życie ekonomiczno-społeczne i stosunki polityczne w okresie II Rzeczypospolitej, w: Dzieje Leżajska, red. K. Baczkowski, J. Półćwiartek, Leżajsk 1996, s. 393–459. Wykaz opracowań219 Hamryszczak Artur, rec.: C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009 – ABMK 92, 2009, s. 400–401. Harańczyk Anna, Rozwój społeczno-gospodarczy miast w Polsce, Kraków 1987. Hass Ludwik, Klasa robotnicza Polski w latach 1921–1931. (Elementy struktury demograficznej, składu wyznaniowego i narodowościowego), PKR 8, 1978, s. 105–267. Hass L., Najemni pracownicy fizyczni przemysłu i rzemiosła w latach 1921–1931. (Elementy struktury demograficznej i składu wyznaniowego, PKR 7, 1976, s. 285–395. Hass L., Pokolenia inteligencji Królestwa Polskiego, PH 65, 1974, 2, s. 285–313. Hass L., Skład, dynamika i rozmieszczenie klasy robotniczej w województwie warszawskim w latach drugiej niepodległości, PKR 2, 1971, s. 211–263. Hauser Przemysław, Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1998, Poznań 1999 (wyd. 2). Hauser P., Mniejszość niemiecka na Pomorzu wobec kwestii kaszubskiej w latach 1920–1939, SHSG, 1973, 2, s. 77–91. Hauser P., Mniejszość niemiecka w województwie pomorskim w latach 1920–1939, Wrocław 1981. Hauser P., rec.: E. Alabrudzińska, Protestantyzm w Polsce w latach 1918–1939, Toruń 2004 – SHSG 27, 2006/2007, s. 370–373. Hauser P., rec.: M. Piotrowski, Reemigracja Polaków z Niemiec 1918–1939, Lublin 2000 – SHSG 25, 2004, s. 271–274. Hauser P., rec.: M. Stażewski, Exodus: migracja ludności niemieckiej w Pomorza do Rzeszy po I wojnie światowej, Gdańsk 1998 – PZ 55, 1999, 3, s. 187–191. Hawryluk Jerzy, „Kraje ruskie Bielsk, Mielnik, Drohiczyn”: Rusini-Ukraińcy na Podlasiu – fakty i kontrowersje, Kraków 1999. Haydukiewicz Lech, Przemiany etniczne ludności polskiej na Kowieńszczyźnie, RNDPG 18, 2000, s. 91–108. Heck R., Krajobraz, stosunki osadnicze i etniczne, w: Historia Śląska, t. 1: Do roku 1763, cz. 2: Od połowy XIV do trzeciej ćwierci XVI w., red. K. Maleczyński, Wrocław 1961, s. 5–36. Heck R., Stosunki społeczne i narodowościowe Strzelina w drugiej połowie XIV wieku (w świetle nieznanego spisu podatkowego z roku 1371), ŚKHS 19, 1964, 1/2, s. 171–194. Heck R., rec.: W. Dziewulski, Zaludnienie Śląska w końcu XVI i początku XVII w., PZ 8, 1952, s. 419–492 – ŚKHS 8, 1953, s. 334–339. Heffner Krystian, Imigracja z Niemiec jako następstwo emigracji z Górnego Śląska, SŚ 57, 1998, s. 325–345. Hemperek Piotr, Oficjalat okręgowy w Lublinie XV–XVIII w. Studium z dziejów organizacji i kompetencji sądownictwa kościelnego, Lublin 1974. Henneberg Maciej, Ocena dynamiki biologicznej wielkopolskiej dziewiętnastowiecznej populacji wiejskiej. I. Ogólna charakterystyka demograficzna. II. System kojarzeń i płodność. III. Opis puli genów na podstawie danych demograficznych, PA 43, 1977, 1, s. 67–89; 2, s. 245–271; 44, 1978, 1, s. 33–53. Henneberg Maciej, Kozak Jerzy, Sezonowość urodzeń w wiejskiej populacji dziewiętnastowiecznej: parafia Szczepanowo (woj. Bydgoskie, Pałuki), PA 42, 1976, s. 19–31. Henneberg Maciej, Ostoja-Zagórski Janusz, Próba modelowej charakterystyki przemian ludnościowo-gospodarczych zachodzących w schyłkowych fazach okresu halsztackiego w niżowej strefie dorzecza Odry i Wisły, KHKM 28, 1980, 1, s. 15–26. Henneberg Maciej, Puch Alicja E., Charakterystyka demograficzna i morfologiczna ludności pochowanej na cmentarzysku w Dziekanowicach stan. 2, SLed. 1, 1989, s. 147–161. Henneberg Maciej, Strzałko Jan, Wiarygodność oszacowania dalszego przeciętnego trwania życia w badaniach antropologicznych, PA 41, 1975, 2, s. 295–309. 220 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Hensel Joanna, Burżuazja warszawska drugiej połowy XIX w. w świetle akt notarialnych, Warszawa 1979. Hensel J., Metoda opracowywania akt notarialnych jako źródło do badań dziejów burżuazji Warszawy, w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 457–464. Hensel J., Wybór i reprezentatywność próby losowej w zastosowaniu badawczym, Historyka 9, 1979, s. 151–159. Hetnal Adam A., rec.: J. Staszewski, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie, Wrocław 1987 – SR 48, 1989, 3, s. 518–519. Hilczerówna Zofia, Z badań nad zasiedleniem południowej Wielkopolski i Dolnego Śląska w starszych fazach wczesnego średniowiecza, SDO 6, 1968, s. 62–81. Historia chłopów śląskich, red. S. Inglot, Warszawa 1979. Historia do dzieje ludzi… Studia z historii społecznej ofiarowane Andrzejowi Wyczańskiemu w 80-tą rocznicę urodzin i 55-lecie pracy naukowej, red. C. Kuklo, P. Guzowski, Białystok 2004. Historia Polski w liczbach, red. A. Jezierski, A. Wyczański, t. 1: Państwo. Społeczeństwo; t. 2: Gospodarka, Warszawa 2003–2006. Historia Polski w liczbach: Ludność. Terytorium, red. A. Jezierski, Warszawa 1994. Historia Słupska, red. S. Gierszewski, Poznań 1981. Historia – kultura – tradycje. Żydzi w Rykach, Ryki 2006. Hochleitner Janusz, Potrydencka religijność na Warmii (1551–1655), Olsztyn 2000. Hochleitner J., Sakrament chrztu na Warmii w potrydenckiej liturgii i zwyczajach, SW 39, 2002, s. 281–295. Hochleitner J., Warmińskie nowożytne księgi chrztów jako źródło historyczne, EP 2, 2001, s. 139–152. Hoff Jadwiga, Mieszkańcy małych miast Galicji Wschodniej w okresie autonomicznym, Rzeszów 2005. Hoff J., Rozwój demograficzny, szkolnictwo, kultura Łańcuta i okolic w okresie autonomicznym, w: Łańcut. Studia i szkice z dziejów miasta, red. W. Bonusiak, Rzeszów 1997, s. 125–162. Hoff J., Społeczność małego miasta galicyjskiego w dobie autonomii, Rzeszów 1992. Holona Eryk, Ludność miasta Pszczyny w świetle spisu z 1846 r., PDP 4, 1971, s. 151–176. Holzer Jerzy Z., Demografia, wyd. 2, Warszawa 1980. Holzer J.Z., Józefowicz Adam, Dynamika zaludnienia ziem polskich 1870–1958, BIGS 3, 1960, 4, s. 3–103. Holzer J.Z., Powszechne spisy ludności. Świat – Europa – Polska, w: Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921–2002. Wybór pism demografów, red. Z. Strzelecki, T. Toczyński, Warszawa 2002, s. 30–53. Homola Irena, „Kwiat społeczeństwa” (struktura społeczna i zarys położenia inteligencji krakowskiej w latach 1860–1914), Kraków 1984. Homola I., Inteligencja galicyjska w połowie XIX wieku. Próba charakterystyki, SKP 5, 1972, s. 103–140. Homola I., Struktura zawodowa inteligencji krakowskiej z końcem XIX stulecia, SH 21, 1978, 3, s. 389–410. Homola I., Wykształcenie i uposażenie nauczycieli krakowskich w okresie autonomii galicyjskiej, SH 22, 1979, 2, s. 199–220. Horbacz Tadeusz J., Lechowicz Zbigniew, Z badań nad osadnictwem Mazowsza Rawskiego, RŁ 34, 1984, s. 249–269. Wykaz opracowań221 Hordejuk Sławomir, Sytuacja społeczno-zawodowa Tatarów na Południowym Podlasiu w XVII–XX wieku, RBP 14, 2006, s. 7–26. Horn Maurycy, Czy w 1629 r. Przemyśl liczył cztery czy sześć tysięcy mieszkańców?, RP 12, 1968 (1971), s. 119–127. Horn M., Działalność gospodarcza i pozycja materialna Żydów czerwonoruskich w świetle lustracji i inwentarzy z lat 1564–1570, BŻIH, 1972, 82, s. 15–26. Horn M., Epidemie chorób zakaźnych na Rusi Czerwonej w latach 1600–1647, SH 11, 1968, 1, s. 13–31. Horn M., Ludność ukraińskiego miasta Kublicza w świetle inwentarza z 1630 roku, ZNWSPOH, 1972, 10, s. 17–20. Horn M., Miejski ruch osadniczy na Rusi Czerwonej do końca XV wieku, RDSG 35, 1970, s. 49–75. Horn M., Miejski ruch osadniczy na Rusi Czerwonej w latach 1501–1648, ZNWSPOH, 1975, 13, s. 29–49. Horn M., Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce 1507 r., BŻIH, 1974, 91, s. 11–15. Horn M., Rzemiosła skórzane w miastach ziemi przemyskiej i sanockiej w latach 1550–1650, KHKM 20, 1972, 1, s. 71–102. Horn M., Rzemiosło metalowe w miastach ziemi przemyskiej i sanockiej w latach 1550–1650, SMHKM 45, 1971, s. 23–70. Horn M., Skład zawodowy i rozwarstwienie majątkowe Żydów tarnogrodzkich w świetle inwentarzy 1650–1686, BŻIH, 19771, 78, s. 11–29. Horn M., Społeczność żydowska w wielonarodowościowym Lwowie 1356–1696, BŻIH, 1991, 157, s. 5–14. Horn M., Szpitalnictwo żydowskie w dawnej Rzeczypospolitej, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 47–54. Horn M., Zaludnienie miast ziemi przemyskiej i sanockiej w drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII wieku, RDSG 31, 1970, s. 85–101. Horn M., Zaludnienie województwa bełskiego w 1630 roku, RDSG 21, 1959, s. 67–97. Horn M., Żydowski ruch osadniczy w miastach Rusi Czerwonej do 1648 r., BŻIH, 1974, 90, s. 3–24. Horn M., Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII w. Działalność gospodarcza na tle rozwoju demograficznego, Warszawa 1975. Horn M., Żydzi ziemi sanockiej do 1650 r., BŻIH, 1970, 74, s. 3–30. Horn M., rec.: J. Muszyńska, Żydzi w miastach województwa sandomierskiego i lubelskiego w XVIII wieku: studium osadnicze, Kielce 1998 – BŻIH, 1999, 2, s. 99–100. Horoch Emil, Struktura narodowościowa KPP w województwie lubelskim, RLub. 29/30, 1987/1988, s. 103–108. Horwat Jerzy, Mieszkańcy Gliwic w XVI w., RMG 5, 1989, s. 167–182. Hosoda Shinsuke, Położenie socjalne robotników w górnictwie węglowym w dobrach książąt pszczyńskich na Górnego Śląska 1847–1870, Wrocław 1997. Hoszowski Stanisław, Bibliografia prac 1928–1973, opr. J.M. Małecki, w: Studia z historii gospodarczej i demografii historycznej. Prace ofiarowane profesorowi Stanisławowi Hoszowskiemu w 70-tą rocznicę urodzin, red. J.J. Małecki, Kraków 1975, s. 9–32. Hoszowski S., Dynamika rozwoju zaludnienia Polski w epoce feudalnej (X–XVIII wieku), RDSG 13, 1951, s. 137–198. Hoszowski S., Spis mieszkańców Gdańska z 1770 r. Uwagi wstępne, PDP 7, 1975, s. 75–92. Hoszowski Stanisław, Sułowski Zygmunt, Ewidencja ruchu naturalnego ludności oparta na dawnych metrykach parafialnych (projekt ujednoliconego systemu gromadzenia danych), PDP 4, 1971, s. 3–20. 222 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Hrebenda Adam, Górnośląska klasa robotnicza w latach międzywojennych 1922–1939, Warszawa 1979. Hrebenda A., Skład i struktura społeczeństwa Katowic w okresie międzywojennym, RKat. 8, 1980, s. 122–135. Hryciuk Grzegorz, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005. Hryciuk G., Zmiany ludnościowe i narodowościowe w Galicji Wschodniej w latach 1931–1939, w: Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931–1948, red. S. Ciesielski, Toruń 2004, s. 93–126. Hryciuk G., rec.: P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Ukrainie w XX wieku, Warszawa 1994 – DN 27, 1995, 4, s. 157–161. Hryciuk Grzegorz, Serbrakowski Aleksander, rec.: P. Eberhardt, Polska ludność kresowa: rodowód, liczebność, rozmieszczenie, Warszawa 1998 – Uwagi na marginesie pracy Piotra Eberhardta, DN 31, 1999, 2, s. 184–193. Hryciuk Grzegorz, Stoćkyj Jarosław, Studia nad demografią historyczną i sytuacją religijną Ukrainy, Lublin 2000. Hrywna Igor, rec.: Polska – Polacy – mniejszości narodowe, Wrocław 1992 – Borussia, 1992, 5, s. 141–143. Hyczko Gustawa, Straty i zniszczenia wojenne we wsiach lubelskich oraz ich skutki w latach trzeciej wojny północnej 1700–1721, RDSG 29, 1968, s. 33–54. Ickiewicz Kazimierz, Kaszubi w Kanadzie, Gdańsk 1981. Iglicka Krystyna, Terytorialne przemiany płodności w Polsce w latach 1931–1988. Praca doktorska, Warszawa 1994. Ihnatowicz Ireneusz, Burżuazja warszawska, Warszawa 1972. Ihnatowicz I., rec.: S. Kowalska-Glikman, Ruchliwość społeczna i zawodowa mieszkańców Warszawy w latach 1845–1861, Wrocław 1971 – KH 80, 1973, 1, s. 168–170. Ihnatowicz Ireneusz, Mączak Antoni, Zientara Benedykt, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1979. Iluk Katarzyna, Ludność parafii Witków Śląski w latach 1851–1898, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 4, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1998, s. 7–62. Indraszczyk Arkadiusz, rec.: R. Dąbrowski, Mniejszości narodowe na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939. National minorities in Lublin area in 1918–1939, Kielce 2007 – RHMHPRL, 2008, 24, s. 256–259. Inglot Stefan, Kolonizacja wewnętrzna a napływ Niemców do Polski od XVI–XVIII w., Kraków 1945. Inteligencja polska pod zaborami, red. R. Czepulis-Rastenis, Warszawa 1978. Inwentarz archiwalny Wydziału Statystyki Ruchu Ludności GUS 1918–1939, opr. J. Berger, Warszawa 1969. Iwanicki Mieczysław, Ukraińcy, Białorusini, Litwini i Niemcy w Polsce w latach 1918–1990, Siedlce 1993. Iwaniec Eugeniusz, Osadnictwo staroobrzędowców w powiecie augustowskim, w: Studia i Materiały do Dziejów Pojezierza Augustowskiego, red. J. Antoniewicz, Białystok 1967, s. 401–428. Iwanow Mikołaj, Polacy w Związku Radzieckim w latach 1921–1939, Wrocław 1990. Iwanowicz Izabela, Stan sanitarny Radomska w latach 1918–1939, Radomsko 2005. Iwańska Katarzyna, Diaspora żydowska w Kalwarii Zebrzydowskiej od XVIII wieku do II wojny światowej, w: Miscellanea historico-regionalia galiciensia. In memoriam doctoris Gustaw Studnicki, red. A. Nowakowski, Wadowice 2000, s. 10–25. Wykaz opracowań223 Izydorczyk Anna, Rodzina chłopska w Małopolsce w XV–XVI wieku, w: Społeczeństwo staropolskie, red. A. Wyczański, t. 3, Warszawa 1983, s. 7–27. Izydorczyk-Kamler A., Pozarolnicze formy prac najemnych na wsi małopolskiej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, w: Miasto – Region – Społeczeństwo. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok 1992, s. 221–227. Izydorczyk-Kamler A., Praca najemna na wsi małopolskiej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, KH 97, 1990, 1/2, s. 3–31. Jabłoński Cezary, Z problemów urbanizacji Koluszek [1827–1881, 1900–1918–1949], RŁ 33, 1983, s. 63–83. Jachna Artur, rec.: K. Urbański, Gminy żydowskie duże w województwie kieleckim, Kielce 2003 – AAPCSH, 2007, 6, s. 245–249. Jagiełło Bogdan, Z dziejów osadnictwa żydowskiego na Mazowszu Zachodnim: do 1914 r., RŻ 9, 2011, s. 527–550. Jagodzińska Agnieszka, Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław 2008. Jaguś Inga, Kultura zdrowotna ludności wiejskiej Królestwa Polskiego na przełomie XIX i XX wieku, AH 4, 2002, s. 83–114. Jakimińska Grażyna, Węgrzy w Lublinie w drugiej połowie XVI i XVII w., SML 14, 1997, s. 7–22. Jakóbczyk Witold, rec.: S. Kowal, Społeczeństwo Wielkopolski i Pomorza Nadwiślańskiego w latach 1871–1914. Przemiany demograficzne i społeczno-zawodowe, Poznań 1982 – RDSG 45, 1984, s. 135–137. Jakóbczyk W., rec.: W. Molik, Kształtowanie się inteligencji polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim (1841–1870), Warszawa 1979 – RDSG 42, 1981, s. 218–219; RH 46, 1980, s. 228–230. Jakubczak Franciszek, Pół wieku badań nad rodziną chłopską w Polsce, PS 22, 1968, 2, s. 106–129. Jakubowski Andrzej, Stosunki wyznaniowe w cechach mohylewskich od pierwszej połowy XVI do drugiej połowy XVIII wieku, BZH, 2000, 14, s. 57–73. Janaczek Stanisław, Urodzenia, śluby i zgony w gminie Krasocin w świele skróconych akt USC tamtejszej parafii z lat 1920–1942, WZH 15, 2003, s. 33–41. Janaczek S., Włoszczowa i okolice w statystyce kościelnej 1938 roku, WZH 3, 1998, 2, s. 103–111. Janczak Julian K., Człowiek i przyroda, Wrocław 1985. Janczak J.K., Dom, gospodarstwo i rodzina wiejska w Wieluńskiem u schyłku XVIII wieku, w: Celem nauki jest człowiek… Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej, red. P. Franaszek, Kraków 2000, s. 117–129. Janczak J.K., Dyskusja nad „Przeszłością Demograficzną Polski”, PDP 17, 1987, s. 249–256. Janczak J.K., Instytucje i rozwój myśli statystycznej w Królestwie Polskim do 1868 r., w: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich: ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, red. S. Jońca, Warszawa, s. 117–129. Janczak J.K., Ludność [XIX–XX w.], w: Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, red. B. Baranowski, Łódź 1989, s. 239–263. Janczak J.K., Ludność [XIX–XX w.], w: Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin, t. 1: Do 1918 r., red. B. Baranowski, J. Fijałek, Warszawa–Łódź 1988, s. 192–220. Janczak J.K., Ludność Łodzi przemysłowej 1820–1914, Łódź 1982. 224 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Janczak J.K., Ludność Piotrkowa w latach międzywojennych, w: Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, red. B. Baranowski, Łódź 1989, s. 406–413. Janczak J.K., Ludność powiatu szadkowskiego w okresie Sejmu Czteroletniego, PDP 8, 1975, s. 3–55. Janczak J.K., Rozmieszczenie wyznań na Śląsku w pierwszej połowie XIX w., PDP 1, 1967, s. 17–32. Janczak J.K., Spis parafii Królestwa Polskiego 1835 roku, AC 27, 1995, s. 409–418. Janczak J.K., Statistics of population and demographic development of the Congress Kingdom of Poland 1815–1900, PPR, 1995, 6, s. 44–81. Janczak J.K., Statystyka ludności Królestwa Polskiego (1830–1844), PDP 16, 1985, s. 25–49. Janczak J.K., Statystyka ludności Królestwa Polskiego (1845–1866), PDP 17, 1987, s. 127–164. Janczak J.K., Statystyka ludności Królestwa Polskiego 1815–1830, PDP 14, 1983, s. 3–28. Janczak J.K., Statystyka ludności Królestwa Polskiego w drugiej połowie XIX w., PDP 19, 1994, s. 47–116. Janczak J.K., The National Structure of the Population in Łódź in the years 1820–1939, „Polin” 6, 1991, s. 20–26. Janczak J.K., Uwagi do Wytycznych, PDP 12, 1980, s. 197–200. Janczak J.K., rec.: L.A. Zyblikiewicz, Kobieta w Krakowie w 1880 r. w świetle ankiet powszechnego spisu ludności. Studium demograficzne, Kraków 1999 – PDP 21, 2000, s. 144–146. Janczak J.K., rec.: C. Kuklo, Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, Białystok 1991 – Wypowiedź o monografii Cezarego Kukli, Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, PDP 19, 1994, s. 146–148. Janczak J.K., rec.: E. Kościk, Przemiany w strukturze społeczno-zawodowej i demograficznej ludności Opola w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku na podstawie ksiąg parafialnych i akt USC, Wrocław 1993 – PDP 20, 1997, s. 257–260. Janczak J.K., rec.: E. Piasecki, Ludność parafii bejskiej (woj. kieleckie) w świetle ksiąg metrykalnych z XVIII–XX w. Studium Demograficzne, Wrocław–Warszawa 1990 – Wypowiedź w dyskusji nad pracą Edmunda Piaseckiego, Ludność parafii bejskiej (woj. kieleckie) w świetle ksiąg metrykalnych z XVIII–XX w. Studium demograficzne, PDP 19, 1994, s. 141–144. Janczak J.K., rec.: Historia Polski w liczbach. Ludność. Terytorium, red. A. Jezierski, Warszawa 1994 – PDP 20, 1997, s. 254–257. Janczak J.K., rec.: J. Gawrysiakowa, Grupy wyznaniowe ludności w Lubelskiem w XIX wieku w świetle rejestracji ruchu naturalnego, Lublin 1992 – PPR, 1995, 6, s. 320–323; PDP 20, 1997, s. 247–249. Janczak J.K., rec.: K. Zamorski, Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnościowych innych obszarów Europy Środkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX w., Kraków 1991 – PDP 20, 1997, s. 245–247. Janczak J.K., rec.: Śląskie studia demograficzne. 2: Urodzenia, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995 – PDP 20, 1997, s. 252–253. Janczak J.K., rec.: Śląskie studia demograficzne. Śluby, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995 – PDP 20, 1997, s. 250–251. Janczak J.K., Zmiany w poziomie wykształcenia ludności Łodzi (1846–1921), PDP 11, 1979, s. 95–105. Janeczek Andrzej, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego: województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Wrocław 1991. Janeczek A., Osadnictwo województwa bełskiego XIV–XVI w. w źródłach i historiografii Rusi Czerwonej, KHKM 30, 1982, 1, s. 67–81. Wykaz opracowań225 Janeczek A., Polska ekspansja osadnicza w ziemi lwowskiej w XIV–XVI w., PH 69, 1978, 4, s. 597–622. Janeczek Andrzej, Swierzawski Aleksander, Rejestr poboru łanowego województwa bełskiego z 1472 r., KHKM 39, 1991, 1, s. 27–55. Janicka Iwona, Kwestia pochówku zmarłych na cholerę w północno-zachodnich guberniach Cesarstwa Rosyjskiego w XIX wieku, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 212–223. Janicka I., Organizacja służb medycznych w czasie epidemii cholery w XIX wieku na przykładzie guberni kowieńskiej i wileńskiej, w: Kondycja zdrowotna i demograficzna społeczeństwa polskiego na przestrzeni wieków, red. K. Mikulski, A. Zielińska, K. Pękacka-Falkowska, Toruń 2011, s. 39–53. Janicka Joanna, Rzecz o konwersji. Przypadki zmiany wyznania przez Żydów zamieszkałych w obrębie dóbr Ordynacji Zamojskiej w latach 1864–1915, RCh. 7, 2001, s. 115–132. Janicka J., Żydzi Zamojszczyzny 1864–1915, Lublin 2007. Janicka J., rec.: K. Zieliński, Żydzi Lubelszczyzny 1914–1918, Lublin 1999 – BŻIH, 2000, 3, s. 401–404; RBP 8/9, 2000–2001, s. 367–371. Janicka Stanisława, Dzikie małżeństwa w świetle akt z gorzowskiego Archiwum Państwowego [l. 1825–1858], NRHA, 2006, 12, s. 207–209. Janicka S., Emigracja landsberczyków w świetle akt USC [w Gorzowie, l. 1875–1931], NRHA 10, 2003, s. 231–236. Janiszewska-Mincer Barbara, Osadnictwo Ziemi Waleckiej do początków XVI w., MZ 11, 1965, s. 587–645. Janiszowski Krzysztof, Najdawniejsze dzieje osadnictwa na terenie Garwolina [8000 p.n.e. do XIII w.], w: Garwolin. Dzieje miasta i okolicy, red. E. Markowska, Warszawa 1980, s. 9–31. Jankowski Jerzy, Epidemiologia historyczna polskiego średniowiecza, Kraków 1990. Jankowski Tomasz, rec.: J. Vobecka, Demographic Avant-Garde: Jews in Bohemia between Enlightenment and Shoah, PDP 32, 2013, 2 [w druku]. Janocha Henryk, Z badań nad osadnictwem i kulturą na dawnym pograniczu Pomorsko-Wielkopolskim w okresie wczesnośredniowiecznym i średniowiecznym, RKosz., 1976, 12, s. 59–84. Janosz-Biskupowa Irena, Przydatność badawcza. Księgi dochodów i rozchodów nadzwyczajnych miasta Torunia z okresu wojny trzynastoletniej 1454–1466, ZH 34, 1969, 3, s. 155–163. Janowska Halina, An Introductory Outline of the Mass Polish Emigrations, Their Directions and Problems (1870–1945), w: Employment-seeking emigrations of the Poles world-wide 19th and 20th c., red. C. Bobińska, A. Pilch, ZNUJPP, 1975, 417, s. 121–144. Janowska H., Polscy imigranci w Lotaryngii, 1919–1939, PP 22, 1996, 3, s. 73–82. Janowska H., Polska emigracja zarobkowa we Francji 1919–1939, Warszawa 1966. Janowska H., Research on the Economic Emigrations, APH 27, 1973, s. 187–208. Janowska H., Udział klasy robotniczej w emigracji zarobkowej z Polski w latach międzywojennych, PKR 3, 1973, s. 462–472. Janowska H., Wpływ emigracji na rynek pracy w Polsce w latach 1919–1939, NDP 7, 1964, s. 79–82. Janowska H., rec.: A. Poniatowska, Polskie wychodźstwo sezonowe na Pomorzu Zachodnim 1918–1939, Poznań 1971 – ZPW, 1972, 3, s. 284–287. Janowski Bogdan, Transkrypcja niemieckich dokumentów stanu cywilnego do polskich ksiąg stanu cywilnego, „Rejent” 10, 2000, 6, s. 26–47. 226 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Janucki Stanisław, Żydzi w powiecie bielsko-podlaskim w latach 1918–1939, ZNPBNSP, 1991, 14, s. 83–89. Januszewska-Jurkiewicz Joanna, Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920– 1939, Katowice 2010. Januszewski Józef, Przebieg roczny zgonów we wczesnym średniowieczu w świetle zmian klimatycznych, CG 39, 1968, 3, s. 265–271. Jarmolik Anna, rec.: Z. Abramowicz, Imiona chrzestne białostoczan w aspekcie socjolingwistycznym (lata 1885–1985), Białystok 1993 – „Białostocczyzna” 1993, 2, s. 120–123. Jarmolik Włodzimierz, Badania nad dziejami miast podlaskich w XV–XVIII wieku (w świetle historiografii powojennej), ZNFUWBPH 11, 1988, s. 5–31. Jarmolik W., Rozwój niemieckiego prawa miejskiego na Podlasiu do Unii Lubelskiej 1569 roku, PH 73, 1982, 1–2, s. 23–46. Jarmuł Michał, Kilka uwag o projektowaniu komputerowych badań społeczno-ekonomicznych, WS 29, 1983, 1, s. 46. Jarnecki M., Czesi na polskim Wołyniu w latach międzywojennych, MazSH 13, 2012, 1–2, s. 15–33. Jasienowicz Anna, Struktura demograficzna Białegostoku w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Białystok w 80-leciu. W rocznicę odzyskania niepodległości 19 II 1919–19 II 1999, red. C. Kuklo, Białystok 2000, s. 31–71. Jasiewicz Krzysztof, rec.: A. Żbikowski, U genezy Jedwabnego. Żydzi na Kresach Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej wrzesień 1939 – lipiec 1941, Warszawa 2006 – DN 39, 2007, 2, s. 218–222. Jasiński Grzegorz, Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817–1914), Olsztyn 2003. Jasiński G., Kościół ewangelicki w powiecie szczycieńskim w XIX wieku, w: Powiat szczycieński. Przeszłość – współczesność, red. G. Jasiński, Z. Kudrzycki, A. Misiuk, Szczytno 2006, s. 240–276. Jasiński G., Wśród swoich czy obcych? Wychodźstwo Mazurów do zachodnich Niemiec w XIX w., „Masovia” 4, 2001, s. 51–61. Jasiński G., Zmiany w sieci parafialnej Kościoła ewangelickiego na Mazurach w XIX wieku, KMW, 2001, 3, s. 359–401. Jasiński Janusz, Ludność polska w Królewcu w XIV–XIX wieku, WWD 48, 1993, 12, s. 109–115. Jasiński J., Przeobrażenia ludności mazurskiej na przełomie XIX i XX wieku, WWD 49, 1994, 14, s. 134–142. Jasiński J., rec.: K. Wajda, Migracje ludności wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach 1850– 1914, Wrocław 1969 – KH 78, 1971, 3, s. 716–719. Jasiński Tomasz, Dom rodzinny Mikołaja Kopernika. Przyczynek do studiów nad socjotopografią późnośredniowiecznego miasta, KH 92, 1985, 4, s. 861–884. Jasiński T., Z zagadnień topografii społecznej średniowiecznego Torunia. (Część 1 – Stare Miasto), ZH 48, 1983, 3, s. 5–47. Jaskanis Danuta, Święck. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy na północno-wschodnim Mazowszu, Warszawa–Białystok 2008. Jaskółowska Wiktoria, Rozwój stosunków mieszkaniowych w Łodzi przemysłowej (do 1914 roku), RŁ 17(20), 1973, s. 41–58. Jastrzębowski Wojciech, Kolonizacja niemiecka w Polsce a demografia, MWspł., 1946, 3/4, s. 372–386. Jastrzębowski Zbigniew, Epidemia cholery w Królestwie Polskim w latach sześćdziesiątych XIX wieku, WL 37, 1984, 20, s. 1657–1661. Wykaz opracowań227 Jastrzębowski Z., Epidemie a rozwój ludności Królestwa Polskiego w latach 1815–1870, AHM 47, 1984, 3, s. 355–373. Jastrzębowski Z., Epidemie a rozwój ludności Królestwa Polskiego w latach 1815–1870, AHM 47, 1984, 3, s. 355–373. Jastrzębowski Z., Epidemie duru w Królestwie Polskim w l. 1815–1870, AHM 43, 1980, 2, s. 179–180. Jastrzębowski Z., Programy zdrowotne dla polskiej wsi do 1918 roku, ZW, 2002, 6, s. 196–210. Jastrzębowski Z., Społeczeństwo Księstwa Warszawskiego wobec epidemii niektórych ostrych chorób zakaźnych, AHM 40, 1977, s. 397–413. Jastrzębowski Z., Występowanie epidemii odry w Królestwie Polskim w XIX w. (1815–1870), WL 36, 1983, 13, s. 1121–1125. Jastrzębowski Z., Zagrożenie zimnicą społeczeństwa Królestwa Polskiego w XIX w., AHM 38, 1975, s. 275–282. Jastrzębski Włodzimierz, Mniejszość niemiecka w Polsce we wrześniu 1939 roku, Toruń 2010. Jaszczołt Tomasz, Źródła do badań nad genealogią szlachty ziemi drohickiej i mielnickiej, VN, 2008, 16, s. 10–16. Jaśkiewicz Bronisław, Osadnictwo okolic Dynowa do XVIII w., w: Brzozów. Zarys monograficzny, red. J.F. Adamski, Brzozów 1990, s. 31–62. Jawor Grzegorz, Obraz rodziny chłopskiej w Polsce XVI wieku w świetle ksiąg oficjała lubelskiego, AUMCSSF 41/42, 1986/1987, s. 81–91. Jawor G., Opieka społeczna na wsi lubelskiej w XV–XVI wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 69–74. Jawor G., Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin 2004. Jawor G., Rozwój sieci osadniczej na obszarze gminy Uchanie od późnego średniowiecza do czasów współczesnych, w: Dzieje Uchań 1484–2009, red. K. Spaleniec, Uchanie–Lublin 2009, s. 41–52. Jawor G., Służba najemna w gospodarstwach chłopskich w Polsce w późnym średniowieczu (na przykładzie Ziemi Lubelskiej), AAPCSH, 2004, 3, s. 493–500. Jaworski Jerzy, Ludność [1918–1939], w: Dzieje Kazimierza Biskupiego, red. Z. Chodyła, Kazimierz Biskupi–Poznań 1993, s. 165–167. Jaworski Tomasz, Główne wyznaczniki rozwoju demograficznego pogranicza śląsko-łużyckiego w średniowieczu, w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 87–102. Jaworski T., Główne wyznaczniki ruchów ludnościowych na pograniczu polsko-niemieckim w XVII i na początku XVIII wieku, SZ 3, 1998, s. 55–63. Jaworski T., Ludność Starego Miasta Wschowy w świetle spisu z 1809 roku, RL 22, 1996, cz. 1, s. 63–69. Jaworski T., Ludzie, liczby i idee a rzeczywistość, czyli problem kapitału ludzkiego, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 27–42. Jaworski T., Mobilność społeczeństwa wielokulturowego na pograniczu śląsko-łużyckim od XVI do XVIII w., Zielona Góra 2007. Jaworski T., Przemiany ludnościowe na Ziemi Lubuskiej w XVII i XVIII wieku, RL 25, 1999, s. 167–175. Jaworski T., Specyfika przemieszczeń ludnościowych między Łabą a Odrą do XVIII wieku, w: Emigracja z Klępska i okolic do Australii w 1838 roku. Auswanderung aus Klemzig 228 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku und Umgebung nach Australien in 1838, red. A. Maksymowicz, tł. I. Pierzchlewska, Sulechów–Zielona Góra 2009, s. 9–32. Jaworski T., Stosunki ludnościowe w Środkowym Nadodrzu w XVIII wieku, RL 17, 1992, s. 69–92. Jaworski T., Straty gospodarcze i ludnościowe na pograniczu polsko-niemieckim a liczba mieszkańców Zielonej Góry w okresie wojny trzydziestoletniej, SZiel. 5, 1999, s. 23–45. Jaworski T., Tendencje rozwojowe pogranicza śląsko-łużyckiego Jaworski T., Tendencje rozwojowe pogranicza śląsko-łużyckiego, w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 11–26. Jaworski T., Tragiczny przebieg epidemii zarazy z lat 1701–1711 na polskim pograniczu zachodnim, ZW, 2002, 6, s. 94–104. Jaworski T., Wojna, pokój i religia a ruchy ludnościowe na polskim pograniczu zachodnim w XVII i na początku XVIII w., Zielona Góra 1998. Jaworski Wojciech, Ludność żydowska w Chorzowie w latach 1922–1939, ZCh. 1, 1996, s. 86–99. Jaworski W., Ludność żydowska w województwie śląskim w latach 1922–1939, Katowice 1997. Jaworski Wojciech, Stosunki demograficzne ludności żydowskiej w województwie śląskim w latach 1922–1939, SMDŚ 19, 1991, s. 217–244. Jaworski W., Struktura społeczno-zawodowa ludności żydowskiej w Katowicach w XX w., w: Katowice w 138. rocznicę uzyskania praw miejskich. Przemiany struktur społeczno-zawodowych ludności w dziejach Katowic, red. A. Barciak, Katowice 2004, s. 211–225. Jaworski W., Żydowskie gminy wyznaniowe w województwie śląskim (1822–1939), BŻIH, 1993, 165/166, s. 65–80. Jaworski W., Żydowskie gminy wyznaniowe w Zagłębiu Dąbrowskim, BŻIH, 1988, 145/146, s. 131–144. Jaworski W., Żydzi w Bielsku w latach 1918–1939, BBSM 1, 1993, s. 173–190. Jaworski W., Żydzi w Cieszynie w okresie międzywojennym, PC 6, 1993, s. 96–103. Jaworski W., Żydzi w województwie śląskim w okresie międzywojennym, Katowice 1991. Jaworski W., Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim do 1939 roku, ZZ, 1989, 2, s. 31–44. Jażdżewska Iwona, Przemiany miejskiej sieci osadniczej w Polsce w świetle metod matematycznych, Łódź 2008. Jedynak Zdzisław, Rozwój górnictwa węglowego w okolicach Katowic (do roku 1922) i jego wpływ na przemiany ludnościowe regionu, w: Katowice w 138. rocznicę uzyskania praw miejskich. Przemiany struktur społeczno-zawodowych ludności w dziejach Katowic, red. A. Barciak, Katowice 2004, s. 138–146. Jeleniewski Marek K., Miasto, dzielnica, rodzina. Zmiany narodowościowe w Bydgoszczy po roku 1920 na przykładzie jednej rodziny, KB 23, 2002, 313–328. Jelonek Adam, Ludność miast i osiedli typu miejskiego na ziemiach Polski od 1810 do 1960 r., Warszawa 1967. Jelonek A., Urbanization processes and changes in the demographic regionalization of Poland [XIX–XX w.], GPol. 37, 1977, s. 39–46. Jemielity Witold, „Czas udzielania chrztu, bierzmowanie, częstość spowiedzi w diecezji augustowskiej czyli sejneńskiej i łomżyńskiej”, PKan. 49, 2006, 1–2, s. 31–66. Jemielity W., Akta stanu cywilnego w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim, PKan. 38, 1995, 1/2, s. 163–188. Jemielity W., Ewakuacja urzędów i ludności guberni łomżyńskiej do Rosji (1914–1918), SPodl. 18, 2009/2010, s. 165–195. Jemielity W., Ewangelicy we wschodnim rejonie Królestwa Polskiego, PKan. 46, 2003, 3/4, s. 111–170. Wykaz opracowań229 Jemielity W., Kościół ewangelicko-augsburski w Łomżyńskiem 1795–1940, w: Na przełomie stuleci. Naród – Kościół – Państwo w XIX i XX wieku, red. M. Piotrowski, Lublin 1997, s. 415–427. Jemielity W., Mieszkańcy Łomży w pierwszej połowie XIX wieku, SŁ 20, 2009, s. 7–31. Jemielity W., Ośrodki religijne i ludność wyznania mojżeszowego we wschodnim rejonie Królestwa Polskiego, Łomża 2001. Jemielity W., Rozwój sieci parafialne j w Puszczy Kurpiowskiej, RH 23, 1975, 2, s. 151–185. Jerszyńska Blandyna, Procesy wzrastania i rozwoju oraz ich uwarunkowania w średniowiecznych populacjach ludzkich, Poznań 2004. Jeszke Jaromir, Lecznictwo ludowe w Wielkopolsce w XIX i XX wieku: czynniki i kierunki przemian, Wrocław 1996. Jeszke J., Szpital w świadomości ludowej XIX i XX wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 241–246. Jezierski Andrzej, Extensive Development of Towns in the Agricultural Regions of Poland (With Special Reference to the Bialystok Province), SHO 13, 1978, s. 139–152. Jezierski A., Próba analizy statystycznej rozwarstwienia wsi na ziemiach polskich na początku XX wieku, RDSG 20, 1958, s. 55–66. Jędruszczak Hanna, Problemy struktury społeczno-ekonomicznej ludności krajów Europy Środkowej i ZSRR w latach 1930–1960, SDZSRREŚ 3, 1967, s. 227–266. Jędrykowski Przemysław, Dzieje wspólnoty ewangelickiej w Grodkowie, w: Z dziejów Grodkowa i ziemi grodkowskiej. Praca zbiorowa, red. R. Kaczmarek, Grodków 2008, s. 73–87. Jędrzejczyk Dobiesław, Ludność wiejska województwa kieleckiego. Rozmieszczenie i tendencje przemian. (Studium geograficzno-historyczne) [1931–1970], PSIGUWGE, 1979, 4, s. 7–38. Jędrzejczyk D., Podstawy geografii ludności, Warszawa 2001. Jędrzejczyk D., Przemiany ludnościowe a rozwój gospodarczy południowo-wschodniej części woj. rzeszowskiego. (Studium geograficzno-historyczne) [1931–1970], PSIGUWGE, 1979, 4, s. 39–68. Jędrzejek Stanisław, Cholera w Zagłębiu. Humanitarna akcja zagłębiowskich lekarzy w czasie pierwszej wojny światowej, RS 1, 1992, s. 91–93. Jonca Karol, Emigracja z ziemi leśnickiej do USA w połowie XIX wieku, w: Osiem wieków ziemi leśnickiej, red. A. Lipnicki, Wrocław 2002, s. 227–250. Jonca K., Imigracja robotników polskich na Śląsk w końcu XIX i początkach XX wieku, SŚ 1, 1958, s. 139–158. Joniec Grzegorz, Społeczność żydowska Radzynia Podlaskiego w latach 1918–1939. Zarys problematyki badawczej, RRH 6, 2008, s. 140–165. Jop Stanisław, Ludność na terenie parafii Ostrów Lubelski w ostatniej ćwierci XVIII wieku, PDP 6, 1974, s. 53–83. Jop S., Przemiany demograficzne w Kocku od XV do XX wieku, w: Studia z dziejów Kocka, red. R. Szczygieł, Lublin 2003, s. 49–62. Jop S., Rozmiary jednostek administracji państwowej oraz gmin wyznaniowych (parafie rzymsko-katolickie i grecko-katolickie, kahały) na terenie woj. Lubelskiego w ostatniej ćwierci XVIII w., RLub. 16, 1973, s. 105–142. Jop S., Zasiedlenie Pojezierza w rejonie Ostrowa Lubelskiego (XIII–XVIII w.), Lublin 1998. Jostowa Wanda, Z dziejów osadnictwa na polskiej Orawie [XVII–XVIII w.], „Wierchy” 51, 1982, s. 200–214. Józefecki Jan, Dzieje Skierniewic 1359–1975, Warszawa 1988. Józefecki J., Zmiany ludnościowe w gminie Żychlin w latach 1912–1921, KZR 9, 2005, s. 447–454. 230 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Jóźwiak Wojciech, Migracje i zbiegostwo na pograniczu kujawsko-krzyżackim w pierwszej połowie XV wieku, RGrudz. 18, 2009, s. 55–68. Jujeczka Stanisław, Stosunki wyznaniowe w siedemnastowiecznym Głogowie w świetle luterańskich ksiąg ordynacji i katolickich ksiąg święceń, w: Glogovia Maior. Wielki Głogów między blaskiem dziejów i cieniem ruin, red. B. Czechowicz, M. Konopnicka, Głogów– Zielona Góra 2010, s. 303–314. Jurek Tomasz, Żydzi w późnośredniowiecznym Kaliszu, RK 24, 1992/93, s. 29–53. Jurkiewicz Tomasz, Społeczność żydowska Radzynia Podlaskiego w świetle aktów stanu cywilnego, RRH 4, 2006, s. 258–263. Kaczanowski Krzysztof, Szybowicz Barbara, Wiśniewska Elżbieta, Analiza antropologiczna i demograficzna przepalonych szczątków kostnych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Samborowicach, woj. Katowickie, ŚPP 1, 1989, s. 100–137. Kaczmarczyk Zdzisław, Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry [XII–XIX w.], Poznań 1945. Kaczmarczyk Z., Rozprzestrzenianie narodowości polskiej nad Odrą i Bałtykiem w późnym feudalizmie [XVI do poł XIX w.], PZ 9, 1953, 1/3, s. 9–30. Kaczmarek Elżbieta, O pożywieniu ludności wiejskiej na Warmii i Mazurach dawniej i dziś, RO 18, 2009, s. 369–381. Kaczmarek Jarmila, Między grodem a miastem: przemiany osadnicze na terenie aglomeracji poznańskiej w X–XIII wieku, PKHPTPN 62, 2005, s. 43–58. Kaczmarek Tomasz, Koralewski Tadeusz, Matykowski Roman, Ludność świata, Poznań 1998. Kaczmarek Urszula, Dzieje Polaków na ziemiach bułgarskich, Poznań 1993. Kaczmarek U., Na rumuńskiej Bukowinie, PP 19,1993, 3, s. 119–132. Kaczmarek U., rec.: S. Zahradnik, Struktura narodowościowa Zaolzia na podstawie spisów ludności 1880–1991, Trzyniec 1991 – PP 19, 1993, 4, s. 176–178. Kaczmarski Bogusław, Ocena spisów ludności na Śląsku z pierwszej połowy XIX w., PDP 1, 1967, s. 33–66. Kaczmarski B., Okręgi rzemieślnicze Śląska w końcu XVIII w., SŚ 34, 1978, s. 55–85. Kaczmarski B., Sudecki Okręg Przemysłowy pod koniec XVIII w., ŚKHS 30, 1975, 4, s. 475–486. Kaczmarski Bogusław, Kościk Janusz, Profesor Tadeusz Ładogórski (1905–1995), PDP 20, 1997, s. 9–15. Kaczorowski Michał, Perspektywy Wielkiej Warszawy, Warszawa 1960. Kaczorowski Włodzimierz, Cholera w Gorzowie Śląskim i w Kluczborku w 1852 r., ZNUOH, 1996, 33, s. 135–138. Kaczorowski W., Choroba i prawdopodobna przyczyna zgonu Zygmunta III Wazy, AHM 45, 1982, 1/4, s. 45–54. Kaczorowski W., Ofiary epidemii cholery w Bytomiu i Raciborzu w latach 1931–1832, ZNUOH, 1996, 33, s. 127–133. Kaczorowski W., Zapobieganie epidemii cholery w rejencji opolskiej w latach 1836–1837 w świetle przepisów sanitarno-medycznych, KO 41, 1995, 1, s. 120–125. Kaczorowski W., Zapobieganie epidemii szkarlatyny na Górnym Śląsku w XIX wieku w świetle instrukcji sanitarno-medycznej, KO 41, 1995, 2, s. 101–106. Kaczorowski W., rec.: E. Mendel, Polacy w Opolu 1933–1939, Wrocław 1980 – WDJ 14, 1980, 4, s. 82–84. Kaczorowski W., rec.: Opole. Monografia miasta, red. W. Dziewulski, F. Hawronek, Opole 1975 – WDJ 10, 1976, 1, s. 68–71. Kaczyńska Elżbieta, O drobnomieszczaństwie ziem polskich w XIX i na początku XX w., DN 8, 1976, 1, s. 91–116. Wykaz opracowań231 Kaczyńska E., Położenie robotników przemysłu ciężkiego w Królestwie Polskim w latach 1864–1905, PKR 3, 1972, s. 49–116. Kaczyńska E., Powiat szczuczyński (1866–1914). Życie gospodarcze i społeczne, w: Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, red. M. Gnatowski, H. Majecki, t. 1, Warszawa 1975, s. 429–475. Kaczyńska E., Społeczeństwo i gospodarka północno-wschodnich ziem Królestwa Polskiego w okresie rozkwitu kapitalizmu, Warszawa 1974. Kaczyńska E., Syberia: największe więzienie świata, Warszawa 1991. Kaczyńska E., rec.: A. Burzyński, Robotnicy w przemyśle ciężkim Galicji w dobie autonomicznej. Struktura zatrudnienia, Wrocław 1985 – RDSG 48, 1987, s. 282–284. Kaczyńska E., rec.: A. Żarnowska, Klasa robotnicza Królestwa Polskiego 1870–1914, Warszawa 1974 – KH 82, 1975, 3, s. 610–614. Kaczyńska E., rec.: K. Groniowski, Polska emigracja zarobkowa w Brazylii 187101914, Wrocław 1972 – RDSG 35, 1974, s. 268–272. Kaczyńska E., rec.: W. Szulc, Położenie klasy robotniczej w Wielkopolsce w latach 1871–1914, Poznań 1970 – DN 3, 1971, 4, s. 123–127. Kaczyńska Elżbieta, Kowalska Stefania, Struktura społeczna robotników Zachodniego Okręgu Górniczego w latach 1840–1870, ZŚ 27, 1964, 2, s. 180–205. Kaja Józef, Klasa robotnicza Białostocczyzny 1929–1939. Struktura i warunki bytu, Warszawa 1974. Kaja J., Liczebność, skład i struktura klasy robotniczej województwa białostockiego w latach 1929–1939, PKR 1, 1970, s. 355–391. Kaja J., Z badań nad bezrobociem i emigracją w województwie białostockim w latach 1929– 1939, RBS 9, 1968–1969, s. 9–33. Kakareko Andrzej, Działalność synodalna biskupów wileńskich po Soborze Trydenckim, w: „W tym, który umacnia”. Księga Pamiątkowa ku czci J.E. Ks. Bp. Prof. zw. Edwarda Ozorowskiego z okazji 25-lecia sakry biskupiej, 40-lecia kapłaństwa i 30-lecia pracy w AWSD w Białymstoku, red. J. Zabielski, Białystok 2004, s. 313–323. Kakareko A., Model kapłana-duszpasterza w świetle potrydenckiego ustawodawstwa synodalnego diecezji wileńskiej (XVI–XVIII wiek), w: „Mój Kościół w historię wpisany”. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Tadeuszowi Krahelowi, red. T. Kasabuła, A. Szot, Białystok 2007, s. 156–171. Kalabiński Stanisław, Stan zatrudnienia w przemyśle Białostocczyzny w latach 1870–1914, PKR 2, 1971, s. 79–154. Kalembka Sławomir, Polskie wychodźstwa popowstaniowe i inne emigracje polityczne w Europie w XIX w., w: Polska XIX wieku, państwo, społeczeństwo, kultura, Warszawa 1977, s. 194–252. Kalembka S., rec.: A. Eisenbach, Wielka emigracja wobec kwestii żydowskiej 1832–1849, Warszawa 1976 – KH 85, 1978, 2, s. 467–470. Kaliński Janusz, Landau Zbigniew, Wrzosek Stefan, Struktura społeczeństwa polskiego w okresie międzywojennym, w: Materiały do seminariów z najnowszej historii gospodarczej Polski, cz. 3, red. J. Kaliński, Z. Landau, Warszawa 1976, s. 5–25. Kallas Marian, Opis Radziejowa Kujawskiego z 1820 r., ZKDC, 1980, s. 301–310. Kallas M., Raport statystyczny o stanie departamentu warszawskiego z roku 1811, TA 20, 1987, s. 49–66. Kallaur Kazimierz, Struktura społeczno-gospodarcza wsi szlacheckich powiatu słupskiego w końcu XVIII w. (w świetle opisu Pomorza Ludwika Wilhelma Brüggemana), RSł. 5, 1984, s. 39–53. 232 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kallaur K., Struktura społeczno-gospodarcza i demograficzna wsi domenialnych i miejskich w powiecie słupskim w drugiej połowie XVIII w., RKosz., 1984/1985, 20, s. 73–100. Kałuski Marian, Polacy w Chinach, Warszawa 2001. Kamieniecka Agnieszka, Rodzina w parafii katolickiej w Bielawie w latach 1846–1894, PDP 23, 2002, s. 77–120. Kamiński Aleksander., Położenie ludności Sokola i Horodka z Przysłupiem w XVIII wieku, ZNWSPRH 9, 2001, s. 96–107. Kamiński Konstanty, Polacy w Belgii od schyłku XIX do pierwszej wojny światowej, PHum. 31, 1987, 9, s. 129–146. Kamler Anna, The Peasant’s Family of Małopolska in the 15th and 16th Century, PPR, 1997, 10, s. 13–27. Kamler Marcin, Dzieciobójstwo w miastach Korony w 2 połowie XVI – 1 połowie XVII w., PDP 17, 1987, s. 237–239. Kamler M., Dzieciobójstwo w miastach Korony w drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII w., CPH 38, 1986, 1, s. 171–184. Kamler M., Infanticide in the towns of the Kingdom of Poland in the second half of the 16th and the first half of the 17th century, APH 58, 1998, s. 33–49. Kamler M., Migracje ludności do dużych miast w Koronie w XVI–XVII wieku w świetle materiałów sądów kryminalnych, w: Miasto – Region – Społeczeństwo. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok 1992, s. 69–77. Kamler M., Przemoc między szlachtą sieradzką w XVII wieku: opis zjawiska, Warszawa 2011. Kamler M., Struktura i liczebność środowisk przestępczych Poznania i Krakowa w drugiej połowie XVI w., PDP 15, 1984, s. 71–93. Kamler M., Świat przestępczy i jego działania w Poznaniu drugiej połowy XVI i pierwszej połowy XVII wieku, KMP 61, 1993, 1/2, s. 65–93. Kamler M., Świat przestępczy w Polsce XVI i XVII stulecia, Warszawa 1991. Kamler M., Złoczyńcy: przestępczość w Koronie w drugiej połowie XVI i w pierwszej połowie XVII wieku (w świetle ksiąg sądowych miejskich), Warszawa 2010. Kamler M., rec.: A. Nowak, Początki kryzysu sił wytwórczych na wsi wielkopolskiej w końcu XVI i pierwszej połowie XVII wieku (na przykładzie województwa kaliskiego), Warszawa 1975 – KH 83, 1976, 3, s. 631–635. Kamocki Janusz, Przesuwanie się granicy narodowościowej polskiej i słowackiej, PPień. 19, 2009, s. 85–92. Kamusella Tomasz, Wyłanianie się grup narodowych i etnicznych na Śląsku w okresie 1848– 1918, sN, 1998, 12/13, s. 35–72. Kanafocka Patrycja, rec.: A. Skupień, Ludność żydowska w województwie poznańskim w latach 1919–1938, Poznań 2007 – KW, 2008, 1, s. 132–135. Kancewicz Jan, rec.: L. Landau, Wychodźstwo sezonowe na Łotwę i do Niemiec w 1937 r., Warszawa 1966 – NK, 1966, 17, s. 1061–1063. Känel Alfred, Struktura gospodarcza i demograficzna powiatu rugijskiego, PZp., 1969, 3, s. 67–89. Kaniewski Piotr, rec.: A. Lisak, Miłość, kobieta i małżeństwo w XIX wieku, Warszawa 2009 – RŁ 57, 2010, s. 259–261. Kanior Marian, rec.: I. Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976 – RHE 73, 1978, 1, s. 426–428. Kanoza Marian, Zaworska Danuta, Aktualne problemy intensywnego rozwoju Suwałk, „Miasto” 31, 1981, 4, s. 14–19. Wykaz opracowań233 Kantor Ryszard, Sympozjum „Polacy na Łotwie”, Lublin, 18–20 maja 1992 r., PP 19, 1993, 1, s. 141–147. Kantor R., rec.: A. Walaszek, Reemigracja ze Stanów Zjednoczonych do Polski po I wojnie światowej (1919–1924), Warszawa 1983 – „Lud” 69, 1985, s. 314–315. Kantor-Pietraga Iwona, Szajnowska-Wysocka Alicja, Potencjał ludnościowy Sosnowca w XX wieku, RS 15, 2006, s. 43–82. Kantor-Pietrąga Iwona, Krzysztofik Robert, Rozwój demograficzny miast na obszarze województwa śląskiego od XIII do XXI wieku, Sosnowiec 2009. Kaproń Andrzej, Francuzi w dziewiętnastowiecznym Lublinie, Lublin 2003. Kapuścińska Nina, rec.: A. Bołdyrew, Matka i dziecko w rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego latach 1795–1918, Warszawa 2008 – RŁ 57, 2010, s. 241–244. Kara Michał, Osadnictwo ludności pomorskiej i wieleckiej w państwie pierwszych Piastów w świetle znalezisk nekropolicznych z terenu Wielkopolski, SA 43, 2002, s. 45–96. Karabowicz Anna, Świecka forma małżeństwa na ziemiach polskich pod zaborami, ZNUJZP, 2005, 13, s. 33–55. Karbownik Henryk, Ofiary iura stolae na ziemiach polskich w latach 1285–1918. Studium historyczno-prawne, Lublin 1995. Karbownik H., Sprawa pobierania ofiar za posługi religijne przez duchownych w diecezji płockiej w czasach przedrozbiorowych, SPł. 15, 1990, s. 247–258. Karbowska Jolanta, Ludność Lubawki w latach 1801–1850, PDP 24, 2003, s. 103–154. Kardas Alina, Eskenowie w XV–XVIII wieku. Genealogia patrycjuszowskiej rodziny z Torunia, RT 24, 1997, s. 171–200. Karlikowski Andrzej, Początki osadnictwa na terenie gminy Jakubów, RKał. 3, 2003, s. 126–131. Karolczak Kazimierz, Właściciele domów w Krakowie na przełomie XIX i XX wieku. Z badań nad dziejami Krakowa, Kraków 1987. Karpińska Małgorzata, rec.: J. Miliszkiewicz, Polskie gniazda rodzinne, Warszawa 2003 – NK, 2003, 11, s. 58–59. Karpiński Andrzej, Biedota miejska wobec zaraz i innych klęsk żywiołowych w Warszawie w latach 1526–1655, RW 16, 1981, s. 81–121. Karpiński A., Epidemie w Rzeczypospolitej od XVI do XVIII wieku (zarys problematyki), w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 15–26. Karpiński A., Kobieta w mieście polskim w drugiej połowie XVI i XVII wieku, Warszawa 1995. Karpiński A., Pauperes: o mieszkańcach Warszawy XVI i XVII w., Warszawa 1983. Karpiński A., Prostytutki, złodzieje, czarownice. Z badań nad kobiecą przestępczością w Poznaniu w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, KMP 61, 1993, 1/2, s. 110–132. Karpiński A., Przemiany społeczeństwa Warszawy w 2. poł XVII i początkach XVIII w., KWa., 1999, 1/2, s. 71–88. Karpiński A., W walce z niewidzialnym wrogiem: epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000. Karpiński A., Warunki życia pensjonariuszy szpitali warszawskich w XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, KHKM 25, 1977, 1, s. 43–62. Karpiński A., Żeńska służba domowa w miastach polskich w drugiej połowie XVI i w XVII w., w: Nędza i dostatek na ziemiach polskich od średniowiecza po wiek XX, red. J. Sztetyłło, Warszawa 1992, s. 41–61. 234 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Karpiński A., rec.: A. Głowacka-Penczyńska, Kobieta w małych miastach Wielkopolski w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 2010 – KHKM 60, 2012, 2, s. 366–370. Karpiński A., rec.: C. Kuklo, Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Studium demograficzno-społeczne, Białystok 1998 – KH 107, 2000, 1, s. 108–112. Karpiński A., rec.: Kracik J., Pokonać czarną śmierć: staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków 1991 – KHKM 42, 1994, 1, s. 103–108. Karpiński A., rec.: Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, red. A. Wyczański, t. 2, Warszawa 1979 – PH 71, 1980, 3, s. 589–394. Karpiński A., rec.: Z. Podgórska-Klawe, Szpitale warszawskie 1388–1945, Warszawa 1975 – KHKM 25, 1977, 2, s. 288–290. Karpus Zbigniew, Emigracja rosyjska i ukraińska w Toruniu w okresie międzywojennym, RT 16, 1983, s. 93–112. Karpus Z., Ruchy migracyjne przez terytorium odradzającego się państwa polskiego w latach 1918–1924, PW 8, 2003, 3, s. 721–728. Karwacka Irena, Pionierska inicjatywa Adama Danielewicza [1846–1935] w polskiej demografii, WS 12, 1967, 6, s. 22–25. Kasabuła Tadeusz, Blaski i cienie rodziny polskiej w XVIII wieku, w: Rodzina, Etyka, Ekonomia, red. R. Horodeński, E. Ozorowski, Białystok 2005, s. 57–68. Kasabuła T., Cech ubogich czyli Bractwo Miłosierdzia w Wilnie, STBDM 20, 2002, s. 363–375. Kasabuła T., Chrzest Żydów w diecezji wileńskiej w drugiej połowie XVIII wieku, ST 19, 2001, s. 327–341. Kasabuła T., Duchowni rzymskokatoliccy dekanatu Kupiszki według ankiety z 1775 roku, w: Mój Kościół w historię wpisany, red. T. Kasabuła, A. Szot, Białystok 2007, s. 466–488. Kasabuła T., Model małżeństwa na ziemiach polskich w XIX wieku, w: Małżeństwo – Etyka – Ekonomia, red. E. Ozorowski, R. Horodeński, Białystok 2007, s. 81–95. Kasabuła T., Pozycja społeczna kobiety na ziemiach polskich w XIX wieku, w: Kobieta – etyka – ekonomia, red. E. Ozorowski, R. Horodeński, Białystok 2009, s. 83–93. Kasabuła T., Pozycja społeczna mężczyzny na ziemiach polskich w XIX wieku, w: Mężczyzna – etyka – ekonomia, red. E. Ozorowski, R. Horodeński, Białystok 2010, s. 81–88. Kasabuła T., Społeczno‑ekonomiczny aspekt kaznodziejstwa polskiego doby reform (1773– 1793), w: Człowiek – etyka – ekonomia, red. R. Horodeński, E. Ozorowski, Białystok 2001, s. 151–161. Kasiński Tadeusz, Struktura społeczno-zawodowa mieszkańców Lipska w XIX wieku, w: Ziemia Lipska, t. 3: Wybrane zagadnienia z dziejów, red. C. Barański, Sandomierz 2009, s. 75–89. Kasprzycki Jerzy, Żydzi Warszawy, Warszawa 1983. Kawski Tomasz, Dzieje osadnictwa żydowskiego na Kujawach. Zarys problematyki, w: Sześć narodów, pięć kultur, jedno miasto, wspólne losy… Materiały pokonferencyjne, red. A. Cieśla, Aleksandrów Kujawski 2008, s. 27–76. Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918– 1942, Toruń 2007. Kawski T., Ludność żydowska na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej w okresie międzywojennym (1918–1939), ZKD 13, 1999, s. 127–197. Kawski T., Ludność żydowska w Przedczu w okresie międzywojennym (1918–1939), ZNWSPBSH, 2000, 6, s. 35–51. Kawski T., Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Radziejowie i okolicach, w: Radziejów poprzez stulecia, red. D. Karczewski, Włocławek–Radziejów 2002, s. 253–271. Wykaz opracowań235 Kawski Tomasz, Opioła Monika, Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza, Małopolski i Śląska w latach 1918–1942, Toruń 2008. Kazanowski Mariusz, Księga ochrzczonych unickiej parafii w Uhercach z drugiej połowy XVIII w. w zbiorach Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, MMBLS 36, 2004, s. 221–249. Kazanowski M., Parafie unickie dekanatu krośnieńskiego w świetle akt wizytacyjnych z 1742 r., PHA 7, 1999, s. 31–54. Kazimierski Józef, Miasta i miasteczka na Podlasiu (1808–1914): zabudowa, ludność, gospodarka, Warszawa 1994. Kazimierski J., Społeczność w ośrodkach miejskich na Podlasiu Nadbużańskim w XIX w., RM 11, 1999, s. 115–121. Kaźmierczyk Adam, Converted Jews in Kraków, 1650–1763, „Gal-Ed” 21, 2007, s. 17–52. Kądziela Łukasz, rec.: J. Staszewski, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie, Wrocław 1987 – KH 97, 1990, 1/2, s. 200–203. Kądziela Paweł, Tematyka emigracyjna w „Więzi” 1958–1993. Bibliografia, „Więź” 37, 1994, 9, s. 1–16. Kąkol Barbara, Liczba i rozmieszczenie ludności niemieckiej w powiecie kartuskim w okresie międzywojennym oraz działania mniejszości niemieckiej w obronie swej pozycji, NPom., 2004, 5, s. 127–153. Kelman Jerzy, Ludność Markowej w epoce nowożytnej. Dynamika i specyfika rozwoju społeczności lokalnej do 1914 r., w: Markowa – sześć wieków tradycji. Z dziejów społeczeństwa i kultury, red. W. Blajer, J. Tejchma, Markowa 2005, s. 217–236. Kemlein Sophia, Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815–1848. Przeobrażenia w łonie żydostwa polskiego pod panowaniem pruskim, Poznań 2001. Kempa Andrzej, Niemcy w Łodzi, Łódź 1992. Kersten Krystyna, Międzypaństwowe przesiedlenia ludności w XX wieku, KH 73, 1966, 1, s. 3–32. Kersten K., Procesy demograficzne XIX w. jako funkcja kształtowania się świata współczesnego, DN 22, 1990, 3, s. 51–58. Kersten K., Szacunek strat osobowych w Polsce Wschodniej, DN 26, 1994, 2, s. 41–50. Kędelski Mieczysław, Chrześcijanie i Żydzi w Poznaniu w XVIII w. Struktura wyznaniowa i imigracja ludności chrześcijańskiej w latach 1700–1792, PDP 19, 1994, s. 5–26. Kędelski M., Dynamika i struktura ludności chrześcijańskiej miasta Poznania w XVIII wieku w świetle rejestracji podatkowej, RDSG 51/52, 1990/91, s. 57–90. Kędelski M., Ewolucja średniego trwania życia w m.st. Warszawie w latach 1931–1980, WS 28, 1983, 3, s. 193–214. Kędelski M., Ewolucja umieralności i trwania życia ludności miasta Poznania w wiekach XIX i XX, SD, 1986, 85, s. 3–26. Kędelski M., Fluctuations of deaths and its causes in Wielkopolska in the years 1816–1871, PPR, 1995, 6, s. 121–135. Kędelski M., Liczebność i struktura społeczno-gospodarcza ludności żydowskiej w Poznaniu w drugiej połowie XVIII wieku, PDP 20, 1997, s. 17–33. Kędelski M., Ludność Łazarza i Górczyna w XIX i na początku XX wieku, KMP 66, 1998, 3, s. 9–27. Kędelski M., Ludność Pomorza Nadwiślańskiego w 1774 roku na podstawie tabel historycznych, PDP 21, 2000, s. 7–33. Kędelski M., Ludność powiatu konińskiego na przełomie XVIII i XIX wieku, RKon. 11, 1997, s. 25–53. 236 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kędelski M., Ludność północno-zachodniej Wielkopolski w XVIII wieku, SMDWP 18, 1991, 2, s. 27–56. Kędelski M., Ludność ziemi wschowskiej w drugiej połowie XVIII wieku, RLesz. 8, 1987, s. 57–76. Kędelski M., Piramida wieku i tablice trwania życia ludności Śląska w 1864 roku, PDP 20, 1997, s. 49–71. Kędelski M., Próba rekonstrukcji porządku wymierania w Wielkopolsce w okresie rewolucji demograficznej, PDP 12, 1980, s. 47–64. Kędelski M., Przekrojowe tablice trwania życia ludności Wielkopolski w 1864 r., w: Prace z zakresu statystki i demografii, red. J. Paradysz, Poznań 1997, s. 95–108. Kędelski M., Rozwój demograficzny Poznania w XVIII i na początku XIX wieku, Poznań 1992. Kędelski M., Ruch naturalny i dynamika ludności miasta Poznania w XVIII wieku w świetle rejestracji metrykalnej, SMDWP 17, 1990, 2, s. 5–29. Kędelski M., Ruch naturalny ludności, w: Dzieje Poznania, t. 1, red. J. Topolski, Warszawa– Poznań 1988, s. 833–838. Kędelski M., Stan i struktura wyznaniowa ludności powiatu kościańskiego w drugiej połowie XVIII w., RLesz. 9, 1989, s. 43–61. Kędelski M., Stosunki ludnościowe 1815–1918, w: Dzieje Poznania, t. 2, red. J. Topolski i L. Trzeciakowski, Warszawa 1994, s. 221–270. Kędelski M., Struktura i dynamika ludności Poznania w latach 1793–1816, SMDWP 18, 1990, 1, s. 31–54. Kędelski M., Struktura ludności chrześcijańskiej miasta Poznania w latach 1777–1800 w świetle spisów, RDSG 53/54, 1992/95, s. 15–36. Kędelski M., Territorial diversification of the population dynamics and of the structure of households in the country of Wielkopolska in the light of so called historical tables of 1795 and 1800, PPR, 1997, 11, s. 213–227. Kędelski M., Umieralność i trwanie życia ludności Wielkopolski w XIX wieku, Poznań 1996. Kędelski M., Umieralność i trwanie życia w Wielkopolsce w latach 1816–1875, PDP 16, 1985, s. 109–138. Kędelski M., Zaludnienie prawobrzeżnej Ukrainy w drugiej połowie XVIII w., PDP 18, 1991, s. 53–91. Kędelski M., rec.: A. Maksimowicz-Ajchel, Uwarunkowania zmian umieralności w trakcie przejścia demograficznego, Warszawa 1994 – SD, 1996, 3, s. 87–89. Kędelski Mieczysław, Paradysz Jan, Demografia, Poznań 2006. Kępski Czesław, Rodziny zastępcze w województwie lubelskim w latach 1918–1939 na tle rozwoju tej formy opieki w Polsce, LRP 11, 1983, s. 175–182. Kęsik Jan, Struktura narodowościowa województwa wołyńskiego w latach 1931–1939, w: Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931–1948, red. S. Ciesielski, Toruń 2004, s. 53–92. Kęsik J., Województwo wołyńskie 1921–1939 w świetle liczb i faktów, PW 4, 1997, 1, s. 99–137. Kiec Olgierd, rec.: E. Alabrudzińska, Mniejszości wyznaniowe w Bydgoszczy w latach 1920– 1939, Toruń 1995 – KH 103, 1996, 3, s. 146–149. Kiec O., rec.: G. Jasiński, Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817–1914), Olsztyn 2003 – RH 70, 2004, s. 267–271. Kiełbicka Aniela, Zbiegostwo chłopów w województwie krakowskim na przełomie XVI i XVII wieku, Wrocław 1989. Kiełbik Jerzy, Mieszkańcy Lidzbarka Warmińskiego w XVI–XVIII wieku, w: Dziedzictwo Warmii, t. 4: Lidzbark Warmiński 1308–2008, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008, s. 33–44. Wykaz opracowań237 Kiełbik J., Z zagrożenia epidemiami w miastach warmińskich w epoce nowożytnej, w: Kondycja zdrowotna i demograficzna społeczeństwa polskiego na przestrzeni wieków, red. K. Mikulski, A. Zielińska, K. Pękacka-Falkowska, Toruń 2011, s. 122–136. Kiełczewska-Zaleska Maria, Rozwój badań geograficznych osadnictwa wiejskiego w Polsce [20-lecie międzywojenne], CG 35, 1964, 3/4, s. 337–353. Kieniewicz Stefan, Próba oszacowania strat ludzkich w powstaniu styczniowym, PDP 19, 1994, s. 117–119. Kieniewicz S., Rozwój polskiej świadomości narodowej w XIX wieku, KS 14, 1970, 1, s. 51–58. Kieniewicz S., Społeczeństwo Warszawy w okresie rozbiorów, w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 49–76. Kieniewicz S., Warszawa w latach 1795–1914, Warszawa 1976. Kieniewicz S., rec.: A. Eisenbach, Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim, Warszawa 1972 – PH 64, 1973, 1, s. 192–197. Kieniewicz S., rec.: A. Eisenbach, Wielka emigracja wobec kwestii żydowskiej 1832–1849, Warszawa 1976 – APH 37, 1978, s. 243–247. Kieniewicz S., rec.: W. Molik, Kształtowanie się inteligencji polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim (1841–1870), Warszawa 1979 – PH 70, 1979, 4, s. 758–762. Kiernikowski Paweł, Mieszkańcy Chełma w latach 1914–1939 (struktura demograficzna i etniczna), RCh. 6, 2000, s. 71–88. Kiersnowska Teresa, Chrzty, śluby i pogrzeby poza kościołem i cmentarzem parafialnym (kilka przykładów), PDP 12, 1980, s. 175–176. Kijas Artur, O Polakach w Kazachstanie, PP 19, 1993, 3, s. 113–117. Kijas A., Polacy w Kazachstanie, Poznań 1993. Kijas A., Polacy w Kazachstanie. Przeszłość i teraźniejszość. Próba podsumowania, PW 2, 1992/93, 1, s. 33–47. Kijas A., Rosjanie w Kaliszu i guberni kaliskiej na przełomie XIX/XX wieku (do 1914 roku), w: Kalisz – miasto otwarte. Mniejszości narodowe i religijne w dziejach Kalisza i ziemi kaliskiej, red. K. Walczak, E. Andrysiak, Kalisz 2006, s. 70–79. Kirmiel Andrzej, Żydzi w Brójcach, w: Ziemia Międzyrzecka w przeszłości, t. 7, red. B. Mykietów, M. Tureczek, Międzyrzecz 2009, s. 97–102. Kirmiel A., Żydzi w Pszczewie, w: Ziemia Międzyrzecka w przeszłości, t. 8, red. B. Mykietów, M. Tureczek, Międzyrzecz 2010, s. 61–66. Kirmiel A., Żydzi w Trzcielu, w: Trzciel – studia z dziejów miasta, red. M. Tureczek, Trzciel– Zielona Góra 2008, s. 141–151. Kiryk Feliks, Obszar, zabudowa i zaludnienie miasta Mielca w pierwszych dziesięcioleciach rządów austriackich, w: Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, t. 3, Rzeszów 1994, s. 62–81. Kiryk F., Rozwój urbanizacji Małopolski XIII–XVI w., Województwo Krakowskie (powiaty południowe), Kraków 1985. Kiryk F., Terytorium, zabudowa i zaludnienie, w: Dzieje Sandomierza, t. 2: XVI–XVIII, cz. 1: W okresie świetności, red. F. Kiryk, Warszawa–Toruń 1993–1994, s. 17–40. Kiryk F., Terytorium, zabudowa i mieszkańcy, w: Dzieje Przemyśla, t. 2: (1340–1772), cz. 1: U schyłku średniowiecza, red. F. Kiryk, Przemyśl 2003, s. 73–98. Kiryk F., Zabudowa i ludność [1918–1939], w: Rymanów. Dzieje miasta i Zdroju, red. F. Kiryk, Rymanów 1985, s. 163–166. Kiryk F., Zabudowa i ludność [XV–XVIII w.], w: Rymanów. Dzieje miasta i Zdroju, red. F. Kiryk, Rymanów 1985, s. 25–30. 238 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kiryk F., Zabudowa i zaludnienie. Struktura społeczna i etniczna [XVIII–XIX w.], w: Rymanów. Dzieje miasta i Zdroju, red. F. Kiryk, Rymanów 1985, s. 95–104. Kiryk F., Zabudowa, ludność, samorząd miejski, w: Historia Starego Sącza od czasów najdawniejszych do 1939 roku, red. H. Barycz, Kraków 1979, s. 69–83. Kiryk F., rec.: S. Gierszewski, Obywatele miast Polski przedrozbiorowej, Warszawa 1973 – ZH 41, 1976, 2, s. 115–118. Kisiel Dariusz, Recepcja reformy trydenckiej w diecezji płockiej, Pułtusk 2004. Kisiel Helena, Stosunki demograficzne [XIX–XX w.], w: Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., red. S. Witkowski, Warszawa 1985, s. 112–118. Kisiel H., Stosunki demograficzne [XVIII–XIX w.], w: Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., red. S. Witkowski, Warszawa 1985, s. 33–38. Kisiel H., Struktura zawodowa ludności Radomia w XIX w., RMR 4, 1979, s. 133–151. Kizik Edmund, Gdańsk i Elbląg w czasach zarazy 1709–1710 roku, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 99–111. Kizik E., Gdańsk na początku XVIII wieku. Próba syntezy, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 27–40. Kizik E., Gdańskie ordynacje o weselach, chrzcinach i pogrzebach w XVI–XVIII wieku, „Barok” 7, 2000, 1, s. 187–205. Kizik E., Kary za bezżeństwo w Gdańsku nowożytnym (w drugiej połowie XVII i na początku XVIII wieku), w: Miłość w czasach dawnych, red. B. Możejko, A. Paner, Gdańsk 2009, s. 147–155. Kizik E., Kasy zapomogowe dla wdów po duchownych luterańskich w Gdańsku i na terytorium wiejskim miasta w XVII i XVIII wieku, GRE 4, 2010, s. 53–68. Kizik E., Kindelbier. Chrzciny w miastach Prus Królewskich w XVI–XVIII wieku, w: Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1. Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa 2002, s. 29–54. Kizik E., Menonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Gdańsk 1994. Kizik E., Sprawy o łamanie ordynacji weselnych, chrzestnych i pogrzebowych przed gdańskim sądem wetowym w XVII–XVIII wieku, w: Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, red. H. Suchojad, Warszawa 2001, s. 43–64. Kizik E., Śmierć w mieście hanzeatyckim w XVI–XVIII wieku. Studium z nowożytnej kultury funeralnej, Gdańsk 1998. Kizik E., Tolerowani, nielubiani. Mennonici i Żydzi w Gdańsku w XVI–XVIII w., w: Tożsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, red. M. Dymnicka, Z. Opacki, Warszawa 2003, s. 65–85. Kizik E., Wesele, kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku, Gdańsk 2001. Kizik E., Zakazy grzebania zmarłych w gdańskich kościołach i na cmentarzach przykościelnych w 1816 r. Początki zmian w kulturze funeralnej XIX wieku, w: Nekropolie Pomorza, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2011, s. 245–263. Wykaz opracowań239 Kizik E., Zarazy w Gdańsku od XIV do połowy XVIII wieku. Epidemie oraz liczba ofiar w świetle przekazów nowożytnych oraz badaczy współczesnych, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 62–75. Kizwalter Tomasz, Jedlicki Jerzy, rec.: R. Wapiński, Polska na styku narodów i kultur: w kręgu przeobrażeń narodowościowych i cywilizacyjnych w XIX i XX wieku, Gdańsk 2002 – PPolit., 2003, 60, s. 7–79. Klarner Izabela, Emigracja z Królestwa Polskiego do Brazylii 1890–1914, Warszawa 1975. Klemp Aleksander, Protestanci w dobrach prywatnych w Prusach Królewskich od drugiej połowy XVII do drugiej Połowy XVIII w., Gdańsk 1994. Klemp A., rec.: K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie województwa pomorskiego od poł. XVI do końca XVII wieku, Toruń 1994 – ZH 62, 1997, 1, s. 141–144. Klimaszewska-Budzynowska Olga, Modele rozkładu gęstości zaludnienia Warszawskiego Zespołu Miejskiego w latach 1879–1970, PGe. 49, 1977, 3, s. 481–506. Klimaszewska-Budzynowska O., Rozmieszczenie ludności na obszarze Warszawskiego Zespołu Miejskiego w latach 1897–1970, KWa., 1978, 3, s. 59–69. Klimaszewski Zbigniew T., Emigracja polska w Niemczech, Białystok 2007. Klimecka Grażyna, Średniowieczny traktat o zapobieganiu chorobom, KHKM 53, 2005, 2, s. 197–204. Klimkiewicz Daniela, Z polskiej propagandy spisowej na Śląsku Cieszyńskim (1880–1919), PC 18, 2003, s. 45–51. Kliś Andrzej, Obraz rodziny w galicyjskim nauczaniu elementarnym po 1867 roku, RKNP 52, 1999, s. 27–35. Klonder Andrzej, Stół codzienny i odświętny w szpitalach Prus Królewskich w XVI–XVIII wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 203–2010. Klonder A., rec.: A. Karpiński, Pauperes: o mieszkańcach Warszawy XVI i XVII w., Warszawa 1983 – KHKM 32, 1984, 3, s. 411–419. Klonder A., rec.: A. Karpiński, W walce z niewidzialnym wrogiem: epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000 – KH 109, 2002, 1, s. 144–149. Klonowicz Stefan, Poronienia sztuczne a rozrodczość w Czechosłowacji, PR, 1976, 6, 1–21. Klonowicz S., Szkice demograficzne 60-lecia. Między dwoma spisami, SZdr., 1978, 24, s. 6. Klonowicz S., Szkice demograficzne 60-lecia. W przededniu, SZdr., 1978, 22, s. 6. Kloskowski Jerzy, Polacy w okresie międzywojennym na Ziemi Złotowskiej, RN 23, 1992, s. 23–30. Klotzke Zbigniew, Ludność obwodu Urzędu Stanu Cywilnego Luzino w latach 1874–1918, PDP 12, 1980, s. 71–104. Klugier Ewa, Drozd-Lipinska Alicja, Socio-economic differences in mortality of the female and male (age 15–49, 9) in central Poland in the end of the 19th century, PSC 1, 2013, s. 359–364. Kluska Paweł, Struktura społeczna ludności i gospodarka wsi starostw nowotarskiego i czorsztyńskiego w XVIII wieku, AN 4, 1999, s. 76–94. Kłaczkow Jarosław, Polska emigracja protestancka w krajach anglosaskich w XIX i XX w., DN 39, 2007, 4, s. 149–163. Kłodawski Krzysztof, Ewangelicy płoccy w latach 1793–1918, w: Dzieje Płocka. Praca zbiorowa, t. 2: Dzieje miasta w latach 1793–1945, red. M. Krajewski, Płock 2006, s. 365–424. 240 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kłodawski K., Struktura wyznaniowa mieszkańców Płocka w XIX i początkach XX wieku (w świetle rejestracji urzędowej), NPł., 2003, 4, s. 17–21. Kmiotek Jan, Kmiotek Dariusz, Strzemieszyccy Żydzi, w: Echo dawnych Strzemieszyc, cz. 6, red. J. Kmiotek, D. Kmiotek, A. Rybak, Dąbrowa Górnicza 2003, s. 57–67. Knopek Jacek., Migracje Polaków do Afryki Północnej w XX wieku, Bydgoszcz 2001. Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX w XX w., red. A. Żarnowska i A. Szwarc, t. 2, cz. 1–2, Warszawa 1992. Kobieta i małżeństwo: społeczno-kulturowe aspekty seksualności: wiek XIX i XX, red. A. Szwarc, A. Żarnowska, Warszawa 2004. Kobieta i rewolucja obyczajowa: społeczno-kulturowe aspekty seksualności: wiek XIX i XX: zbiór studiów, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2006. Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Z.H. Nowak, A. Radzimiński, Toruń 1998. Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX w., red. A. Żarnowska i A. Szwarc, t. 1, Warszawa 1990. Kobieta i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i w początkach XX wieku, red. A. Żarnowska i A. Szwarc, Warszawa 1994. Kobiety i młodzież w migracjach, red. J.E. Zamojski, Warszawa 2005. Kochowska Wanda, Wojecki Mieczysław, Żydzi w Polsce, Zielona Góra 1994. Kocik Lucjan, rec.: D. Markowska, Rodzina wiejska na Podlasiu 1864–1964, Wrocław 1970 – SS, 1971, 4, s. 166–169. Koczerska Maria, Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa 1975. Koczerska M., Zawarcie małżeństwa wśród szlachty późnego średniowiecza, PH 66, 1975, 1, s. 1–24. Koczerska M., rec.: D. Markowska, Rodzina wiejska na Podlasiu 1864–1964, Wrocław 1970 – KHKM 20, 1972, 1, s. 161–163. Koczorowska-Pielińska Ewa, Liczebność i specjalizacja rzemiosła w Starej i Nowej Warszawie w latach 1417–1526, RW 11, 1972, s. 5–22. Koczorowska-Pielińska E., Paśnicy i szewcy w Starej i Nowej Warszawie w latach 1416–1526, RW 14, 1976, s. 83–113. Koczorowska-Pielińska E., Przyjęcia do prawa miejskiego miasta Nowej Warszawy w latach 1477–1525, RW 9, 1969, s. 261–295. Koczorowska-Pielińska E., Struktura gospodarczo-społeczna Nowej Warszawy w XV wieku, PH 49, 1958, 2, s. 296–310. Koczorowska-Pielińska E., Warszawskie rzemiosło artystyczne i budowlane w XV w., Warszawa 1959. Kogulski Mariusz L., Rodowody mieszczan wojnickich, t. 1–4, Wojnicz 2006–2011. Koko Eugeniusz, rec.: D. Matelski, Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919–1939, Poznań 1997 – KH 105, 1998, 1, s. 153–154. Koko E., rec.: D. Matelski, Ukraińcy i Rusini w Polsce 1918–1935, Poznań 1996 – SN, 1998, 12/13, s. 192–194. Koko E., rec.: P. Hauser, Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1999 – KH 107, 2000, 3, s. 146–148. Kokoszyńska Anna, Mieszkańcy Inowrocławia w świetle ksiąg metrykalnych parafii św. Mikołaja z lat 1760–1773, ZK 13, 1998, s. 87–108. Kokot Józef, Der Schutz der nationalen Minderheiten auf Grund der deutsch-polnischen Genfer Abkommens über Oberschlesien in den Jahren 1922–1937. Kommuniqué zum XIII. Wykaz opracowań241 Internationalen Kongress der Geschichtswissenschaften in Moskau. Sektion V für Zeitgeschichte. Thema: Nationale Minderheiten zwischen den zwei Weltkriegen, Opole 1970. Kokot J., Problemy narodowościowe na Śląsku od X do XX wieku, Opole 1973. Kokot J., Rozwój ludności i stosunki narodowościowe na Śląsku od X do XX wieku, Opole 1966. Kokot J., Wojenne i powojenne losy byłej ludności niemieckiej Śląska, ZNWSPOE, 1966, 1, s. 5–51. Kokot J., Zasięg i liczebność żywiołu polskiego na Śląsku Opolskim (1848–1945), Opole 1966. Kokot J., rec.: A. Brożek, Ostflucht na Śląsku, Katowice 1966 – ORE 1, 1968, s. 196–197. Kokot Józef, Brożek Andrzej, Rauziński Robert, Przemiany stosunków narodowościowych i społecznych na Ziemiach Zach. i Płn. na tle stosunków sprzed II w. św., Opole 1968. Kokot J., Brożek A.j, Rauziński R., Stosunki narodowościowe i społeczne na Ziemiach Zach. i Płn. na tle stosunków sprzed II w. św., w: Problemy demograficzne Ziem Zachodnich i Północnych PRL. Materiały z konferencji 14 i 15 X 1968, Warszawa 1969. Kolak Wacław, Społeczność krakowskiej jurydyki Biskupie w świetle księgi przyjęć z lat 1619– 1717, w: Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, t. 4, red. A. Izydorczyk, A. Wyczański, Warszawa 1986, s. 249–265. Kolańczuk Aleksander, Ukraińcy i ich życie w Kaliszu w latach 1920–1939, w: Kalisz – miasto otwarte. Mniejszości narodowe i religijne w dziejach Kalisza i ziemi kaliskiej, red. K. Walczak, E. Andrysiak, Kalisz 2006, s. 80–101. Kolańczyk Kazimierz, Rusiński Władysław, Polacy na Ziemi Lubuskiej I na Łużycach przed rokiem 1939. Tajny memoriał niemiecki, Poznań 1946. Kolczyński Jarosław, Ofiara z człowieka. Wspomnienie trzech wydarzeń z końca XIX i początków XX wieku w podgórskich wsiach w Polsce, EP 44, 2000, 1–2, s. 173–191. Kolczyński Mariusz, rec.: E. Olszewski, Emigracja polska w Danii 1893–1993, Warszawa 1993 – PSp., 1995, 3, s. 26–27. Kołbuk Witold, Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim: 1835–1875, Lublin 1992. Kołbuk W., Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Lublin 1992. Kołbuk W., Kościoły wschodnie Rzeczypospolitej około 1772 roku: struktury administracyjne, Lublin 1998. Kołbuk W., Mniejszość rosyjska w Polsce międzywojennej – zmarginalizowana społeczność, RHum. 51, 2003, 7, s. 5–25. Kołbuk W., Obraz stanu prawosławnej diecezji wołyńskiej na przełomie XIX i XX wieku na podstawie opisu diecezji Mikołaja Teodorowicza, RH 39/40, 1991/92, 7, s. 153–165. Kołodziej Edward, Dzieje Polonii w zarysie: 1918–1939, Warszawa 1991. Kołodziej E., Emigracja z ziem polskich i Polonia 1871–1939. Liczebność i rozmieszczenie, PDP 18, 1991, s. 13–51. Kołodziej E., Emigracja z ziem polskich i Polonia: 1831–1939. Informator o źródłach przechowywanych w terenowych archiwach państwowych, Warszawa 1997. Kołodziej Jan, Kunz Jerzy, Gross Adam, Samobójstwa w Krakowie. Studium porównawcze materiału sekcyjnego z lat 1881–1971, FMC 20, 1978, 1, s. 19–30. Kołodziejczyk Arkadiusz, Ludność, urzędy i władze powiatu węgrowskiego w latach 1918–1939, w: Węgrów. Dzieje miasta i okolic w latach 1441–1944, red. A. Kołodziejczyk, T. Swat, Węgrów 1991, s. 240–252. Kołodziejczyk A., Rozprawy i studia z dziejów Tatarów litewsko-polskch i islamu w Polsce w XVII–XX w., Siedlce 1997. Kołodziejczyk A., rec.: A. Miśkiewicz, Tatarzy polscy 1918–1939. Życie społeczno-kulturalne i religijne, Warszawa 1990 – DN 23, 1991, 2, s. 123–127. 242 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kołodziejczyk Ryszard, Burżuazja warszawska do 1918 r., w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 423–434. Kołodziejczyk R., Klasa robotnicza w Polsce w latach 1918–1939. Położenie i warunki bytu, IP, 1972, 11, s. 61–69. Kołodziejczyk R., Miasta i mieszczaństwo w Królestwie Polskim w 1865 r. w świetle statystyki, DBP 2, 1980, s. 19–28. Kołodziejczyk R., Rodzina mieszczańska w Warszawie w XIX w., KWa., 1984, 2, s. 91–103. Kołodziejczyk R., rec.: A. Szczypiorski, Warszawa, jej gospodarka i ludność w latach 1832– 1862, Wrocław 1966 – RW 9, 1969, s. 368–374. Kołodziejczyk R., rec.: E. Kaczyńska, Społeczeństwo i gospodarka północno-wschodnich ziem Królestwa Polskiego w okresie rozkwitu kapitalizmu, Warszawa 1974 – RDSG 37, 1976, s. 215–218. Kołodziejczyk R., rec.: S. Kowalczyk-Glikman, Ruchliwość społeczna i zawodowa mieszkańców Warszawy w latach 1845–1861. Na podstawie akt stanu cywilnego, Wrocław 1971 – KWa., 1972, 4, s. 119–121. Kołodziejski Adam, Wicińska „aglomeracja łużycka”, ZOW 50, 1984, 3–4, s. 180–190. Kołodziejski A., Z badań nad strukturą społeczno-gospodarczą ludności środkowego Nadodrza w drugiej połowie I tysiąclecia p.n.e., ZZM 6, 1978, s. 7–43. Kołodziejski Adam, Piontek Janusz, Próba oceny stosunków społeczno-demograficznych Środkowego Nadodrza w okresie halsztackim, RL 16, 1992, s. 49–58. Komaszyński Michał, Mapa gęstości zaludnienia Śląska u schyłku XVIII wieku (w 1787 r.), Wrocław 1958. Komolka Mirosława, Ludność [1918–1939], w: M. Komolka, S. Sierpowski, Leszno. Zarys dziejów, Poznań 1987, s. 153–156. Komolka Mirosława, Ludność [XVIII–XIX w.], w: M. Komolka, S. Sierpowski, Leszno. Zarys dziejów, Poznań 1987, s. 100–102. Konarska-Pabiniak Barbara, Wykaz mieszkańców Płocka według głównych zajęć lub sposobu utrzymania na podstawie „Pamiatnoj Kniżki Płockoj Guberni” z 1884 r., NPł., 1996, 4, s. 23–27. Koniarski Henryk, Kawska Jan, Małżeństwa królów polskich i książąt panujących z rodu Piastów w świetle statystyki, ZNWSPOH, 1967, 2, s. 3–56. Konieczny Alfred, Ludność żydowska na Śląsku w świetle spisu z 17 maja 1939 r., AUWSFZH 15, 1992, s. 375–382. Konieczny A., Małżeństwa chłopskie we wsiach parafii Łyski przed i po zniesieniu poddaństwa osobistego na Górnym Śląsku, AUWP 215, 1992, s. 95–110. Konieczny A., Ograniczenia swobody zawierania małżeństw wśród chłopów na Górnym Śląsku w połowie XVIII i na początku XIX wieku, SŚ 1, 1958, s. 100–138. Konieczny Władysław, Emigracja zamorska z Ziemi Tarnowskiej do 1914 r., RTar. 3, 1995/1996, s. 39–62. Konopacki Maciej, Społeczność tatarska w Polsce wczoraj i dziś, PO, 1969, 2, s. 170–174. Konopnicka Małgorzata, Stosunki wyznaniowe na pograniczu śląsko-lubuskim w XVI–XVIII wieku, RLub. 26, 2000, cz. 2, s. 51–75. Konopnicka M., Wpływ przygranicznego położenia księstwa głogowskiego na stosunki wyznaniowe w okresie wczesnonowożytnym (XVI–XVIII w.), RLub. 25, 1999, s. 155–165. Konopnicki Lesław, Zabudowa miasta Wschowy a status społeczno-zawodowy jego mieszkańców u schyłku XVIII wieku, RLub. 15, 1989, s. 237–260. Kopczyński Michał, Agrarian reforms, agrarian crisis and the biological standard of living in Poland, 1844–1892, EHB 5, 2007, 3, s. 458–470. Wykaz opracowań243 Kopczyński M., Cykl życia jednostki na wsi polskiej u schyłku XVIII wieku, SD, 1997, 127, s. 97–115. Kopczyński M., Life cycle in the Polish countryside in the late 18th century, APH 97, 2008, s. 75–94. Kopczyński M., Life cycle of individuals in the country of Poland an the end of the 18th century, PPR, 1997, 10, s. 228–247. Kopczyński M., Ludzie starzy w chłopskich i szlacheckich gospodarstwach domowych w Koronie u schyłku XVIII wieku, KHKM 58, 2010, 1, s. 111–119. Kopczyński M., Metodologiczne rozterki – biologiczny standard życia. Klucz do poznania przeszłości czy pogoń za chimerą? w: Człowiek w średniowieczu. Między biologią a historią. III Kongres Mediewistów Polskich, Łódź, 22–24 września 2008 roku, red. A. Szymczakowa, Łódź 2009, s. 65–78. Kopczyński M., Młodość i młodzież na Kujawach w XVIII wieku: rzecz o czeladzi i służbie w świetle parafialnych spisów mieszkańców z 1791 roku, PH 86, 1995, 3–4, s. 329–350. Kopczyński M., Old Age Gives No Joy? Old People in the Kujawy Countryside at the end of the 18th Century, APH 78, 1998, s. 81–101. Kopczyński M., Podstawy statystyki: podręcznik dla humanistów, Warszawa 2005. Kopczyński M., Rodzina i gospodarstwo domowe w czasach wczesnonowożytnych w świetle badań historyków anglosaskich, w: Z dziejów Europy wczesnonowożytnej, red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 23–50. Kopczyński M., Rodzinne gniazdo? Mieszkańcy szlacheckich dworów w XVII i XVIII wieku, w: Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1. Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa 2002, s. 81–95. Kopczyński M., Starość nie radość: ludzie starzy na wsi kujawskiej u schyłku XVIII stulecia, ZH 61, 1996, 4, s. 45–64. Kopczyński M., Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1998. Kopczyński M., Szczęście mierzone w centymetrach, czyli wzrost fizyczny a poziom życia, MW 44, 2001, 1, s. 17–23. Kopczyński M., Szlacheckie gospodarstwo domowe – szlachecka rodzina w Korownie w XVII i XVIII wieku, w: Rodzina – prywatność – intymność. Dzieje rodziny polskiej w kontekście europejskiej, red. D. Kałwa, A. Walaszek, A. Żarnowska, Warszawa 2005, s. 31–36. Kopczyński M., The Physical Stature of Jewish Men in Poland in the second half of the 19th Century, EHB 9, 2011, 2, s. 203–210. Kopczyński M., Tomasz Robert Malthus i prawo ludności, MW, 2005, 4, s. 47–51. Kopczyński M., Trend sekularny i trendy warstwowe we wzroście poborowych z Królestwa Polskiego w latach 1874–1913, PH 96, 2005, 2, s. 327–337. Kopczyński M., Wielka Transformacja. Badania nad uwarstwieniem społecznym i standardem życia w Królestwie Polskim 1866–1913 w świetle pomiarów antropometrycznych poborowych, Warszawa 2006 Kopczyński M., Ze studiów nad staropolską rodziną szlachecką – struktura gospodarstwa domowego i cykl życia jednostki, AH 4, 2002, s. 29–47. Kopczyński M., rec.: A. Fihel, Płeć a trwanie życia. Analiza demograficzna, Warszawa 2011 – Bóg, natura, kultura – trwanie życia a płeć, PH 103, 2012, 2, s. 381–387. Kopczyński Michał, Mączak Jędrzej, Tworzenie baz danych opartych na źródłach o strukturze jednorodnej na przykładzie rejestrów pogłównego generalnego, w: Historia i komputery. Metody komputerowe w badaniach i nauczaniu historii, t. 1, red. B. Ryszewski, Toruń 1995, s. 39–48. 244 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kopeć Eugeniusz, Rynek pracy w bielsko-bialskim przemyśle włókienniczym w okresie dwudziestolecia międzywojennego, ZŚ 31, 1968, 3, s. 409–432. Kopeć Henryk, Wieś Pomorza Zachodniego i Lubuszy w latach przedwojennych pod względem liczby mieszkańców, gęstości zaludnienia oraz struktury zawodowej i wieku ludności, w: Gospodarstwo wiejskie na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Materiały opracowane w latach 1946–1950, t. 2, Warszawa 1950, s. I–V. Kopeć H., Wieś Prus Polskich wraz z obszarem b. Wolnego Miasta Gdańska w latach przedwojennych pod względem liczby mieszkańców, gęstości zaludnienia oraz struktury zawodowej i wieku ludności, w: Gospodarstwo wiejskie na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Materiały opracowane w latach 1946–1950, t. 1, Warszawa 1950, s. I–VI. Kopeć H., Wieś Śląska w latach przedwojennych pod względem liczby mieszkańców, gęstości zaludnienia oraz struktury zawodowej i wieku ludności, w: Gospodarstwo wiejskie na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Materiały opracowane w latach 1946–1950, t. 3, Warszawa 1950, s. I–V. Kopeć Henryk, Rybicki Paweł, Zagadnienia demograficzne, Warszawa 1947. Kopiczko Andrzej, Szpitalnictwo na Warmii w XVI–XVIII wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 97–108. Kopiczko A., rec.: J. Włodarski, Miasta warmińskie w latach 1655–1663, Olsztyn 1993 – KMW, 1994, 4, s. 471–472. Kopiec Jan, Księga chrztów w Wysokiej z XVIII w. jako źródło historyczne, GO 10, 1978, s. 49–58. Koprowski Jan, rec.: Ze sobą, obok siebie, przeciwko sobie: Polacy, Żydzi, Austriacy i Niemcy w XIX i na początku XX wieku, Kraków 1995 – NK, 1995, 10, s. 37. Koprukowniak Albin, Ziemiaństwo Lubelszczyzny i Podlasia w XIX i XX wieku, Lublin 2005. Koprukowniak A., rec.: J. Piwek, Kielce w latach 1816–1866. Ludność i gospodarka, Ostrowiec Świętokrzyski 2005 – RHsa. 25, 2007, s. 155–157. Kopyś Tadeusz, Kwestia narodowościowa na ziemiach Korony Świętego Stefana w latach 1867–1918, Kraków 2001. Koral Piotr, Rodzina szlachecka w województwie sieradzkim i ziemi wieluńskiej w świetle rejestrów pogłównego z 1673 r., PH 86, 1995, 3–4, s. 361–367. Kordos Jan, Rozwój badań reprezentacyjnych w Polsce, WS 53, 2008, 3, s. 1–14. Korek Renata T., Obcy czy swój – w kręgu małżeństw mieszanych w gminie Trzebiatów, w: Trzebiatów – spotkania pomorskie – 2007 r., red. J. Kochanowska, Szczecin–Wołczowo 2008, s. 137–161. Korenda Karolina, Chrzty w parafii Pszczew w latach 1632–1667, RL 27, 2001, s. 65–79. Korenda K., Ludność na pograniczu śląsko-łużyckim w XVI wieku, w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 103–113. Korenda K., Rejestracja metrykalna parafii Pszczew z XVII wieku, PDP 24, 2003, s. 45–73. Korenda K., Społeczność osad olęderskich w parafii Pszczew od XVIII do pierwszej połowy XIX wieku, PDP 26, 2005, s. 131–144. Korniak Bożena, Życie codzienne mieszkańców parafii sąspowskiej w świetle „księgi sądowej klucza dóbr Pieskowej skały”, RBNPAUPANK 45, 2000, s. 75–91. Korzeniowska Wiesława, Codzienność społeczności wsi rejencji opolskiej w aspekcie zachodzących przemian (1815–1914), Opole 1993. Korzeniowska W., Ze studiów nad ludnością najuboższą wsi pszczyńskiej w XIX w., ŚKHS 48, 1993, 4, s. 351–362. Koseski Adam, Polacy w Azerbejdżanie: problematyka kwerendy i główne kierunki badań, PHum. 47, 2003, 1, s. 15–29. Wykaz opracowań245 Koseski A., Procesy migracji i społeczności polonijne: problematyka metodologiczno-historiograficzna, Lublin 2003. Kosik Eugeniusz, Ludność Małogoszcza w latach 1662–1686 w świetle ksiąg metrykalnych, SK, 1974, 2, s. 61–73. Kosim Jan, Pruskie plany z 1796 r. poboru mieszkańców Warszawy do wojska, SKP 6, 1974, s. 89–109. Kosiński Leszek, Jerczyński Marek, Koncentracja ludności w Polsce w latach 1910–1960, SD, 1965, 8, s. 67–78. Kosiorek H., Ludność wiejska Nowej Marchii na początku XVIII wieku w świetle „klasyfikacji”, RL 27, 2001, cz. 1, s. 111–127. Kosiorek H., Pogranicze śląsko-łużyckie w XVII wieku, w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 115–142. Kosiorek H., Przemiany demograficzne ludności Gubina w pierwszej połowie XVII wieku w świetle księgi metrykalnej, SZ, 2002, 6, s. 121–133. Kosiorek H., Ruch naturalny gubińskiej parafii klasztornej w latach 1677–1736, w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 143–157. Kosiorek H., Zgony w parafii klasztornej w Gubinie w latach 1677–1736, RL 27, 2001, 2, s. 81–95. Kosiorek H., rec.: K. Mikulski, Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku XVIII w., Toruń 1999 – RL 27, 2001, 2, s. 191–193. Kossert Andreas, Z dziejów gminy żydowskiej w Szczytnie, w: Powiat szczycieński. Przeszłość – współczesność, red. G. Jasiński, Z. Kudrzycki, A. Misiuk, Szczytno 2006, s. 382–409. Kostecki Jan, Ucieczka Niemców znad Odry w czasie od 1800 do 1945, ŻGosp. 3, 1948, 7, s. 290–293. Kostrzewski Józef, Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach, „Szczecin”, 1960, 6/7, s. 9–27. Kostrzewski Leopold, Ludność żydowska we Wrześni w latach 1919–1939, Września 2009. Kostrzewski L., Zbiegostwo czeladzi w XVII wieku w świetle ksiąg grodzkich Wielkopolski, ZNWSPOH, 1974, 12, s. 55–65. Kosyl Czesław, Osadnictwo na obszarze dawnego województwa lubelskiego w świetle badań nad nazwami miejscowymi, RL 19, 1976, s. 9–19. Kościelak Sławomir, Panorama katolickiej społeczności w Gdańsku w pierwszej połowie XVII wieku. Zarys problemu, w: Miscellanea pomorskie. Studia z dziejów Pomorza Zachodniego i Nadwiślańskiego, red. W. Skóra, Słupsk 2008, s. 9–23. Kościelak S., Reformacja w małych miastach województwa pomorskiego, ZH 70, 2005, 4, s. 27–54. Kościelecka Stanisława, Dzieje Polonii w Danii w latach 1892–1940, Szczecin 1983. Kościelecka S., Kilka uwag w sprawie wychodźstwa polskiego do Danii na przełomie XIX i XX wieku, PZp. 17, 1973, 4, s. 107–118. Kościelniak Władysław, Klęski w dziejach miasta Kalisza, Kalisz 1985. Kościk Elżbieta, Environment of the newly married in Opole in the middle of the 19th and the beginning of the 20th century, PPR, 1997, 10, s. 146–160. Kościk E., Katowiccy rzemieślnicy 1851–1913 w świetle ksiąg metrykalnych, w: Katowice w 136. rocznicę uzyskania praw miejskich, red. A. Barciak, Katowice 2002, s. 153–160. Kościk E., Mobilność społeczno-zawodowa i terytorialna rzemieślników lublinieckich w 2. połowie XIX w. i na początku XX w., SLub. 2, 1988, s. 14–30. Kościk E., Mobilność społeczno-zawodowa ludności Opola w drugiej połowie XIX i na początku XX w., ŚKHS 43, 1988, 2, s. 299–319. 246 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kościk E., Natural Movement of Inhabitants of Opole in the Years 1851–1913, PPR, 1995, 6, s. 210–249. Kościk E., Przemiany społeczne od wojen śląskich do 1945 roku, w: Oława. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowski, Wrocław–Oława 2004, s. 159–174. Kościk E., Przemiany w strukturze społeczno-zawodowej i demograficznej ludności Opola w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku na podstawie ksiąg parafialnych i akt USC, Wrocław 1993. Kościk E., Rozwój miasta od początku XIX w. do 1945 r., w: Kłodzko. Dzieje miasta, red. R. Gładkiewicz, Kłodzko 1998, s. 95–134. Kościk E., Ruchliwość terytorialna i środowisko społeczne nowożeńców biorących ślub w Opolu w II połowie XIX i na początku XX wieku, w: Studia nad społeczeństwem Górnego Śląska w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 1988, s. 25–37. Kościk E., Struktura demograficzna i zawodowa ludności Oławy w I połowie XIX w., w: Studia z przeszłości Oławy, red. K. Matwijowski, Wrocław 1994, s. 61–78. Kościk E., Struktura demograficzna, zawodowa i społeczna ludności Oławy w świetle spisu z 1846 r., AUWH 30, 1978, s. 139–160. Kościk E., Warunki mieszkaniowe we Wrocławiu a zdrowotność jego mieszkańców w XIX wieku, ŚKHS 54, 1999, 3, s. 299–314. Kościk J., Przemiany demograficzno-osadnicze na ziemi kłodzkiej w XIX wieku, w: Studia z dziejów ziemi kłodzkiej, red. R. Gładkiewicz, Wrocław 1990, s. 85–98. Kościk J., Przemiany sieci osadniczej w rejonie jeleniogórskim w latach 1840–1905, RJ 25/26, 1987–1988, s. 143–155. Kościk J., rec.: Z. Kwaśny, J. Wosch, Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich około 1765 r., Wrocław 1975 – SLeg. 11, 1985, s. 292–293. Kościoły a państwo na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim. Źródła i stan badań, red. M. Kietliński, K. Sychowicz, W. Śleszyński, Białystok 2005. Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, t. 1–2, red. L. Adamczuk, A. Mironowicz, Warszawa 1993. Kośka Lidia, Imiona przez Żydów polskich używane, Kraków 2002. Kośka Małgorzata, Lewandowska Dorota, Księgi metrykalne różnych wyznań z terenów tzw. zaburzańskich przechowywane w AGAD, PDP 20, 1997, s. 129–144. Kotecki Radosław, Rejestracja metrykalna wiernych w świetle potrydenckiego ustawodawstwa Kościoła katolickiego. Szczególne uwzględnienie prawodawstwa diecezji chełmińskiej, gnieźnieńskiej, płockiej i włocławskiej, NP 112, 2009, s. 135–179. Kotełko Stanisław, Stosunki ludnościowe do końca XVIII w., w: Świdnica. Zarys monografii miasta, red. W. Korta, Wrocław–Świdnica 1995, s. 97–100. Koter Leszek, Urodzenia i przyczyny zgonów w latach 1797–1811 według ksiąg parafii rzymskokatolickiej w Końskowoli, AHFM 54, 1991, 3–4, s. 151–160. Kotłowski Tadeusz, Położenie mniejszości niemieckiej w Polsce w latach 1918–1939, w: Mniejszości narodowe w Europie a wybuch drugiej wojny światowej, red. J. Banyskiewicz, Zielona Góra 1998, s. 55–65. Kotłowski T., rec.: P. Hauser, Mniejszości niemieckie w województwie pomorskim w latach 1920–1939, Wrocław 1981 – SHSG 11, 1982, s. 168–171. Kotowska Irena, Spisy powszechne ludności jako źródło informacji o przemianach demograficznych i społecznych, WS 54, 2009, 9, s. 1–15. Kotowski Robert, Z dziejów społeczności żydowskiej Sandomierza w latach 1918–1939, KHŻ 8, 2008, 1, s. 47–63. Wykaz opracowań247 Kotowski R., rec.: K. Sierakowska, Rodzice, dzieci, dziadkowie… Wielkomiejska rodzina inteligencka w Polsce 1918–1939, Warszawa 2003 – DN 37, 2005, 3, s. 201–204. Kowal Stefan, Społeczeństwo Czarnkowa w okresie rozbiorów i II Rzeczypospolitej, RN 23, 1992, s. 13–22. Kowal S., Społeczeństwo Łazarza w dwudziestoleciu międzywojennym, KMP 66, 1998, 3, s. 118–142. Kowal S., Społeczeństwo Wielkopolski i Pomorza Nadwiślańskiego w latach 1871–1914. Przemiany demograficzne i społeczno-zawodowe, Poznań 1982. Kowal S., Społeczeństwo. Struktura narodowościowa. Emigracja, w: Dzieje Poznania, red. J. Topolski, t. 2: W latach 1793–1945, cz. 2: 1918–1945, red. J. Topolski, L. Trzeciakowski, Warszawa–Poznań 1998, s. 979–1017. Kowal S., Struktura społeczna Wielkopolski w międzywojennym dwudziestoleciu 1919–1939, Poznań 1974. Kowal S., rec.: Z. Landau, J. Tomaszewski, Robotnicy przemysłowi w Polsce. Materialne warunki bytu, Warszawa 1971 – RDSG 35, 1974, s. 282–285. Kowalczyk Janina, Jeszcze o wartości źródłowej metryk parafii Serniki z lat 1967–1865, PDP 7, 1975, s. 277–292. Kowalczyk J., Migranci w parafii Serniki w latach 1697–1868, BLTNH 24, 1982, 1, s. 3–10. Kowalczyk J., Wartość źródłowa metryk parafii Serniki (pow. Lubartów) z lat 1697–1865, PDP 3, 1970, s. 63–113. Kowalczyk Kazimierz, Rzemiosło Zamościa 1580–1821, Warszawa 1971. Kowalczyk-Dudała Halina, Ludność żydowska w Królewskiej Hucie do początku XX wieku, ZCh. 3, 1998, s. 230–241. Kowalczyk-Heyman Elżbieta, Włość kałuska w średniowieczu. Z dziejów osadnictwa na wschodnim Mazowszu, RKał. 4, 2004, s. 9–25. Kowaleski Jerzy T., Dorobek łódzkiego ośrodka naukowego w zakresie badań demograficznych, w: Rozwój demografii polskiej 1918–1993, red. C. Groblewska, Warszawa 1994, s. 309–318. Kowalik Beata, Cholera w Nowym Targu – fakty i mity, AN, 2006, 10, s. 47–56. Kowalik B., Księgi metrykalne – źródło do badań nad ludnością Nowego Targu, AN 5, 2000– 2001, s. 117–125. Kowalik B., Między parafią a kahałem. Z dziejów stosunków wyznaniowych w Nowym Targu na przełomie XIX i XX stulecia, AN, 2003, 7, s. 40–54. Kowalik Joanna, Ludność Radzynia na przestrzeni wieków. Przyczynek do dziejów społeczności miasta, RRH 6, 2008, s. 126–139. Kowalik J., rec.: A. Kijas, Polacy w Kazachstanie, Poznań 1993 – ŻM 41, 1994, 1, s. 83–86. Kowalkowski Jacek, Spis ludności parafii Borzyszkowy w powiecie człuchowskim z 1662 roku, w: Borzyszkowy i Borzyszkowscy. Tuchomie: studia i materiały do dziejów wsi i rodziny, t. 6, opr. J. Borzyszkowski, Gdańsk–Lipusz 1999, s. 25–42. Kowalska Alina, Stosunki językowe na Górnym Śląsku w latach 1825–1882, w: Karol Miarka a odrodzenie narodowe Śląska. Materiały z konferencji naukowej w 160 rocznicę urodzin i 100 rocznicę zgonu Karola Miarki. Opole 27 kwietnia 1984 r., red. J. Glensk, S. Sochacka, Opole 1987, s. 137–157. Kowalska Urszula, Urbaniak Andrzej, Najstarsze metryki kościelne parafii Oporów jako źródło do dziejów Oporowa i okolic, w: Oporów. Stan badań. Materiały sesji naukowej zorganizowanej z okazji 50. rocznicy Muzeum w Oporowie 22 listopada 1999 roku, red. G. Kin-Rzymkowska, U. Kowalska, A. Majewska-Rau, Oporów 2000, s. 175–190. Kowalska-Glikman Stefania, Akta masowe w badaniach historii społecznej, w: Metody i wyniki. Z warsztatu historyka dziejów społeczeństwa polskiego, red. S. Kalabiński, współudział J. Hensel, I. Rychlikowa, Warszawa 1980, s. 179–206. 248 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kowalska-Glikman S., Ludność żydowska Warszawy w połowie XIX wieku w świetle akt stanu cywilnego, BŻIH, 1981, 118, s. 37–50. Kowalska-Glikman S., Małżeństwa mieszanie w Królestwie Polskim. Problemy asymilacji i integracji społecznej, KH 84, 1977, 2, s. 312–332. Kowalska-Glikman S., Ruchliwość społeczna i zawodowa mieszkańców Warszawy w latach 1845–1861, Wrocław 1971. Kowalska-Glikman S., rec.: K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992 – KHKM 41, 1993, 4, s. 677–679. Kowalski Grzegorz M., Prawna regulacja wychodźstwa na ziemiach polskich pod panowaniem austriackim w latach 1832–1914, CPH 54, 2002, 1, s. 171–191. Kowalski G.M., Przestępstwa emigracyjne w Galicji 1897–1918: z badań nad dziejami polskiego wychodźstwa, Kraków 2003. Kowalski Ireneusz, Chrześcijańsko-żydowskie związki małżeńskie w Poznaniu w latach międzywojennych, PZHum. 8, 2007, s. 17–34. Kowalski I., Mniejszość żydowska w województwie poznańskim w latach 1919–1939, KW 23, 1995, 4, s. 37–58. Kowalski I., Żydowska Gmina Wyznaniowa w Poznaniu w latach 1930–1939, BŻIH, 1988, 147/148, s. 149–166. Kowalski Krzysztof M., Z dziejów krainy nad rzeką Łebą. Studia i materiały historyczne, Lębork 2008. Kowalski Marek A., Polacy w Danii, EP 14, 1970, 1, s. 57–73. Kowalski Piotr, Rozwój myśli demograficznej profesora Mieczysława Kędelskiego w świetle dokumentów archiwalnych i wydawnictw prasowych. Analiza porównawcza, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 11–19. Kowalski P., Rynek Staromiejski w Toruniu i jego mieszkańcy w XIX wieku. Zagadnienia socjotopografii, Toruń 2010. Kowalski Waldemar, Opieka szpitalna i dobroczynność na terenie archidiakonatu sandomierskiego w dobie przedrozbiorowej, w: Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI– XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999, s. 167–186. Kowalski W., Schematyzm diecezji krakowskiej z tzw. Kopiarza wiślickiego, ABMK 81, 2004, s. 101–138. Kowalski W., Stopnicki rejestr konwertytów XVII–XIX w., NP 76, 1991, s. 193–294. Kowalski W., Uposażenie parafii archidiakonatu sandomierskiego w XV–XVIII wieku, Kielce 1998. Kowalski W., Wielka imigracja. Szkoci w Krakowie i Małopolsce w XVI – pierwszej połowie XVII wieku, Kielce 2010. Kowalski W., Znaczenie archiwów parafialnych w badaniach nad dziejami przedrozbiorowymi, ABMK 75, 2001, s. 19–63. Kowalski W., rec.: J. Muszyńska, Żydzi w miastach województwa sandomierskiego i lubelskiego w XVIII wieku: studium osadnicze, Kielce 1998 – KHKM 49, 2001, 1/2, s. 136–138. Kowalski W., rec.: Z. Guldon, K. Krzystanek, Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI–XVIII. Studium osadniczo-demograficzne, Kielce 1990 – NP 75, 1991, s. 343–351. Kowecki Jerzy, Les transformations de la structure sociale en Pologne au XVIIIe siècle: la noblesse et la bourgeoise, APH 26, 1972, s. 5–30. Wykaz opracowań249 Kowecki J., rec.: S. Szymkiewicz, Warszawa na przełomie XVIII i XIX w. w świetle pomiarów i spisów, Warszawa 1959 – NK, 1969, 10, s. 606–608. Kozaczka Marian, Emigracja zarobkowa z powiatu sanockiego do roku 1939, PP 28, 2002, 2, s. 31–42. Kozak Jerzy, Mortality structure of adult individuals in Poland in the feudal period, VE 6, 1997, s. 81–91. Kozak Szczepan, Galicyjskie akta notarialne jako źródło do badań nad rodziną i gospodarstwem domowym w drugiej połowie XIX wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 489–500. Kozak S., Rzeszowskie akta notarialne 1871–1918: studium historyczno-źródłoznawcze, Rzeszów 2004. Kozak-Zychman Wanda, Dawni mieszkańcy Lublina i okolic. Stan i potrzeby badań antropologicznych, w: Lublin przez wieki. Szkice z badań archeologicznych, red. E. Banasiewicz-Szykuła, A. Stachyra, B. Gosik-Tytuła, Lublin 2004, s. 141–150. Kozieł Lidia, Polscy studenci na Uniwersytecie w Würzburgu w XVI i XVII w. – studium statystyczne, RDO 38, 1998, s. 27–50. Koziełło-Poklewski Bogdan, Z badań nad stanem zatrudnienia w Prusach Wschodnich w chwili objęcia władzy przez partię hitlerowską, KMW, 1976, 4, s. 537–546. Kozińska-Witt Hanna, rec.: K. Samsonowska, Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczności w województwie krakowskim (1918–1939), Kraków 2005 – KHŻ 7, 2007, 4, s. 475–476. Kozłowska Janina, Migracje zagraniczne z powiatu nowosądeckiego w latach 1900–1966, RNDPG, 1970, 5, s. 313–327. Kozłowska Teresa, Rodzina żydowska w świetle akt notarialnych powiatu skalbmierskiego z lat 1817–1835, KHŻ 2, 2002, 2, s. 227–232. Kozłowski Hubert, rec.: B. Reiner, Wyznania i związki religijne w województwie śląskim 1922–1939. (Wybrane zagadnienia), Opole 1977 – PSM, 1977, 6, s. 126–129. Kozłowski Jerzy, Emigracja okresu schyłkowego Rzeczypospolitej szlacheckiej i porozbiorowej (do 1864 r.), w: Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII– XX w.), red. A. Pilch, Warszawa 1984, s. 19–63. Kozłowski J., Polacy na ziemiach niemieckich w XIX wieku (do 1870 r.), PZ 44, 1988, 1, s. 23–42. Kozłowski Łukasz, Ludność podmiejskiej strefy Szczecina w świetle danych związkach małżeńskich w obwodzie USC Gumieńce w latach 1875–1906, PDP 32, 2013, 3 [w druku]. Kozłowski Stefan K., Ślady najdawniejszych grup ludzkich (paleolit i mezolit) w Polsce północno-wschodniej i na terenach sąsiednich, KMW, 1970, 1, s. 3–10. Kracik Jan, Chrzest w staropolskiej kulturze duchowej, NP 74, 1990, s. 181–205. Kracik J., Duszpasterstwo parafialne w dekanacie Nowa Góra w pierwszej połowie XVIII wieku, SKH 2, 1977, s. 127–282. Kracik J., Pokonać czarną śmierć: staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków 1991. Kracik J., Wokół spisu ludności diecezji krakowskiej z 1787 r., SH 28, 1985, 1, s. 29–38. Kracik Jan, Rożek M., Hultaje, złoczyńcy, wszetecznice w dawnym Krakowie. O marginesie społecznym XVI–XVIII w., Kraków 1986. Krajewski Mirosław, Społeczno-gospodarczy rozwój Rypina w latach Drugiej Rzeczypospolitej (1918–1939), ZKD 12, 1998, s. 217–258. Krajewski Zenon, Polacy w Republice Litewskiej 1918–1940, Lublin 1998. Krajniewski Jarosław, Żydzi w Będzinie, w: Będzin 1358–2008. Praca zbiorowa, t. 2: Od pradziejów do rozbiorów, red. J. Sperka, Będzin 2008, s. 321–337. 250 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Krakowski Stefan, Stara Częstochowa. Studia nad genezą, ustrojem i strukturą ludnościową i gospodarczą Częstochowy (1220–1655), Częstochowa 1948. Kramarz Henryka, Jeszcze w sprawie schematyzmów galicyjskich, SH 28, 1985, 4, s. 633–635. Krasocki Michał, Metamorfozy migracyjne, POS 20, 1946, 1, s. 9–16. Krasocki M., U źródeł siły żywej, POS, 1948, 1, s. 29–42. Krasowski Krzysztof, Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej. Studium historyczno-prawne, Warszawa–Poznań 1988. Krasuska Wanda, Przyczyny zgonów w Warszawie w latach 1882–1962, ZPub., 1965, 4/5, s. 139–146. Krasuski Jerzy, rec.: A. Brożek, Wysiedlenia Polaków z Górnego Śląska przez Bismarcka (1885–1887), Katowice 1963 – PZ 20, 1964, 2, s. 441–442. Krasuski J., rec.: D. Matelski, Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919–1939, Poznań 1997 – PZ 44, 1998, 3, s. 235–240. Kraszewski Piotr, Problem sezonowego wychodźstwa polskich robotników rolnych do Niemiec w latach 1919–1932, PZ 41, 1985, 4, s. 25–45. Kraszewski P., rec.: A. Walaszek, Reemigracja ze Stanów Zjednoczonych do Polski po I wojnie światowej (1919–1924), Warszawa 1983 – PZ 41, 1985, 4, s. 168–172. Kraszewski P., rec.: Polska – Polacy – mniejszości narodowe, Wrocław 1992 – PWA 34, 1993, 1, s. 137–141. Kratochwil Zofia, Inwentarze dóbr szlacheckich Szczytna, Dąbrowy i Drzonowa (Szonowa-Szonówka) w powiecie człuchowskim z XVIII wieku, RG 52, 1992, 1/2, s. 231–262. Kratochwil Z., Kosobudy, wieś na Pomorzu Gdańskim. Zmiany struktury społeczno-gospodarzcej i roli wsi w latach 1324–1920, RG 42, 1982, 1, s. 83–136. Kratochwil Z., Szlachta autochtoniczna powiatu człuchowskiego od drugiej połowy XVI wieku do 1772 roku, RG 53, 1993, 1, s. 47–69. Krawczyk Krzysztof, Ludność miasta Nowego Sącza w okresie autonomicznym (1866–1914), RSd. 14, 1973, s. 315–351. Kreft Anna, rec.: C. Kuklo, Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Studium demograficzno-społeczne, Białystok 1998 –TG 3, 2001, s. 168–171. Krętosz Józef, Organizacja parafialna archidiecezji Lwowskiej obrządku łacińskiego a sieć parafii grekokatolickich i ormiańskich działających w obrębie jej terytorium (w XIX w. do 1918 r.), SL 2, 1984, s. 23–40. Kriegseisen Wojciech, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696–1763). Sytuacja prawna, organizacja i stosunki międzywyznaniowe, Warszawa 1996. Kriegseisen W., Ewangelicy warszawscy w epoce saskiej, RW 28, 1998, s. 15–31. Kriegseisen W., rec.: B. Szady, Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II połowie XVIII wieku, Lublin 2010 – KH 118, 2011, 4, s. 795–799. Kriegseisen W., rec.: T. Zielińska, Szlacheccy właściciele nieruchomości w miastach XVIII w., Warszawa 1987 – „Archeion” 90, 1992, s. 121–125. Krochmal Anna, Stosunki międzywyznaniowe i międzyobrządkowe w parafiach grekokatolickiej diecezji przemyskiej w latach 1918–1939, w: Polska–Ukraina 1000 lat sąsiedztwa, red. S. Stępień, t. 3, Przemyśl 1996, s. 219–230. Krochmal Jacek, Żydzi w miastach ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI–XVIII wieku, w: Sąsiedztwo. Osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim w czasach nowożytnych, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1997, s. 55–67. Krochmal J., Żydzi w społeczności miejskiej Przemyśla w XVI–XVIII wieku, RHA 7/8, 1994, s. 43–109. Wykaz opracowań251 Kroczewski Antoni, Przeszłość demograficzna województwa radomskiego, WS 29, 1983, 5, s. 32–38. Kroguski Mariusz L., Jaśnie wielmożni, wielmożni i urodzeni. Zróżnicowanie społeczne szlachty liwskiej w końcu XVIII wieku, SPodl. 17–18, 2009–2010, s. 21–49. Kropidłowski Zdzisław, Formy opieki nad ubogimi w Gdańsku od XVI do XVIII wieku, Gdańsk 1992. Kropidłowski Z., rec.: E. Kizik, Menonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Gdańsk 1994 – UG 11, 1994, s. 111–116. Kroszczor Henryk, Zimler Henryk, Cmentarz żydowski w Warszawie, Warszawa 1983. Krośko Barbara, Świeckie i wyznaniowe księgi stanu cywilnego w Archiwum Państwowym w Koszalinie, „Archeion” 86, 1989, s. 63–102. Krotla Teresa, Ludność parafii bielawskiej w latach 1766–1830 (na podstawie ksiąg metrykalnych), ŚKHS 46, 1991, 4, s. 415–436. Kruczkowski Tadeusz, Poljaki na Belarusi na fone istorii i sovremennosti, Slonim 2003. Krupa Jacek, Żydzi w Rzeczpospolitej w czasach Augusta II (1697–1733), Kraków 2009. Kruppé Jerzy, Szpital kapitulny Świętego Ducha we Fromborku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 185–202. Kruppé J., Ze studiów nad materialnymi warunkami bytu w środowisku mieszczańskim Poznania w XVIII w., KHKM 22, 1974, 3, s. 445–466. Krupowicz Joanna, Cykliczność procesu urodzeń, Wrocław 2012. Kryńska Elwira, Ludność niepolska i jej świadomość narodowa na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, PHO 50, 2007, 1/2, s. 21–39. Kryński Henryk, Polonia gdańska w walce z antypolską działalnością hitlerowców 1937–1939, Wlud., 1975, 9, s. 82–91. Krysiński Alfons, Pomorze plemienne w świetle przekazu tzw. Geografa Bawarskiego, MZ 7, 1961, s. 463–516. Krysiński Wojciech, Polacy na Bukowinie, Żagań 2006. Krzemiński Tomasz, Ewangelicy niemieccy na terenie powiatu nieszawskiego w okresie międzywojennym, w: Sześć narodów, pięć kultur, jedno miasto, wspólne losy… Materiały pokonferencyjne, red. A. Cieśla, Aleksandrów Kujawski 2008, s. 93–100. Krzemiński T., Społeczność niemiecka w powiecie nieszawskim w okresie międzywojennym, ZK 17, 2004, s. 93–113. Krzysztofiak Mirosław, Urbanek Danuta, Metody statystyczne, Warszawa 1979. Krzysztofik Jacek, Miejscowości powiatu mieleckiego dziewięćdziesiąt lat temu…, MZap. 2, 1999, s. 29–42. Krzyszycha Marcin, Polacy na Ukrainie. Zarys dziejów, Lublin 2003. Krzywicki Ludwik, Przyczynki do wyświetlenia stosunków ludnościowych w Polsce za pierwszych Piastów, WS 11, 1966, 5/6, s. 9–17. Krzywicki L., Wartość wyników spisu jednodniowego, w: Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921–2002. Wybór pism demografów, red. Z. Strzelecki, T. Toczyński, Warszawa 2002, s. 131–143. Krzywicki Michał, Seksmisja po staropolsku, „Dziś”, 2003, 1, s. 123–128. Krzyżowski Łukasz, Wiejskie migrowanie na przestrzeni stu lat. Studium przypadku gminy Radogoszcz, WRol., 2009, 2, s. 113–133. Książkiewicz-Bartkowiak Danuta, W rytm Wejmanów świat się kręci, KMP, 2000, 2, s. 368–386. Książkiewicz Marzena, Aktywność zawodowa kobiet, dyskryminacja na rynku pracy i czynniki je warunkujące, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 339–354. 252 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Księgi metrykalne i inne źródła do historii lokalnej, ochrony i promocji lokalnego dziedzictwa kulturowego oraz tożsamości historycznej mieszkańców, red. M. Wyżga, Kraków–Raciborowice 2011. Księgi metrykalne i stanu cywilnego w archiwach państwowych w Polsce. Informator, red. A. Laszuk, Warszawa 1998. Kształtowanie się elit polonijnych, red. J. Knopek, Bydgoszcz 2003. Kubiak Krystyna, Ludność i jej źródła utrzymania [1918–1939], w: Zarys dziejów miasta Otwocka, red. M. Kalinowski, Otwock 1966, s. 44–49. Kucha-Frankiewicz Ewa, The position and the role of family in children’s upbringing over the centuries in Poland, ZNWSEIL, 2006, 2, s. 132–137. Kucharski Dariusz P., Ludobójstwo na Polakach w Sowietach w okresie międzywojennym (1921–1939). Początek wielkiej narodowej tragedii, Krzeszowice 2010. Kucharski Gerard, Społeczność żydowska w średniowiecznym Kaliszu, w: Kalisz – miasto otwarte. Mniejszości narodowe i religijne w dziejach Kalisza i ziemi kaliskiej, red. K. Walczak, E. Andrysiak, Kalisz 2006, s. 14–28. Kucharski Władysław, Polacy i Polonia w rdzennej Austrii w XIX–XX wieku, Lublin 1994. Kucharski W., Statystyczny obraz Polaków i Polonii w Austrii w XIX i XX wieku (do 1990 roku), SP 15, 1993, s. 7–31. Kucharski W., Wielkość i rozmieszczenie polskiej grupy etnicznej w Austrii w XIX i XX w., RP 2, 1981, s. 25–46. Kuchowicz Zbigniew, Choroby i przyczyny zgonów ludności dóbr wilanowsko-nieporęckich w latach dwudziestych XIX w., KHKM 18, 1970, 2, s. 261–275. Kuchowicz Z., Człowiek polskiego baroku, Łódź 1992. Kuchowicz Z., Jeszcze o zdrowiu i niezdrowiu magnatów XVII–XVIII w., KH 77, 1970, 2, s. 394–403. Kuchowicz Z., Medycyna domowa w Polsce XVI wieku, RŁ 18 (21), 1973, s. 51–82. Kuchowicz Z., Społeczne konsekwencje degeneracji możnowładztwa polskiego w XVII– XVIII w., KH 76, 1969, 1, s. 21–43. Kuchowicz Z., Stan biologiczny szlachty polskiej w XVI–XVIII w., „Problemy”, 1984, 10, s. 6–11. Kuchowicz Z., Z badań nad stanem biologicznym społeczeństwa polskiego od schyłku XVI do końca XVIII w., Łódź 1972. Kuchowicz Z., rec.: A. Wyczański, Uwarstwienie społeczne w Polsce XVI wieku: studia, Wrocław 1977 – „Złoty wiek” w nowym aspekcie, NK, 1978, 3, s. 16–17. Kuczyński Antoni, Syberia. 400 lat polskiej diaspory. Zesłania, martyrologia i sukces cywilizacyjny Polaków. Rys historyczny. Antologia, Krzeszowice 2007. Kuczyński A., Syberia: czterysta lat polskiej diaspory, Wrocław 1993. Kuczyński Janusz, Ludność Kielc w świetle lustracji z 1788 roku, RMNK 18, 1995, s. 39–70. Kuczyński J., Z problematyki badań nad osadnictwem późnolateńskim na terenach między Wisłą, Pilicą i Nidzicą, RMŚ 5, 1968, s. 55–77. Kuczyński Krzysztof A., rec.: R. Taborski, Polacy w Wiedniu, Wrocław 1992 – PHum. 37, 1993, 6, s. 139–141. Kudrzycki Zbigniew, Wyniki plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu 11 lipca 1930 roku w powiatach szczycieńskim i nidzickim, RMazur. 14, 2010, s. 64–83. Kufel Robert, Duchowieństwo w księgach metrykalnych parafii Babimost od końca XVII do początku XX wieku, ABMK 81, 2004, s. 139–168. Kufel R., Kancelaria, registratura i archiwum parafialne na ziemiach polskich od XII do początku XXI wieku, Zielona Góra 2005. Wykaz opracowań253 Kukier Ryszard, Osadnictwo ziemi miasteckiej w XVIII/XIX w. na tle przemian etnicznych, MZ 14, 1978, s. 191–246. Kukier R., Przeobrażenia sieci osadniczej na Kujawach pod wpływem zmian środowiska geograficznego u schyłku XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku, PKHBTNSC 9, 1973, s. 115–150. Kukier R., Ugrupowanie etniczne i etnonimiczne Pomorza Słupskiego i Krainy Złotowskiej w świetle badań i samookreślenia ludu, MZ 8, 1962, s. 347–422. Kuklo Cezary, 40-lecie działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk, PDP 26, 2005, s. 11–21. Kuklo C., Attitudes procréatrices de la société dans l’ancienne Pologne, OHM 13, 2004, s. 39–55. Kuklo C., Badania metrykalne, Warszawa, parafia św. Krzyża, XVII–XVIII w., PDP 16, 1985/1986, s. 231–232. Kuklo C., Badania nad rodziną warszawską w XVIII wieku, PDP 18, 1991, s. 239–250. Kuklo C., Birth control in a Polish town of the pre-industrial age, PPR, 1995, 5, s. 161–175. Kuklo C., Computer system for the reconstitution of families, households and local communities in pre-partitioned Poland. General Premises, PPR, 1995, 5, s. 292–319. Kuklo C., Czy społeczeństwo polskie w dobie Oświecenia regulowało liczbę dzieci w rodzinach?, RDSG 51/52, 1990/1991(1993), s. 19–55. Kuklo C., Czy w Polsce przedrozbiorowej służba była etapem w życiu człowieka? w: Społeczeństwo w dobie przemian. Wiek XIX i XX. Księga Jubileuszowa Profesor Anny Żarnowskiej, red. M. Nietyksza, A. Szwarc, K. Sierakowska, A. Janiak-Jasińska, Warszawa 2003, s. 205–212. Kuklo C., Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009. Kuklo C., Doktor Irena Gieysztorowa 1914–1999, PDP 22, 2001, s. 145–150. Kuklo C., Dzieci nieślubne i podrzutki w warszawskiej parafii św. Krzyża w XVIII w., RH 35, 1987 (1991), 2, s. 305–315. Kuklo C., Elderly women in the cities of Central Europe in the eighteenth century, HF 5, 2000, 4, s. 451–471. Kuklo C., Funkcjonowanie społeczności parafialnej na tle analizy rejestracji chrztów parafii Trzcianne 1600–1654, w: Społeczeństwo staropolskie, red. A. Wyczański, t. 3, 1983, s. 189–228. Kuklo C., Głos w dyskusji nad Przeszłością Demograficzną Polski, PDP 17, 1987, s. 257–261. Kuklo C., Główne kierunki migracji na ziemiach polskich do końca XVIII wieku, w: Migracje: dzieje, typologia, definicje, red. A. Furdal, W. Wysoczański, Wrocław 2006, s. 148–156. Kuklo C., Gospodarstwo chłopskie w dobrach plebańskich w dekanacie brasławskim w drugiej połowie XVIII w., w: Między Odrą a Uralem. Księga dedykowana Profesorowi Władysławowi Andrzejowi Serczykowi, red. W. Wierzbieniec, Rzeszów 2010, s. 121–134. Kuklo C., Gospodarstwo domowe mieszczan-rolników kłobuckich w końcu XVIII wieku, w: Celem nauki jest człowiek… Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej, red. P. Franaszek, Kraków 2000, s. 161–165. Kuklo C., Gospodarstwo domowe osób starszego pokolenia w miastach na ziemiach polskich w epoce późnofeudalnej, KHKM 58, 2010, 1, s. 121–134. Kuklo C., Household and family on the polish territories in historical perspective, PPR, 1997, 10. Kuklo C., Illegitimate births and foundlings in Warsaw at the pre-industrial age, PPR, 1997, 10, s. 98–109. Kuklo C., Imigracja kobiet i ich aktywność zawodowa w miastach polskich w XVIII i XIX wieku, w: Ad Fontes. Studia ofiarowane Księdzu Profesorowi Alojzemu Szorcowi w sie- 254 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku demdziesięciolecie urodzin, red. Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, I. Makarczyk, Olsztyn 2006, s. 183–194. Kuklo C., Kobieta samotna w miastach Europy przedprzemysłowej jako przedmiot badań historycznych, w: Miasto – Region – Społeczeństwo. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok 1992, s. 281–293. Kuklo C., Kobieta samotna w mieście polskim u schyłku feudalizmu w świetle spisów ludności z lat 1791–1792, w: O kobietach. Studia i szkice. Wiek XIX i XX, red. J. Hoff, Rzeszów 2011, s. 11–33. Kuklo C., Kobieta samotna w mieście przedprzemysłowym. Polska na przełomie XVIII/XIX wieku, w: Pamiętnik XVI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 3, cz. 4, Toruń 2001, s. 287–293. Kuklo C., Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Studium demograficzno-społeczne, Białystok 1998. Kuklo C., Kobiety w życiu społeczno-gospodarczym miast Polski przedrozbiorowej, KHŻ, 2003, 3 (207), s. 391–402. Kuklo C., La domesticité en Pologne à la fin du XVIIIe siècle. Premiers résultats des recherches, AD 13, 1977, s. 51–56. Kuklo C., La famille en Pologne aux XVIe–XVIIIe siècles: Essai de caractérisation des structures démographiques et sociales, w: Histoire des familles de la démographie et des comportements en hommage à Jean-Pierre Bardet, red. J-P. Poussou, I. Robin-Romero, Paris 2007, s. 137–158. Kuklo C., La famille et la société dans les quertiers sud de Varsovie au XVIIIe siècle. Structures démographiques, w: Recent Doctoral Research in Economic History, red. E. Aerts, H. Van der Wee, Leuven 1990, s. 55–61. Kuklo C., La maternité consciente est-elle arrivée à Varsovie au XVIIIe siècle? w: Les modèles familiaux en Europe aux XVIe–XVIIIe siècles, red. C. Kuklo, Białystok 1992, s. 103–113. Kuklo C., Le modèle du «life cycle servant» a-t-il existé dans la Pologne préindustrielle? w: Lorsque l’enfant grandit: entre dépendance et autonomie, red. J.-P. Bardet, J.-N. Luc, I. Robin-Romero, C. Rollet, Paris 2003, s. 717–732. Kuklo C., Les femmes seules chefs de famille dans la société urbaine à la fin de l’Ancienne Pologne, w: La femme dans la société médiévale et moderne, red. P. Mane, F. Piponnier, M. Wilska, M. Piber-Zbieranowska, Varsovie 2005, s. 211–235. Kuklo C., Ludność, [hasło: Polska], w: Wielka Encyklopedia PWN, t. 5, Warszawa 1996, s. 73–74. Kuklo C., Ludzie starzy w miastach i miasteczkach u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej, w: Gospodarka, ludzie, władza. Studia historyczne ku czci prof. dra hab. Juliusza Łukasiewicza, red. M. Kopczyński, A. Mączak, Warszawa 1998, s. 137–155. Kuklo C., Małżeństwo, dzieci i rodzina w miastach i miasteczkach Korony w XVI–XVIII w., PH 103, 2012, 4, s. 697–731. Kuklo C., Marriage in Pre-Industrial Warsaw in the Light of Demographic Studies, JFH 15, 1990, 3, s. 239–259. Kuklo C., Mężczyzna samotny w środowisku miejskim do początków epoki industrialnej, w: Mężczyzna, etyka, ekonomia, red. E. Ozorowski, R.C. Horodeński, Białystok 2011, s. 89–104. Kuklo C., Międzynarodowe kolokwium w Nieborowie, 23–26 X 1989 r., PDP 19, 1994, s. 160–163. Kuklo C., Międzynarodowy kurs demografii historycznej, PDP 15, 1984/1985, s. 154–156. Kuklo C., Modele rodzinne w Europie XVI–XVIII wieku, KH 97, 1990/1991, 3–4, s. 271–273. Wykaz opracowań255 Kuklo C., O porzucaniu dzieci w osiemnastowiecznej Warszawie, w: Ars historiae – historia artis. Prace ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Maroszek, Białystok 2012, s. 235–253. Kuklo C., Ocena wartości źródłowej rejestrów metrykalnych parafii św. Krzyża w Warszawie w XVIII w., PDP 18, 1991, s. 205–227. Kuklo C., Odmienność rytmów rozwoju? Rodziny europejskie, rodziny polskie na przełomie XVIII i XIX w., w: Rodzina – prywatność – intymność. Dzieje rodziny w kontekście europejskim, red. D. Kałwa, A. Walaszek, A. Żarnowska, Warszawa 2005, s. 11–29. Kuklo C., Polska demografia przeszłości u progu XXI wieku, PDP 22, 2001, s. 7–32. Kuklo C., Praskie kolokwium demografii historycznej, 17–18 września 1996 roku, PDP 21, 1999, s. 161–163. Kuklo C., Problematyka badawcza europejskiej demografii historycznej w dziesięcioleciu 1975–1985, PDP 18, 1991, s. 93–115. Kuklo C., Próba analizy demograficznej rejestracji metrykalnej ślubów parafii Trzcianne w I połowie XVII w., PDP 13, 1981 (1982), s. 89–115. Kuklo C., Próba obliczenia ludności Suraża według stanu na 1663 r., ZNFUWBPH, 1977, 19, s. 41–56. Kuklo C., Próba sondażowego określenia wartości wybranych zespołów metrykalnych do badań nominatywnych, PDP 13, 1981/1982, s. 125–139. Kuklo C., Rodzina chłopska w dawnej Polsce w świetle historiografii powojennej, w: Z zagadnień prawa rolnego, cywilnego i samorządu terytorialnego. Księga Jubileuszowa profesora Stanisława Prutisa, red. J. Bieluk, A. Doliwa, A. Malarewicz-Jakubów, T. Mróz, Białystok 2012, s. 169–180. Kuklo C., Rodzina i gospodarstwo domowe w Europie pre- i industrialnej w historiografii ostatniego ćwierćwiecza, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C.Kuklo, Warszawa 2012, s. 9–30. Kuklo C., Rodzina staropolska i komputery, KH 92, 1985/1986, 2, s. 491–492. Kuklo C., Rodzina staropolska na tle europejskim. Podobieństwa i różnice rytmów rozwoju, PDP 26, 2005, s. 27–45. Kuklo C., Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, Białystok 1991. Kuklo C., Single Women in Pre-Industrial European Towns as a Subject of Historical Research, w: Society and Culture. Poland in Europe. Studies in Social and Cultural History. Poland at the 180th International Congress of Historical Sciences in Montreal, red. M. Bogucka, Warszawa 1995, s. 112–123. Kuklo C., Służba domowa w Europie w XVI–XX w. Kolokwium międzynarodowe, Praga 17–18 września 1996, KH 104, 1997, 3, s. 153–154. Kuklo C., Społeczno-demograficzny cykl życia człowieka w mieście staropolskim u schyłku XVIII wieku, RDSG 62, 2002, s. 85–106. Kuklo C., Stan i potrzeby badań w zakresie demografii historycznej w Polsce, w: Pamiętnik XVI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 3, cz. 1, Toruń 2001, s. 237–248. Kuklo C., Staropolska rejestracja ślubów, chrztów i pogrzebów w warsztacie badawczym historyka, w: Człowiek w teatrze świata. Studia o historii i kulturze dedykowane Profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu z okazji osiemdziesiątych urodzin, red. B. Popiołek, Kraków 2010, s. 38–52. Kuklo C., Struktura demograficzna małego miasta polskiego w końcu XVIII wieku: przykład Radziejowa na Kujawach, w: Gospodarka – Społeczeństwo – Ustrój. Studia dedykowane 256 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Profesorowi Stefanowi Cackowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestą piątą rocznicę pracy naukowej, red. K. Mikulski, Toruń 1997, s. 103–116. Kuklo C., Struktury demograficzne społeczeństwa nowożytnej Polski, w: Polska na tle Europy XVI–XVII wieku, Warszawa 2007, s. 62–75, 106–107. Kuklo C., Techniki komputerowe w demografii historycznej, KH 101, 1994, 1, s. 135–152. Kuklo C., The Family in 18th Century Warsaw. Demographic Studies, APH 61, 1990, s. 141–159. Kuklo C., The Historic Polish Family Against the European Background, PPR, 2004, 25, s. 15–32. Kuklo C., Typology of household in the Polish town of the pre-industrial age, PPR, 1997, 10, s. 248–265. Kuklo C., Typy gospodarstw domowych w dużym mieście polskim u schyłku XVIII wieku: przykład Krakowa i Warszawy, w: Wojsko – społeczeństwo – historia. Prace ofiarowane Profesorowi Mieczysławowi Wrzoskowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę Jego urodzin, red. W. Fedorowicz, J. Snopko, Białystok 1995, s. 139–148. Kuklo C., Urodzić się i zestarzeć w małym mieście staropolskim, w: Między Zachodem a Wschodem. Studia ku czci Profesora Jacka Staszewskiego, t. 2, red. J. Dumanowski, B. Dybaś, K. Mikulski, J. Poraziński, S. Roszak, Toruń 2003, s. 345–353. Kuklo C., Uwagi na temat obyczaju połowy XIX w. W świetle akt stanu cywilnego, rec.: A. Stawarz, Obyczaj robotniczy połowy XIX w. W świetle akt stanu cywilnego (na przykładzie Żyrardowa), EP 26, 1982, 2, s. 215–228 – PDP 16, 1985 (1986), s. 219–222. Kuklo C., Wielkość i struktura gospodarstwa domowego w Polsce wczesnonowożytnej. Próba charakterystyki, w: Historia to dzieje ludzi… Studia z historii społecznej ofiarowane Andrzejowi Wyczańskiemu w 80-tą rocznicę urodzin i 55 lecie pracy naukowej, red. C. Kuklo, P. Guzowski, Białystok 2004, s. 167–181. Kuklo C., Współczesne badania nad rodziną w Europie XVI–XVIII wieku, w: Rodzina – jej funkcje przystosowawcze i ochronne, red. E. Hałoń, Warszawa 1995, s. 141–152. Kuklo C., Z badań demograficznych nad staropolską rodziną mieszczańską w XVIII w., w: Studia nad gospodarką, społeczeństwem i rodziną w Europie późnofeudalnej, red. J. Topolskiego, C. Kuklo, Lublin 1987, s. 343–355. Kuklo C., Z problematyki badań nad feminizacją gospodarstw domowych w miastach Polski u schyłku XVIII wieku przy użyciu komputera, w: Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2: Przemiany społeczne a model rodziny, red. A. Żarnowska, Warszawa 1995, s. 77–83. Kuklo C., Założenia ogólne Informatycznego Systemu Rekonstrukcji Rodzin, Gospodarstw Domowych i Społeczności Lokalnych w Polsce przedrozbiorowej, SPodl. 5, 1995, s. 149–168. Kuklo C., Zastosowanie informatycznego systemu rekonstrukcji rodzin, gospodarstw domowych i społeczności lokalnych w Polsce przedrozbiorowej w warsztacie badawczym historyka, w: Historia i komputery, red. B. Ryszewski, t. 1: Metody komputerowe w badaniach i nauczaniu historii, Toruń 1995, s. 21–34. Kuklo C., Ze studiów nad służbą domową w miastach Polski przedrozbiorowej, w: Między polityką a kulturą, red. C. Kuklo, Warszawa 1999, s. 199–209. Kuklo C., Źródła i badania nad statystyką demograficzną ziem polskich w okresie przedrozbiorowym, w: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich: ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, red. S. Jońca, Warszawa 1994, s. 23–38. Kuklo C., Źródła i badania nad zaludnieniem i ruchem naturalnym Polski przedrozbiorowej, w: Historia Polski w liczbach. Ludność. Terytorium, red. A. Wyczański, F. Kubiczek, Warszawa 1993, s. 3–11. Wykaz opracowań257 Kuklo C., rec.: A. Karpiński, Kobieta w mieście polskim w drugiej połowie XVI i XVII wieku, Warszawa 1995 – APH 74, 1996, s. 192–195; PH 87, 1996, 3, s. 663–666. Kuklo C., rec.: A. Karpiński, W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000 – RDSG 61, 2001, s. 242–245. Kuklo C., rec.: A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1999 – PH 92, 2001, 3, s. 356–358. Kuklo C., rec.: A. Leszczyński, Żydzi ziemi bielskiej od połowy XVII w. do 1795 r. (Studium osadnicze, prawne i ekonomiczne), Wrocław 1980 – ZNFUWBPH, 1982, 34, s. 235–249. Kuklo C., rec.: E. Piasecki, Ludność parafii bejskiej (woj. kieleckie) w świetle ksiąg metrykalnych z XVIII–XX w. Studium Demograficzne, Wrocław–Warszawa 1990 – PDP 19, 1994, s. 138–141. Kuklo C., rec.: H. Kurowska, Gubin i jego mieszkańcy. Studium demograficzne XVII–XIX w., Zielona Góra 2010 – PDP 30, 2011, s. 99–104. Kuklo C., rec.: I. Kulesza-Woroniecka, Rozwody w rodzinach magnackich w Polsce XVI–XVIII wieku, Poznań–Wrocław 2002 [2004] – RDSG 64, 2004, s. 245–247. Kuklo C., rec.: J. Baszanowski, Przemiany demograficzne w Gdańsku w latach 1601–1846 w świetle tabel ruchu naturalnego, Gdańsk 1995 – KH 103, 1996, 3, s. 140–143; APH 75, 1997, s. 220–224. Kuklo C., rec.: J. Michalewicz, Elementy demografii historycznej, Warszawa 1979 – PDP 14, 1983/1984, s. 163–166. Kuklo C., rec.: K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992 – PDP 19, 1994, s. 138–141; ADH 1996, s. 476–479. Kuklo C., rec.: K. Mikulski, Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początków XVIII wieku, Toruń 1999 – APH 83, 2001, s. 208–211; PH 92, 2001, 2, s. 250–253. Kuklo C., rec.: K. Wnęk, L.A. Zyblikiewicz, E. Callahan, Ludność nowoczesnego Lwowa w latach 1857–1938, Kraków 2006 – RDSG 68, 2008, s. 213–218. Kuklo C., rec.: Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, red. A. Żarnowska i A. Szwarc, Warszawa 2004 – APH 92, 2005, s. 264–267. Kuklo C., rec.: Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Z.H. Nowak i A. Radzimiński, Toruń 1998 – PDP 21, 2000, s. 135–140. Kuklo C., rec.: Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX w., pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, (t. 1), Warszawa 1990; Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX w XX w., red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, t. 2, cz. 1–2, Warszawa 1992; Kobieta i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i w początkach XX wieku, pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1994 –SPodl. 6, 1996, s. 335–339. Kuklo C., rec.: L.A. Zyblikiewicz, Kobieta w Krakowie w 1880 r. w świetle ankiet powszechnego spisu ludności. Studium demograficzne, Kraków 1999 – APH 83, 2001, s. 214–216. Kuklo C., rec.: M. Bogucka, Białogłowa w dawnej Polsce. Kobieta w społeczeństwie polskim XVI–XVIII w. na tle porównawczym, Warszawa 1998 – SPodl. 10, 2000, s. 392–399. Kuklo C., rec.: M. Kędelski, Rozwój demograficzny Poznania w XVII i na początku XIX wieku, Poznań 1992 – KH 100, 1993, 2, s. 142–145; ADH, 1996, s. 471–473. Kuklo C., rec.: M. Kopczyński, Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1998 – RDSG 59, 1999, s. 181–186; APH 82, 2000, s. 219–222; ADH 2000–2001, s. 211–213. Kuklo C., rec.: M. Kopczyński, Wielka Transformacja. Badania nad uwarstwieniem społecznym i standardem życia w Królestwie Polskim 1866–1913 w świetle pomiarów antropometrycznych poborowych, Warszawa 2006 – PH 99, 2008, 1, s. 160–164. 258 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kuklo C., rec.: Medycyna nowożytna, Studia nad historią medycyny, t. 1, 1994, z. 1, 2 – SPodl. 6, 1996, s. 332–334. Kuklo C., rec.: Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, red. A. Wyczański, t. 2, Warszawa 1979 – KH 88, 1981, 4, s. 1101–1105. Kuklo Cezary, Bardet Jean-Pierre, In memoriam: Irena Gieysztor 1914–1999, ADH, 2001, 1, s. 209–211. Kuklo Cezary, Gruszecki Wojciech, Informatyczny system rekonstrukcji rodzin, gospodarstw domowych i społeczności lokalnych w Polsce przedrozbiorowej, Białystok 1994. Kuklo Cezary, Kamecka Małgorzata, Être domestique au sein d’une famille urbaine polonaise durant les XVIe–XXe siècles. Évolution du statut social et matériel des domestiques, w: Servants and Changes in Mentality, 16th–20th Centuries. Proceedings of the Servant Project, red. S. Pasleau, I. Schopp, R. Sarti, t. l, Liège 2005, s. 3–18. Kuklo C., Kamecka M., Être servant dans une famille urbaine polonaise aux XVIe–XXe siècles. Évolution du statut social et matériel des domestiques, OHM 11, 2002, s. 119–132. Kuklo C., Kamecka M., Les domestiques polonais dans la réalité juridique: règles et infractions (fin XVe – début XIXe siècles), w: Domestic Service and the Evolution of the Law. Proceedings of the Servant Project, red. S. Pasleau, I. Schopp, R. Sarti, t. 3, Liège 2005, s. 115–126. Kuklo C., Kamecka M., Marriage Strategies in Poland: Social and Spatial Diffrences (16th–18th Centuries), HSR 28, 2003, 3, s. 29–43. Kuklo C., Kamecka M., Polští sloužící v právní praxi: pravidla a jejich porušování (konec 15. – počátek 19 století), HD 27, 2003, s. 123–132. Kuklo Cezary, Wyczański Andrzej, Badania nad rodziną w Polsce XVI–XVIII wieku za pomocą elektronicznego przetwarzania danych prowadzone w Instytucie Historii PAN w Warszawie oraz w Instytucie Historii FUW w Białymstoku, SPodl. 1, 1990, s. 85–90. Kukulak Józef, Zapis początków kolonizacji Bieszczadów w osadach górnego Sanu, w: Późne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Garncarski, Krosno–Rzeszów 2007, s. 107–121. Kukulski Jerzy, Przemiany na wsi powiatu piotrkowskiego w latach 1793–1918. Studia i materiały, Piotrków Trybunalski 2005. Kula Marcin, Polonia brazylijska, Warszawa 1981. Kula M., rec.: A. Walaszek, Światy imigrantów: tworzenie polskiego Cleveland: 1880–1930, Kraków 1994 – NK, 1994, 11, s. 7. Kula M., rec.: E. Kołodziej, Dzieje Polonii w zarysie: 1918–1939, Warszawa 1991 – PP 18, 1992, 3, s. 154–155. Kula M., rec.: I. Klarner, Emigracja z Królestwa Polskiego do Brazylii 1890–1914, Warszawa 1975 – RDSG 38, 1977, s. 234–236. Kula M., rec.: J. Knopek, Migracja Polaków do Afryki Północnej w XX wieku, Bydgoszcz 2001 – PP 29, 2003, 1, s. 139–141. Kula Witold, Demografia Królestwa Polskiego w latach 1836–1846, wyd. M. Górny, Poznań– Wrocław 2002. Kula W., Ludność Warszawy w pierwszych ośmiu miesiącach wojny (IX 1939 – IV 1940), RW 17, 1984, s. 171–243. Kula W., Potrzeby i możliwości badań historyczno-statystycznych w nauce polskiej, WS 13, 1968, 3, s. 5–11. Kula W., Problemy i metody historii gospodarczej, Warszawa 1963. Kula W., Stan i potrzeby badań nad demografią dawnej Polski (do początków XIX wieku), RDSG 12, 1951, s. 23–109. Kulas Józef, rec.: A. Żarnowska, Klasa robotnicza Królestwa Polskiego 1870–1914, Warszawa 1974 – KHRZ, 1975, 3, s. 78–81. Wykaz opracowań259 Kulbaka Jacek, Rozwój demograficzny Krasnegostawu i powiatu krasnostawskiego w drugiej połowie XIX wieku (do pierwszej wojny światowej), RRH 5, 2007, s. 29–39. Kulczycki John J., Polscy górnicy w Zagłębiu Ruhry. Próba charakterystyki statystycznej na podstawie nieznanego źródła (1 stycznia 1900), PP 13, 1987, 3, s. 21–26. Kulejewska Zofia, Zagadnienie miejskiej demografii historycznej na Śląsku, PZ 9, 1953, 1/3, s. 353–358. Kulesza-Woroniecka Iwona, Cudzoziemcy w Białymstoku w osiemnastym wieku, SPodl. 19, 2011, s. 139–153. Kulesza-Woroniecka I., Rozwody w rodzinach magnackich w Polsce w XVI–XVIII wieku, Poznań–Wrocław 2004. Kulesza-Woroniecka I., Separacje w rodzinach magnackich w Polsce XVII–XVIII wieku, w: Cała historia to dzieje ludzi… Studia z historii społecznej ofiarowane profesorowi Andrzejowi Wyczańskiemu w 80-tą rocznicę urodzin i 55-lecie pracy naukowej, red. C. Kuklo, P. Guzowski, Białystok 2004, s. 271–281. Kulesza-Woroniecka I., The English and the French in the 18-th century Bialystok, w: Inspirations: English, French and Polish cultures, red. D. Guzowska, M. Kamecka, Białystok 2011, s. 227–242. Kulikowska Janina, Emigracja i duszpasterstwo wychodźców z Królestwa Polskiego do 1914 r., NP 65, 1986, s. 91–143. Kumor Bolesław, „Status animarum” books in the Polish dioceses (up to the year 1918), PPR, 1997, 10, s. 201–212. Kumor B., An historical essay St. Michael’s Parish. Z dziejów polskiej rzymsko-katolickiej parafii św. Michała w Derby, Conn. 1905–1980, w: St. Michael’s Church, Derby, Connecticut, Conn. 1981. Kumor B., Archidiecezja lwowska obrządku łacińskiego w świetle schematyzmu archidiecezjalnego z 1939 r., FHC 3, 1996, s. 265–286. Kumor B., Archiwa kościelne a badania demograficzne, PST 3, 1981, s. 331–336. Kumor B., Archiwa parafii polonijnych jako źródło do badań nad dziejami Polonii w USA (na przykładzie polskich parafii w New Britain w stanie Connecticut), SP 3, 1979, s. 369–388. Kumor B., Archiwum Diecezjalne w Tarnowie, ABMK 2, 1961, 1–2, s. 43–52. Kumor B., Archiwum parafialne, „Cur” 108, 1958, s. 164–168. Kumor B., Dzieje parafii polskiej rzymsko-katolickiej św. Józefa w Norwich, Conn. 1904–1979, Norwich, Conn. 1980. Kumor B., Dzieje polityczno-geograficzne diecezji tarnowskiej, w: Katolicki Uniwersytet Lubelski. Rozprawy doktorskie, magisterskie i seminaryjne. Wydział Teologiczny, t. 8, Lublin 1958. Kumor B., Dzieje polskiej rzymsko-katolickiej parafii Świętego Krzyża w New Britain, Conn. (1927–1977), New Britain, Conn. 1979. Kumor B., Jakim celom służyły księgi parafialne, PDP 7, 1975, s. 299–304. Kumor B., Kościelne źródła do dziejów Polonii, PDP 20, 1997, s. 117–128. Kumor B., Kościół i katolicy w Cesarstwie Rosyjskim (do 1918 roku), w: Odrodzenie kościoła katolickiego w byłym ZSRR. Studia historyczno-demograficzne, red. E. Walawender, Lublin 1993, s. 17–79. Kumor B., Księgi status animarum w diecezjach polskich do roku 1918, PDP 1, 1967, s. 89–109. Kumor B., Księgi status animarum w diecezjach polskich, w: Ogólnopolska Konferencja Demograficzna w Zakopanem. Referaty, Warszawa 1966, s. 124–126. Kumor B., Liczba alumnów w seminariach duchownych w Polsce w okresie pierwszego rozbioru, RTK 19, 1972, 2, s. 189–194. 260 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kumor B., Metryki parafialne w archiwach diecezjalnych, KHKM 14, 1966, 1, s. 65–75. Kumor B., Nieznane źródła do statystyki diecezji krakowskiej w XVIII w., PDP 4, 1971, s. 21–59. Kumor B., Osadnictwo łemkowskie i sieć parafialna w kluczu muszyńskim biskupstwa krakowskiego (do 1780), RSd. 24, 1996, s. 9–23. Kumor B., Parish register in diocesan archives, p. I, PGN, January 1981, s. 3–4. Kumor B., Pochodzenie geograficzne polskich emigrantów z parafii św. Józefa w Rockwille, Ct., w: O związkach demografii, statystyki i ekonometrii, red. A. Zeliaś, Kraków 1994, s. 202–213. Kumor B., Początki osadnictwa polskiego w Hartford w stanie Connecticut, ZW, 2002, 6, s. 187–195. Kumor B., Początki osadnictwa i parafii polskiej w Suffield, CT, NP 65, 1986, s. 199–236. Kumor B., Początki polskiego osadnictwa w rejonie Windsor Locks-Suffield w stanie Connecticut, RTK 32, 1985, 2, s. 173–181. Kumor B., Procesy informacyjne i relationes status jako źródła do demografii historycznej, PDP 3, 1970, s. 29–61. Kumor B., Przedrozbiorowe wizytacje kościelne jako źródło demograficzne, PDP 2, 1969, s. 3–45. Kumor B., Przepisy kościelne i państwowe dotyczące metryk kościelnych w zaborze austriackim (1800–1914), PDP 7, 1975, s. 93–107. Kumor B., Przepisy prawne w sprawie chrztu dzieci w XVI–XVIII w., PDP 9, 1976, s. 41–56. Kumor B., Reforma metryk kościelnych w zaborze austriackim (1755–1788), w: Studia z historii gospodarczej i demografii historycznej. Prace ofiarowane profesorowi Stanisławowi Hoszowskiemu w 70-tą rocznicę urodzin, red. J.J. Małecki, Kraków 1975, s. 139–155. Kumor B., Relacja biskupa Jana Pawła Woronicza o stanie diecezji krakowskiej (1828), AC 32, 2000, s. 307–324. Kumor B., Relacja o stanie diecezji krakowskiej biskupa Albina Dunajewskiego (1881), AC 34, 2002, s. 371–401. Kumor B., Relacje o stanie diecezji tarnowskiej z lat 1791–1863, ABMK 33, 1976, s. 365–402; 34, 1977, s. 345–372. Kumor B., Saint Michael the Archangel Parish, Derby, Connecticut, Derby, Conn. 1989. Kumor B., Saint Stanislavus Bishop and Martyr Parish, New Haven, New Haven, Conn. 1987. Kumor B., Schematyzmy diecezji tarnowskiej z XIX w. jako źródło demograficzne, PDP 1, 1967, s. 67–87. Kumor B., Spisy kościelne ludności w Małopolsce w XVIII wieku, w: Przełomy w historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich. Wrocław 15–18 września 1999 roku. Pamiętniki, t. 3, cz. 1, Toruń 2001, s. 255–260. Kumor B., SS. Cyril and Methodius Parish and the Hartford Polonia 1873–1980, Bristol, Conn. 1985. Kumor B., State and Church Regulations concerning Church Birth, Marriage and Death Registers in the Territory of Poland Annexed by Austria (1772–1914), PPR, 1995, 6, s. 274–287. Kumor B., State and church regulations concerning church birth, marriage and death registers in the territory of Poland annexed by Austria (1772–1914), PPR, 1995, 6, s. 274–287. Kumor B., Stosunki kościelne i wyznaniowe (1918–1945), w: Dzieje miasta Nowego Targu, red. M. Adamczyk, Nowy Targ 1991, s. 303–319. Kumor B., Z problemów ludnościowych polskiej parafii Najśw. Serca Jezusowego w New Britain, Conn. (1895–1920), SP 5, 1983, s. 261–278. Kumor B., Ze statystyki ludności na Litwie w II połowie XVIII w., PDP 8, 1975, s. 57–67. Kumor B., Źródła do historii parafii diecezji tarnowskiej, „Cur” 108, 1958, s. 64–69. Wykaz opracowań261 Kumor B., Źródła do statystyki kościelnej na ziemiach polskich od połowy XVI do końca XIX wieku, w: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich. Ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, Kraków–Mogilany 24–25 maja 1993 r., red. S. Jońca, Warszawa 1994, s. 39–48. Kupczak Janusz M., Polacy na Ukrainie w latach 1921–1939, Wrocław 1994. Kupliński Jerzy, Z dziejów wychodźstwa czechosłowackiego w Polsce po zaborze Czechosłowacji w roku 1939, SDZSRREŚ 10, 1974, s. 145–180. Kuras Zbigniew, Sienkiewicz Konrad, Ludność Bydgoszczy w latach 1920–1970. Część 1, PKHBTNSC 15, 1985, 26, s. 97–158. Kurek Jacek, „Ab oriente wszystko cicho i spokoynie”, RP 37, 2001, 3, s. 105–109. Kurek J., Od kopalni miechowskich bożogrobców do największego miasta na Górnym Śląsku. O fenomenie Królewskiej Huty, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 321–338. Kurkiewicz Jolanta, Modele przemian płodności w wybranych krajach europejskich w świetle drugiego przejścia demograficznego, Kraków 1998. Kurkiewicz J., Podstawowe metody analizy demograficznej, Warszawa 1992. Kurkiewicz Jolanta, Pociecha Józef, Zając Kazimierz, Metody wielowymiarowej analizy porównawczej w badaniach rozwoju demograficznego, Warszawa 1991. Kurkowska Marta, „Fabrykantki aniołków”: o problemie aborcji w Polsce w latach 1878–1939, „Arcana”, 1998, 1, s. 157–166. Kurkowska M., Birth Control in the Industrial Age: Cracow 1878–1939, PPR, 1997, 10, s. 201–212. Kurnatowski Stanisław, Le developpement du population de la partie ouest de la Grande Pologne et son aspect economique durant le Haut Moyen Age, SHO 7, 1972, s. 39–57. Kurnatowski S., Nowsze teorie na temat pierwotnych siedzib Słowian w świetle analizy paleo-demograficznej, SA 24, 1977, s. 17–37. Kurnatowski S., Próba oceny zaludnienia we wczesnym średniowieczu na podstawie materiałów archeologicznych, SArch. 23, 1971, s. 313–315. Kurnatowski S., Rozwój zaludnienia Wielkopolski Zachodniej we wczesnym średniowieczu i jego aspekty gospodarcze, AP 16, 1971, s. 465–482. Kurnatowski S., Sympozjum polsko-radzieckie o przemianach ludnościowych i kulturowych I tysiąclecia p.n.e. na ziemiach między Odrą a Dnieprem [Warszawa, 6–9 XII 1977 r.], SD, 1978, 54, s. 117–125. Kurnatowski S., Wczesnośredniowieczny przełom gospodarczy w Wielkopolsce oraz jego konsekwencje krajobrazowe i demograficzne, AP 20, 1975, 1, s. 145–160. Kurnatowski Stanisław, Piontek Janusz, Strzałko Jan, Zadania badawcze sekcji paleo-demograficznej, SD, 1975, 42, s. 146–154. Kurowska Hanna, Gubin i jego mieszkańcy. Studium demograficzne XVII–XIX w., Zielona Góra 2010. Kurowska H., Pruska statystyka i myśl demograficzna XVIII wieku, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 131–151. Kurowska H., Rekonstrukcja rodziny gubińskiej w pierwszej połowie XVIII wieku, PDP 26, 2005, s. 61–77. Kurowska H., Struktura demograficzna gubińskiej rodziny w pierwszej połowie XIX wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 429–446. Kurowski Stefan, Ludność w historii i polityce, Warszawa 2001. Kurowski S., Wstęp do demografii historycznej i politycznej, SE, 1971, 23, s. 125–160. 262 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kurpiers Dorota, Opieka zdrowotna i społeczna franciszkanek szpitalnych w Opolu w latach 1849–1856: (na przykładzie szpitala św. Wojciecha), ZNHUO 33, 1996, s. 37–49. Kurtyka Janusz, Małopolskie rodziny możnowładcze XIV–XVII wieku, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 55–79. Kurzynowski Adam, Aktywizacja zawodowa kobiet zamężnych w Płocku w latach 1931–1960, Warszawa 1963. Kusek Janusz, Polacy na Węgrzech w latach 1918–1939, NP 81, 1994, s. 259–277. Kustra Maurycy, Rekonstrukcja liczby ludności Pobiedzisk w przeszłości, SLed. 10, 2010, s. 151–159. Kutta Janusz, Społeczeństwo Bydgoszczy w latach 1920–1939, w: Historia Bydgoszczy, t. 2, cz. 1: 1920–1939, red. M. Biskup, Bydgoszcz 1999, s. 177–231. Kutta J., Społeczeństwo miasta Bydgoszczy w latach 1920–1939, (cz. 1), KB 12, 1990, s. 7–20. Kutta Janusz, rec.: M. Wanatowicz, Ludność napływowa na Górnym Śląsku w latach 1922– 1939, Katowice 1982 – PZ 39, 1983, 4, s. 144–151. Kuwałek Robert, Żydowskie Gminy Wyznaniowe w powiecie chełmskim w latach 1918–1939, RCh. 1, 1995, s. 217–244. Kuwałek R., rec.: K. Zieliński, Żydzi Lubelszczyzny 1914–1918, Lublin 1999 – „Polin” 16, 2003, s. 515–518. Kuwałek Robert, Sygowski Paweł, Z dziejów społeczności żydowskiej w Lubartowie, w: Lubartów i Ziemia Lubartowska, red. W. Śladkowski, B. Gąsior, Lubartów 2000, s. 45–91. Kuźma-Markowska Sylwia, Polska rodzina, amerykańska nowoczesność: Opieka nad matką i dzieckiem w działalności Fundacji Rockefellera w II Rzeczypospolitej, PH 103, 2012, 4, s. 854–876. Kuźma-Markowska S., Transatlantyckie kontakty działaczy na rzecz kontroli urodzeń w Polsce i Stanach Zjednoczonych (1931–1960), DN 39, 2007, 4, s. 199–214. Kwak Jan, Epidemia cholery w latach 1831–1832 w rejencji opolskiej, ZNWSPOH, 1981, 18, s. 63–76. Kwak J., Klęski elementarne w miastach górnośląskich w XVIII i pierwszej połowie XIX w., Opole 1987. Kwak J., Ludność Lwówka Śląskiego w świetle spisu ludności z 1791 roku, ŚKHS 20, 1965, 1, s. 45–66. Kwak J., Ludność żydowska w miastach górnośląskich od XVIII do początku XIX w., PHA 8, 1999, s. 19–36. Kwak J., Obyczajowość mieszkańców miast górnośląskich w XVI–XVIII w., Opole 1986. Kwak J., Przemiany demograficzne w ośrodkach górniczo-hutniczych Górnego Śląska u progu wielkiej industrializacji (od końca XVIII do połowy XIX wieku), w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 255–265. Kwak J., Stosunki ludnościowe [XVI–XVIII w.], w: Historia Gliwic, red. J. Drabina, Gliwice 1995, s. 105–109. Kwak J., Stosunki ludnościowe, gospodarcze i kulturalne okręgu kluczborskiego w XVI– XVIII w., SKlucz. 3, 1985, s. 34–101. Kwak J., Stosunki ludnościowo-gospodarcze i kulturalne w miastach okręgu kluczborskiego w XVI–XVIII w., SKlucz. 3, 1985, s. 34–92. Kwak J., Śluby w parafii krapkowickiej w latach 1766–1780, ZNWSPOH, 1986, 23, s. 23–31. Kwak J., Wsie należące do miasta Brzegu w czasie wojny trzydziestoletniej, KO 14, 1968, 1–2, s. 38–52. Wykaz opracowań263 Kwapulińska Pelagia, Rodzina w parafii kochłowickiej w XIX wieku, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 5: Rodzina, red. Z. Kwaśny, Wrocław 2001, s. 111–166. Kwapulińska P., Śluby w parafii kochłowickiej w XIX wieku, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 1: Śluby, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995, s. 69–109. Kwapulińska P., Urodzenia w parafii kochłowickiej w latach 1801–1900, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 2: Urodzenia, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995, s. 35–55. Kwapulińska P., Zgony w parafii kochłowickiej w XIX wieku, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 3: Zgony, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1996, s. 45–76. Kwaśny Irena, Nowak Krzysztof, Rozwój przestrzenny i sytuacja demograficzna miasta [Cieszyna], w: Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych. Praca zbiorowa, t. 3, red. I. Panic, Cieszyn 2010, s. 321–324. Kwaśny Zbigniew, Badania z zakresu historii gospodarczej i społecznej oraz demografii historycznej prowadzone w Zakładzie Historii Gospodarczej, Demografii i Statystyki, ŚKHS 54, 1999, 2, s. 193–203. Kwaśny Z., Ludność [do 1914 r.], w: Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1989, s. 132–134. Kwaśny Z., Ludność [XIX w.], w: Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1989, s. 108–109. Kwaśny Z., Ludność [XVIII–XIX w.], w: Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1989, s. 88–90. Kwaśny Z., Ludność Bystrzycy Kłodzkiej w 1811 roku, ŚKHS 51, 1996, 1–3, s. 374–380. Kwaśny Z., Ludność Górnego Wałbrzycha w 1843 r., ŚKHS 59, 2004, 3, s. 325–333. Kwaśny Z., Ludność Karpacza w 1840 roku, PNAEWNH 5, 2000, s. 245–256. Kwaśny Z., Ludność Komarna w 1840 roku, w: Studia historyczne nad polityką, gospodarką i kulturą, red. B. Halczak, Zielona Góra 2002, s. 325–331. Kwaśny Z., Ludność komornicza na przedmieściu Oławy w 1702 r., w: Studia z przeszłości Oławy, red. K. Matwijowski, Wrocław 1994, s. 48–53. Kwaśny Z., Ludność Krogulca w 1840 roku, w: Celem nauki jest człowiek… Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej, red. P. Franaszek, Kraków 2000, s. 205–211. Kwaśny Z., Ludność Oławy w pierwszym ćwierćwieczu XIX w., AUWH 30, 1978, s. 121–138. Kwaśny Z., Ludność oraz zmiany terytorialne [1918–1939], w: Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1989, s. 175–178. Kwaśny Z., Ludność wiejska Sobieszowa w 1852 r., w: Społeczeństwo w dobie przemian. Wiek XIX i XX. Księga jubileuszowa profesor Anny Żarnowskiej, red. M. Nietyksza, Warszawa 2003, s. 213–222. Kwaśny Z., Ludność Wojciechowa w 1855 r., SLed. 17, 1995, s. 190–199. Kwaśny Z., Ludność Wrzeszczyna w 1840 roku, SŚ 57, 1998, s. 123–136. Kwaśny Z., Ludność Zachełmia w 1852 r., PNAEWNH 6, 2001, s. 217–226. Kwaśny Z., Polskie badania z zakresu demografii historycznej Śląska 1945–1983, AUWH 51, 1987, s. 203–216. Kwaśny Z., Post-war research in the demographic development of the Silesia population to the end of the 19th century, PPR, 1995, 6, s. 30–43. Kwaśny Z., Powojenne badania nad rozwojem demograficznym ludności Śląska do końca XIX w., ZPN, 1995, 3, s. 37–48. Kwaśny Z., rec.: J. Kwak, Obyczajowość mieszkańców miast górnośląskich w XVI–XVIII w., Opole 1986 – ŚKHS 42, 1987, 3, s. 508–509. 264 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Kwaśny Z., rec.: J. Kwak, Przemiany demograficzne w ośrodkach górniczo-hutniczych Górnego Śląska u progu wielkiej industrializacji (od końca XVIII do połowy XIX wieku), w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 255–265 – PDP 31, 2012, s. 109–111. Kwaśny Z., Rodzina chłopska na Śląsku w XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku – komunikat, w: SWTNSA 49, 1994, s. 61–64. Kwaśny Z., Rodzina chłopska na Śląsku w XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku, w: Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2: Przemiany społeczne a model rodziny, red. A. Żarnowska, Toruń 1995, s. 23–32. Kwaśny Z., Rodzina chłopska w parafii Dobra w latach 1727–1758, w: Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, red. H. Suchojad, Warszawa 2001, s. 23–31. Kwaśny Z., Ruchliwość społeczna i terytorialna robotników górnośląskich w latach 1801–1870, AUWNP 34, 1989, s. 17–37. Kwaśny Z., Struktura demograficzna ludności wiejskiej w kluczu Gryf w drugiej połowie XVIII i na początku XIX wieku, ŚKHS 21, 1966, 1, s. 103–123. Kwaśny Z., Struktura demograficzna robotników górnośląskich w latach 1801–1870, w: Studia nad społeczeństwem Górnego Śląska w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 1988, s. 5–24. Kwaśny Z., The peasant’s family of Silesia in the 18th and in the first half of the 19th century, PPR, 1997, 10, s. 28–38. Kwaśny Z., Z dziejów dzieci i młodocianych robotników w zakładach przemysłowych na terenie majątków Schaffgotschów w latach 1854–1872, AUWH, 1976, 179, s. 107–131. Kwaśny Z., Z najnowszych badań nad rozwojem demograficznym ludności Śląska w XVIII– XIX w., ŚKHS 43, 1988, 2, s. 285–298. Kwaśny Z., Zróżnicowanie majątkowe rzemieślników oławskich na przełomie pierwszego i drugiego ćwierćwiecza XIX wieku, AUWH 76, 1989, s. 287–293. Kwaśny Zbigniew, Wosch Jan, Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich około 1765 r., Wrocław 1975. Kwiatkowska Barbara, Mieszkańcy średniowiecznego Wrocławia. Ocena warunków życia i stanu zdrowia w ujęciu antropologicznym, Wrocław 2005. Kwiatkowska Maria I., Polacy w Rzymie w wiekach XIX–XX, Warszawa 2007. Kwiecień Władysław, Przyczynek do studiów nad ludnością miasta Krakowa i gmin przyległych u schyłku XIX w., RPES 43, 1981, 4, s. 369–387. Laberschek Jacek, Miejscowości gminy żarnowieckiej w okresie przedrozbiorowym, w: Żarnowiec. Szkice z dziejów, red. R. Gładkiewicz, Złotorya–Wrocław 1997, s. 25–34. Labuda Gerard, Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996. Lalik Tadeusz, Funkcje miast i miasteczek w Polsce późniejszego średniowiecza, KHKM 23, 1975, 4, s. 551–565. Lalik T., Organizacje sąsiedzkie średniowiecznej wsi polskiej – wieś, opole, parafia, KHKM 24, 1976, 3, s. 440–457. Lalik T., Piaseczno w dawnej Polsce, XV–XVIII w.: przemiany struktury społeczno-gospodarczej, w: Studia i materiały do dziejów Piaseczna i powiatu piaseczyńskiego, red. J. Antoniewicz, Warszawa 1973, s. 9–170. Lalik T., Struktura miasta późnośredniowiecznego – jej geneza i zmiany, KH 82, 1975, 4, s. 776–794. Lalik T., Uwagi o rozwoju miast mazowieckich i Warszawy, SW 21, 1975, s. 33–61. Landau Ludwik, Metody porównywania spisów ludności z 1897 i 1921 r. dla województw wschodnich, w: Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921–2002. Wybór pism demografów, red. Z. Strzelecki, T. Toczyński, Warszawa 2002, s. 163–172. Wykaz opracowań265 Landau L., Wychodźstwo sezonowe na Łotwę i do Niemiec w 1937 r., Warszawa 1966. Landau Zbigniew, rec.: J. Żarnowski, Polska 1918–1939. Praca, technika, społeczeństwo, Warszawa 1992 – KH 100, 1993, 2, s. 164–167. Landau Z., rec.: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977 – RDSG 40, 1979, s. 218–220. Landau Zbigniew, Tomaszewski Jerzy, Robotnicy przemysłowi w Polsce. Materialne warunki bytu, Warszawa 1971. Landau-Czajka Anna, Diet patterns in 19th–20th c. school manuals, APH 85, 2002, s. 265–284. Landau-Czajka A., (Z)asymilowane rodziny żydowskie w II Rzeczypospolitej – zarys problematyki, PH 103, 2012, 4, s. 827–851. Landau-Czajka A., rec. G. Zalewska, Ludność żydowska w Warszawie w okresie międzywojennym, Warszawa 1996 – APH 76, 1997, s. 223–225; DN 29, 1997, 1, s. 190–193. Laszuk Anna, Ludność Brańska na przełomie XVII i XVIII wieku, „Białostocczyzna”, 1994, 4, s. 29–39. Laszuk A., Jeszcze raz w sprawie mieszkańców XVII-wiecznej parafii siematyckiej, „Białostocczyzna”, 1994, 2, s. 130–131. Laszuk A., Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa– Białystok 1999. Laszuk A., Parafia siemiatycka i jej mieszkańcy w XVII w., „Białostocczyzna”, 1993, 4, s. 25–29. Laszuk A., Rejestry podatkowe z XVI–XVIII wieku jako źródło do badań osadniczych i demograficznych województwa podlaskiego, „Archeion” 92, 1993, s. 49–61. Laszuk A., Straty niektórych miast podlaskich po wojnach połowy XVII wieku, „Białostocczyzna”, 1992, 2, s. 1–4. Laszuk A., Struktura własności ziemskiej w województwie krakowskim na podstawie rejestrów pogłównego z 1662 r., KHKM 41, 1993, 3, s. 401–420. Laszuk A., Szlachta w województwie krakowskim w świetle rejestrów pogłównego z 1662 r., PH 79, 1988, 3, s. 425–456. Laszuk A., Taryfy podatkowe zwierciadłem struktur społecznych, w: Między polityką a kulturą, red. C. Kuklo, Warszawa 1999, s. 183–198. Laszuk A., Zaścianki i królewszczyzny. Struktura własności ziemskiej w województwie podlaskim w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1998. Laszuk A., rec.: C. Kuklo, Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, Białystok 1991 – PH 83, 1992, s. 375–378. Latawiec Krzysztof, Rodzina i życie rodzinne Rosjan w Królestwie Polskim miedzy powstaniem styczniowym a I wojną światową, PH 103, 2012, 4, s. 799–826. Latawiec K., W służbie imperium… Struktura społeczno-zawodowa ludności rosyjskiej na terenie guberni lubelskiej w latach 1864–1915, Lublin 2007. Later-Chodyłowa Elżbieta, Polacy i Polonia w Holandii: dzieje Zjednoczenia Polskiego w Helsingforsie/Helsinkach, Toruń 2004. Later-Chodyłowska E., Liczebność i rozmieszczenie emigracji polskiej w Danii w latach 1893–1940, PP 17, 1991, 3, s. 19–30. Latkowski Waldemar, Postępowanie władz rosyjskich wobec ludności powiatu makowskiego w przededniu ewakuacji w 1915, RM 14, 2002, s. 223–226. Latoszek Marek, Pomorze: zagadnienia etniczno-regionalne, Gdańsk 1996. Latuch Kazimierz, Nauczanie demografii w szkołach wyższych, WS 44, 1999, s. 83–86. Latuch Mikołaj, Migracje zewnętrzne ludności, w: Rozwój demografii polskiej 1918–1993, s. 103–132. 266 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Lebrun Francois, Od demografii historycznej ku historii postaw populacyjnych 1952–1982, PDP 15, 1984, s. 162–167. Lech Elżbieta, Koncentracja przestrzenna ludności II Rzeczypospolitej, WS 41, 1996, 9, s. 64–74. Lech E., Warunki bytu ludności II Rzeczypospolitej – wybrane czynniki, AUWPPA 42, 1999, s. 165–190. Lech E., Źródła informacji o procesach ludnościowych na obszarze II Rzeczypospolitej, AUWP 251, 1996, s. 105–119. Lechowa Irena, Tradycje emigracyjne w Klonowej (pow. Sieradz), PMMAEŁSE, 1960, 3, s. 43–73. Leciejewicz Lech, Normanowie nad Odrą i Wisłą w IX–XI wieku, KH 100, 1993, 4, s. 49–62. Leciejewicz L., Wczesnośredniowieczne terytoria osadniczo-plemienne w dorzeczu Odry i Wisły, w: Badania z dziejów osadnictwa i toponimii, red. J. Jańczak, T. Ładogórski, Wrocław 1978, s. 7–20. Legieć Jacek, Raport o stanie zawodowego żebractwa w guberni kieleckiej, SKSH, 2004, 4, s. 179–184. Legutko Barbara, Żydzi w Jaworznie (cz. 1), ZHMJ, 2001, 4, s. 9–12. Lenczowski Franciszek, Osadnictwo w regionie Mucharza i Lanckorony w XIV–XVIII w., „Wierchy”, 1969, s. 197–202. Lenczowski F., Stosunki narodowościowe w miastach śląskich do końca XIV w., SH 19, 1976, 4, s. 487–502. Leonard Helena, Przyczynek do znajomości struktury stosunków ludnościowych Polski [1931,1946], CG 19, 1948, 1/4, s. 113–120. Leończyk Sergiusz, Dobrowolne osadnictwo Polaków na Syberii na przełomie XIX i na początku XX w. (Na przykładzie osadnictwa wiejskiego na terenach Syberii południowej), PP 33, 2007, 4, s. 121–137. Leoński Jacek, Zagadnienie migracji w polskiej myśli socjologicznej (do 1939 roku), Poznań 1979. Les modelés familiaux en Europe aux XVIe–XVIIIe siècles, red. C. Kuklo, Białystok 1992. Lesiński Henryk, Z dziejów dawnego Goleniowa, PZp. 17, 1973, 2, s. 5–23. Lesiński H., Ludność, jej zróżnicowanie społeczne i etniczne [XIII–XIV w.], w: Dzieje Szczecina, t. 2: Wiek X – 1805, red. G. Labuda, Warszawa–Poznań 1985, s. 126–134. Lesiński H., Niektóre problemy rozwoju miast na Pomorzu Zachodnim w średniowieczu, MZ 2, 1956, s. 279–297. Lesiński H., Rozwój ludnościowy i przestrzenny w latach 1370–1478 [XIII–XIV w.], w: Dzieje Szczecina, t. 2: Wiek X – 1805, red. G. Labuda, Warszawa–Poznań 1985, s. 173–179. Lesiuk Wiesław, Ekonomiczno-cywilizacyjne i socjalne warunki życia mieszkańców Śląska Opolskiego w latach 1922–1939, w: Górny Śląsk po podziale w 1922 roku. Co Polska, a co Niemcy dały mieszkańcom tej ziemi?, red. Z. Kapała, W. Lesiuk, M.W. Wanatowicz, t. 1, Bytom 1997, s. 24–42. Lesiuk W., Stosunki etniczne na Górnym Śląsku ze szczególnym uwzględnieniem XX w., w: Górny Śląsk jako pomost pomiędzy Polakami i Niemcami. V Sympozjum. Materiały strony polskiej na V Sympozjum, Opole 1990, s. 7–53. Lesiuk W., Stosunki etniczne na Górnym Śląsku ze szczególnym uwzględnieniem XX wieku, w: Dobrzeń Wielki i okolice. Dzieje dawne i czasy współczesne, Opole 1992, s. 19–38. Lesiuk W., Układ sił narodowościowych na Górnym Śląsku do 1945 r., MSO 27, 1985, 54, s. 11–40. Leska-Ślęzak Joanna, Kształtowanie się życia polonijnego w Holandii, Toruń 2002. Leska-Ślęzak J., Polacy w Holandii: przeszłość i teraźniejszość, Toruń 2003. Wykaz opracowań267 Leskiewiczowa Janina, Différentiation des paysans à la lumière du niveau de consommation alimentaire (Galicie vers la fin du XIXe siècle), SHO 10, 1975, s. 153–164. Leskiewiczowa J., Kwestionariusz w sprawie żywienia się ludzi w Galicji, KHKM 26, 1978, 2, s. 179–191. Leskiewiczowa J., O rozwoju środowiska inteligencji Warszawy w XIX w., w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 465–479. Leszczyńska Cecylia, Lisiecka Łucja, Emigracja z ziem polskich w XIX wieku – kierunki i skala, w: Gospodarcze i społeczne skutki zaborów Polski. Wrocławskie Spotkania z Historią Gospodarczą, spotkanie III, red. J. Chumiński, K. Popiński, Wrocław 2008, s. 139–149. Leszczyńska C., Lisiecka Ł., Przeludnienie agrarne a zagraniczne migracje Polaków w XIX wieku i w Drugiej Rzeczypospolitej, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 153–176. Leszczyńska Wanda, Gęstość zaludnienia w Polsce [1931, 1946], WŻ, 1946, 6, s. 593–595. Leszczyński Anatol, Rejestracja ruchu naturalnego ludności żydowskiej m. Choroszczy w latach 1882–1914, BŻIH, 1972, 82, s. 73–89. Leszczyński A., Rzemiosło żydowskie ziemi bielskiej od połowy XVII w. do 1798 r., BŻIH, 1977, 101, s. 17–39. Leszczyński A., Struktura społeczna ludności żydowskiej miast i miasteczek dawnego obwodu białostockiego w latach 1864–1914, BŻIH, 1984, 131/132, s. 49–70. Leszczyński A., Sytuacja i struktura społeczna Żydów Ziemi Bielskiej pod koniec XVIII w., BŻIH, 1986, 137–138, s. 35–48. Leszczyński A., Żydowski ruch osadniczy na ziemi bielskiej do 1795 r., BŻIH, 1974, 92, s. 31–58. Leszczyński A., Żydzi w Choroszczy od połowy XVI w. do 1795 r., BŻIH, 1973, 88, s. 3–31. Leszczyński A., Żydzi ziemi bielskiej od połowy XVII do 1795 r. (studium osadnicze, prawne i ekonomiczne), Wrocław 1980. Leszczyński A., Żydzi ziemi bielskiej w dokumentach XVII–XVIII wieku, BŻIH, 1980, 116, s. 117–126. Leszczyński A., Awans społeczny wsi, TL 30, 1978, 279, s. 5. Leszczyński Józef, Struktura społeczna i stosunki demograficzne na wsi kłodzkiej w XVII wieku, ŚKHS 15, 1960, 4, s. 479–496. Leś Barbara, rec.: B. Reiner, Wyznania i związki religijne w województwie śląskim 1922–1939. (Wybrane zagadnienia), Opole 1977 – Kwestia wyznaniowa w województwie śląskim w latach 1922–1939, ZŚ 42, 1979, 4, s. 796–799. Leśniak Franciszek, Obszar miasta, zasiedlenie i stosunki własnościowe, w: Dzieje miasta Nowego Sącza, red. F. Kiryk, t. 1, Warszawa–Kraków 1992, s. 309–325. Leśniak F., Stosunki demograficzne w Tymbarku w latach 1785–1918, RNDPH 1980, 3, s. 65–90. Leśniak F., rec.: K. Mikulski, Pułapka niemożności. Społeczeństwo nowożytnego miasta wobec procesów modernizacyjnych (na przykładzie Torunia w XVII i XVIII wieku), Toruń 2004 – SH 49, 2006, 1, s. 99–102. Leśniewska Jolanta, Ludność żydowska w Żychlinie w latach 1859–1893 na podstawie ksiąg ludności stałej, KZR 9, 2005, s. 433–446. Leśny Jan, Ze studiów nad osadnictwem i dziejami ziemi pałuckiej we wczesnym średniowieczu, SA 22, 1975, s. 123–176. Lewalski Krzysztof, rec.: A. Penkalla, Żydzi guberni radomskiej w latach 1815–1862, Radom 1991 – KH 102, 1995, 3/4, s. 290–293. Lewandowska Dorota, Księga metrykalna parafii ormiańskiej w Złoczowie (1685–1787) jako przyczynek do dziejów Ormian w Polsce, MHA 15/16, 2008/2009, s. 145–151. 268 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Lewandowska D., Księgi metrykalne z Archiwum Archidiecezjalnego we Lwowie w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych, MHA 11, 2000, s. 69–80. Lewandowski Jan, Polacy w Szwajcarii, Lublin 1981. Lewicki Józef A., Rozmieszczenie wyznań w wielkopolskiej części diecezji poznańskiej w 1. połowie XVIII wieku, RHum. 33, 1985, 2, s. 71–83. Lewicki Stanisław, rec.: D. Dobrowolska, Przeobrażenia społeczne wsi podmiejskiej. Podkrakowska Osada Chełm w latach 1900–1967, Wrocław 1968 – WW 14, 1970, 4, s. 149–151. Lewińska Teresa, Zmiany w strukturze rzemiosła miasta Suwałk w pierwszej połowie XX wieku, RBS 9, 1968–1969, s. 183–210. Liczbińska Grażyna, Diseases, health status, and mortality in urban and rural environments: The case of Catholics and Lutherans in 19th-century Greater Poland, PA 73, 2011, s. 21–36. Liczbińska G., Ecological conditions vs. religious denomination. Mortality among Catholics and Lutherans in nineteenth-century Poznań, HE 39, 2011, 6, s. 795–806. Liczbińska G., Fertility and family structure in the Lutheran population of the parish of Trzebosz in the second half of the 19th century and the beginning of the 20th century, HF 17, 2012, 2, s. 142–156. Liczbińska G., Fertility Patterns and Reproductive Behaviours in the Lutheran and Catholic Populations from Historical Poland, AA 3, 2013, s. 149–156. Liczbińska G., Katolicy i ewangelicy w dziewiętnastowiecznym Poznaniu – analiza umieralności, PH 100, 2009, 4, s. 781–794. Liczbińska G., Księgi parafialne jako źródło informacji o populacjach historycznych, PH 102, 2011, 2, s. 267–282. Liczbińska G., Marriage patterns among Lutherans from the parish of Trzebosz in the second half of the 19th century and the beginning of the 20th century, HF 17, 2012, 2, s. 236–255. Liczbińska G., Płodność kobiet i struktura rodziny w ewangelickich populacjach wiejskich: (parafia Trzebosz, druga połowa XIX i początek XX wieku), PH 103, 2012, 1, s. 107–120. Liczbińska G., Umieralność i jej uwarunkowania wśród katolickiej i ewangelickiej ludności historycznego Poznania, Poznań 2009. Liczbińska Grażyna, Budnik Alicja, Sosinko Anna, Charakterystyka zjawiska umieralności w XIX-wiecznym Poznaniu na podstawie metrykalnych ksiąg zgonów, „Archiwariusz”, 2006, 2, s. 33–50. Liedke Marzena, Mieszane związki małżeńskie a polonizacja możnych Wielkiego Księstwa Litewskeigo w XVI wieku, BZH 7, 1997, s. 126–132. Liedke M., Ród kniaziów Ogińskich w perspektywie demograficznej. Wybrane problemy, BZH 38, 2012, s. 47–57. Liedke M., Śmierć magnata, czyli co liczby mogą powiedzieć o konsekwencji śmierci mężczyzny w rodzinie magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII w., KHKM 60, 2012, 2, s. 271–282. Liedke M., Uwagi o wieku uprawniającym do zawarcia małżeństwa w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku, PDP 32, 2013, 1 [w druku]. Liedke M., Z badań nad prokreacją magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XVIII wieku, PDP 29, 2010, s. 7–27. Liedke M., rec.: E. Alabrudzińska, Kościoły ewangelickie na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, Toruń 1999 – BHP, 2000, 1, s. 102–104. Liman Stefan, Polacy w Berlinie w szacunkowych ujęciach XIX i początkach XX wieku oraz w spisach ludności z lat 1945 i 1946, PZ 35, 1979, 2, s. 64–83. Lindmajer Józef, Elementy przemian demograficznych w powiecie lęborskim w latach 1815– 1914, RSł. 7, 1988/1989, s. 95–110. Wykaz opracowań269 Lindmajer J., Emigracja z powiatu kołobrzeskiego w latach 1873–1882, RSł. 5, 1984, s. 54–74. Lindmajer J., Epidemie cholery na terenie rejencji koszalińskiej w XIX w. (1831–1892), RKosz., 1996, 26, s. 23–38. Lindmajer J., Problematyka demograficzna [XX w.], w: Dzieje Sławna, red. J. Lindmajer, Słupsk 1994, s. 278–283. Lindmajer J., Szkic do dziejów kształtowania się przemysłu i początków klasy robotniczej [XVIII–XIX w.] na terenie rejencji koszalińskiej, RKosz., 1980, 16, s. 24–50. Lindmajer J., Tendencje w procesach demograficznych Bytowa i jego najbliższego zaplecza w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku, PZp. 41, 1997, 4, s. 59–75. Lindmajer J., Tendencje w rozwoju ludnościowym Białogardu w okresie 1763–1918, w: Białogard przez wieki, red. A. Wirski, Koszalin 2000, s. 39–78. Lindmajer J., Z problemów emigracji ludności powiatu słupskiego w XIX wieku, RKosz., 1974, 10, s. 71–88. Lindmajer J., Zagadnienia ludnościowe [XIX–XX w.], w: Dzieje Sławna, red. J. Lindmajer, Słupsk 1994, s. 232–241. Lindmajer J., Zaludnienie i warunki życia mieszkańców [XVII–XIX w.], w: Dzieje Sławna, red. J. Lindmajer, Słupsk 1994, s. 174–183. Linkiewicz Olga, rec.: G. Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1938, Toruń 2005 – RDSG 66, 2006, s. 216–222. Linkner Tadeusz, rec.: A. Kuczyński, Syberia: czterysta lat polskiej diaspory, Wrocław 1993 – KE, 1993, 4, s. 160–161. Lipelt Robert, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: hodowla zwierząt w Galicji w dobie autonomii, Kraków 2006. Lipelt R., Rodzina chłopska na terenie ziemi sanockiej w drugiej połowie XVIII wieku, PHA 12, 2002, 5–11. Lipelt R., Stosunki społeczno-gospodarcze w dobrach małopolskich księcia Jerzego Ignacego Lubomirskiego w pierwszej połowie XVIII wieku, Rzeszów 2002. Lipelt R., rec.: P. Franaszek, Zdrowie publiczne w Galicji w dobie autonomii, Kraków 2002 – RDSG 63, 2003, s. 203–205. Lipińska-Bodnar Agnieszka, Przemiany społeczno-demograficzne na Górnych Łużycach w XVIII wieku, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 77–86. Lipiński Edward, De Copernic à Stanislas Leszczyński. La pensée économique et démographique en Pologne, Paryż 1961. Lis Artur, Żydzi w Opatowie w Rzeczypospolitej szlacheckiej (1538–1795), ZS 16, 2009, 27, s. 27–31. Lis A., Żydzi w Opatowie w XVI–XVIII wieku, RHum. 58, 2010, 2, s. 95–111. Lis Michał, Położenie ludności polskojęzycznej na Śląsku Opolskim (1922–1939), w: Górny Śląsk po podziale w 1922 roku. Co Polska, a co Niemcy dały mieszkańcom tej ziemi?, red. Z. Kapała, W. Lesiuk, M.W. Wanatowicz, t. 1, Bytom 1997, s. 91–101. Lisak Agnieszka, Miłość, kobieta i małżeństwo w XIX wieku, Warszawa 2009. Lisiak Henryk, Przyczyny śmiertelności w obozach jeńców sowieckich na terenie Polski w latach 1919–1921, BPHTN 2, 2003, s. 55–66. Litak Stanisław, Atlas Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006. Litak S., Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku: struktury administracyjne, Lublin 1996. Litak S., Parafie i ludność diecezji płockiej w drugiej połowie XVIII w., SPł. 3, 1975, s. 227–245. 270 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Litak S., Parafie w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, Lublin 2004. Litak S., Statystyka innowierców na Litwie z XVIII wieku, Kielce 1989. Litak S., Struktura i funkcje parafii w Polsce, w: Kościół w Polsce. Studium nad historią Kościoła katolickiego w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2: Wieki XVI–XVIII, Kraków 1969, s. 261–481. Litak S., Szpitale w Polsce przedrozbiorowej. Rozwój i problematyka, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 13–31. Litak S., Z badań nad osadnictwem ziemi łukowskiej w XV w., BLTNH 18, 1976, s. 37–45. Litak S., Z problematyki wyznaniowej w Polsce XVII–XVIII wieku, RH 20, 1972, 2, s. 93–98. Litterer Mirosława, Rozwój sieci osiedli miejskich na terenie województwa wrocławskiego w XIX I XX w., PG 24, 1952, 1/2, s. 65–83. Litterer Wanda, Struktura wielkości gospodarstw domowych oraz struktura wielkości mieszkań w miastach Polski przed wojną i obecnie, Warszawa 1951. Litterer-Marwege Wanda, rec.: A. Andrzejewski, Sytuacja mieszkaniowa w Polsce w latach 1918–1974, Warszawa 1977 – SD, 1978, 53, s. 115–119. Litwin Henryk, Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569–1648, Warszawa 2000. Litwin H., Rody pańskie Kijowszczyzny 1569–1648. Status majątkowy, PW 8, 2002, 2, s. 235–292. Litwin H., Struktura przestrzenna województwa kijowskiego i jej wpływ na życie polityczne i społeczne szlachty w latach 1569–1648, KH 109, 2002, 3, s. 55–66. Litwin H., Struktura wyznaniowa szlachty kijowskiej 1569–1648, ORP 48, 2004, s. 199–220. Lolo Radosław, Z problematyki demograficznej Pułtuska w XVIII w., w: Pułtusk. Studia z dziejów miasta i regionu, t. 6, red. J. Szczepański, Pułtusk 2005, s. 99–110. Losy Polaków w Uzbekistanie, opr. E. Osowska, Warszawa 2004. Losy śląskich rodzin, red. T. Hantke, Chorzów 2001. Lubicz-Łapiński Łukasz, Łapy i ich mieszkańcy: zaścianki Łapińskich w XV–XVIII w., Białystok 2004. Lubicz-Łapiński Ł., Rodzina drobnoszlachecka na Podlasiu w XVI–XX wieku, w: Gospodarcze uwarunkowania rozrostu rodu, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 129–138. Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003. Ludność rodzima i polska na Pomorzu Zachodnim VIII–XX wiek, red. K. Kozłowski, Szczecin 1999. Ludność rodzima na Ziemi Lubuskiej. Dzieje i współczesność, red. W. Sauter, Zielona Góra 1971. Ludność żydowska w regionie świętokrzyskim, Kielce 1989. Ludność, osadnictwo i emigracja (recenzje i bibliografia), RDSG 28, 1966, s. 197–222. Ludność, osadnictwo i emigracja (recenzje i bibliografia), RDSG 27, 1965, s. 253–279. Ludzie i sprawy, red. L. Kuberski, Opole 1998. Lukowski Jerzy T., rec.: A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1999 – SEER 79, 2001, 4, s. 751–752. Lulewicz Henryk, Sienkiewicz Witold, Rejestry podatkowe Wielkiego Księstwa Litewskiego z lat 1637–1717, PH 72, 1981, 1, s. 11–118. Łaborewicz Edyta, Akta metrykalne w zasobie Archiwum Państwowego w Legnicy i możliwości prowadzenia badań genealogicznych, SLeg. 24, 2003, s. 173–186. Ładogórski Tadeusz, Atlas historyczny Śląska z końca XVIII wieku i regiony społeczno-gospodarcze tego kraju, KHKM 15, 1967, 3, s. 527–548. Wykaz opracowań271 Ładogórski T., Badania nad zaludnieniem ziem polskich w starożytności, SWTNSA 39, 1984, s. 71–74. Ładogórski T., Bibliografia prac za lata 1929–1975, opr. J. Kościk, ŚKHS 30, 1975, 4, s. 441–453. Ładogórski T., Demograficzny obraz Górnego Śląska w epoce feudalnej. Prace i materiały geograficzne, Kraków 1955. Ładogórski T., Études sur la peuplement en Pologne au XIVe siècle, „Ergon” 4, 1964, s. 529–534. Ładogórski T., Generalne tabele statystyczne Śląska 1787 roku, Warszawa 1954. Ładogórski T., Język ojczysty mieszkańców kolonii fryderycjańskich zbudowanych na Górnym Śląsku w latach 1741–1805, w: Studia z historii gospodarczej i demografii historycznej. Prace ofiarowane profesorowi Stanisławowi Hoszowskiemu w 70-tą rocznicę urodzin, red. J.J. Małecki, Kraków 1975, s. 139–155. Ładogórski T., Kolonizacja fryderycjańska na Śląsku, PZ 5, 1949, 5/6, s. 364–380. Ładogórski T., Ludność Śląska i jej struktura społeczna w drugiej połowie XVIII wieku, PZ 6, 1950, 7/8, s. 32–48. Ładogórski T., Ludność Śląska na przełomie dwóch epok, w: Historia Śląska, t. 3: 1850–1918, cz. 1: 1850–1890, red. S. Michalkiewicz, Wrocław 1976, s. 21–61. Ładogórski T., Ludność, w: Historia Śląska, t. 2: 1763–1850, cz. 2: 1807–1850, red. S. Michalkiewicz, Wrocław 1970, s. 85–128. Ładogórski T., Ludność, w: Historia Śląska, t. 2: 1763–1850, cz. 1: 1763–1806, red. W. Długoborski, Wrocław 1966, s. 20–61. Ładogórski T., Ocena statystyk śląskich w dobie absolutyzmu światłego (1741–1805), PZ 8, 1952, 1/2, s. 52–105. Ładogórski T., Odpowiedź Pani Irenie Gieysztorowej, PDP 7, 1975, s. 305–310. Ładogórski T., Periodyzacja rozwoju demograficznego ludności polskich ziem zachodnich i północnych w latach 1816–1914, PDP 5, 1972, s. 103–117. Ładogórski T., Potrzeba badań nad zaludnieniem późnego feudalizmu, RDSG 26, 1964, s. 240–245. Ładogórski T., Problemy demograficzne w świetle Atlasu Historycznego dla Śląska w końcu XVIII wieku, SD, 1968, 15, s. 153–169. Ładogórski T., Próba oceny rejestrów ludności okręgu siewiersko-pileckiego z lat 1787–1806, PDP 1, 1967, s. 5–16. Ładogórski T., Próby określenia polsko-niemieckiej granicy językowej na Dolnym Śląsku w XVI w, SŚ 20, 1971, s. 293–320. Ładogórski T., Rozmieszczenie ludności diecezji krakowskiej w 1781 roku, Lwów 1929. Ładogórski T., Rozmieszczenie ludności i miast na Śląsku w końcu XVIII w., PDP 2, 1969, s. 53–107. Ładogórski T., Rozmieszczenie ludności rzymskokatolickiej w diecezji przemyskiej w toku 1785, Lwów 1931. Ładogórski T., Rozwój demograficzny Opolszczyzny w epoce feudalnej, KO 12, 1966, 4, s. 44–61. Ładogórski T., Rozwój ludności na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku, SWTN 23, 1968, s. 53. Ładogórski T., Rozwój ludności na ziemiach polskich w erze niekontrolowanej umieralności na tle porównawczym, KHKM 36, 1988, 1, s. 95–114. Ładogórski T., Ruch naturalny ludności Śląska w latach 1816–1849, PDP 4, 1971, s. 61–109. Ładogórski T., Spór o ocenę rachunków świętopietrza i liczebności zaludnienia Polski w XIV wieku, KHKM 10, 1962, 1–2, s. 33–52. Ładogórski T., Studia nad zaludnieniem Polski XIV wieku, Wrocław 1958. Ładogórski T., Uwagi o zaludnieniu ziem polskich w okresie rzymskim i wczesnym średniowieczu [II–IV–X w.], SWTNSA 37, 1982, s. 17–20. 272 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Ładogórski T., Uwagi o zaludnieniu ziem polskich w starożytności i średniowieczu (część I), PDP 17, 1987, s. 13–56. Ładogórski T., Uwagi o źródłach dotyczących zasięgu mowy polskiej na Dolnym Śląsku w latach 1780–1840, SŚ 10, 1966, s. 101–114. Ładogórski T., W sprawie nowych badań nad zaludnieniem dawnej Polski, KHKM 6, 1958, 1, s. 45–60. Ładogórski T., Z zagadnień zaludnienia Ziem Odzyskanych, SZach. 16, 1947, 6–8, s. 196–203. Ładogórski T., Zagadnienia demograficzne w Atlasie historycznym Śląska w końcu XVIII w., SD, 1968, 15, s. 105–115. Ładogórski T., Zaludnienie Polski na początku panowania Kazimierza Wielkiego, Lwów 1930. Ładogórski T., Zaludnienie starożytnej Galii przed podbojem Cezara a ludność Polski w XIV wieku, RH 35, 1987, 2, s. 269–284. Ładogórski T., Zaludnienie ziem polskich w czasach Bolesława Chrobrego, RDSG 50, 1989, s. 21–30. Ładogórski T., Złudzenia pruskiej statystyki ludności pierwszej połowy XIX w. i próby jej korekty na Śląsku, PDP 3, 1970, s. 3–27. Ładogórski T., rec.: I. Gieysztorowa, Badania nad historią zaludnienia Polski, KHKM 11, 1963, 3–4, s. 523–526 – Nowy pogląd na rozwój zaludnienia Polski, KHKM 13, 1965, 3, s. 567–570. Ładogórski T., rec.: J. Mitkowski, Uwagi o zaludnieniu Polski na początku panowania Kazimierza Wielkiego, RDSG 10, 1948, s. 121–130 – CG 23/24, 1952/53, s. 192. Ładogórski T., rec.: S. Hoszowski, Dynamika rozwoju zaludnienia Polski w epoce feudalnej (X–XVIII wieku), RDSG 13, 1951, s. 137–198 – CG 23/24, 1952/53, s. 191–192. Ładogórski T., rec.: W. Kula, Stan i potrzeby badań nad demografią dawnej Polski (do początków XIX wieku), RDSG 12, 1951, s. 23–109 – CG 23/24, 1952/53, s. 192–194. Ładomirska Joanna, Z dziejów śląskiej emigracji do Ameryki Północnej, SŚ 10, 1966, s. 271–280. Łaszkiewicz Hubert, Problemy socjotopografii Lublina a zagadnienie marginesu społecznego w XVII w., BLTNH 29, 1987, 1, s. 39–45. Łaszkiewicz Tomasz, Mniejszości narodowe na Kujawach w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Sześć narodów, pięć kultur, jedno miasto, wspólne losy… Materiały pokonferencyjne, red. A. Cieśla, Aleksandrów Kujawski 2008, s. 15–26. Łaszkiewicz T., Mniejszości narodowe na Kujawach Zachodnich i Pałukach w okresie międzywojennym (1919–1939), Toruń–Łysomice 2002. Łaszkiewicz T., Mniejszość niemiecka w Inowrocławiu w latach 1919–1939. Cz. 1: Zagadnienia demograficzne, gospodarcze i polityczne, ZK 17, 2004, s. 115–134. Łaszkiewicz T., Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919–1939), Inowrocław 1997. Łaszkiewicz T., rec.: D. Matelski, Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919–1939, Poznań 1997 – ZK 13, 1998, s. 216–221. Łaszkiewicz T., rec.: Z. Biegański, Mniejszość żydowska w Bydgoszczy 1920–1939, Bydgoszcz 1999 – KB 21, 1999, s. 262–265. Łatyszonek Oleg, Problematyka społeczno-demograficzna ziem białoruskich od połowy XIX w. do 1939 r. w świetle literatury z lat sześćdziesiątych i osiemdziesiątych, SH 31, 1988, 4, s. 613–624. Ławnik Józef, Położenie klasy robotniczej Warszawy w latach 1926–1929, Warszawa 1972. Ławnik J., Przemiany społeczeństwa Warszawy w rozwoju historycznym [XVIII–XX w.], KHRZ, 1976, 1, s. 84–86. Ławnik J., Zdrowotność klasy robotniczej Warszawy w latach 1918–1939, KHRZ, 1969, 1, s. 24–60. Wykaz opracowań273 Ławnik J., rec.: M.B. Markowski, Robotnicy przemysłowi w województwie kieleckim 1918–1939, Warszawa 1980 – SK, 1981, 2, s. 135–140. Łazowska Bożena, Historia roczników statystycznych Polski, WS 50, 2005, 2, s. 71–79. Łazowska B., Roczniki statystyczne świata w zbiorach CBS, Warszawa 1997. Łątka Jerzy S., 150 lat Adampola, Kraków 1994. Łątka J.S., Adampol polska wieś nad Bosforem, Kraków 1992. Łątka J.S., Polacy w Turcji, Lublin 1980. Łątkowski Waldemar, Ludność województwa i guberni płockiej w XIX wieku oraz jej struktura społeczno-zawodowa, w: Ziemia Zawkrzeńska, t. 6, red. R. Juszkiewicz, Mława 2002, s. 69–75. Łątkowski W., Rozwój społeczno-gospodarczy Ciechanowa w XIX wieku i wpływ ordynatów opinogórskich na oblicze miasta, RM 17, 2005, s. 37–63. Łepkowski Tadeusz, Naród polski w epoce rozbiorów, w: Studia nad rozwojem narodowym Polaków, Czechów i Słowaków, red. R. Heck, Wrocław 1976, s. 47–66. Łepkowski T., rec.: S. Szymkiewicz, Warszawa na przełomie XVIII i XIX w. w świetle pomiarów i spisów, Warszawa 1959 – KH 67, 1960, 3, s. 788–791. Łobodzińska Barbara, Dobór małżeński jako społeczny proces kojarzenia partnerów, w: Przemiany rodziny polskiej, red. J. Komorowska, Warszawa 1975, s. 230–241. Łobozek Marcin M., Z księgi protokołowej przyjęcia chorych w latach 1893–1897: wycinek działalności Szpitala Braci Miłosierdzia w Cieszynie, Cieszyn 1998. Łopatkowa Maria, rec.: D. Żołądź-Strzelczyk, Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2002 – NK, 2003, 1, s. 78 Łopuszański Bolesław, rec.: J. Tabiś, Polacy na uniwersytecie kijowskim 1834–1863, Kraków 1974 – SH 17, 1975, 4, s. 489–490. Łosiński Władysław, Osadnictwo plemienne Pomorza (VI–X wiek), Wrocław 1982. Łosiński W., Z badań nad osadnictwem w rejonie środkowej Parsęty, MZ 9, 1967, s. 281–315. Łossowski Piotr, Polacy w Estonii, Łotwie i Litwie 1918–1939, SDREŚW 29, 1994, s. 91–97. Łossowski P., Polska w Europie 1918–1939, PHum. 22, 1978, 11, s. 1–16. Łowmiański Henryk, Polityka ludnościowa zakonu niemieckiego w Prusach i na Pomorzu, Gdańsk 1947. Łowmiański H., Zaludnienie państwa litewskiego w wieku XVI: zaludnienie w roku 1528, Poznań 1998. Łozowski Piotr, Demografia rodziny mieszczańskiej w Starej Warszawie w pierwszej połowie XV wieku, PDP 32, 2013, 3 [w druku]. Łozowski P., O pożytkach z kwantyfikacji w badaniach nad średniowiecznymi testamentami. Uwagi o pracy Beaty Możejko, Rozrachunek z życiem doczesnym. Gdańskie testamenty mieszczańskie z XV i początku XVI wieku, RDSG 72, 2012, s. 227–236. Łódź w statystyce 1918–1998, oprac. R. Jabłoński, Łódź 1998. Łukasiewicz Dariusz, Kataster fryderycjański dla Prus Zachodnich z 1772/1773 roku, w: Pomorze–Brandenburgia–Prusy (państwo i społeczeństwo). Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Bogdanowi Wachowiakowi z okazji 70-lecia urodzin i 50-lecia pracy naukowej, red. W. Stępiński, Z. Szultka, Szczecin 1999, s. 99–118. Łukasiewicz D., Nowe źródło do dziejów Wielkopolski na przełomie epok (1793–1806), AUNCH, 1997, 30, s. 117–124. Łukasiewicz D., Rodzina w Prusach w latach 1806–1871, PH 103, 2012, 4, s. 761–773. Łukasiewicz D., Statystyka departamentu kaliskiego z 1811 roku (studium źródłoznawcze), RK 24, 1992/93, s. 55–76. Łukasiewicz D., Woja kobiet. Śmierć kobiet i dzieci w XVIII–XIX wieku, HP 1, 1995, s. 119–145. 274 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Łukasiewicz Juliusz, Białystok w XIX w., SMDMB 3, 1972, s. 59–120. Łukasiewicz J., Miasta w północno-wschodniej części Królestwa Polskiego do roku 1865. Niektóre problemy, w: Miasto – Region – Społeczeństwo. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok 1992, s. 145–156. Łukasiewicz J., Pierwsze polskie publikacje statystyczne, w: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich: ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, red. S. Jońca, Warszawa 1994, s. 62–71. Łukasiewicz J., Spisy ludności w Polsce i na ziemiach polskich do 1939 r., WS 54, 2009, 6, s. 1–5. Łukasiewicz J., Wpływ urodzajów na poziom życia społeczeństwa polskiego w latach 1820– 1860, w: Nędza i dostatek na ziemiach polskich od średniowiecza po wiek XX, red. J. Sztetyłło, Warszawa 1992, s. 183–192. Łukasiewicz J., Zaludnienie ziem polskich w XIX i na początku XX wieku, PDP 26, 2005, s. 145–156. Łukawski Zygmunt, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław 1978. Łukomska Beata, Ludność Elbląga w latach 1815–1830 w świetle ksiąg kościelnych, RE 23, 2010, s. 115–135. Łukowski Stanisław, Położenie Polaków na Śląsku Opolskim w latach 1919–1939, KNO, 1971, 1, s. 5–18. Łukuś Elżbieta, O niedzickich Żydach, PPień. 17, 2007, s. 290–293. Łuszkiewicz Grażyna, Społeczne budownictwo mieszkaniowe w Polsce w latach 1918–1939, PNEPR, 1999, 1, s. 5–24. Łużyńska Jadwiga, Rozwój demograficzny południowej Wielkopolski w XVIII wieku na przykładzie dóbr Przygodzice, SMDWP 10, 1970, 1, s. 29–58. Łysiak Marian, Materiały do dziejów szpitalnictwa toruńskiego w okresie międzywojennym 1920–1939, RT 32, 2005, s. 215–228. Łysik Stefan, Górnośląskie archiwalia parafialne z roku 1607 pisane po polsku, ZG 7, 1969, s. 207–220. Łysik S., Polskie metryki parafii Kopienica z lat 1607–1611, ŚSHT 3, 1970, s. 205–242. Macała Jarosław, rec.: D. Matelski, Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919–1939, Poznań 1997 – Wyjście poza schemat, PPowsz. 115, 1998, 6, s. 376–378. Machelska-Wąż Dorota, Emigracja ludności niemieckiej z Grudziądza w okresie międzywojennym (1918–1939), RGrudz. 16, 2005, s. 161–198. Machura Zdzisław, Ludność wyznania rzymsko-katolickiego w powiecie słupskim w latach 1866–1945, w: Obrazy Ziemi Słupskiej. Społeczeństwo – administracja – kultura, red. A. Czarnik, Słupsk 2003, s. 34–42. Macnar Przemysław, Parafia Rymanów w latach 1918–1939, Rzeszów 2006. Madurowicz-Urbańska Helena, Ceny zboża w zachodniej Małopolsce w drugiej połowie XVIII wieku, Warszawa 1963. Madurowicz-Urbańska H., Demografia w zainteresowaniach, pracach i programach naukowych Franciszka Bujaka, w: Studia z historii gospodarczej i demografii historycznej. Prace ofiarowane profesorowi Stanisławowi Hoszowskiemu w 70-tą rocznicę urodzin, red. J.J. Małecki, Kraków 1975, s. 315–326. Madurowicz-Urbańska H., Geneza i powstanie Miejskiego Biura Statystycznego we Lwowie (1872–1939), w: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich: ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, red. S. Jońca, Warszawa 1994, s. 72–75. Wykaz opracowań275 Madurowicz-Urbańska H., Gospodarstwo folwarczne w dobrach biskupstwa krakowskiego na pograniczu polsko-śląskim w XVII–XVIII wieku, ZNUJPH, 1962, 9, s. 39–102. Madurowicz-Urbańska H., Informacja o materiałach i pracach z zakresu demografii historycznej, PDP 12, 1980, s. 177–178. Madurowicz-Urbańska H., Miasta polskie w II połowie XIX i na początku XX w. (1857–1913). Z procesów urbanizacji obszarów Europy Środkowej, w: O związkach demografii, statystyki i ekonometrii. Księga jubileuszowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej Profesora Kazimierza Zająca, red. A. Zeliaś, Kraków 1994, s. 214–230. Madurowicz-Urbańska H., Parę słów o Feliksie Łojce i jego badaniach nad powierzchnią ziem Polski w II połowie XVIII wieku, ŚKHS 21, 1966, 1, s. 75–86. Madurowicz-Urbańska H., Potrzeby w zakresie historii gospodarczej Galicji, KH 87, 1980, 2, s. 415–424. Madurowicz-Urbańska H., Przemysł Galicji. Główne problemy i potrzeby badawcze, SH 18, 1975, 2, s. 189–212. Madurowicz-Urbańska H., Struktura wielkości miast i osiedli typu miejskiego w Wielkim Księstwie Poznańskim, Królestwie Polskim i Galicji w drugiej połowie XIX wieku (do 1910 roku). Z historycznych procesów urbanizacji – próba analizy, w: Badania nad historią gospodarczo-społeczną w Polsce, red. J. Topolski, Warszawa 1978, s. 171–185, Aneks: tablice statystyczne, s. 178–185. Madurowicz-Urbańska H., Uwagi o ankiecie na temat zajęć dydaktycznych z demografii historycznej, PDP 15, 1984, s. 185–186. Madurowicz-Urbańska H., Z rozważań nad formą przestrzenną wiejskich osiedli przemysłowych Zagłębia Staropolskiego, KHKM 17, 1969, 3, s. 399–417. Madurowicz-Urbańska H., rec.: I. Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976 – KH 84, 1977, 3, s. 770–773. Madurowicz-Urbańska Helena, Michalewicz Jerzy, Uwagi do Wytycznych, PDP 12, 1980, s. 196–197. Madurowcz Helena, Podraza Antoni, Stosunki ludnościowe, w: Studia z dziejów wsi małopolskiej w drugiej połowie XVIII wieku, red. C. Bobińska, Warszawa 1957, s. 102–121. Madurowcz Helena, Podraza Antoni, Z problematyki rozwarstwienia wsi w Polsce w XVIII w., KH 61, 1954, 1, s. 205–225. Magnuski Robert, Bazy i zasoby genealogiczne Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, ROTG 2, 2007, s. 37–44. Mahler Rafał, Żydzi w dawnej Polsce w świetle cyfr. Struktura demograficzna i socjalno-ekonomiczna Żydów w Koronie w XVIII wieku, Warszawa 1958. Mahler R., Żydzi w dawnej Polsce w świetle liczb. Struktura demograficzna Żydów w Koronie w XVIII w., PDP 1, 1967, s. 131–180. Maj Małgorzata, Zarobkowe migracje mieszkańców polskiej Orawy w końcu XIX i pierwszej połowie XX wieku, ZNUJPE, 1978, 11, s. 77–88. Majcher Edyta, Rzemieślnicy żydowscy w cechach w województwie kieleckim w dwudziestoleciu międzywojennym, MWP 8, 2007, s. 133–146. Majecki Henryk, rec.: A. Laszuk, Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1999 – „Białostocczyzna”, 1999, 4, s. 159–160. Majecki H., rec.: G. Sosna, Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie. Część demograficzna: chrzty, śluby i zgony, Ryboły 1992 – „Białostocczyzna”, 1993, 1, s. 110–111. Majecki H., rec.: K. Buchowski, Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918–1940, Białystok 1999 – „Białostocczyzna”, 1999, 4, s. 164–165. 276 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Majecki H., rec.: K. Gomółka, Białorusini w II Rzeczypospolitej, Gdańsk 1992 – „Białostocczyzna”, 1993, 4, s. 130–131. Majka Marian, Ziemia ostrołęcka od czasów najdawniejszych do XVI wieku, w: Dzieje Ziem woj. ostrołęckiego, Warszawa 1984, s. 21–75. Majkowska-Kochan Iwona, Demografia historyczna powiatu wadowickiego: (koniec XIX wieku), „Wadoviana” 5, 2000, s. 24–27. Makarski Władysław, Stosunki etniczno-językowe regionu krośnieńsko-sanockiego przed połową wieku XIV w świetle danych onomastycznych, w: Późne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Garncarski, Krosno–Rzeszów 2007, s. 39–56. Makowski Bronisław, Litwini w Polsce 1920–1939, Warszawa 1986. Makowski B., Zmiany w położeniu ludności litewskiej w Polsce w latach 1935–1939, RBS 16, 1989, s. 407–456. Makowski Edmund, Repolonizacja ludności Wielkopolski po roku 1918, KW, 1978, 4, s. 113–126. Makowski Krzysztof, Die polnisch-deutschen und katholisch-evangelischen Mischehen in Posen in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts, SHSG 18, 1991–1992, s. 51–62. Makowski K., Die Posener Familie 1815–1848, Lüneburg 1996. Makowski K., Die Posener Familie 1815–1848. Konzeption und Forschungsergebnisse, HSR 16, 1991, 4, s. 128–134. Makowski K., Emigration from Prussian Poland in the 19th and Early 20th Centuries, w: Rewriting Slavic History, Milano 2009, s. 161–177. Makowski K., Rodzina poznańska (1815–1848). Koncepcja badań, PDP 17, 1987, s. 243–244. Makowski K., Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992. Makowski K., Rodzina poznańska w XIX wieku (próba podsumowania), w: Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2: Przemiany społeczne a model rodziny. Materiały Sympozjum VI zorganizowanego przez prof. Annę Żarnowską, pod red. Anny Żarnowskiej, Gdańsk–Toruń 1995, s. 85–91. Makowski K., The Family of Poznań of the 19th Century – an Outline, PPR, 1997, 10, s. 39–49. Makowski K., The Poznan Family in the First Half of the Nineteenth Century, w: Recent doctoral research in economic history. D-sessions Proceedings Eleventh International Economic History Congress Milan, September 1994, Milano 1994, s. 185–193. Makowski K., rec.: A. Markowski: Między Wschodem a Zachodem. Rodzina i gospodarstwo domowe Żydów suwalskich w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2008 – RDSG 70, 2010, s. 257–263. Makowski K., rec.: C. Östreich, „Des rauhen Winter ungeachtet…” Die Auswanderung Posener Juden nach Amerika im 19. Jahrhundert, – BŻIH, 2000, 4, s. 539–544. Makowski Krzysztof, Brożek Andrzej, Groniowski Krzysztof, Kozłowski Jerzy, Pilch Andrzej, Trzeciakowski Lech, Long Distance Migrations (1500–1914). Poland, w: Long distance migrations (1500–1900), Paris 1990, s. 141–151. Maksimowicz-Ajchel Alicja, Uwarunkowania zmian umieralności w trakcie przejścia demograficznego: próba konkretyzacji, Warszawa 1994. Maksymowicz Anita, Emigracja z Nadodrza Środkowego do Australii Południowej w XIX wieku. Zarys problematyki, PDP 29, 2010, s. 141–156. Maksymowicz A., Religijne tło emigracji ze Środkowego Nadodrza do Australii Południowej w połowie XIX wieku, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 217–230. Maksymowicz A., rec.: A. Sokołowski, K. Zając, Rozwój demograficzny a rozwój gospodarczy, Warszawa 1987 – SD, 1989, 95, s. 99–100. Wykaz opracowań277 Malanowski Jan, Przemiany społeczne w podwarszawskim miasteczku [Wiskitki] w latach 1938–1960, Warszawa 1964. Malanowski J., Przemiany w składzie społeczno-zawodowym ludności miejskiej w Polsce w latach 1921–1960, w: Społeczno-ludnościowe zagadnienia urbanizacji, red. P. Rybicki, Katowice 1969, s. 85–101. Malara Aleksandra, Popularyzacja oświaty zdrowotnej i problematyki higienicznej na podstawie czasopisma dla ludu „Zorza” z lat 1866–1905, Wrocław 2004. Malec-Masnyk Bożena, Plebiscyt na Górnym Śląsku, Opole 1991. Maleczyńska Ewa, Ze studiów nad tworzeniem się inteligencji miejskiej w późnym średniowieczu, ORP 12, 1967, s. 5–28. Maleczyński Karol, Krajobraz, klęski elementarne, osadnictwo, stosunki etniczne i narodowościowe, w: Historia Śląska, t. 1: Do roku 1763, cz. 3: Od końca XVI w. do r. 1763, red. K. Maleczyński, Wrocław 1963, s. 5–27. Maleczyński K., rec.: T. Ładogórski, Studia nad zaludnieniem Polski XIV wieku, Wrocław 1958 – ŚKHS 14, 1959, 3, s. 401–406. Malewicz Małgorzata H., Zjawiska przyrodnicze w relacjach dziejopisarzy polskiego średniowiecza, Wrocław 1980. Malinowski Andrzej, Borowska-Strugińska Beata, Badania antropologiczne szczątków kostnych z cmentarzyska średniowiecznego w Górzycy, woj. Lubuskie, FPP 15, 2009, s. 323–335. Malinowski Henryk, Zagadnienia demograficzne i struktura zawodowa ludności Biecza w latach 1795–1914, RRM 4, 1981, s. 42–123. Malinowski Krzysztof, Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce. Przeszłość i teraźniejszość [Sprawozdanie z konferencji], PZ 49, 1993, 2, s. 239–244. Małachowski Aleksander, Kontrasty narodowościowo-agrarne na Śląsku Opolskim [1910, 1925, 1933], PZ 5, 1949, 5/6, s. 390–402. Małecka Barbara, Żydzi w Chrzanowie 1918–1939, BŻIH, 1998, 187, s. 43–55. Małecki Jan M., Kraków na przełomie XIX/XX w., NP 67, 1987, s. 5–26. Małecki J.M., Ludność żydowska Galicji w dobie autonomii (1867–1914), w: O związkach demografii, statystyki i ekonometrii. Księga jubileuszowa 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej Profesora Kazimierza Zająca, Kraków 1994, s. 231–245. Małecki J.M., Miasto i jego ludność [XVIII w.], w: Dzieje Krakowa, t. 2: Kraków w wiekach XVI–XVIII, red. J. Bieniarzówna, J.M. Małecki, J. Mitkowski, Kraków 1994, s. 561–568. Małecki J.M., Mieszkańcy Krakowa i ich życie, w: Dzieje Krakowa, t. 3: Kraków w latach 1796–1918, red. J. Bieniarzówna, J.M. Małecki, J. Mitkowski, Kraków 1994, s. 313–331. Małecki Zygmunt, Wieś powiatu miechowskiego w dobie przeduwłaszczeniowej (1815–1864), Kielce 1978. Małecki Z., Z zagadnień demograficznych i agrarnych regionu buskiego w XIX i początkach XX wieku, SK, 1985, 3, s. 55–65. Małek Ariusz, Spis podatkowy Hasfortha jako źródło historyczne do dziejów Białegostoku okresu rządów pruskich, „Białostocczyzna”, 1994, 3, s. 9–15. Małek A., Żydzi w Nowych Prusach Wschodnich, „Białostocczyzna”, 1997, 1, s. 133–140. Małgowska Hanna M., rec.: A. Kuczyński, Syberia: czterysta lat polskiej diaspory, Wrocław 1993 – Lud 76, 1993, s. 221–225. Małłek Janusz, Migracje ludności niemieckiej, polskiej i litewskiej na ziemie pruskie w XIII– XVIII wieku, KMW, 2003, 4, s. 431–441. Małowiecki Ryszard, Małe miasteczka Mazowsza i Podlasia (1870–1939), BZH 19, 2003, s. 5–69. 278 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Małowiecki R., Rozwój przestrzenny Mławy, w: Ziemia Zawkrzeńska, t. 3, red. R. Juszkiewicz, Mława 1996, s. 112–126. Mandziuk Józef, Księgi metrykalne z województwa jeleniogórskiego w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu, PDP 16, 1985, s. 197–203. Mandziuk J., rec.: H. Komański, S. Siekierka, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939–1946, Wrocław 2004 – RSac. 13, 2006, s. 407–409. Mańko Sławomir, Stosunki ludnościowe i rozwój Międzyrzeca Podlaskiego w okresie II Rzeczypospolitej, WRH 1, 2004, s. 191–202. Mańko S., Żydzi międzyrzeccy w okresie Drugiej Rzeczypospolitej w świetle dokumentów Archiwum Państwowego w Lublinie, KHŻ 6, 2006, 1, s. 73–78. Marchewka Dariusz, Kilka uwag o osadnictwie niemieckim na gruntach należących do kasy miejskiej Dąbrowic w XIX wieku, KZR 9, 2005, s. 89–98. Marchewka D., Żydowscy akademicy z Kutna i powiatu kutnowskiego na uczelniach zagranicznych 1918–1939, KZR 11, 2007, s. 379–400. Marchewka D., Żydzi kutnowscy i ich gmina w końcu XVIII i pierwszej ćwierci XIX wieku, KZR 2, 1998, s. 37–70. Marchwiński Roman, Ludność Lidzbarka Warmińskiego w świetle wykazu szosu z 1581 roku, KMW, 1973, 1/2, s. 59–71. Marciniak Grażyna, Kotowska Irena Elżbieta, Rozwój badań demograficzno-społecznych w GUS, WS 53, 2008, 10, s. 1–14. Marciniak Ryszard, Kolonizacja Ziemi Kamieńskiej w XIV w., MZ 17, 1971, s. 173–224. Marcinkowski Stanisław, Miasta Kielecczyzny: przemiany społeczno gospodarcze 1815–1869, Warszawa 1980. Marcinkowski S., Przemiany gospodarcze i społeczne w Wierzbniku w latach 1820–1918, SK, 1985, 1, s. 69–78. Marcinkowski S., Struktura społeczno-zawodowa miast Kielecczyzny w latach 1815–1866, DBP 3, 1983, s. 177–192. Marcinkowski Tadeusz, Upusty krwi stosowane w 1831 roku w przypadkach cholery, Goleniów 1998. Marcjański Marek K., rec.: A. Chojnowski, Koncepcja polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wrocław 1979 – Polityka narodowościowa Drugiej Rzeczypospolitej, PŻ, 1980, 32, s. 17. Marek Zdzisław, Kołodziej Jan, Samobójstwa w Krakowie w latach 1881–1980, PL 39, 1982, 11, s. 709–714. Markowska Danuta, Rodzina w społeczności wiejskiej, ciągłość i zmiana, Warszawa 1976. Markowska D., Rodzina w środowisku wiejskim. Studium wsi podkrakowskiej, Wrocław 1964. Markowska D., Rodzina wiejska na Podlasiu 1864–1964, Wrocław 1970. Markowski Artur, Gospodarstwo domowe Żydów nowogródzkich w pierwszej połowie XIX wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 471–488. Markowski A., Między Wschodem a Zachodem. Rodzina i gospodarstwo domowe Żydów suwalskich w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2008. Markowski Mieczysław B., Robotnicy przemysłowi w województwie kieleckim 1918–1939, Warszawa 1980. Markowski M.B., Społeczeństwo Buska w dwudziestoleciu międzywojennym, SK, 1985, 3, s. 67–83. Wykaz opracowań279 Markowski M.B., Udział ludności żydowskiej w rzemiośle i przemyśle województwa kieleckiego w latach 1918–1938, RŚ 16, 1989, s. 109–128. Markowski M.B., Zatrudnienie i struktura robotników przemysłowych w województwie kieleckim w latach 1918–1939, PKR 5, 1973, s. 339–393. Marolewski Adam, Żydzi w Toruniu w okresie międzywojennym, Toruń 2009. Maroszek Józef, Katolicy-unici w Bielsku Podlaskim w latach 1596–1839, w: Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, red. Z. Romianiuk, Bielsk Podlaski 1999, s. 31–82. Maroszek J., Osadnictwo drobnoszlacheckie w miastach podlaskich w XVI–XVIII wieku problem konkurencji gospodarczej, ZNFUWBPH 4, 1977, s. 201–217. Maroszek J., Rzemiosło w miastach podlaskich, w: Studia nad produkcją rzemieślniczą w Polsce (XIV–XVIII w.), red. M. Kwapień, J. Maroszek, A. Wyrobisz, Wrocław 1976, s. 88–195. Maroszek J., Struktura osadnictwa rycerskiego i drobnoszlacheckiego dawnej ziemi bielskiej do końca XVIII wieku, „Białostocczyzna”, 2002, 1/2, s. 66–152. Maroszek J., Struktura stanowa społeczeństwa w XIV–XVIII w., w: Historia województwa podlaskiego, red. A. Dobroński, Białystok 2010, s. 61–67. Maroszek J., Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Białystok 1990. Maroszek J., Wyznania na Podlasiu, w: Historia województwa podlaskiego, red. A. Dobroński, Białystok 2010, s. 76–90. Maroszek J., Żydzi wiejscy na Podlasiu w XVII i XVIII wieku w świetle przemian struktury rynku wewnętrznego, SPodl. 2, 1989, s. 56–70. Marszał Tadeusz, Problemy rozmieszczenia ludności pochodzenia polskiego we Francji, PP 13, 1987, 1, s. 79–83. Marszał T., Szadek. Monografia miasta, Szadek 1995. Martuszewski Edward, Przyczynek do studiów nad ludnością miasta Krakowa i gmin przyległych u schyłku XIX w., RPES 43, 1981, 4, s. 369–387. Maruszczak Henryk, Zmiany w zaludnieniu województwa lubelskiego w latach 1822–1946, AUMCSSB 5, 1949, s. 61–115. Marzec Beata, Mniejszość niemiecka w powiecie sępoleńskim w latach 1920–1939, Sępólno Krajeńskie–Wałdowo 2005. Masnyk Marek, rec.: H. Chałupczak, II Rzeczpospolita a mniejszość polska w Niemczech, Poznań 1992 – KO 39, 1993, 4, s. 127–131. Maślach Arkadiusz, Akuszerka wiejska w Galicji w XIX wieku w świetle kościelnych aktów chrztu (przykład Zarzecza, powiat niżański), w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 365–374. Maślach A., Kilka uwag o migracjach w Zarzeczu, pow. Niżański w XIX wieku (na podstawie metryk ślubów z lat 1828–1864), ZS 14, 2007, 25, s. 43–46. Maślach A., Ludność wsi Zarzecze w powiecie niżańskim w latach 1828–1864, PDP 27, 2006, s. 39–67. Maślanko Grzegorz, Żywieccy podatnicy w 1537 roku, KG, 2001, 21, s. 256–275. Matelski Dariusz, Mniejszość niemiecka w powiecie wyrzyskim w latach 1919–1939, RN 25, 1994, s. 27–43. Matelski D., Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919–1939, Poznań 1997. Matelski D., Niemcy i mniejszość niemiecka na Pomorzu Gdańskim (1920–1945), RG 58, 1998, 1, s. 39–59. Matelski D., Niemcy na Kresach Wschodnich Srugiej Rzeczypospolitej, SDREŚW 38, 2003, s. 247–278. 280 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Matelski D., Niemcy w Wielkopolsce w miesiącach poprzedzających wybuch II wojny światowej, PZ 50, 1994, 1, s. 77–101. Matelski D., Osadnictwo niemieckie na ziemiach polskich pod zaborami (1815–1918), PHum. 48, 2004, 3, s. 53–76. Matelski D., Stosunki narodowościowe w Wielkopolsce w latach 1918–1920, KW 27, 1999, 2, s. 5–18. Matelski D., Ukraińcy i Rusini w Polsce 1918–1935, Poznań 1996. Matelski D., rec.: H. Chałupczak, II Rzeczpospolita a mniejszość polska w Niemczech, Poznań 1992 – SHSG 18, 1991/92, s. 231–234. Matelski D., rec.: M. Stażewski, Exodus: migracja ludności niemieckiej w Pomorza do Rzeszy po I wojnie światowej, Gdańsk 1998 – DN 31, 1999, 4, s. 234–237. Matelski D., rec.: Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939), Toruń 1991 – PZ 48, 1992, 2, s. 249–251. Matelski D., rec.: R. Dąbrowski, Działalność społeczno-gospodarcza mniejszości narodowych w II Rzeczypospolitej (1918–1939), Szczecin 1990 – PZ 48, 1992, 2, s. 246–248. Materiały do bibliografii dziejów emigracji oraz skupisk polonijnych w Ameryce Północnej i Południowej w XIX i XX w., Warszawa 1979. Materiały do dziejów Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji, opr. M. Radwan, t. 1: Inwentarz materiałów do dziejów Kościoła katolickiego w Archiwum Wileńskiego Gubernatora Wojennego, Lublin 1997; t. 2: Inwentarz materiałów do dziejów Kościoła katolickiego w mińskich archiwach gubernatorskich, Lublin 1998; t. 3: Inwentarz materiałów do dziejów Kościoła katolickiego w Archiwum Grodzieńskiego Gubernatora Cywilnego, Lublin 1998. Materiały do studiowania demografii, Warszawa 1980. Materiały informacyjne Biura Studiów Osadniczo-Przesiedleńczych, z. 1: Wyniki spisu z 17 V 1939 r. w odniesieniu do ziem odzyskanych, Kraków 1946. Maternicki Jerzy, rec.: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977 – Społeczeństwo Warszawy w rozwoju dziejowym, PHum. 21, 1977, 7–8, s. 215–217. Materski Wojciech, rec.: E. Wiszka, Emigracja ukraińska w Polsce 1920–1939, Toruń 2004 – SDREŚW 40, 2005, s. 332–355. Matusiewicz Andrzej, Ludność żydowska w Suwałkach w I połowie XIX wieku, BŻIH, 1993, 165/166, s. 39–56. Matuszewski Adam, Leki i sposoby naturalne stosowane przy zapobieganiu epidemiom w XVI–XVII wieku (Maciej z Miechowa, Stefan Falimirz, F. Paweł Lubiecki), KHNT 38, 1993, 4, s. 119–129. Matuszewski Józef, Polskie nazwisko szlacheckie, Łódź 1975. Matuszewski J., Zaludnienie parafii Szubin w roku 1766, CPH 53, 2001, 2, s. 179–183. Matwiejczyk Witold, Niemieccy katolicy w Poznańskiem a polityka narodowościowa rządu pruskiego 1871–1914, Lublin 2009. Matwijowski Krystyn, Problemy demograficzne Głogowa w czasach nowożytnych, w: Głogów. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowski, Wrocław–Głogów 1994, s. 134–136. Matwijowski K., Stosunki demograficzne i klęski elementarne [XVI–XVII w.], w: Legnica. Zarys monografii miasta, red. S. Dąbrowski, Wrocław–Legnica 1998, s. 129–132. Mazur Elżbieta, Szpitale w zaborach austriackim i pruskim: stan i potrzeby badań, KHKM 54, 2006, 1, s. 102–112. Mazur E., Zmiana funkcji szpitala w XIX wieku (na przykładzie szpitali warszawskich), w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 221–240. Wykaz opracowań281 Mazur Karol, rec.: H. Litwin, Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569–1648, Warszawa 2000 – ORP 44, 2000, s. 228–231. Mazur Michał, Współżycie narodowości na ziemi drohobyckiej, Warszawa 1998. Mazur Tadeusz, Dynamika rozwoju ludności guberni lubelskiej w latach 1880–1905, AUMCSSH 8, 1974, s. 89–104. Mazur T., Kształtowanie się ogólnej liczby ludności guberni lubelskiej w latach 1867–1912 (na tle Królestwa Polskiego), AUMCS 13/14, 1979/1980, s. 165–181. Mazur T., The Level of Births and Deaths in the Lublin Province in 1867–1912. (Urodzenia i zgony w guberni lubelskiej w latach 1867–1912), AUMCS 18, 1984, s. 233–254. Mączak Antoni, Mieszkańcy Malborka w r. 1570, ZH 25, 1960, 3/4, s. 9–40. Mączak A., Parochorum errores. Reforma kleru parafialnego na Pomorzu Gdańskim w końcu XVI w., w: Polska w świecie. Szkice z dziejów kultury polskiej, red. J. Dowiat, Warszawa 1972, s. 251–265. Mączak A., Przestrzeń w strukturze państwa wczesnonowożytnego. Refleksje nad regionem w życiu szlachty polskiej, w: Miasto – Region – Społeczeństwo. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok 1992, s. 199–206. Mączak A., Społeczeństwo polskie epoki renesansu, CŚ, 1975, 2, s. 6–22. Mączak A., rec.: I. Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976 – APH 37, 1978, s. 226–228; SŹ 23, 1978, s. 223–225. Mechanizmy polskich migracji zarobkowych [XIX/XX, 1918–1939], red. C. Bobińska, Warszawa 1976. Mencel Tadeusz, Galicja Zachodnia 1795–1809, Lublin 1976. Mencel T., Próby kolonizacji niemieckiej w Galicji Zachodniej w latach 1799–1806, AUMCSSF 25, 1970, s. 69–84. Mendel Edward, Polacy w Opolu 1933–1939, Wrocław 1980. Merczyński Władysław, Problem tzw. „palcówki” na Śląsku Cieszyńskim, PZ 5, 1949, 9/10, s. 272–280. Metody komputerowe w badaniach i nauczaniu historii, red. K. Narojczyk, B. Ryszewski, Olsztyn 2005. Mětšk Frido, Ludność dominium krośnieńskiego w latach 1550–1818. Materiały do dziejów ekonomicznego rozwoju własności feudalnej, ŚKHS 14, 1959, 3, s. 289–306. Mětšk F., Materiały do stosunków ludnościowych i etnicznych w Księstwie Żagańskim w latach 1600–1819, ŚKHS 22, 1967, 1–2, s. 65–88. Mędrzecki Włodzimierz, Liczebność i rozmieszczenie grup narodowościowych w II Rzeczypospolitej w świetle wyników II spisu powszechnego (1931), DN 15, 1983, 1/2, s. 231–252. Mędrzecki W., Młodzież wiejska na ziemiach Polski Centralnej 1864–1939, Warszawa 2002. Mędrzecki W., Przemiany cywilizacyjne i socjotopograficzne miast województwa wołyńskiego 1921–1939, KHKM 43, 1995, 1, s. 107–113. Mędrzecki W., Województwa wołyńskie: 1921–1939. Elementy przemian cywilizacyjnych, społecznych i politycznych, Wrocław 1988. Mędrzecki W., rec.: J. Januszewska–Jurkiewicz, Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920–1939, Katowice 2010 – KH 119, 2012, 1, s. 189–194. Mężczyzna – Etyka – Ekonomia, red. E. Ozorowski, R.C. Horodeński, Białystok 2011. Miasteczka polskie w XIX–XX wieku: z dziejów formowania się społeczności, Kielce 1992. Miazga Czesław, Chłopi na południowym Podlasiu. Ich byt społeczno-ekonomiczny w latach 1807–1948, Międzyrzec Podlaski 2007. 282 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Michalak Arkadiusz, Próba przedstawienia sytuacji demograficznej na pograniczu śląsko-łużyckim w epoce żelaza (VII w. p.n.e. – X w. n.e.), w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 41–75. Michalewicz Jerzy, Elementy demografii historycznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów szkół wyższych, t. 1–2, Kraków 1973. Michalewicz J., Elementy demografii historycznej. Materiały do wykładów, ćwiczeń i metodyki prac badawczych, Warszawa 1979. Michalewicz J., Gmina żydowska w Galicji (dzieje-sfery działania-statystyka), SCPPAU 60, 1996, s. 72–74. Michalewicz J., Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: słownik historyczny Zakładów Przemysłu Gorzelniczego Galicji doby autonomicznej, T. 4: S–Ż, Kraków 1993. Michalewicz J., Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: słownik historyczny Zakładów Przemysłu Gorzelniczego Galicji doby autonomicznej, T. 1: A – G, Kraków 1988. Michalewicz J., Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: słownik historyczny Zakładów Przemysłu Gorzelniczego Galicji doby autonomicznej, T. 2: H–K, Kraków 1989. Michalewicz J., Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: słownik historyczny Zakładów Przemysłu Gorzelniczego Galicji doby autonomicznej, T. 3: L–R, Kraków 1993. Michalewicz J., Osadnictwo Galicji na przełomie XIX i XX wieku, w: Celem nauki jest człowiek… Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej, red. P. Franaszek, Kraków 2000, s. 261–269. Michalewicz J., Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji doby autonomicznej, Kraków 1995. Michalewicz-Ślusarska Anna, Krajowe Biuro Statystyczne we Lwowie i jego wydawnictwo: Wiadomości Statystyczne o stosunkach krajowych (1873–1918), w: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich: ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, red. S. Jońca, Warszawa 1994, s. 86–92. Michalewska Krzysztofa, Zagadnienie reemigracji i repatriacji w parlamencie Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1927, ZNUJPH, 1987, 84, s. 95–111. Michalik Krzysztof, Przemiany gospodarczo-społeczne powiatu rzeszowskiego w okresie międzywojennym (1918–1939), ZNWSPRSSPH, 1993, 3, s. 123–134. Michalkiewicz Stanisław, Robotnicy na Górnym Śląsku w latach wielkiego kryzysu (liczebność, rozmieszczenie i struktura), PKR 6, s. 272–341. Michalkiewicz S., Struktura klasy robotniczej na Górnym Śląsku w drugiej połowie XIX w., PKR 3, 1972, s. 282–321. Michalkiewicz S., Wpływ industrializacji na strukturę społeczno-zawodową ludności na Śląsku w II połowie XIX w., ŚKHS 30, 1975, 4, s. 486–495. Michaluk Dorota, Ziemia mielnicka województwa podlaskiego w XVI–XVII wieku. Osadnictwo, własność ziemska i podziały kościelne, Toruń 2002. Michałowska Anna, Rodzina żydowska w Radoszkowicach w końcu XVIII wieku, KH 110, 2003, 1, s. 59–74. Michałowska-Mycielska Anna, Jewish Family Structure in the Polish-Lithuanian Commonwealth at the End of the 18th Century: the Case of Radoszkowice, APH 94, 2006, s. 153–164. Wykaz opracowań283 Michałowska-Mycielska A., Między tradycją a nowoczesnością: społeczeństwo żydowskie w drugiej połowie XVIII w., PHum. 50, 2006, s. 31–57. Michałowska-Mycielska A., Rodzina i gospodarstwo żydowskie w Rzeczypospolitej w XVI– XVIII wieku, w: Gospodarcze uwarunkowania rozrostu rodu, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 139–150. Michałowska-Mycielska A., The Jewish community: authority and Social Control in Poznań and Swarzędz, 1650–1793, Wrocław 2008. Michałowska-Mycielska A., rec.: D. Tollet, Accuser pour convertir: du bon usage de l’accusation de crime rituel dans la Pologne catholique à l’époque moderne, Paris 2000 – AH, 2001, 3, s. 307–309. Michałowska Małgorzata, Trendy aktywności zawodowej ludności w Polsce w latach 1921– 1978, SD, 1982, 70, s. 115–127. Michałowski Grzegorz, Zarys rozwoju demograficznego Białej Podlaskiej (XV–XX w.), PKH, 1997, 3, s. 3–23. Michlic Joanna B., rec.: A. Żbikowski, U genezy Jedwabnego. Żydzi na Kresach Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej wrzesień 1939 – lipiec 1941, Warszawa 2006 – ZŻ, 2006, 2, s. 480–485. Mieczkowski Antoni, Skład i struktura mieszkańców regionu łomżyńskiego w latach 1921– 1931, SŁ 2, 1989, s. 71–91. Mielczarek Ewa, Źródła metrykalne w Urzędzie Stanu Cywilnego w Ostrowie Wielkopolskim, ROTG 1, 2006, s. 119–125. Mienicki Harald, Struktura narodowościowa ludności Torunia w I połowie XIX wieku, SD, 1963, 3, s. 107–118. Mienicki H., Struktura płci, wieku i stanu cywilnego ludności Torunia w I połowie XIX wieku, ZH 36, 1971, 2, s. 67–88. Mienicki H., Struktura zawodowa ludności Torunia w 1825 r., ZH 36, 1971, 2, s. 67–88. Mierzejewska Urszula, rec.: A. Karpiński, W walce z niewidzialnym wrogiem: epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000 – „Barok” 8, 2001, 1, s. 230–232. Mierzejewski Dominik, rec.: M. Kałuski, Polacy w Chinach, Warszawa 2001 – A-P 5, 2002, s. 225–230. Mierzwiński Andrzej, Konkretyzacja modelu przemian osadniczych a problematyka demograficzna na przykładzie łużyckiego cyklu chronologicznego makroregionu Sobiejuchy, PAr. 44, 1996, s. 41–57. Mierzwiński Henryk, Osadnictwo tatarskie na Podlasiu za Jana III Sobieskiego, PKK, 1997, 2, s. 40–49. Miesiąc-Stępińska Anna, Konkubinaty w parafii ząbkowickiej w latach 1801–1870 na podstawie ksiąg metrykalnych, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 383–389. Miesiąc-Stępińska Anna, Rzemieniecki Konrad, Grekokatolicka rodzina chłopska w ziemi chełmskiej w końcu XVIII w., RDSG 69, 2009, s. 91–110. Miesiąc-Stępińska A., Rzemieniecki K., Ludność katolicka i ewangelicka Kępna w XVIII wieku, PDP 30, 2011, s. 53–77. Mieszczaństwo gdańskie: sesja naukowa 21–23. 11. 1996, red. S. Salmonowicz, Gdańsk 1997. Mietz Andrzej, Protestanci. Struktura wyznaniowo-etniczna i demograficzna. Organizacja sprawowania kultu religijnego, w: Osiek Rypiński. Dzieje parafii i gminy, red. M. Grzybowski, Toruń–Osiek Rypiński 1994, s. 115–138. 284 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Między Odrą i Dnieprem – wyznania i narody: zbiór studiów, cz. 1–2, red. T. Stegner, Gdańsk 1997–2000. Migdał Stefan, Położenie mas pracujących rejencji opolskiej w latach 1914–1918, KO 13, 1967, 3, s. 11–29. Migracje i społeczeństwo: zbiór studiów, red. J.E. Zamojski, Warszawa 1997. Mik Kazimierz, Ruch naturalny i rozwój Krakowa w drugiej połowie XVIII w., PDP 2, 1969, s. 119–137. Mika Marian J., Studia nad patrycjatem poznańskim, Poznań 2006. Mika Norbert, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe w powiecie raciborskim (od połowy XIX do początków XX wieku), w: Ludzie, dzieje, mity… Z badań nad historią i kulturą Raciborskiego, red. K. Lach, Racibórz–Gliwice 2005, s. 73–78. Miklaszewski Aleksander, rec.: L. Leoński, Zagadnienie migracji w polskiej myśli socjologicznej (do 1939 roku), Poznań 1979 – SS 21, 1981, 2, s. 261–262. Mikos Stanisław, Gmina Polska w Wolnym Mieście Gdańsku, KIB 12, 1975, 2, s. 161–184. Mikos S., Polacy na Politechnice w Gdańsku w latach 1904–1939, Warszawa 1987. Mikos S., rec.: H. Stępniak, Ludność polska w Wolnym Mieście Gdańsku: (1920–1929), Gdańsk 1991 – RG 53, 1993, 1, s. 199–204. Mikos S., Struktura społeczna i problem narodowościowy w Wolnym Mieście Gdańsku, ZNWHUGH, 1975, 4, s. 67–83. Mikulski Krzysztof, Kondycja demograficzna rodziny mieszczańskiej w Toruniu w XVI–XVII wieku (na przykładzie genealogii Neisserów), w: Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Z.H. Nowak, A. Radzimiński, Toruń 1998, s. 115–142. Mikulski K., Kryzys średniej szlachty w Prusach Królewskich w XVII wieku i powstanie nowej elity średnioszlacheckiej na przełomie XVII i XVIII wieku: (przyczynek do dyskusji na temat modelu rozwoju gospodarczego i społecznego Polski, w: Między Zachodem a Wschodem: studia z dziejów Rzeczypospolitej w epoce nowożytnej, red. J. Staszewski, K. Mikulski, J. Dumanowski, Toruń 2002, s. 263–276. Mikulski K., Osadnictwo wiejskie województwa pomorskiego od poł. XVI do końca XVII wieku, Toruń 1994. Mikulski K., Polskie badania nad genealogią i elitami miejskimi w średniowieczu, w: Genealogia: stan i perspektywy badań nad społeczeństwem Polski średniowiecznej na tle porównawczym, red. J. Pakulski, J. Wroniczewski, Toruń 2003, s. 149–156. Mikulski K., Przestrzenny i społeczny rozwój Torunia do końca XVIII wieku, RT 25, 1998, s. 19–27. Mikulski K., Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku XVIII wieku, Toruń 1999. Mikulski K., Pułapka niemożności. Społeczeństwo nowożytnego miasta wobec procesów modernizacyjnych (na przykładzie Torunia w XVII i XVIII wieku), Toruń 2004. Mikulski K., Regres demograficzny w Toruniu w XVII wieku w świetle analizy małżeństw luteranów, w: Przełomy historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich. Wrocław 15–18 września 1999 roku. Pamiętniki, t. 3, cz. 1, red. K. Ruchniewicz, J. Tyszkiewicz, W. Wrzesiński, Toruń 2001, s. 305–315. Mikulski K., Rodzinne mikroświaty w nurcie życia miejskiego Polski przedrozbiorowej (Mody onomastyczne wśród mieszczan miast polskich na przykładzie Torunia w XVII–XVIII wieku), w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 151–172. Mikulski K., Strategie rodzinne rzeźników toruńskich w XVII–XVIII wieku, RDSG 62, 2002, s. 49–84. Wykaz opracowań285 Mikulski K., Struktura etniczna mieszkańców i status społeczny ludności pochodzenia polskiego w Toruniu od końca XVI do połowy XVII wieku, RH 63, 1997, s. 111–129. Mikulski K., Szlachta powiatu świeckiego w województwie pomorskim w XVI–XVIII wieku, AUNCH, 1993, 28, s. 35–60. Mikulski K., Zmiany w strukturze zawodowej mieszkańców a nazewnictwo ulic w średniowiecznym i nowożytnym Toruniu, KHKM 47, 1999, 1/2, s. 157–162. Milczarek Jan, Dawny powiat szadkowski w świetle spisu ludności z 1789 r., ŁSE 6, 1964, s. 163–169. Milewska-Młynik Anna, Polacy w Omsku, NPam. 5, 1998, 2, s. 97–117. Milewski Dariusz, Awans społeczno-majątkowy drobnej szlachty mazowieckiej w XIX w. na przykładzie rodu Milewskich herbu Ślepowron, RM 16, 2004, s. 197–203. Milewski Jan J., Grodno – miasto i ludność w okresie międzywojennym, w: Grodno w XVIII w.: miasto i ludność (na tle trendów rozwojowych od średniowiecza do 1939 r.), red. J. Urwanowicz, A. Woltanowski, Białystok 1997, s. 189–206. Milewski J.J., rec.: K. Buchowski, Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918–1940, Białystok 1999 – PH 92, 2001, 2, s. 255–256. Milewski J.J., rec.: K. Gomółka, Białorusini w II Rzeczypospolitej, Gdańsk 1992 – DN, 26, 1994, 3, s. 159–162. Miliszkiewicz J., Polskie gniazda rodzinne, Warszawa 2003. Miller Tadeusz, Gospodarstwa domowe w Łodzi w świetle spisów ludności z lat 1921, 1931, 1950 i 1960, w: Problemy demografii i zatrudnienia na terenie m. Łodzi, Łódź 1967, s. 129–144. Miller T., Zmiany w poziomie aktywności zawodowej ludności Łodzi w okresie 1931–1950, ZNUŁS3, 1962, 1, s. 69–99. Miller T., rec.: S. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym. Studium statystyczne, Wrocław 1963 – SD, 1964, 5, s. 140–141. Miłosz Jan, Księgi metrykalne gmin wyznaniowych w Archiwum Państwowym w Poznaniu i ich zawartość źródłowa, PRAH 5, 1998, s. 45–60. Miłosz Elżbieta, Procesy przemian biologicznych średniowiecznych populacji z Pomorza Zachodniego, Poznań 1989. Mincer Franciszek, Ludność polska w Prusach Książęcych, w: Warmia i Mazury. Zarys dziejów, red. B. Łukaszewicz, Olsztyn 1985, s. 232–240. Miodunka Piotr, Kryzysy demograficzne w Małopolsce w końcu XVII i pierwszej połowie XVIII wieku. Zarys problematyki, PDP 32, 2013, 4 [w druku]. Miodunka P., Ludność Mielca w latach 1857–1931 na podstawie spisów ludności, RMiel. 14/15, 2011/2012, s. 217–221. Miodunka P., Marriages and births in small towns and neighbouring villages in the 17th and 18th centuries (examples from southern Poland) w: As cidades na História: População, t. 3: Cidade Moderna, red. C. Santos, Guimarães 2012, s. 31–56. Miodunka P., Parafie i duchowieństwo w majątkach ziemskich nad dolną Wisłoką od XV do XVII w. w: Dzieje lokalne pośród wydarzeń i procesów historycznych, red. K. Haptaś, Mielec 2007, s. 113–139. Mioduszewska Anna, Kondycja demograficzna rodziny parafian choroskich w drugiej połowie XVIII i na początku XIX wieku. Uwagi wstępne, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 409–428. Mioduszewska A., Postawy prokreacyjne mieszkańców miast Podlasia w okresie epidemii w latach 1830–1831, w: Kondycja zdrowotna i demograficzna społeczeństwa polskiego 286 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku na przestrzeni wieków, red. K. Mikulski, A. Zielińska, K. Pękacka-Falkowska, Toruń 2011, s. 149–160. Mioduszewska A., Umieralność w Polsce północno-wschodniej w drugiej połowie XVIII wieku i pierwszej połowie XIX wieku. Przyczynek do analizy socjo-demograficznej, w: Choroba i śmierć w perspektywie społecznej w XIII–XXI wieku, red. D.K. Chojecki, E. Włodarczyk, Warszawa 2010, s. 171–186. Mironczuk Jan, Żydzi w okręgu bożniczym w Ostrołęce w świetle Księgi ślubów z lat 1830– 1843, KHŻ 8, 2008, 1, s. 65–88. Mironowicz Antoni, Księga metrykalna z lat 1751–1767 prawosławnej parafii rybołowskiej jako źródło do badań dziejów parafii i okolic, RH 39/40, 1991/92, 7, s. 143–152. Mironowicz A., Księgi metrykalne w badaniach demograficznych wiernych Kościoła prawosławnego, w: Mniejszości narodowe i religijne w Europie Środkow-Wschodniej w świetle statystyki XIX i XX wieku, red. J. Skarbek, Lublin 1995, s. 62–67. Mironowicz A., Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII wieku, Białystok 1991. Mironowicz Eugeniusz, rec.: J. Januszewska-Jurkiewicz, Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920–1939, Katowice 2010 – BZH, 2010, 34, s. 189–193. Misińska Maria, Podhale dawne i współczesne. (Wybrane zagadnienia), Łódź 1971. Misiuna Władysław, rec.: M. Przedpelski, S. Smoliński, Struktura społeczno-gospodarcza Ziem Zachodnich w latach 1933–1960, Poznań 1964 – „Ekonomista”, 1965, 6, s. 1425–1429; PPersp., 1966, 6, s. 84–87. Miszewska Barbara, Zmiany sieci osadniczej powiatu raciborskiego i głubczyckiego w okresie od 1830–1960 roku, w: Współczesna problematyka osadnictwa wiejskiego, red. S. Zajchowska, Poznań 1976, s. 151–164. Miśkiewicz Ali, Mniejszość tatarska w Polsce w latach 1918–1939, PH 77, 1986, 2, s. 241–267. Miśkiewicz A., Tatarzy polscy 1918–1939. Życie społeczno-kulturalne i religijne, Warszawa 1990. Miśkiewiczowa Maria, Osadnictwo wczesnośredniowieczne na północnym Mazowszu w rejonie rzeki Orzyc [VI–VIII w. n.e.], w: Maków Mazowiecki i ziemia makowska, Warszawa 1984, s. 1984, s. 9–36. Mitkowski Józef, Uwagi o zaludnieniu Polski na początku panowania Kazimierza Wielkiego, RDSG 10, 1948, s. 121–130. Mitosek Henryk, Względne nadwyżki i niedobory ludności rolniczej w woj. Lubelskim, AUMCSSB 1, 1946, 5, s. 157–176. Mizera Stefan, Materiały kartograficzno-statystyczne do dziejów regionu częstochowskiego na początku XIX wieku, CST 23/24, 1995/1996, s. 353–388. Miżutowicz Ted L., Ciuchcią śladami rodziny Albrechtów, „Bieszczad” 6, 1999, s. 208–226. Młynarska-Kaletynowa Marta, W sprawie polskich badań nad osadnictwem średniowiecznym, SDO 6, 1968, s. 82–100. Mniejszości narodowe i religijne w Europie środkowo-wschodniej w świetle statystyk XIX i XX wieku, w: Materiały Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, t. 4, Lublin 1995. Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, Toruń 1993. Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939), red. M. Wojciechowski, Toruń 1991. Mniejszości narodowe w Europie a wybuch drugiej wojny światowej, red. J. Benyskiewicz, Zielona Góra 1998. Mniejszości polskie i Polonia w ZSRR, red. H. Kubiak, Kraków 1992. Modrzewska Halina, Osadnictwo obcoetniczne i innoplemienne w Polsce wcześniejszego średniowiecza, Warszawa 1984. Wykaz opracowań287 Modrzewska Krystyna, Długość trwania życia wczesnośredniowiecznych mieszkańców Podlasia [w pow. Siemiatycze], CC, 1958, 2, s. 65–72. Modrzewska K., Długość życia mieszkańców Białegostoku w latach 1900–1950, RAMB 1, 1955, s. 238–254. Modrzewska K., Mortality Rates During the First Cholera Epidemic in Poland, SB 19, 1972, s. 302–304. Modrzewska K., Umieralność dzieci na Półwyspie Helskim w latach 1875–1954, ZPub., 1958, 3, s. 241–245. Modrzewska K., Umieralność z powodu chorób ciąży, porodu i połogu w Białymstoku w latach 1925–1945, ZPub., 1957, 3, s. 233–240. Modrzewska K., Umieralność z powodu gruźlicy płuc w Białymstoku w latach 1925–1945, „Gruźlica”, 1955, 7, s. 505–510. Modrzewska K., Z badań nad rozwojem ludności parafii Puchaczów w latach 1797–1945, AUMCSSB 11, 1956, s. 47–68. Modrzewska K., Z badań nad stosunkami ludnościowymi półwyspu Hel (1875–1954), AUMCSSB 16, 1961, s. 179–206. Mojzesowicz Krzysztof, Chodubski Andrzej, Ormianie w Polsce, Warszawa 1988. Molenda Danuta, Ludność żydowska w Olkuszu w okresie przedrozbiorowym (XIV–XVIII w.), BŻIH, 1980, 120, s. 3–23. Molenda D., Opieka zdrowotna i społeczna górników olkuskich w XV–XVIII wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 55–68. Molenda Jan, Chłopi polscy w 1914 roku, DN 36, 2004, s. 113–131. Molenda J., Miejsce kobiet wśród polskiego wychodźstwa w reńsko-wesftalskim okręgu przemysłowym na początku XX wieku, PH 88, 1997, 1, s. 117–134. Molik Witold, Kształtowanie się inteligencji polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim (1841– 1870), Warszawa 1979. Molik W., Polskie peregrynacje uniwersyteckie do Niemiec 1871–1914, Poznań 1989. Molik W., rec.: K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992 – PH 85, 1994, 1–2, s. 182–184. Molik W., rec.: K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992 – ŻM 41, 1994, 4, s. 70–72. Molin Urszula, Polska parafia ewangelicko-augsburska w Toruniu w latach Drugiej Rzeczypospolitej (1920–1939), RT 19, 1990, s. 159–177. Morawska Ewa, Labour Migrations of Poles in the Atlantic World Economy, 1880–1914, CSSH 31, 1989, 2, s. 237–272. Morgensztern Janina, O osadnictwie Żydów w Zamościu na przełomie XVI i XVII w., BŻIH, 1962, 43/44, s. 3–17. Morgensztern J., Wiadomości o ludności żydowskiej w Kraśniku na podstawie inwentarza z 1631 r., BŻIH, 1959, 32, s. 27–42. Morozow Stanisław, Deportacje polskiej ludności cywilnej z radzieckich terenów zachodnich w głąb ZSRR w latach 1935–1936, PS 40, 1997–1998, s. 267–280. Morys-Twardowski Michael, Sytuacja wyznaniowa w Cieszynie od 1848 do 1918 roku, w: Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych. Praca zbiorowa, t. 3, red. I. Panic, Cieszyn 2010, s. 97–146. Morzy Józef, Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w II połowie XVII wieku, Poznań 1965. Moskal Tomasz, Historia ksiąg metrykalnych kościoła katolickiego na ziemiach polskich, ABAAP, 2005, 1, s. 55–83. 288 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Moskwa Wiesław, rec.: A. Stępniak, Kwestia narodowa a społeczna na Śląsku Cieszyńskim pod koniec XIX i w początkach XX wieku (do 1920 roku), Katowice 1986 – ŚKHS 43, 1988, 3, s. 412–414. Mostwin Danuta, rec.: A. Walaszek, Reemigracja ze Stanów Zjednoczonych do Polski po I wojnie światowej (1919–1924), Warszawa 1983 – PAS 42, 1985, 2, s. 107–110. Motyka Grzegorz, rec.: G. Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1938, Toruń 2005 – KH 113, 2006, 3, s. 111–115. Motylewicz Jerzy, Ludność, życie gospodarcze i religijne Łańcuta od XIV do II połowy XVII wieku, w: Łańcut. Studia i szkice z dziejów miasta, red. W. Bonusiak, Rzeszów 1997, s. 11–50. Motylewicz J., Przemiany gospodarcze, demograficzne i ustrojowe, w: Dzieje Rzeszowa, red. F. Kiryk, t. 1: Rzeszów od najdawniejszych czasów do I rozbioru, Rzeszów 1994, s. 221–258. Motylewicz J., Społeczeństwo Przemyśla w XVI–XVII wieku, Rzeszów 2006. Motylewicz J., Straty i zniszczenia wojenne oraz klęski elementarne w miastach ziemi przemyskiej i sanockiej w pierwszej połowie XVIII wieku, SPrz. 1, 1993, s. 71–84. Motylewicz J., Żydzi w przestrzeni i gospodarce Rzeszowa w XVI–XVIII wieku, w: Rzeszów – w 655. rocznicę lokacji. Studia z dziejów miasta i regionu, red. W. Bonusiak, W. Zawitkowska, Rzeszów 2010, s. 49–61. Mozołowski Rafał, Międzynarodowy Instytut Statystyczny w latach 1885–1938, WS 41, 1996, 2, s. 15–21. Możejko Beata, Zarazy w średniowiecznym Gdańsku, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 43–61. Mroczka Ludwik, Krakowianie. Szkice do portretu zbiorowego w dobie industrialnej transformacji 1890–1939, Kraków 1999. Mroczka L., Skład społeczny i zawodowy łódzkich robotników w dwudziestoleciu międzywojennym, AULH, 1992, 47 s. 61–83. Mroczka Wojciech, Parafia kolbuszowska u schyłku pierwszej połowy XVII wieku w świetle akt metrykalnych, w: Pięć wieków Kolbuszowej 1500/1508–2008. Studia, szkice i materiały z dziejów miasta i powiatu, red. S. Zych, Kolbuszowa 2009, s. 27–50. Mroczko Marian, rec.: H. Stępniak, Ludność polska w Wolnym Mieście Gdańsku: (1920–1929), Gdańsk 1991 – PZ 49, 1993, 2, s. 221–225. Mroczko M., rec.: P. Hauser, Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1999 – ŚKHS 54, 2000, 1, s. 146–148. Mroczko M., Stosunki narodowościowe na Pomorzu w latach 1920–1939, ZNWHUGH, 1975, 4, s. 85–101. Mrówczyński Marek T., Edycja i elektroniczne przetwarzanie źródeł historycznych na podstawie spisów ludności z końca XVIII wieku, w: Ars historiae – historia artis. Prace ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Maroszek, Białystok 2012, s. 255–274. Mrówczyński M.T., Ludność i gospodarka Tykocina w XVI–XVIII wieku, w: Społeczeństwo Staropolskie, red. A. Wyczański, t. 3, Warszawa 1983, s. 161–188. Mróz Tomasz, Liczebność i struktura społeczno-zawodowa zbiorowości polskiej w Kijowie na przełomie XIX i XX w., Kraków 1990. Mucha Krzysztof, Oblicze społeczno-polityczne powiatu łódzkiego w świetle wyborów samorządowych z lat 1925–1927, RŁ 46, 1999, s. 83–104. Wykaz opracowań289 Mulina Swietłana A., Zesłańcy – uczestnicy powstania styczniowego i ich udział w rolniczym zagospodarowaniu Syberii, WSW 11, 2007, s. 33–46. Müllerowa Lidia, Stosunki własnościowe w województwie lubelskim w drugiej połowie XVIII wieku, RHum. 35, 1987, 2, s. 317–322. Murzynowska Krystyna, Polska emigracja zarobkowa przed 1914 r., w: Historia Polski, red. S. Arnold, T. Manteuffel, t. 3, cz. 2, Warszawa 1968, s. 719–772. Murzynowska K., Polskie wychodźstwo zarobkowe w Zagłębiu Ruhry w latach 1880–1914, Wrocław 1972. Musialik Wanda, Cechy polskiej ludności napływowej na Śląsku w okresie międzywojennym: (w opinii członków elit Kościoła katolickiego), SŚ 57, 1998, s. 257–265. Musiał Wacław, Ludność Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1782–1961, ZNUŁS3, 1964, 8, s. 99–125. Musioł Teodor, Publiczne szkoły powszechne mniejszości polskiej na Śląsku Opolskim w latach 1923–1939, Katowice 1961. Musioł Teodor, Struktura ludnościowa Śląska Opolskiego w latach międzywojennych, KO 5, 1959, 3, s. 19–33. Muszalski Wojciech, Rozwój ludności miast w dwudziestoleciu. (Na tle sytuacji w okresie międzywojennym), KS 12, 1968, 4, s. 193–198. Muszyńska Jadwiga, Dyspartyment pogłównego żydowskiego w Koronie w 1717 roku, CN 5, 1998, s. 119–132. Muszyńska J., Gminy żydowskie w północnej Małopolsce w XVIII wieku (na przykładzie Kozienic, Radomia i Gniewoszowa), BŻIH, 1998, 187, s. 86–99. Muszyńska J., Gospodarstwo chłopskie w starostwie sandomierskim 1510–1663, Kielce 1991. Muszyńska J., Ludność żydowska w Lublinie w drugiej połowie XVIII wieku, w: Z dziejów Europy wczesnonowożytnej, red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 199–210. Muszyńska J., Ludność żydowska w Szczekocinach w końcu XVIII wieku, MWP 2, 2001, s. 185–190. Muszyńska J., O stratach demograficznych i zniszczeniach gospodarczych w kluczu bodzentyńskim biskupów krakowskich w okresie potopu szwedzkiego, w: Z dziejów Europy wczesnonowożytnej, red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 109–126. Muszyńska J., Parafia w Wolanowie w XVIII i początkach XIX wieku, WR 6, 2001, s. 153–160. Muszyńska J., Żydzi w miastach województwa sandomierskiego i lubelskiego w XVIII wieku: studium osadnicze, Kielce 1998. Muszyński Adam J., Struktura społeczno-zawodowa mieszkańców Kołobrzegu w 1720 r., ZNWHUGH, 1985, 15, s. 73–89. Muszyński Adam, Układ przestrzenny, zabudowa i ludność [XIV–XVII w.], w: Dzieje Sławna, red. J. Lindmajer, Słupsk 1994, s. 105–116. Mycielska Dorota, Druga Rzeczpospolita wobec Polonii, Warszawa 2004. Mydel Rajmund, Model gęstości zaludnienia miasta Krakowa, PGe. 51, 1979, 2, s. 291–298. Mydel R., Rozwój terytorialny oraz formowanie struktury przestrzennej miasta Krakowa, FGSGO 12, 1979, s. 43–59. Myška Milan, Formowanie się klasy robotniczej w przemyśle węglowym na Śląsku Cieszyńskim w okresie rewolucji przemysłowej, SMDŚ 14, 1985, s. 127–191. Myška M., Fossores ex Galicia. Udział emigrantów z Galicji w formowaniu się klasy robotniczej w górnictwie węglowym Morawskiej Ostrawy w drugiej połowie XIX w., MSH 9, 1966, 3/4, s. 55–78. Myška M., Rozwój demograficzny Śląska Cieszyńskiego w drugiej połowie XIX w., PDP 14, 1983, s. 155–161. 290 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Myška M., Struktura społeczna Śląska Cieszyńskiego w drugiej połowie XIX wieku, KRŚ 4, 1978, s. 29–82. Mysłek Wiesław, Katolicka opinia o społecznych i moralnych aspektach prokreacji w Drugiej Rzeczypospolitej, SSF 1, 1998, s. 245–258. Myszor Jerzy, Stosunki wyznaniowe [1763–1918]. Ogólny zarys sytuacji. Katolicy. Ewangelicy, w: Historia Tarnowskich Gór, red. J. Drabina, Tarnowskie Góry 2000, s. 256–285. Myszor J., Stosunki wyznaniowe [1918–1939]. Ogólny zarys sytuacji. Katolicy. Duszpasterstwo. Ewangelicy, w: Historia Tarnowskich Gór, red. J. Drabina, Tarnowskie Góry 2000, s. 419–431. Myśliński Jerzy, rec.: K. Groniowski, Polska emigracja zarobkowa w Brazylii 1871–1914, Wrocław 1972 – KH 80, 1973, 3, s. 735–738. Myśliwski Grzegorz, Starość i długowieczność w Polsce do połowy XVI w. na tle porównawczym, KHKM 49, 2001, 3, s. 169–198. Na pograniczu kultur, języków i tradycji: prace ofiarowane Profesorofwi Doktorowi Ryszardowi Szczygłowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Mądzik, A. Witusiak, Lublin 2004. Nabywaniec Stanisław, Diecezja przemyska greckokatolicka w latach 1772–1795, PCh. 5, 1992/93, s. 9–294. Nabzdyk Kazimierz, Powiat prudnicki na przełomie XIX i XX w. – szkic demograficzny, ZPrud. 6, 2006, s. 87–88. Nabzdyk K., Rezultaty wyborów w powiecie prudnickim na początku XX wieku – szkic demograficzny, ZPrud. 7, 2007, s. 72–76. Nadobnik Marcin, Pierwszy spis ludności w Polsce. Najważniejsze wiadomości o przyszłym spisie z dnia 30-go września 1921 roku, w: Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921–2002. Wybór pism demografów, red. Z. Strzelecki, T. Toczyński, Warszawa 2002, s. 122–130. Nadolska Walentyna, Osadnictwo polskie w guberni wołyńskiej (2 połowa XIX – początek XX wieku), w: Zamojszczyzna i Wołyń w minionym tysiącleciu. Historia, kultura, sztuka, red. J. Feduszka, Zamość 2000, s. 141–150. Najdus W., Wyrobnicy i służba w Galicji ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa w latach 1772–1870, PKR 7, 1976, s. 240–284. Najdus W., Źródła statystyczne do dziejów klasy robotniczej w Galicji, PKR 3, 1972, s. 367–385. Najdus W., rec.: A. Żarnowska, Klasa robotnicza Królestwa Polskiego 1870–1914, Warszawa 1974 – PH 66, 1975, 3, s. 520–526. Narodowy atlas Polski, red. S. Leszczycki, Warszawa–Wrocław–Poznań–Gdańsk 1973–1978. Narodowy Spis Powszechny z 3 XII 1950. Miejsce zamieszkania ludności w sierpniu 1939 r., Warszawa 1955. Narożniak Kamierz, Ludność polska pod pruskim panowaniem w okręgu nadnoteckim po I rozbiorze, RN 19/20, 1988/1989, s. 18–34. Nartonowicz-Kot Maria, Wielokulturowość i wielonarodowość społeczeństwa Tomaszowa Mazowieckiego na przestrzeni wieków (XIX–XX), w: 220 lat Tomaszowa Mazowieckeigo. Materiały z sesji naukowej, 16 września 2008 r., red. W. Bogurat, A. Wróbel, A. Kędzierski, Tomaszów Mazowiecki 2008, s. 31–45. Nartonowicz-Kot Maria, Wróbel Janusz, „Łódź wielonarodowa 1820–1945. Społeczność żydowska w dziejach miasta” (Łódź 16–20 X 1989 r.), RŁ 40, 1993, s. 309–313. Nauczanie demografii w szkołach wyższych, red. D. Kałuża, J.T. Kowaleski, Łódź 2007. Nawrocki Stanisław, rec.: A. Jezierski, Próba analizy statystycznej rozwarstwienia wsi na ziemiach polskich na początku XX wieku, RDSG 20, 1958, s. 55–66 – SDMWP, 1960, 2, s. 410–411. Nawrocki Tomasz, rec.: T. Urban, Niemcy w Polsce: historia mniejszości w XX w., Opole 1994 – „Dziś” 6, 1995, 3, s. 49–53. Wykaz opracowań291 Nelleman George, Polska emigracja zarobkowa w Danii do r. 1893, PZ 23, 1973, s. 41–71. Niebielski Eugeniusz, Metrykalne rejestry śmierci męczenników unickich z 1874 roku w prawosławnych (?) księgach pratulińskich, NP. 103, 2005, s. 321–329. Nieciuński Witold, rec.: A. Andrzejewski, Sytuacja mieszkaniowa w Polsce w latach 1918–1974, Warszawa 1977 – PSp., 1978, 11/12, s. 25–28. Nieroda Józef, Zagadnienie urbanizacji i rola poszczególnych ośrodków miejskich Pomorza Wschodniego [XX w.], Kraków 1946. Nietyksza Maria, Badania nad ludnością Warszawy przełomu XIX i XX w. na podstawie drukowanych materiałów statystycznych, RW 8, 1970, s. 239–254. Nietyksza M., Cechy specyficzne miast doby industrialnej – ziemie polskie w XIX w. (do 1914 r.), KHKM 43, 1995, 1, s. 25–32. Nietyksza M., Czynniki rozwoju miast w Królestwie Polskim w 1865–1914, w: Ekonomiczne i pozaekonomiczne czynniki rozwoju miast, Kraków 1986, s. 63–76. Nietyksza M., Demograficzne aspekty urbanizacji. Królestwo Polskie (1870–1914), PDP 16, 1985, s. 51–73. Nietyksza M., Demographic aspekts of urbanisation. The Kingdom of Poland 1870–1914, PPR, 1995, 6, s. 136–160. Nietyksza M., Dzieje miast polskich w epoce kapitalizmu. Problemy, stan badań, postulaty, KH 87, 1980, 2, s. 399–413. Nietyksza M., Les recherches polonaises sur la ville de l’epoque du capitalisme (jusqu’en 1939), APH 41, 1980, s. 259–281. Nietyksza M., Ludność Warszawy na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1971. Nietyksza M., Ludność, w: Wielkomiejski rozwój Warszawy do 1918, Warszawa 1973, s. 69–100. Nietyksza M., Przemiany demograficzne w Warszawie (1795–1939), w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 285–300. Nietyksza M., Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865–1914, Warszawa 1986. Nietyksza M., Struktura zatrudnienia młodzieży Warszawy w świetle spisów ludności z lat 1882 i 1897, „Pokolenia”, 1966, 3, s. 40–56. Nietyksza M., The occupational structure of young people in Warsaw in the light of the censuses of 1882 and 1897, PPR, 1997, 10, s. 185–200. Nietyksza M., The Vocational Activities of Women in Warsaw at the Turn of the Nineteenth Century, w: Women in Polish Society, red. R. Jaworski, B. Pietrow-Ennker, New York 1992, s. 143–161. Nietyksza M., Urbanizacja doby przemysłu a przemiany demograficzne (do I wojny światowej), w: Przełomy w historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich. Wrocław 15–18 września 1999 roku. Pamiętniki, t. 3, cz. 1, Toruń 2001, s. 275–283. Nietyksza M., Warszawa w okresie wielkomiejskiego rozwoju – wiek XIX. Stan badań i postulaty badawcze, RW 32, 2004, s. 25–36. Niewęgłowska Aneta, Kwestia kobieca na ziemiach polskich w XIX wieku – stan i perspektywy badań, „Klio” 3, 2003, s. 44–64. Niewęgłowska A., Zdrowie i higiena w dziewiętnastowiecznym Toruniu. Zarys problemu, w: Kondycja zdrowotna i demograficzna społeczeństwa polskiego na przestrzeni wieków, red. K. Mikulski, A. Zielińska, K. Pękacka-Falkowska, Toruń 2011, s. 24–38. Niewęgłowski Andrzej, Mazowsze na przełomie er. Przemiany społeczno-demograficzne i gospodarcze, Wrocław 1972. Niewęgłowski A., Z badań nad osadnictwem w okresie późnolateńskim i rzymskim na Mazowszu. Studium metodyczne, Wrocław 1966. 292 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Nir Roman, Źródła do historii Polonii, Orchard Lake 1982. Nita Marek, Źródła do badań statystycznych produkcji i zatrudnienia w przemyśle górniczo-hutniczym Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i początkach XX wieku, SAH, 2000, 2, s. 35–53. Nitsch Karol, Struktura zawodowa i uposażenie w folwarkach miasta Brzgu w końcu XVII i na początku XVIII wieku, ZNWSPOH, 1986, 23, s. 43–55. Noga Zdzisław, Osadnictwo i stosunki własnościowe w księstwie siewierskim do 1790 roku, w: Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały do dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, red. F. Kiryk, Katowice 1994, s. 165–257. Nowak Andrzej, Gesellschaftsstrukturelle Umwälzungen der Landbevölkerung in Polen von der Mitte des 14. Jh. bis zur Mitte des 18. Jh., SHO 13, 1978, s. 97–111. Nowak A., Komornicy kaliscy w pierwszej połowie XVII w., RK 19, 1986, s. 227–261. Nowak A., Księgi metrykalne parafii Kuźnia Raciborska jako źródło do badań tradycji zawodowych, SŚ 23, 1973, s. 137–167. Nowak A., Początki kryzysu sił wytwórczych na wsi wielkopolskiej w końcu XVI i pierwszej połowie XVII wieku (na przykładzie województwa kaliskiego), Warszawa 1975. Nowak A., Przeobrażenia struktury społecznej ludności wiejskiej w Polsce w okresie panowania systemu folwarczno-pańszczyźnianego (XV–XVIII wieku). Próba ujęcia modelowego, w: Badania nad historią gospodarczo-społeczną w Polsce, red. J. Topolski, Poznań 1978, s. 131–146. Nowak A., Struktura społeczno-zawodowa ludności chłopskiej w dobrach szlacheckich powiatu kaliskiego (XVI – połowy XVIII w.), RK 36, 2010, s. 31–56. Nowak A., Upadek sił wytwórczych na wsi konińskiej w końcu XVI i pierwszej połowie XVII wieku, RWW 2, 1974, s. 115–160. Nowak Bożena, Liczebność i specjalizacja rzemiosła w Lublinie pierwszej ćwierci XVI wieku, RLub. 23/24, 1981/1982, s. 23–33. Nowak Ewa, Polska młodzież w Austrii w XIX i XX wieku. Migracje, edukacja, stowarzyszenia, Lublin 2007. Nowak Mariusz, rec.: R. Piasecka, Społeczeństwo powiatu jędrzejowskiego w latach 1918–1939, Kielce 2000 – MWP 3, 2002, s. 373–377. Nowak Tomasz A., Przyjęcia do prawa miejskiego w Wieluniu w latach 1540–1569, RWiel. 7, 2007, s. 69–89. Nowak T.A., Przyjęcia do prawa miejskiego w Wieluniu w latach 1572–1598, RWiel. 8, 2008, s. 121–139. Nowak T.A., Przyjęcia do prawa miejskiego w Wieluniu w XVII wieku, RWiel. 9, 2009, s. 89–109. Nowak Zenon H., Dzieje gminy żydowskiej w Toruniu (1815–1939). Zarys, w: Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, t. 3: Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993, s. 27–37. Nowak Z.H., Dzieje toruńskich Żydów w pierwszej połowie XIX wieku, RT 18, 1988, s. 111–122. Nowak Z.H., Ludność i gospodarka miasta [XV w.], w: Historia Torunia, t. 1: W czasach średniowiecza (do roku 1454), red. M. Biskup, Toruń 1999, s. 249–264. Nowak Z.H., Przydatność badawcza ksiąg miejskich Chełmna z XIV i XV wieku, AUNCH, 1973, 8, s. 73–84. Nowakowska Barbara, Problemy analfabetyzmu na terenie miasta Łodzi w okresie międzywojennym, ZNUŁS3, 1968, 21, s. 131–141. Nowakowska B., Przyczynek do zagadnień struktury demograficznej guberni płockiej w 1890 r., PDP 1, 1967, s. 181–194. Nowakowski C., Ludowe techniki i sposoby lecznicze praktykowane w terapii chorób wewnętrznych. Zarys systematyki na przykładzie leczenia febry [w Szczecinie], MZ 25, 1979, s. 353–362. Wykaz opracowań293 Nowicki Tomasz, Pochodzenie i majątki szlachty urzędniczo-starościńskiej Prus Królewskich w drugiej połowie XVI wieku, RHum. 44, 1996, 2, s. 67–83. Nowiński Franciszek, Polacy na Uniwersytecie Petersburskim w latach 1832–1884, Wrocław 1986. Nowiński Krzysztof, Uwagi na temat osadnictwa w okresie późnolateńskim i rzymskim w dorzeczu Bzury, WA 35, 1970, 1, s. 5–13. Nożanka Janina, Emigracja zagraniczna z powiatu dąbrowskiego w latach 1900–1965, RNDPG, 1968, 4, s. 123–140. Nożanka-Kozłowska Janina, Emigracja zagraniczna z powiatów dąbrowskiego i chrzanowskiego w latach 1900–1965, PPZ 6/7, 1971, s. 133–162. O wyludnianiu się regencji legnickiej. (Memoriał niemieckiego prezesa regencji z dnia 15.9.1938 roku lc9 nr 4278), opr. J. Kokot, przeł. J. Zaremba, I. Kubat, Poznań 1947. O związkach demografii, statystyki i ekonometrii. Księga jubileuszowa 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej Profesora Kazimierza Zająca, red. A. Zeliaś, Kraków 1994. Obecność polska w Brazylii: materiały z sympozjum Brazylia–Polska, Warszawa 1996. Obersztyn Anna, Dynamika i struktura zatrudnienia w górnictwie węgla kamiennego w rejencji opolskiej od połowy XIX do I wojny światowej. Analiza statystyczno-historyczna, PNUŚ, 1986, 753, s. 50–67. Obersztyn A., Wieś jako źródło rekrutacji siły roboczej w przemyśle górniczo-hutniczym Górnego Śląska w drugiej połowie XIX wieku, PNUŚ, 1982, 496, s. 61–81. Obracht-Prondzyński Cezary, Bibliografia do studiowania spraw kaszubsko-pomorskich, Gdańsk 2004. Obracht-Prondzyński C., rec.: G. Berendt, Żydzi na terenie Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920–1945. (Działalność kulturalna, polityczna i socjalna), Gdańsk 1997 – Żydzi w Wolnym Mieście Gdańsku, „Pomerania” 34, 1998, 3, s. 55–56. Obraniak Włodzimierz, Oblicze demograficzne wsi wieluńskiej w epoce Sejmu Wielkiego, SD, 1968, 16, s. 109–122. Obraniak W., Sytuacja demograficzna komorników i czeladzi chłopskiej w wieluńskiem w końcu XVIII w., PDP 2, 1969, s. 109–117. Obraniak W., rec.: J. Morzy, Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w II połowie XVII wieku, Poznań 1965 – SD, 1966, 11, s. 142–143. Ochmański Jerzy, Pogranicze litewsko-krywickie w epoce plemiennej, PH 61, 1970, 2, s. 183–191. Ochmański J., Położenie społeczno-gospodarcze i walka klasowa chłopów w ekonomii kobryńskiej w drugiej połowie XVII w., RDSG 19, 1957, s. 45–90. Ochmański J., Powstanie, rozwój i kryzys sieci parafialnej w diecezji wileńskiej od chrystianizacji Litwy w roku 1387 do przełomu XVI/XVII wieku, RH 38, 1990, 2, s. 23–60. Ochmański J., Zaludnienie Litwy w r. 1790, ZNUAMH, 1967, 7, s. 269–279. Ochocki Andrzej, Metodologia badań migracji ludności, BIGS 25, 1982, 4, s. 84–113. Ociepka Beata, rec.: T. Urban, Deutsche in Polen, Munchen 1993 – ZPN, 1994, 1, s. 125–127. Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1. Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa 2002. Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 2. Stulecie XIX i XX, red. E. Mazur, Warszawa 2003. Odoj Romuald, Dzieje Prusów do czasów krzyżackich, KMW, 1970, 1, s. 55–66. Odyniec Wacław, Stosunki społeczno-gospodarcze w starostwach kaszubskich w XVII– XVIII w., w: Szkice z dziejów Pomorza, t. 2, red. G. Labuda, Warszawa 1959, s. 271–312. Odyniec W., rec.: S. Cackowski, Struktura społeczna i gospodarcza wsi województwa chełmińskiego w okresie pierwszego rozbioru Polski: osadnictwo i ludność chłopska, Toruń 1985 – RDSG 48, 1987, s. 202–204. 294 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Ogórek Bartosz, Płodność populacji II Rzeczypospolitej: badanie przy użyciu indeksów Princeton European Fertility Project, RDSG 72, 2012, s. 95–127. Ogórek B., Populacja Krakowa w kontekście długofalowych procesów demograficznych na przełomie XIX i XX wieku, PDP 32, 2013, 1 [w druku]. Ogórek B., Sprawozdanie z letniej szkoły demografii historycznej ICPSR na Uniwersytecie Michigan w Ann Arbor w USA, PDP 32, 2013, 4 [w druku]. Ogórek B., Standard życia ludności cywilnej Krakowa podczas I wojny światowej. Konfrontacja modelu regresji szeregów czasowych cen i ruchu naturalnego z przekazami źródłowymi, w: Wielka Wojna poza linią frontu, red. D. Grinberg, J. Snopko, G. Zackiewicz, Białystok 2013, s. 297–306. Ogórek B., Transformacja demograficzna ludności Krakowa w latach 1859–2010, MRRMO 15, 2013, s. 105–127. Ogórek B., rec.: T. Dyson, Population and Development: The Demographic Transition, PDP 32, 2013, 2 [w druku]. Ogrodowczyk Agnieszka, Turczyn Maciej, Rozwój i struktura społeczno-demograficzna ludności Strykowa. Warunki bytu mieszkańców miasta, w: Monografia miasta i gminy Stryków, red. M. Lamprecht, T. Marszał, Zgierz 2009, s. 246–266. Ohryzko-Włodarska Czesława, Przemiany na wsi Królestwa Polskiego w latach 1846–1870, na przykładzie powiatu brzezińskiego, Warszawa 1972. Okólski Marek, Demografia zmiany społecznej, Warszawa 2004. Okólski M., Demografia: podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Warszawa 2003. Okólski M., Poland’s Migration: Growing Diversity of Flows and People, Warszawa 2000. Okólski M., Przyczyny wysokiego współczynnika rodności w Gdyni w latach trzydziestych, SD, 1967, 12, s. 77–92. Okólski M., Reprodukcja ludności a modernizacja społeczeństwa, SD, 1985, 82, s. 3–32. Okólski M., Rozwój ekonomiczny a zagadnienia rozrodczości, SD, 1971, 26, s. 73–92. Okólski M., rec.: E. Rosset, Doktryna ludności optymalnej w rozwoju historycznym, Warszawa 1983 – „Ekonomista”, 1985, 3, s. 501–503; OP, 1985, 2/3, s. 267–268. Okólski Marek, Fihel Agnieszka, Demografia. Współczesne zjawiska i teorie, Warszawa 2012. Okulewicz Piotr, rec.: P. Hauser, Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1999 – SHSG 23, 1998–2000, s. 260–262. Okulicz Jerzy, Niektóre zagadnienia struktury osadnictwa okresów późnolateńskiego i rzymskiego w północno-wschodniej Polsce, SDO 6, 1968, s. 29–48, 101–114. Okulicz Łucja, Bałtowie we wczesnej epoce żelaza, KMW, 1970, 1, s. 33–38. Okulicz Ł., Uwagi o etnogenezie zachodniego odłamu Bałtów, AP 14, 1969, 2, s. 391–416. Olejniczak Agnieszka, Żydzi w powiecie włocławskim w okresie międzywojennym (1918–1939), Włocławek 2000. Olejnik Tadeusz, Rozwój demograficzny miast województwa sieradzkiego w latach 1870–1980, SRM 1, 1984, s. 7–22. Oleksiewicz Jerzy, rec.: Z. Podgórska-Klawe, Szpitale warszawskie 1388–1945, Warszawa 1975 – KWa., 1977, 1, s. 69–73. Olędzki Michał, Rozwój ludności wsi N w latach 1931–1958 ze szczególnym uwzględnieniem migracji, BIGS 6, 1963, 1, s. 5–50. Olstowski Przemysław, rec.: M. Stażewski, Exodus: migracja ludności niemieckiej w Pomorza do Rzeszy po I wojnie światowej, Gdańsk 1998 – ZH 67, 2002, 1, s. 208–211. Wykaz opracowań295 Olstowski P., rec.: W. Jastrzębski, Mniejszość niemiecka w Polsce we wrześniu 1939 roku, Toruń 2010 – O rzetelną monografię mniejszości niemieckiej w Polsce przed i w trakcie wojny polsko-niemieckiej we wrześniu 1939 roku, ZH 75, 2010, 4, s. 113–140. Olszanowski Zdzisław, Skutki demograficzne wojny trzydziestoletniej w księstwie zgorzeleckim w świetle lustracji z 1647 r., ŚKHS 24, 1969, 2, s. 201–211. Olszański Józef, Wybrane zagadnienia demograficzne wsi międzyrzeckiej ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji XIX wieku, RMiędz. 1, 1969, s. 38–76. Olszański Tadeusz A., Ludność niemiecka Podkarpacia w świetle spisu powszechnego z 1921 r., „Płaj” 19, 1999, s. 63–66. Olszewski Daniel, Struktura społeczna duchowieństwa diecezji kielecko-krakowskiej (1835– 1864), SKP 6, 1974, s. 129–184. Olszewski D., rec.: W. Caban, Społeczeństwo Kielecczyzny 1832–1864: Studia nad strukturą i aktywnością gospodarczą ziemiaństwa, mieszczaństwa i Żydów, Kielce 1993 – RŚ 21, 1994, s. 167–168. Olszewski Edward, Emigracja polska w Danii 1893–1993, Warszawa 1993. Ołdytowski Henryk, Wspólnoty wyznaniowe w Supraślu w XIX i XX w., „Białostocczyzna”, 1994, 2, s. 70–78. Opas Tomasz, Dawne szpitale województwa lubelskiego w świetle materiałów lustracyjnych z lat 1790–1791, KHKM 20, 1972, 2, s. 267–282. Opas T., Nad źródłami badań rozwoju rodziny w miastach polskich u schyłku epoki feudalnej cz. 1, RZN 16, 1994, s. 269–299. Opas T., O kierunkach awansu społecznego chłopów z dóbr prywatnych w XVIII w., SKP 6, 1974, s. 43–88. Opas T., Stosunki demograficzne i społeczne [XVIII–XIX w.], w: Sanok. Dzieje miasta, red. F. Kiryk, Kraków 1995, s. 305–316. Opas T., Sytuacja ludności żydowskiej w miastach szlacheckich województwa lubelskiego w XVIII w., BŻIH, 1968, 67, s. 3–37. Opas T., Z badań nad zagadnieniem nazwisk Żydów polskich w zaborze austriackim, PHA 3, 1995, s. 143–153. Opas T., Z problemów awansu społecznego mieszczan w XVII i XVIII wieku. O przenikaniu do stanu szlacheckiego i duchownego, PH 65, 1974, 3, s. 465–475. Opas T., Zabudowa i mieszkańcy [XVII–XVIII w.], w: Dzieje miasta Nowego Sącza, red. F. Kiryk, t. 1, Warszawa–Kraków 1992, s. 563–598. Opas T., rec.: W. Wierzbieniec, Społeczność żydowska Przemyśla w latach 1918–1939, Rzeszów 1996 – PHA 6, 1998, s. 161–165. Opole. Monografia miasta, red. W. Dziewulski, F. Hawronek, Opole 1975. Oracki Tadeusz, rec.: Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, t. 1, Toruń 2003 – KMW, 2003, 4, s. 567–570. Orlik-Kryśkiewicz Elżbieta, Osiedlenie się Francuzów na Pomorzu Zachodnim (od końca XVII do pierwszej połowy XVIII wieku), PZp. 39, 1995, 4, s. 133–144. Orłowski Janusz, Osadnictwo i budownictwo mieszkalne na Śląsku do XVIII wieku na tle całości obszaru Polski i terenów przyległych, w: Górny Śląsk. Prace i materiały geograficzne, red. A. Wrzosek, Kraków 1955, s. 213–245. Orłowski Ryszard, Problemy społeczno-gospodarcze Lubelszczyzny XVII i XVIII stulecia, AUMCS 32, 1977, s. 63–86. Orzechowska Elżbieta, Emigracja postyczniowa duchowieństwa z diecezji sandomierskiej, SSand. 9, 2002, s. 324–342. Orzechowski Kazimierz, „REUNIO catastrorum” z 1721 r., ŚKHS 49, 1994, 1/2, s. 37–50. 296 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Orzechowski K., Katastry śląskiego podatku szacunkowego (1527–1740), Wrocław 1992. Orzechowski K., Terytorialne podziały na Śląsku, KO 17, 1971, 2, s. 53–69; 4, s. 83–103; 18, 1972, 1, s. 5–21. Orzechowski K., rec.: Z. Kwaśny, J. Wosch, Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich około 1765 r., Wrocław 1975 – SŹ 23, 1978, s. 218–219. Orzechowski Marian, Ludność polska na Dolnym Śląsku w latach 1918–1939, Wrocław 1959. Orzechowski M., Spór o źródła powrotu Polski nad Odrę, Nysę, Bałtyk. Uwagi dyskusyjne, KH 77, 1970, 2, s. 404–427. Orzechowski M., rec.: A. Szefer, Mniejszość niemiecka w Polsce i w Czechosłowacji w latach 1933–1938, Katowice 1967 – ŚKHS 24, 1969, 1, s. 142–145. Osadczuk Bohdan, Niemcy w Galicji Wschodniej, WZU, 2003, 15/16, s. 52–57. Osiński Zbigniew Mirosław, Lęk w kulturze społeczeństwa polskiego w XVI–XVIII wieku, Warszawa 2009. Osobliwości historyczno-geograficzne zmian liczby ludności w obwodzie lwowskim, [przeł. O. Perchac], AUWPIG 17, 1998, s. 69–73. Osowski Feliks, Proces urbanizacji ziem Polski w ostatnim stuleciu na podstawie wyników powszechnych spisów ludności, BIGUPP, 1949, 6, s. 1–9. Ostoja-Zagórski Janusz, Przemiany osadnicze, demograficzne i gospodarcze w okresie halsztackim na Pomorzu, Wrocław 1982. Ostoja-Zagórski J., Przemiany struktur gospodarczo-społecznych w okresie halsztackim i wczesnolateńskim w północno-zachodniej strefie dorzecza Odry i Wisły, w: Przemiany ludnościowe i kulturowe w I tysiącleciu p.n.e. na ziemiach między Odrą a Dnieprem. Materiały z polsko-radzieckiego sympozjum paleodemograficznego. Warszawa 6–9 grudnia 1977 r., Wrocław 1983, s. 345–361. Ostrowska Ewa W., Gdynia: miasto i ludzie, Gdynia 2003. Ostrowska Teresa, Krótki przegląd XIX-wiecznej prasy zawierającej materiały do historii nauk medycznych, „Analekta” 14, 2005, 1/2, s. 205–208. Osuch Wojciech, Stosunki demograficzne, rozwój przestrzenny i zabudowa miasta [II Rzeczpospolita], w: Gołańcz. Z dziejów miasta i regionu, red. A. Wędzki, Gołańcz 2001, s. 119–122. Oszytko Janusz, Żydzi wielkopolscy w Rejencji Opolskiej w latach 1816–1914, SJ 5/6, 2002– 2003, 2/1, s. 83–94. Otello Ryszard, Problemy narodowościowe w Kościele ewangelickim na Mazurach w latach 1918–1945, Olsztyn 2003. Otok Stanisław, Achmatowicz-Otok Anna, Emigracja polska w Australii, PP 5, 1979, 4, s. 7–23. Otto Janina, rec.: A. Andrzejewski, Sytuacja mieszkaniowa w Polsce w latach 1918–1974, Warszawa 1977 – Sytuacja mieszkaniowa w latach 1918–1974, ŻGosp. 33, 1978, 33, s. 4. Owsiewski Miron, Pułtuscy Żydzi okresu międzywojennego, Pułtusk 1989. Ożóg Krzysztof, rec.: K. Boroda, Studenci Uniwersytetu Krakowskiego w późnym średniowieczu, Kraków 2010 – RHs. 77, 2011, s. 283–289. Pachoński Jan, Emigracja polska w Wenecji w latach 1794–1797, KH 75, 1968, 4, s. 869–894. Paczkowski Stefan, rec.: W. Wróblewski, Statystyka Włocławka. Wiek XIX, Włocławek 1999 – ZKD 14, 2000, s. 332–335. Paczuski Kazimierz, Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku. Studium z dziejów osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym, Warszawa 2009. Paczuski K., Uwagi nad potencjałem gospodarczym Małopolski w XI w. w stosunku do innych dzielnic Polski, KHKM 16, 1968, 2, s. 225–249. Paczuski K., rec.: A. Tuszyński, Rosjanie w Warszawie, Warszawa 1992 – „Akcent” 15, 1994, 1, s. 172–173. Wykaz opracowań297 Pajor Joachim, Ludność i gospodarka Kozłowej Góry, w: Kozłowa Góra. Rys historyczny. Praca zbiorowa, red. P. Kubajak, Krzeszowice 2010, s. 35–43. Pakentreger Aleksander, Gmina żydowska w Kaliszu w latach 1918–1931, BG 26, 1988, s. 132– 145. Pakentreger A., Położenie ekonomiczne ludności żydowskiej Kalisza po I wojnie światowej (1918–1921), BŻIH, 1984, 129/130, s. 25–37. Pakentreger A., Położenie gospodarcze ludności żydowskiej Kalisza w latach 1920–1929, BŻIH, 1984, 131/132, s. 99–113. Pakentreger A., Sytuacja gospodarcza ludności żydowskiej Kalisza w latach kryzysu gospodarczego 1929–1935 i w okresie pokryzysowym, BŻIH, 1985, 133/134, s. 51–67. Pakentreger A., Żydowska gmina wyznaniowa w Kaliszu w latach 1918–1939 (zakończenie), BG 29/30, 1991–1992, s. 28–106. Pakentreger A., Żydzi w Kaliszu w latach 1918–1939. Problemy polityczne i społeczne, Warszawa 1988. Paleczny Tadeusz, Emigracja z Irlandii i Polski do Stanów Zjednoczonych w perspektywie porównawczej, PP 18, 1992, 1, s. 69–89. Palonka Krystyna M., Narodowy atlas Polski. Przegląd problematyki, WRol., 1979, 3, s. 169– 179. Paluchowski Piotr, Nie tylko dżuma i ospa… Dwa spojrzenia na temat chorób w Rzeczypospolitej i Gdańsku końca XVII i drugiej połowy XVIII wieku, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 171–180. Panic Idzi, Historia osadnictwa w Księstwie Opolskim we wczesnym średniowieczu, Katowice 1992. Panic I., Osadnictwo w ziemi cieszyńskiej w okresie wczesnego średniowiecza, ŚKHS 39, 1984, 1, s. 1–20. Panic I., Pilchowice w świetle katastra karolińskiego z lat 20. XVIII w., RMG 20, 2006, s. 49–60. Pankiewicz Zbigniew, Bryndal Kazimierz, Anonsy dotyczące lecznictwa zamieszczane w prasie codziennej Warszawy w drugiej połowie XVIII stulecia (1761–1798), AHM 50, 1987, 2, 221–233. Pankowicz Andrzej, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: skauting polski w Galicji w latach 1911–1918, Kraków–Warszawa 2000. Paprocka Wanda, Ludność białoruska a polska polityka mniejszościowa w okresie międzywojennym, EP 39, 1995, 1/2, s. 5–32. Paradowska Maria, Podróżnicy i emigranci: szkice z dziejów polskiego wychodźstwa w Ameryce Południowej, Warszawa 1984. Paradowska M., Polacy w Meksyku i Ameryce Środkowej, Wrocław 1985. Paradowska M., Wkład Polaków w rozwój Ameryki Łacińskiej, EP 36, 1992, 2, s. 35–52. Paradysz Jan, Badanie małżeńskości i dzietności kobiet w narodowych spisach powszechnych, WS 47, 2002, 1, s. 77–87. Paradysz J., Mieczysław Kędelski 1946–1998, SD, 1998, 1, s. 3–14; Bibliografia prac M. Kędelskiego, s. 8–14. Paradysz J., Możliwości wykorzystania spisów powszechnych w Stanach Zjednoczonych do badań nad polskimi rodzinami emigracyjnymi w XIX i na początku XX w., PDP 15, 1984, s. 168–170. Paradysz J., Noty bibliograficzne, PDP 13, 1981, s. 173–179. 298 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Paradysz J., Noty bibliograficzne, PDP 14, 1983, s. 187–190. Paradysz J., Nowe podejście do analizy odstępów intergenetycznych, RH 35, 1987, 2, s. 353–362. Paradysz J., Profesor Mieczysław Jerzy Kędelski (1946–1998), PDP 21, 2000, s. 165–169. Paradysz J., Reprodukcja ludności w Polsce studium metodologiczno-poznawcze, Warszawa 1990. Paradysz J., To the memory of Profesor Mieczysław Kędelski (1946–1998), PPR, 1998, 12, s. 163–170; Bibliografia prac M. Kędelskiego, s. 166–170. Paradysz J., Wielowymiarowa analiza reprodukcji ludności, Poznań 1985. Paradysz J., Współczesna demografia regionalna i kilka wniosków z niej wypływających dla innych badań w mikroskali, PDP 26, 2005, s. 167–189. Paradysz J., rec.: C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009 – SD, 2011, 2, s. 107–111. Paradysz J., rec.: J. Kurkiewicz, Modele przemian płodności w wybranych krajach europejskich w świetle drugiego przejścia demograficznego, Kraków 1998 – SD, 1998, 4, s. 107–110. Paradysz J., rec.: J. Kurkiewicz, Podstawowe metody analizy demograficznej, Warszawa 1992 – PS 40, 1993, 2, s. 252–253. Paradysz J., rec.: P. Żurawski vel Grajewski, Geograficzne aspekty kształtowania się granic państwowych w latach 1918–1923 na obszarach zamieszkałych przez ludność ukraińską, AULFH 62, 1998, s. 15–24 – SD, 1998, 4, s. 107–110. Parczewski Michał, Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach: u źródeł rozpadu Słowiańszczyzny na odłam wschodni i zachodni, Kraków 1991. Parczewski M., Średniowieczna kolonizacja wschodniej części polskich Karpat w świetle danych archeologii, w: Późne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Garncarski, Krosno–Rzeszów 2007, s. 9–37. Partyka Joanna, Mężne niewiasty za klasztorną furtą: paradoksalna wolność kobiet, czyli ucieczka od rodziny, w: Społeczeństwo Staropolskie. Seria nowa, red. A. Karpiński, t. 3, Warszawa 2011, s. 195–201. Pasek Zbigniew, Żydzi i chrześcijanie na Krakowskim Kazimierzu: wzajemne stosunki w wiekach XVI–XVIII, ZNUJSR, 1994, 27, s. 49–73. Pasieka Waldemar, Dobór świadków ślubów w parafii św. Krzyża w Opolu w pierwszej połowie XIX wieku, RDSG 63, 2003, s. 145–159. Pasieka W., Rekonstrukcja rodzin na podstawie ksiąg metrykalnych za pomocą programu komputerowego Microsoft Access. Wprowadzenie praktyczne, PDP 30, 2011, s. 111–136. Pasieka W., Śluby w parafii opolskiej w latach 1801–1850, PDP 21, 2000, s. 35–86. Pasieka W., rec.: C. Kuklo, Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Studium demograficzno-społeczne, Białystok 1998 – ŚKHS 54, 1999, 1, s. 106–107. Pasieka W., rec.: E. Kościk, Przemiany w strukturze społeczno-zawodowej i demograficznej ludności Opola w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku na podstawie ksiąg parafialnych i akt USC, Wrocław 1993 – ŚKHS 50, 1995, 1/2, s. 141–143. Pasieka W., rec.: K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992 – ŚKHS 48, 1993, 4, s. 435–438. Pastusiak Longin, Polacy w zaraniu Stanów Zjednoczonych, Warszawa 1992. Paszkiewicz Hanna, Paszkiewicz Piotr, Krajewska Monika, Cmentarze żydowskie w Warszawie, Warszawa 1992. Paszkiewicz Piotr, Sandowicz Michał, Cmentarz prawosławny w Warszawie, Warszawa 1992. Patek Artur, Nielegalna emigracja żydowska z II Rzeczpospolitej do Palestyny, ZNUJPH, 2009, 136, s. 113–125. Wykaz opracowań299 Patek A., Polacy w Rosji w l. 1914–1921, PP 18, 1992, 4, s. 39–55. Patrzyk Franciszek, Studia nad rozwojem stosunków ludnościowych Częstochowy w wieku XIX i I-ej połowie XX, Częstochowa 1955. Paulewicz Marian, Ludność Chęcin i najbliższej okolicy od początku XIX w., RKNK 11, 1980, s. 83–114. Paulewicz M., Osadnictwo żydowskie w Chęcinach, BŻIH, 1975, 94, s. 25–30. Paulewicz M., Stan demograficzno-ekonomiczny mieszczan chęcińskich narodowości żydowskiej w 1919 r., BŻIH, 1979, 111, s. 105–114, 137–198. Paulewicz M., Struktura rodzin w Chęcinach w 1919 r., PDP 7, 1975, s. 143–149. Paulewicz Marian, Kosik Eugeniusz, Czy w Małogoszczu zamieszkiwali Żydzi przed 1864 rokiem?, BŻIH, 1979, 112, s. 115–119. Pavlik Zdeněk, Charakter i miejsce demografii we współczesnej nauce, RPES 43, 1981, 4, s. 121–138. Pavlik Z., Demograficzne, geograficzne, ekonomiczne i społeczne problemy spisów ludności w rozwoju historycznym, RDSG 28, 1967, s. 11–30. Pawelec Mariusz, Protestantyzm na Żywiecczyźnie w okresie staropolskim, „Gronie”, 2006, 2, s. 41–59. Pawiński Michał, Akta stanu cywilnego w Królestwie Polskim w pierwszej połowie XIX w., „Archeion” 104, 2002, s. 203–220. Pawlak Karol, Zmiany w strukturze zaludnienia [XX w.], w: Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, red. S. Nawrocki, Poznań 1990, s. 239–245. Pawlak Marian, Młodzież polska w Gimnazjum Toruńskim w latach 1600–1817, ZT 36, 1971, 4, s. 37–82. Pawłowska-Hara Beata, Śluby ludności wojskowej w kościele Bożego Ciała w Głogowie w latach 1895–1940, w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 253–266. Pawłowski Artur, Żydzi włoszczowscy w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Z dziejów Włoszczowy i regionu włoszczowskiego. Materiały z sesji naukowej z 15–16 grudnia 1989 r., red. A. Massalski, B. Szabat, Kielce 1991, s. 153–162. Pawłowski Mieczysław, Rzemieślnicy, kupcy i drobni wytwórcy w Suwałkach w połowie XIX w., ZNFUWBPH, 1984, 40, s. 7–31. Pazda Stanisław, Studia nad rozwojem osadnictwa ludności kultury przeworskiej na Dolnym Śląsku, AUWSA 4, 1971, s. 143–197. Pelica Grzegorz J., Kościół prawosławny w powiecie chełmskim w latach 1918–1939, RCh. 2, 1996, s. 229–240. Pełczyński Grzegorz, Ormianie polscy w wieku XX: problem odrębności etnicznej, Warszawa 1997. Penkalla Adam, Akta dotyczące Żydów w radomskim archiwum Państwowym (1815–1950), Warszawa 1998. Penkalla A., Żydzi guberni radomskiej w latach 1815–1862, Radom 1991. Penkalla A., Żydowska ludność wiejska woj. Krakowskiego w świetle spisu z 1819 r., BŻIH, 1978, 105, s. 83–92. Penkalla A., rec.: W. Puś, Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793–1914, Łódź 1998 – BŻIH, 1999, 190, s. 102–104. Perchacz Oksana, Osobliwości historyczno-geograficzne zmian liczby ludności w obwodzie lwowskim, AUWPIG 17, 1998, s. 69–73. Perkowska Urszula, Ludność [XVIII–XIX w.], w: Historia Starego Sącza od czasów najdawniejszych do 1939 roku, red. H. Barycz, Kraków 1979, s. 179–185. 300 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Perłakowska Ewa, rec.: C. Kuklo, Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Studium demograficzno-społeczne, Białystok 1998 – „Historyka” 29, 1999, s. 129–130. Petrus Juliusz, Rzeszów w czasach zaborów – ludność, przemysł, handel, RWRz. 9, 1978, s. 39–70. Petrus J., Stosunki gospodarczo-społeczne w Brzozowie międzywojennym, w: Brzozów. Zarys monograficzny, red. J.F. Adamski, Brzozów 1990, s. 113–124. Petrus J., Zmiany demograficzne w regionie rzeszowskim w latach 1880–1960, RWRz. 5, 1964/1965, s. 137–156. Pędzik Barbara, Emigracja sezonowa Kaszubów Bytowskich w 2 połowie XIX i 1 połowie XX w., ŁSE 25, 1983, s. 59–67. Pękacka-Falkowska Katarzyna, Socjotopografia północno-zachodnich przedmieść Gdańska w 1929 roku. Problemy segregacji społecznej, RG 66, 2006, s. 5–34. Pękacka-Falkowska Katarzyna, Dżuma w Toruniu w 1708 roku. Wybrane aspekty, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 112–123. Piasecka Renata, Społeczeństwo powiatu jędrzejowskiego w latach 1918–1939, Kielce 2000. Piasecki Edmund, Autochtoniczność mieszkańców parafii bejskiej w świetle statystyki miejsc urodzenia w XIX i XX w., MPA, 1977, 94, s. 177–212. Piasecki E., Charakterystyka demograficzna dawnej rodziny polskiej, PDP 14, 1983, s. 99–121. Piasecki E., Demograficzne przesłanki do badań w Polsce w aspekcie genetyki populacyjnej, PA 43, 1977, s. 121–140. Piasecki E., Kohortowe tablice trwania życia mieszkańców parafii bejskiej w województwie kieleckim w zależności od wieku matki w chwili urodzenia, RH 35, 1987, 2, s. 345–352. Piasecki E., Ludność parafii bejskiej (woj. Kieleckie) w świetle ksiąg metrykalnych z XVIII– XX w. Studium demograficzne, Warszawa 1990. Piasecki E., Ludność parafii bejskiej w latach 1586–1967, MPA, 1970, 79, s. 219–248. Piasecki E., Model zastępowalności generacji mieszkańców parafii w woj. kieleckim (XVIII– XX w.), MPA, 1983, 103, s. 155–192. Piasecki E., Niektóre możliwości wykorzystania ksiąg parafialnych do analizy zagadnień antropologii i demografii, PA 39, 1973, s. 123–126. Piasecki E., Problem dysproporcji płci wśród osobników w wieku rozrodczym i związane z tym konsekwencje dla reprodukcji, MPA, 1979, 96, s. 167–188. Piasecki E., Problem wartości poznawczej wskaźników sezonowości zgonów, PDP 13, 1981, s. 49–65. Piasecki E., Próba sporządzenia kohortowych tablic trwania życia dla urodzonych w XIX i pierwszej połowie XX w. na podstawie ksiąg ruchu naturalnego, MPA, 1984, 105, s. 147– 165. Piasecki E., Próba sporządzenia okresowych tablic trwania życia na podstawie ksiąg ruchu naturalnego w XVIII–XX w., PDP 16, 1985, s. 139–151. Piasecki E., Próba sporządzenia spisów ludności na podstawie danych z ksiąg metrykalnych przy wykorzystaniu elektronicznej techniki obliczeniowej: parafia bejska w latach 1800– 1960, PDP 15, 1984, s. 37–57. Piasecki E., Regulacja urodzeń na wsi w świetle danych z parafii bejskiej (1740–1968), SD, 1980, 59, s. 3–15. Piasecki E., Tablice trwania życia w paleodemografii. Prawda czy fikcja, SD, 1985, 80, s. 31–43. Wykaz opracowań301 Piasecki E., Tempo przemienności generacji a trwanie życia ludzkiego, SD, 1974, 35, s. 85–99. Piasecki E., Umieralność niemowląt w parafii bejskiej w XIX i pierwszej połowie XX w., PDP 11, 1979, s. 23–67. Piasecki E., Uwarunkowanie wzrostu nadumieralności mężczyzn w populacji polskiej [1900– 1976], SD, 1980, 60, s. 115–136. Piasecki E., Wiek nowożeńców a trwanie życia potomstwa [1800–1930], MPA, 1981, 101, s. 133–167. Piasecki E., Wiek nowożeńców urodzonych w latach 1751–1920 w parafii Bejsce powiat Kazimierza Wielka woj. kieleckie, PDP 8, 1975, s. 69–80. Piasecki E., Zaludnienie Królestwa Polskiego w XIX w. Próba weryfikacji danych statystycznych, KHKM 36, 1988, 2, s. 305–313. Piasecki E., rec.: I. Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976 – PA 43, 1977, s. 90. Piasecki Edmund, Welon Zenon, Analiza wieku kohort zmarłych w parafii bejskiej w dekadach 1741–1940, MPA, 1970, 79, s. 249–282. Piasecki Edmund, Wrona Ryszard, O sezonowości urodzeń, MPA, 1978, 95, s. 155–172. Piasecki Edmund, Wrona Ryszard, Przeniesienie do pamięci maszyny cyfrowej danych za lata 1746–1968 z ksiąg metrykalnych parafii bejskiej w województwie kieleckim, PDP 10, 1978, s. 17–37. Piątek Jarosław J., Pomorze Szczecińskie (szkic gospodarczo-statystyczny według danych z początku XX wieku), w: Gospodarka ludów Morza Bałtyckiego. Materiały IV Międzynarodowej Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego, Wolin, 1–3 sierpnia 2008 r., t. 2: Nowożytność i współczesność, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń–Poznań 2009, s. 286–299. Piątkowski Andrzej, Miasta Prus Zachodnich w pierwszej połowie XIX wieku: przemiany demograficzne i społeczno-zawodowe, Toruń 1984. Piątkowski A., Nowe nad Wisłą w pierwszej połowie XIX wieku. Z problematyki gospodarczo-społecznej mniejszych miast Prus Zachodnich, ZH 41, 1976, 3, s. 125–141. Piątkowski A., Przemiany demograficzne w miastach Prus Zachodnich 1815–1850, Toruń 1990. Piątkowski A., Struktura płci i wieku ludności Nowego nad Wisłą w pierwszej połowie XIX w., ZH 42, 1977, 4, s. 31–43. Piątkowski A., rec.: S. Cackowski, Struktura gospodarcza i społeczna wsi województwa chełmińskiego w okresie pierwszego rozbioru Polski. Osadnictwo i ludność chłopska, Toruń 1985 – ZH 54, 1989, 2/3, s. 151–154. Piątkowski Sebastian, Aktywność gospodarcza ludności żydowskiej Radomia w latach 1815– 1862, BKRTN 32, 1997, 1/2, s. 79–94. Piątkowski S., Dni życia, dni śmierci. Ludność żydowska w Radomiu w latach 1918–1950, Warszawa 2006. Piątkowski S., Wsie Zagożdżon i Pionki w okresie przeduwłaszczeniowym (1815–1864). Zagadnienia ludnościowe i gospodarcze, w: Szkice z dziejów Pionek, t. 1, red. M. Wierzbicki, Pionki 2000, s. 19–32. Piątkowski S., Zbiory osób i rodzin z lat 1757–1996 w zasobie Archiwum Państwowego w Radomiu: przewodnik analityczny, Warszawa 2005. Piątkowski S., Żydzi w Janowcu i okolicach w XIX w., NJ 1, 1996, 1, s. 39–40. Pichola Renata, Żydzi w powiecie opoczyńskim w dwudziestoleciu międzywojennym, RHMHPRL, 2006, 22, s. 49–74. Piech Stanisław, Emigracja nieletnich z Galicji, CTheo. 57, 1987, 3, s. 149–154. 302 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Piech S., Emigracja z diecezji tarnowskiej w świetle ankiet konsystorza z lat 1907- i 1910, NP 65, 1986, s. 145–197. Piech S., W cieniu kościołów i synagog. Życie religijne międzywojennego Krakowa 1918–1939, Kraków 1999. Piechotek Maria, Piechotek Kazimierz, Dzielnice żydowskie w strukturze przestrzennej miast polskich, w: Żydzi w dawnej Polsce, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław 1991, s. 306–320. Pielas Jacek, Wdowa-matka a kwestie majątkowe w rodzinach szlachty koronnej w XVII wieku, w: Społeczeństwo Staropolskie. Seria nowa, red. A. Karpiński, t. 3, Warszawa 2011, s. 171–193. Piersa Dorota, Eksterminacja ludności polskiej na Wołyniu (1943–1944), SZH 4, 2008, s. 69–87. Pierzga Katarzyna, Historyczne powodzie na terenie Sądecczyzny, CT 102, 2005, 8, s. 199–217. Pietkiewicz Dominika, Śmierć w klasztorze. Epidemie w dziejach oliwskiego opactwa cystersów od XVI do XVIII wieku, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 144–153. Pietrzak-Pawłowska Irena, Ekonomiczne warunki przemian strukturalnych w społeczeństwie Warszawy XIX w., SW 19, 1974, s. 29–58. Pietrzyk Edward, rec.: A. Kuczyński, Syberia: czterysta lat polskiej diaspory, Wrocław 1993 – NK, 1993, 10, s. 37–38. Pilch Andrzej, Migracja zarobkowa z Galicji w XIX i XX wieku (do 1918 roku), PP 1, 1975, 2, s. 5–15. Pilch A., Migrations of the Galician Populace at the Turn of the Nineteenth and Twentieth Centuries, w: Employment-seeking emigrations of the Poles world-wide 19th and 20th c., red. C. Bobińska, A. Pilch, ZNUJPP, 1975, 417, s. 77–102. Piontek Janusz, Charakterystyka biologiczna lokalnej społeczności z okresu halsztackiego zamieszkującej mikroregion osadniczy w Wicinie, SD, 1979, 55, s. 137–144. Piontek J., Średniowieczne cmentarzysko w Słaboszewie koło Mogilna: analiza wymieralności, PA 43, 1977, 1, s. 37–53. Piontek Janusz, Marecki Bogusław, Berdychowski Włodzimierz, Charakterystyka biologiczna populacji ludzkiej z okresu kultury łużyckiej użytkującej cmentarzysko w Bruszczewie (woj. poznańskie), PA 46, 1980, 1, s. 121–131. Piotrkowska Urszula, Struktura i rozmieszczenie własności ziemskiej w powiatach poznańskim i wałeckim w drugiej połowie XVI wieku, SMDWP 17, 1989, 1, s. 5–112. Piotrowski Bernard, Mniejszość niemiecka w Prusach Wschodnich (do lat osiemdziesiątych XIX wieku), LSP 4, 1990, s. 39–64. Piotrowski B., rec.: D. Matelski, Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919–1939, Poznań 1997 – KW 27, 1999, 1, s. 126–128. Piotrowski Mirosław, Reemigracja Polaków z Niemiec 1918–1939, Lublin 2000. Piotrowski Wiktor, Uwarunkowania demograficzne i opieka zdrowotna w departamencie legnickim w II połowie XVIII wieku, SzkLed. 17, 1995, s. 273–276. Piórek Marian, Zanim powstało miasto Kolbuszowa. Chrzty, śluby, imiona i nazwiska mieszkańców parafii kolbuszowskiej w latach 1640–1700, RKolb., 2005, 8, s. 41–137. Piórkowska Ewa, Prawosławni w Płocku w XIX wieku, w: Dzieje Płocka. Praca zbiorowa, t. 2: Dzieje miasta w latach 1793–1945, red. M. Krajewski, Płock 2006, s. 335–363. Pióro Tadeusz, Demograficzne skutki wielkich konfliktów zbrojnych, KS 12, 1968, 3, s. 137–153. Wykaz opracowań303 Pisarkiewicz Mirosław, Z dziejów Gminy Żydowskiej w Łęczycy w latach 1869–1914, NPł. 50, 2005, 1, s. 29–34. Piskorski Jan M., Miasta Księstwa Szczecińskiego do połowy XIV w., Warszawa 1987. Piwek Jerzy, Gospodarka wiejska w międzyrzeczu Wisły i Pilicy w latach 1815–1864, Kielce 1992. Piwek J., Gospodarstwo folwarczne w dobrach magnackich między Wisłą a Pilicą w latach 1815–1864, Kielce 1989. Piwek J., Kielce w latach 1816–1866. Ludność i gospodarka, Ostrowiec Świętokrzyski 2005. Piwoń Aleksander, Bezrobocie w miastach południowo-zachodniej Wielkopolski w latach 1919–1928, RH 40, 1974, s. 139–162. Piwoń A., Mniejszość niemiecka w powiecie leszczyńskim (1920–1939), GZR 11, 2004, s. 63–77. Piwoń A., Wyzwolenie. Rozwój terytorialny i ludnościowy [II Rzeczpospolita], w: Kościan. Zarys dziejów, red. Z. Wielgosz, K. Zimniewicz, Warszawa–Poznań 1985, s. 143–146. Piwowarczyk Andrzej, Laboriosorum atque nobiliorum infantes et infantulae. (XVIII-wieczne księgi metrykalne z chełmskiego kościoła parafialnego), KL, 1992, 3, s, 11–14. Piwowarczyk Dariusz, rec.: S.A. Sroka, Polacy na Węgrzech za panowania Zygmunta Luksemburczyka 1387–1437, Kraków 2001 – SŹ 39, 2001, s. 188–191. Pleszczyński Andrzej, Polacy w Czechach – Czesi w Polsce X–XVIII w., KHKM 53, 2003, 1, s. 94–96. Plewko Jadwiga, Lwowskie archiwalia o emigracji z ziem polskich, SP 21, 2000, s. 297–300. Pławecka Elżbieta, Zaraza w Nowym Sączu w 1600 r. Ze studiów nad zjawiskami społecznymi towarzyszącymi klęskom elementarnym w Nowym Sączu, RSd. 17, 1982, s. 33–39. Płonka Bogusław, Informacja statystyczna na usługach myśli społecznej II połowy XIX wieku w Galicji, w: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich: ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, red. S. Jońca, Warszawa 1994, s. 49–57. Po mieczu i po kądzieli: informacje o źródłach do badań demograficznych i genealogicznych przechowywanych w archiwach państwowych, Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu oraz urzędach stanu cywilnego, Warszawa 2000. Podgórska-Klawe Zofia, Od hospicjum do współczesnego szpitala. Rozwój historyczny problematyki szpitalnej w Polsce do końca XIX wieku, Wrocław 1981. Podgórska-Klawe Z., Szpitale warszawskie 1388–1945, Warszawa 1975. Podgórska-Klawe Z., Środowisko lekarskie Warszawy po powstaniu styczniowym, KWa., 1974, 2, s. 13–30. Podgórska-Klawe Z., Warszawski dom podrzutków 1732–1901, RW 12, 1974, s. 111–145. Podhorodecki Leszek, Tatarzy, Warszawa 1971. Podlaszczak Janusz, Kto mieszkał w Lubatowej i w jej sąsiedztwie ponad 200 lat temu, Rzeszów 2004. Podlaszczak J., Rodziny lubatowskie 200 lat temu, cz. 1–3, Rzeszów 2004–2005. Podlaszczak J., Żywa „Księga zmarłych” lubartowian czyli jak czytać „Liber mortuorum 1777–2008, w: Druga księga jubileuszowa wsi Lubatowa. Liber mortuorum 1777–2008, red. J. Podlaszczak, Rzeszów 2009, s. IX–XV. Podoski Kazimierz, Procesy demograficzno-urbanizacyjne na Pomorzu Gdańskim w latach 1920–1969, GZHH 13, 1970, 8, s. 7–32. Podraza Antoni, Żydzi i wieś w danej Rzeczypospolitej, w: Żydzi w dawnej Polsce, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław 1991, s. 237–256. Podrażka Anna, Typy przejścia demograficznego w krajach europejskich, SD, 1989, 98, s. 49–73. Podwińska Zofia, Osadnictwo Równiny Praskiej w wiekach XI–XVI, MW, cz. 3, 1951, s. 59–100. 304 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Podwysocki Tadeusz, Wielki blask małej Sławy. (Stosunki demograficzne w XIX i XX w. na ziemiach Zachodnich, „Odra” 2, 1959, 52, s. 1, 4. Pogorzelski Krzysztof, Struktura społeczna bractw religijnych przy parafii Wniebowzięcia NMP w Węgrowie w XVII–XVIII stuleciu, w: Res gestae Meridionales et Orientales. Studia ad memoriam Professoris Henrici Ruciński, red. E. Bagińska, Białystok 2009, s. 117–142. Pogranicze: studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich w XX wieku, red. Z. Mańkowski, Lublin 1992. Polacy – ewangelicy na Dolnym Śląsku w XIX w. Ich postawa narodowo-społeczna. Wybór akt z byłego Centralnego Archiwum Ewangelickiego Prowincji Śląskiej we Wrocławiu, przygot. do druku: T. Bratus, S. Golachowski, W. Roszkowska, B. Samitowska, Poznań 1950. Polacy na Łotwie, red. E. Walawender, Lublin 1993. Polacy na obczyźnie: studia i szkice z dziejów polskiej diaspory na świecie, red. M. Gizowski, Gdańsk 2003. Polacy na Ukrainie: zbiór dokumentów, cz. 1, t. 1–6. Lata 1917–1939, red. S. Stępień, O. Rublow, Przemyśl 1998–2012. Polacy w Azerbejdżanie, red. E. Walewander, Lublin 2003. Polacy w Czechach, Czesi w Polsce X–XVIII wiek, red. H. Gmiterek, W. Iwańczak, Lublin 2004. Polacy w dziejach Europy Środkowej i Rosji (XVI–XX w.), red. J. Rzońca, Opole 2004. Polacy w Estonii, red. E. Walawender, Lublin 1998. Polacy w Gruzji, red. M. Filina, Warszawa 2004. Polacy w Mołdawii, red. E. Walewander, Lublin 1995. Polacy w Nigerii: praca zbiorowa, red. J. Machowski, Z. Łazowski, W. Kozak, t. 1, Warszawa 1997; t. 2, Wspomnienia, Warszawa 1998. Polacy w świecie. Polonia jako zjawisko społeczno-polityczne, red. A. Koprukowniak, W. Kucharski, cz. 1–3, Lublin 1986. Polacy, Litwini, Niemcy w kręgu wzajemnego oddziaływania: z zagadnień Litwy Pruskiej i stosunków niemiecko-litewskich i polsko-litewskich w drugiej połowie XIX i XX wieku, red. A. Skrzypek, S. Szostakowski, Olsztyn 1992. Polacy, Ślązacy, Niemcy: studia nad stosunkami społeczno-kulturowymi na Śląsku Opolskim, red. K. Frysztacki, Kraków 1998. Polaszewski Leon, Struktura społeczna parafii Szubin w 1766 r., PDP 10, 1978, s. 157–175. Polaszewski L., Szlachta Wielkopolski na podstawie rejestrów pogłównego z lat 1673–1676, w: Społeczeństwo Staropolskie, red. A. Wyczański, t. 3, Warszawa 1983, s. 229–266. Polaszewski L., Szlachta zagrodowa w województwie kaliskim w XVI i XVII wieku, RK 8, 1975, s. 227–247. Poliński Dariusz, Populacje ludzkie z obszaru ziem polskich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie wpływów rzymskich na podstawie badań paleodemograficznych, AUNCA, 1993, 21, s. 3–49. Polkowski Roman, rec.: S. Potocki, Położenie mniejszości niemieckiej w Polsce 1918–1938, Gdańsk 1969 – PH 61, 1970, 3, s. 528–532. Polonia w Europie, red. B. Szydłowska-Ceglowa, Poznań 1992. Polska – Niemcy – mniejszość niemiecka w Wielkopolsce, Poznań 1994. Polska – Polacy – mniejszości narodowe, Wrocław 1992. Polska diaspora, red. A. Walaszek, Kraków 2001. Polska i Polacy w XIX–XX wieku: studia ofiarowane Profesorowi Mariuszowi Kulczykowskiemu w 70. rocznicę Jego urodzin, red. K. Ślusarek, Kraków 2002. Polska klasa robotnicza. Zarys dziejów, t. 1, cz. 1: Od przełomu XVIII i XIX w. do 1870 r., red. S. Kalabiński, Warszawa 1974. Wykaz opracowań305 Polska w liczbach, IP, 1979, 7/8, s. 174–191. Polska – Hiszpania – migracje, red. J.E. Zamojski, Warszawa 2004. Połomski Franciszek, Mniejszość żydowska w podziale Górnego Śląska w 1922 roku. Rys historyczno-prawny, w: Górny Śląsk po podziale w 1922 roku. Co Polska, a co Niemcy dały mieszkańcom tej ziemi?, red. Z. Kapała, W. Lesiuk, M.W. Wanatowicz, t. 1, Bytom 1997, s. 102–117. Pomerania ethnica: mniejszości narodowe i etniczne na Pomorzu Zachodnim, red. M. Giedrojć, J. Mieczkowski, Szczecin 1998. Poniat Radosław, Ludzie luźni w społeczeństwie Rzeczypospolitej szlacheckiej w kontekście badań nad cyklem życia, RDSG 73, 2013, s. 51–77. Poniat R., O wykorzystaniu wykresów pudełkowych do prezentacji danych demograficznych i o pożytku z użycia środowiska R z pakietem ggplot2, PDP 32, 2013, 3 [w druku]. Poniat R., Służba domowa na ziemiach polskich w epoce pre- i industrialnej, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 243–260. Poniat R., Służba domowa w miastach na ziemiach polskich od połowy XVIII do końca XIX wieku, Warszawa 2014. Poniat R., Sympozjum demograficzne „Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?” na XVIII Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich, Olsztyn 16 września 2009 r., RLTG 1, 2009, s. 176–180. Poniat R., Ubodzy, luźni i biedni: mieszkańcy Krakowa w świetle spisów ludności z końca XVIII wieku, w: Bieda w Polsce, red. G. Miernik, Kielce 2012, s. 65–74. Poniat R., Wiek opuszczania rodzinnego gospodarstwa domowego w dobie stanisławowskiej w świetle zeznań sądowych, PDP 32, 2013, 4 [w druku]. Poniat R., Zapomniana grupa społeczna – o potrzebie badania służby domowej na ziemiach polskich, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 355–363. Poniat R., rec.: A. Markowski, Między Wschodem a Zachodem. Rodzina i gospodarstwo domowe Żydów suwalskich w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2008 – BHP, 2009, 10, s. 119–124. Poniat R., rec.: J. Humphries, Childhood and child labour in the British industrial revolution, PDP 32, 2013, 1 [w druku]. Poniatowska Anna, Emigracja polska na Pomorzu Zachodnim w latach 1919–1939, „Szczecin”, 1960, 6/7, s. 112. Poniatowska A., Polacy na Pomorzu Zachodnim w dwudziestoleciu międzywojennym, KO 15, 1969, 1/2, s. 101–110. Poniatowska A., Polacy w Berlinie 1918–1945, Poznań 1986. Poniatowska A., Polscy robotnicy sezonowi w powiecie łobezkim w latach 1919–1939, „Szczecin”, 1959, 11/12, s. 51–72. Poniatowska A., Polskie wychodźstwo sezonowe na Pomorzu Zachodnim 1918–1939, Poznań 1971. Poniatowska A., rec.: Chałupczak, II Rzeczpospolita a mniejszość polska w Niemczech, Poznań 1992 – PZ 50, 1994, 2, s. 217–220. Popiołek Bożena, Kobiecy świat w czasach Augusta II: studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003. Popiołek B., Rodzina szlachecka w świetle testamentów XVII–XVIII wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 139–152. 306 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Popiołek B., Woli mojej ostatniej testament ten…: testamenty staropolskie jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków 2009. Popiołek Stefan, O niektórych aspektach polityki germanizacyjnej na Śląsku Opolskim w okresie międzywojennym, KO 15, 1969, 1/2, s. 111–125. Popkiewicz Józef, Z badań nad strukturą klasową Górnego Śląska, PZ 8, 1952, s. 403–418. Poręba Stanisław, Stosunki ludnościowe w Grudziądzu i na terenie byłego powiatu grudziądzkiego w latach 1871–1914, PZ 34, 1978, 5–6, s. 205–225. Porycki Janusz, Rejestry poborowe z XVI–XVII wieku jako źródło do badań demograficzno-społecznych (na przykładzie parafii Winna Poświętna), CRM 2, 2006, s. 127–148. Porzeziński Antoni, Zasiedlanie Pomorza Zachodniego w VI–VII wieku n. e. w świetle dotychczasowych wyników badań archeologicznych, SA 22, 1975, s. 29–67. Postołowicz Leszek, Dwieście lat osadnictwa tatarskiego w Suchowoli, „Białostocczyzna”, 1995, 1, s. 42–44. Postołowicz L., rec.: A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII wieku, Białystok 1991 – „Białostocczyzna”, 1992, 2, s. 43–46. Pośpiech Andrzej, Majątek osobisty szlachcica w świetle wielkopolskich pośmiertnych inwentarzy ruchomości z XVII wieku, KHKM 29, 1981, 4, s. 463–482. Pośpiech A., Martwe natury inkaustem: o pośmiertnych inwentarzach ruchomości szlachty wielkopolskiej XVII wieku szkic pierwszy, SMuz. 19, 2000, s. 29–40. Pośpiech A., Prowincja szlachecka w Polsce XVII wieku: ludzie – przedmioty – życie codzienne: zarys problematyki, KHKM 44, 1996, 3, s. 263–270. Pośpiech A., Pułapka oczywistości: pośmiertne spisy ruchomości szlachty wielkopolskiej z XVII wieku, Warszawa 1992. Pośpiech A., The Polish provincial gentry in 17th century: people – objects – everyday life, APH 85, 2002, s. 29–42. Pośpiech A., rec.: Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, red. A. Wyczański, t. 3, Warszawa 1983 – KHKM 32, 1984, 40, s. 562–567. Potocki Jacek, Zmiany w zaludnieniu Karkonoszy w ciągu ostatnich 120 lat i ich podłoże społeczno-ekonomiczne, GP 4, 2001, s. 83–89. Potocki Stanisław, Położenie mniejszości niemieckiej w Polsce 1918–1938, Gdańsk 1969. Potocki S., Sytuacja ludności polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku, KO 15, 1969, 1/2, s. 126–13; KIB 12, 1975, 2, s. 203–230. Powierski Jan, Stosunki ludnościowe w państwie krzyżackim, w: Warmia i Mazury. Zarys dziejów, red. B. Łukaszewicz, Olsztyn 1985, s. 150–155. Powierski Janusz, Osadnictwo nad średnią Gardęgą. Ze studiów nad polsko-pruskim pograniczem etnicznym w południowej Pomeranii, RE 8, 1979, s. 11–38. Poznańska Barbara, Burżuazja Warszawy w okresie międzywojennym (1918–1939), w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 435–455. Poznańska B., Przenikanie stanów i zróżnicowanie zawodowe ludności starej Warszawy według metryk ślubów parafii św. Jana, RW 1, 1960, s. 275–282. Półćwiartek Józef, Nacje i religie na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim czasów nowożytnych. Próba bilansu, w: Sąsiedztwo: osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim w czasach nowożytnych, Rzeszów 1997, s. 33–53. Półćwiartek J., Społeczność ukraińska w Leżajsku i okolicy, w: Dzieje Leżajska, red. K. Baczkowski, J. Półćwiartek, Leżajsk 1996, s. 487–542. Półćwiartek J., Z badań nad rolą gospodarczo-społeczną plebanii na wsi pańszczyźnianej ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI–XIX wieku, Rzeszów 1974. Wykaz opracowań307 Półćwiartek J., Zniszczenia ostatniego najazdu tatarskiego w 1672 roku na obszarze ziemi sanockiej. (W aneksie Taryfa dymów ziemi sanockiej z 1674 roku), RHA 7/8, 1994, s. 17–42. Praszałowicz Dorota, Makowski Krzysztof, Zięba Andrzej A., Mechanizmy zamorskich migracji łańcuchowych w XIX wieku: Polacy, Niemcy, Żydzi, Rusini: zarys problemów, Kraków 2004. Praszałowicz D., Polonia w Milwaukee, Wisconsin, PP 18, 1992, 3, s. 67–82. Prętki Krzysztof, Polityka populacyjna i kwestie eugeniki w ujęciu Tomasza Janiszewskiego (1867–1939), w: Kondycja zdrowotna i demograficzna społeczeństwa polskiego na przestrzeni wieków, red. K. Mikulski, A. Zielińska, K. Pękacka-Falkowska, Toruń 2011, s. 75–85. Pressat Roland, Analiza demograficzna. Metody, wyniki, zastosowania, Warszawa 1966. Problemy narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu Nadwiślańskim i Kujawach w XX wieku, red. R. Sudziński, Toruń 1997. Procesy demograficzne w Makroregionie Środkowym, red. J.T. Kowaleski, Łódź 1997. Procesy migracyjne w kontekście przemian kulturowo-cywilizacyjnych, red. E. Polak, J. Leska-Ślęzak, Pelplin 2007. Prochownik Amalia, Przemiany struktury osadniczo-agrarnej wsi powiatu proszowickiego od połowy XIX wieku do 1960 r. (na wybranych przykładach), Warszawa 1965. Prochwicz Jerzy, Mniejszość litewska w II Rzeczypospolitej, SAng. 6, 2001, s. 51–55. Profesor Adam Szczypiorski, PDP 12, 1980, s. 3–5. Profesor Edward Rosset: demograf i statystyk, red. J.T. Kowaleski, Łódź 1997. Profesor Stanisław Borowski, PDP 11, 1979, s. 3–4. Prokop Krzysztof R., Varia genealogiczne XVII–XVIII wieku ze staropolskich metryk kościelnych Warszawy i Wołczyna, BBJ 54, 2004, s. 153–175. Promińska Elżbieta, The demographic problems in Polish anthropology in the last twenty five years, PA 35, 1969, 1, s. 189–198. Protestantyzm i protestanci na Pomorzu, red. J. Iluk, D. Mariańska, Gdańsk 1997. Prucnal Dariusz, Dzieci nieślubne w Lublinie w latach 1612–1638 (w świetle ksiąg chrztów parafii p.w. Michała Archanioła), w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2007, s. 295–314. Prucnal D., Szpital przy kościele p.w. Ducha Świętego w Lublinie w latach 1419–1655, Lublin 2005. Prus Barbara, Ludność i klęski elementarne, w: Gosprzydowa. Z dziejów wioski i parafii, red. B. Prus, Gosprzydowa–Tuchów 2006, s. 65–88. Pruss Witold, Skład wyznaniowo-narodowościowy ludności Warszawy w XIX i pocz. XX w., w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 372–388. Pruss W., Skład wyznaniowy i narodowościowy społeczeństwa Królestwa Polskiego w XIX i początkach XX wieku (cz. 1: narodowości, wyznania, sekty, organizacje kościelne), PH 68, 1977, 2, s. 259–288. Pruss W., Społeczeństwo Królestwa Polskiego na przełomie XIX i XX wieku (cz. 2: narodowości, wyznania, ich rozmieszczenie, struktura demograficzna i zawodowo-społeczna), PH 68, 1977, 3, s. 487–512. Pruss W., rec.: A. Szczypiorski, Warszawa, jej gospodarka i ludność w latach 1832–1862, Wrocław 1966 – KH 76, 1969, 3, s. 745–757. Pruss W., rec.: M. Nietyksza, Ludność Warszawy na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1971 – PH 63, 1972, 3, s. 560–562. Przedpelski Mieczysław, Smoliński Stanisław, Struktura społeczno-gospodarcza Ziem Zachodnich w latach 1933–1960, Poznań 1964. 308 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Przedpełski Jan, Zagłada Żydów płockich, w: Dzieje Płocka. Praca zbiorowa, t. 2: Dzieje miasta w latach 1793–1945, red. M. Krajewski, Płock 2006, s. 863–892. Przedpełski J., Żydzi płoccy w latach międzywojennych (1918–1939), w: Dzieje Płocka. Praca zbiorowa, t. 2: Dzieje miasta w latach 1793–1945, red. M. Krajewski, Płock 2006, s. 669–693. Przemiany ludnościowe i kulturowe I tysiąclecia p.n.e. na ziemiach między Odrą a Dnieprem, red. W. Hensel, Wrocław 1983. Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931–1948, red. S. Ciesielski, Toruń 2004. Przemiany rodziny polskiej, red. J. Komorowska, Warszawa 1975. Przemiany społeczne a model rodziny: materiały sympozjum VI zorganizowanego przez prof. A. Żarnowską [21 września 1994 roku w ramach XV PZHP w Gdańsku], red. A. Żarnowska, Toruń 1995. Przemiany społeczne w Królestwie Polskim 1815–1864, red. W. Kula, J. Leskiewiczowa, Wrocław 1979. Przemiany świadomości społeczeństwa na Śląsku: materiały na konferencję naukową PTH w dniu 13 września 1985 r. w Opolu, red. M. Lis, Opole 1985. Przeniosło Marek, Ziemiaństwo w Królestwie Polskim i jego straty poniesione w pierwszym roku Wielkiej Wojny, DN 36, 2004, 3, s. 95–112. Przeracki Jerzy, Ludność Polska na Warmii, w: Warmia i Mazury. Zarys dziejów, red. B. Łukaszewicz, Olsztyn 1985, s. 241–263. Przeracki J., O znaczeniu ksiąg metrykalnych dla badań nad nazwiskami mieszkańców nowożytnej Warmii: na marginesie książki Aliny Naruszewicz-Duchlińskiej, KMW, 2011, 2, s. 387–428. Przeracki J., Parafia dobromiejska i jej ludność w świetle spisu z 1695 roku, KMW, 1976, 2, s. 241–257. Przeracki J., Plebs Nowego Miasta Torunia w latach 1358–1410 w świetle księgi proskrybowanych, AUNCH, 1977, 11, s. 5–20. Przeracki J., Spis mieszkańców Bisztynka z 6 grudnia 1660 roku, zubożałych po „potopie” szwedzkim, KMW, 2011, 4, s. 735–740. Przeracki J., rec.: B. Kumor, Spis ludności Dobrego Miasta z 1695 r., PDP 7, 1975, s. 3–73 – Parafia dobromiejska i jej ludność w świetle spisu z 1695 roku, KMW, 1976, 2, s. 241–257. Przerwa Tomasz, Wybrane zagadnienia demograficzne rodzin garnizonu twierdzy srebrnogórskiej, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 391–405. Przesmycki Karol, Ludność powiatu zgierskiego na podstawie spisów pruskich z lat 1797/1798– 1800/1801, SCPNŁTN 27, 1973, 8, s. 1–11. Przewoźna Krystyna, Struktura i rozwój zasiedlenia południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej u schyłku starożytności, Poznań 1974. Przewoźna K., Z badań nad strukturą osadnictwa południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej u schyłku starożytności, SA 18, 1971, s. 63–81. Przyboś Kazimierz, Obywatele muszyńscy w latach 1601–1833, AM 19, 2009, s. 67–83. Przyboś K., Skład społeczno-gospodarczy ludności wiejskiej (w świetle rejestru poborowego z 1629 roku), w: Tarnów. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów 1981, s. 443–446. Przyboś K., Struktura majątkowa szlachty Ziemi Przemyskiej (w świetle Rejestru poborowego z 1651 r.), ŚKHS 47, 1992, 1–2, s. 199–209. Wykaz opracowań309 Przyboś K., Struktura społeczno-majątkowa powiatu pilzneńskiego (w świetle rejestru poborowego z 1629 roku), w: Tarnów. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów 1981, s. 435–443. Przybyłowicz Olga M., Długość życia zakonnic w świetle źródeł średniowiecznych i nowożytnych: ograniczenia, możliwości i propozycje badawcze, KHKM 58, 2010, 1, s. 17–34. Przybyszewski Kazimierz, Toruń w latach Drugiej Rzeczypospolitej (1920–1939). Społeczeństwo i gospodarka, Toruń 1994. Przygodzki Sławomir, Mniejszości religijne i narodowe w Kaliszu w XIX w., w: Kalisz 18,5. Wybrane problemy z dziejów miasta. Materiały sesji popularnonaukowej, Kalisz, 19 października 2010 r., red. D. Wańka, T. Krokos, Kalisz 2010, s. 93–108. Przygodzki S., Społeczność emigrantów macedońskich w Kaliszu w XIX wieku, w: Kalisz – miasto otwarte. Mniejszości narodowe i religijne w dziejach Kalisza i ziemi kaliskiej, red. K. Walczak, E. Andrysiak, Kalisz 2006, s. 56–69. Psyk Ewa, Księgi parafialne w zbiorach parafii ewangelicko-augsburskiej pw. Jezusa w Zielonej Górze, w: Zielona Góra na przestrzeni dziejów. Przemiany społeczno-kulturowe, red. D. Kotlarek, P. Bartkowiak, Zielona Góra 2007, s. 51–55. Pszczółkowski Adam A., Dobór małżeński w parafii Węgra w ziemi ciechanowskiej w świetle akt metrykalnych z lat 1737–1784, PDP 32, 2013, 4 [w druku]. Pszczółkowski Adam A., Ludność parafii Krzynowłoga Mała w świetle podatków podymnego z 1661 i pogłównego z 1662 roku, PDP 31, 2012, s. 43–68. Pszczółkowski A.A., Szlachta ziemi ciechanowskiej w świetle taryfy podymnego z 1775 roku, PDP 30, 2011, s. 25–52. Puch Alicja E., Dynamika biologiczna polskich społeczności wiejskich z różnych systemów ekologiczno-kulturowych w XVIII i XIX wieku, PA 56, 1993, 1/2, s. 5–36. Puczyński Bohdan, Ludność Brzeżan i okolicy w XVII i XVIII w. Część III. Zaludnienie i struktura ludności według płci, wieku i stanu cywilnego, PDP 6, 1974, s. 3–52. Puczyński B., Ludność Brzeżan i okolicy w XVII i XVIII w. Część II. Ruch naturalny ludności, PDP 5, 1972, s. 15–64. Puczyński B., Ludność Brzeżan i okolicy w XVII i XVIII w., PDP 4, 1971, s. 177–214. Pudło Aleksandra, Pochówek zbiorowy jako przykład grobu w czasie epidemii, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 237–243. Pudło-Palonka Krystyna, Zmiany w liczbie i rozmieszczeniu ludności w latach 1931/33–1959, PGe. 33, 1961, 4, s. 649–661. Puś Wiesław, Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793–1914, Łódź 2003. Pytlak Małgorzata, „…tuż za mostem na rzece Warcie”. Odkrycie późnośredniowiecznego cmentarza w Gorzowie. Cz. 1, NRHA, 2007, 14, s. 93–118. Pytlak M., „…tuż za mostem na rzece Warcie”. Populacja średniowiecznych mieszczan gorzowskich w świetle wykopalisk archeologicznych i badań antropologicznych, NRHA, 2008, 15, s. 9–15. Pytlas Stefan, Łódzka burżuazja przemysłowa w latach 1864–1914, Łódź 1994. Pytlas S., Struktura łódzkiej burżuazji przemysłowej w drugiej połowie XIX w., RDSG 47, 1986, s. 115–138. Pytlas S., Wielka burżuazja przemysłowa Łodzi do 1914 r., AULH, 1992, 47, s. 23–33. Pyżewicz Katarzyna, Pyżewicz Wiesław, Najstarsi mieszkańcy ziem między środkową Odrą a Sprewą, w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 27–39. 310 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Quirini-Popławska Danuta, Polska azylem europejskich emigrantów na przełomie wieków średnich i nowożytnych, ORP 37, 1993, s. 35–46. Rachwał Piotr, Imiona chrzestne mieszkańców Iskrzyni w XIX wieku na podstawie metryk parafii Krościenko Wyżne z lat 1848–1900, ABMK 94, 2010, s. 257–274. Rachwał P., Ludność wsi Iskrzynia w powiecie krośnieńskim w XIX wieku, PDP 27, 2006, s. 69–86. Rachwał P., Nieznane źródło do zaludnienia unickiej diecezji chełmskiej w XIX wieku, w: Nauki pomocnicze historii. Teoria, metody badań, dydaktyka, red. A. Jaworska, R. Jop, Warszawa 2013, s. 149–162. Rachwał P., Procesy demograficzne w Europie Wschodniej (XIX–XX w.), w: Europa Wschodnia. Skrypt dla uczestników studiów podyplomowych w zakresie studiów wschodnich, red. H. Łaszkiewicz, I. Wodzianowska, Lublin 2012, s. 211–223. Rachwał P., Ruch naturalny i zaludnienie parafii Biała (Janów) w latach 1654–1900 w świetle rejestracji metrykalnej, w: Janów i Janowiacy w kręgu polityki, gospodarki, prawa, kultury i religii. Materiały z sesji naukowej – 23 czerwca 2010 r., red. B. Nazarewicz, Janów Lubelski 2011, s. 7–29. Rachwał P., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za lata 2008–2009, PDP 29, 2010, s. 173–174. Rachwał P., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za rok 2010, PDP 30, 2011, s. 137–138. Rachwał P., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za rok 2011, PDP 31, 2012, s. 113–114. Rachwał P., Sprawozdanie z działalności Zespołu Demografii Historycznej KND PAN za rok 2012, PDP 32, 2013, 1 [w druku]. Rachwał Piotr, Gawrysiakowa Janina, Zasób archiwum parafii p.w. św. Marii Magdaleny w Łęcznej jako źródło do badań demograficznych (do końca XIX wieku), w: Studia z dziejów parafii pw. św. Marii Magdaleny, red. R. Jop, Łęczna 2010, s. 121–140. Racis Julianna, Dzieje osadnictwa parafii Puńsk od r. 1597 do końca XVIII w., Puńsk 1997. Radzik Tadeusz, Ludność [1918–1939], w: Lublin. Dzieje miasta, t. 2: XIX i XX wiek, red. J. Kruszyńska, Lublin 2000, s. 178–180. Radzik T., Ludność żydowska na Lubelszczyźnie w dwudziestoleciu międzywojennym. Obraz statystyczny, w: Z dziejów społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939, red. J. Dorowszewski, T. Radzik, Lublin 1992. Radzik T., rec.: J. Wołczuk, Rosja i Rosjanie w szkołach Królestwa Polskiego 1833–1862. Szkice do obrazu, Wrocław 2005 – PHO 50, 2007, 1/2, s. 221–225. Radzikowska Barbara, Płodność w Polsce w kontekście teorii przejścia demograficznego. Modelowanie i prognozowanie, Wrocław 1995. Radziłowski John, Wojciechowo. Polish immigrants in St. Paul, Minnesota, 1875 to 1925, PAS 63, 2006, 2, s. 23–57. Rajca Czesław, Głód na Ukrainie, Torronto 2005. Rajca C., Unowocześnienie chłopskich zabudowań mieszkalnych w połowie XIX wieku na terenie Ordynacji Zamojskiej, KHKM 20, 1972, 1, s. 103–114. Rajkiewicz Antoni, Procesy migracji zarobkowej w Polsce, ZNAEP 265, 1998, s. 90–99. Rajman Jan, Geografia ludności i osadnictwa: przewodnik metodyczny, Kraków 2000. Rajman J., Ludność napływowa w Chrzanowie i Mysłowicach w XV–XVII w., RNDPH, 1993, 16, s. 91–118. Rajman J., Przemiany ludnościowe i rozwój życia gospodarczego, w: Dzieje miasta Nowego Sącza, red. F. Kiryk, Z. Ruta, t. 3, Kraków 1996, s. 463–504. Wykaz opracowań311 Rajman J., Raciborzanie w Krakowie w XIV wieku. Kryterium imienne w badaniach nad narodowością mieszczan napływowych, PNUŚŚPP 2, 2010, s. 118–141. Rajman J., Ruchliwość przestrzenna ludności wiejskiej (na przykładzie XIX-wiecznych kolonii strzeleckich), SŚ 49, 1990, s. 13–31. Rajman J., Uprzemysłowienie a przemiany ludnościowe-osadnicze województwa opolskiego [od połowy XIX w. do II w. św.], Katowice 1965. Rajman J., rec.: I. Panic, Historia osadnictwa w Księstwie Opolskim we wczesnym średniowieczu, Katowice 1992 – KH 101, 1994, 1, s. 175–177. Rajman Jerzy, Osadnictwo i stosunki społeczno-gospodarcze na prawobrzeżu dolnej Raby i ujścia Uszwicy do Wisły (do końca XVIII wieku), w: Szczurowa. Z dziejów wsi i gminy, red. J. Hampel, Kraków 1996, s. 45–148. Rak Zdzisław, Lwów w cyfrach – wydawnictwo Miejskiego Biura Statystycznego we Lwowie (1906–1939), w: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich: ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, red. S. Jońca, Warszawa 1994, s. 82–85. Rakowski Jerzy, Wójcik Zbigniew, Ludność Nowej Warszawy u schyłku wieku Oświecenia, PH 49, 1958, 2, s. 311–328. Rakowski Witold, Proces wyludniania się Puszczy Białej i jego konsekwencje [XIX–XX w.], w: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość – środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, red. J. Kazimierski, Ciechanów 1989, s. 224–239. Rakowski W., Proces zaludniania i wyludniania się gminy Jabłonna Lacka w województwie siedleckim, RM 9, 1979, s. 195–209. Rakowski W., Przyczyny przemieszczeń ludności do sfery podmiejskiej Warszawy w okresie intensywnej industrializacji, RM 10, 1998, s. 91–110. Ramotowski Jerzy, Kolonizacja niemiecka w departamencie białostockim Prus Nowowschodnich w latach 1797–1807, ZNFUWBPH 12, 1989, s. 55–75. Ranke Andrzej, Mniejszość niemiecka w Krotoszynie w latach 1919–1939, PZ 55, 1999, 2, s. 187–205. Ranke A., Z dziejów mniejszości niemieckiej na Ziemi Krotoszyńskiej w latach 1919–1939, RK 27, 2001, s. 47–73. Rapacz Bogusław, Ludność Głuchołaz w latach 1890–1910, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 4, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1998, s. 63–105. Raszewska Jarosława, Rozwój zaludnienia miasta Kalisza w latach 1793–1939, RK 2, 1969, s. 8–67. Ratajczak Bożena, Klęski elementarne w Opolu od XVII do połowy XIX w., KO 37, 1991, 1/2, s. 64–76. Ratajczak B., Próby zapobiegania klęskom elementarnym w Opolu w okresie od XVII do połowy XIX w., SŚ 54, 1987, s. 167–182. Ratyński Władysław, Zmiany strukturalne i położenie ekonomiczne klasy robotniczej w Polsce w latach 1929–1935, PKR 1, 1970, s. 287–324. Rauziński Robert, Ludność Dobrzenia Wielkiego (rys historyczny), w: Dobrzeń Wielki i okolice. Dzieje dawne i czasy współczesne, Opole 1992, s. 125–144. Rączy Elżbieta, Ludność żydowska w Krośnie w latach 1919–1939, Krosno 1997. Reczyńska Anna, Emigracja z Polski do Kanady w okresie międzywojennym, Wrocław 1986. Reiner Bolesław, Wyznania i związki religijne w województwie śląskim 1922–1939. (Wybrane zagadnienia), Opole 1977. Reiner Bolesław, Z problemów narodowościowo-wyznaniowych w województwie śląskim (1922–1939), SŚ 30, 1976, s. 113–136. 312 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Rejman Sabina, Akta metrykalne w zasobach zespołu „Konsystorz Metropolitarny Obrządku Łacińskiego we Lwowie” w Centralnym Państwowym Archiwum Ukrainy we Lwowie, RP 41, 2005, 4, s. 95–126. Rejman S., Demograficzne fakty śmierci w księgach metrykalnych z lat 1784–1880 z podmiejskich okolic Rzeszowa, w: Choroba i śmierć w perspektywie społecznej w XIII–XXI wieku, red. D.K. Chojecki, E. Włodarczyk, Warszawa 2010, s. 187–203. Rejman S., Imiona chrzestne nadawane dzieciom w wybranych miejscowościach dekanatu rzeszowskiego w okresie przedautonomicznym, PHA 5, 1997, s. 41–56. Rejman S., Ludność podmiejska Rzeszowa w latach 1784–1880. Studium demograficzno-historyczne, Rzeszów 2006. Rejman S., Powtórne małżeństwa kobiet w społeczności wiejskiej w końcu XVIII i XIX w. (na podstawie zrekonstruowanych rodzin z Krasnego), RP 44, 2008, 4, s. 121–136. Rejman S., Przemiany pokoleniowe w rodzinach wiejskich w końcu XVIII i w XIX wieku (na przykładzie zrekonstruowanych rodzin z Krasnego pod Rzeszowem), w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 391–408. Rejman S., Śluby w okolicach Rzeszowa w okresie przedautonomicznym na podstawie ksiąg metrykalnych, PHA 7, 1999, s. 95–112. Rejman S., Urodzenia nieślubne w Krasnem w latach 1786–1863, PDP 27, 2006, s. 7–38. Rejman S., rec.: K. Wnęk, L.A. Zyblikiewicz, E. Callahan, Ludność nowoczesnego Lwowa w latach 1857–1938, Kraków 2006 – RP 44, 2008, 4, s. 279–284. Rembalski Tomasz, Dwa spisy katolickich mieszkańców parafii niezabyszewskiej z lat 1842– 1846, NPom., 2006, 8, s. 37–54. Remotowski Jerzy, Kolonizacja niemiecka w Departamencie Białostockim Prus Nowowschodnich w latach 1797–1807, ZNFUWBPH, 1989, s. 55–76. Renz Regina, Drobnomieszczaństwo żydowskie w województwie kieleckim w okresie międzywojennym (struktura wewnętrzna), BŻIH, 1990, 155/156, s. 101–120. Renz R., Gospodarstwo domowe i życie rodzinne w środowisku małomiasteczkowym międzywojennej Kielecczyzny, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 343–360. Renz R., Kobieta w społeczeństwie międzywojennej Kielecczyzny. Dom, praca, aktywność społeczna, Kielce 2008. Renz R., Ludność i gospodarka w powiecie włoszczowskim w okresie międzywojennym, w: Z dziejów Włoszczowy i regionu włoszczowskiego. Materiały z sesji naukowej z 15–16 grudnia 1989 r., red. A. Massalski, B. Szabat, Kielce 1991, s. 117–134. Renz R., Ludność żydowska w Przytyku w okresie międzywojennym, BŻIH, 1988, 147/148, s. 167–183. Renz R., Model rodziny i problem świadomego macierzyństwa w mieście prowincjonalnym międzywojennej Polski (na przykładzie Kielecczcyzny), w: Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2: Przemiany społeczne a model rodziny, red. A. Żarnowska, H. Marszałek, Gdańsk–Toruń 1995, s. 99–106. Renz R., Położenie ekonomiczne drobnomieszczaństwa żydowskiego województwa kieleckiego w okresie międzywojennym, BŻIH, 1991, 157, s. 57–69. Renz R., Provincial Family in Poland between the Wars on the Basis of the Discrict of Kielce, PPR, 1997, 10, s. 76–89. Wykaz opracowań313 Renz R., Rodzina i pozycja kobiety w rodzinie w mieście prowincjonalnym II Rzeczypospolitej (na przykładzie Kielecczcyzny), w: Rodzina jako środowisko wychowawcze w czasach nowożytnych, red. K. Jakubiak, Bydgoszcz 1995, s. 173–181. Renz R., Stosunki wyznaniowe i struktura społeczno zawodowa małego miasta kieleckiego w latach międzywojennych, SK, 1992, 2, s. 53–66. Repatriacje i migracje ludności pogranicza w XX wieku: stan badań oraz źródła do dziejów pogranicza polsko-litewsko-białoruskiego, red. M. Kietliński, W. Śleszyński, Białystok 2004. Retkiewicz Henryk, rec.: K. Bromek, Rozwój demograficzny regionu Krakowa w okresie od 1869 do 1950, Kraków 1964 – SD, 1965, 8, s. 138. Rezmer Waldemar, rec.: P. Hauser, Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1999 – DN 33, 2001, 2, s. 169–172. Rodak Mateusz, Żydzi Łęczyńscy okresu międzywojennego, MŁ, 2003, 16, s. 20–25. Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2007. Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012. Rodzina, prywatność, intymność. Dzieje rodziny polskiej w kontekście europejskim, red. D. Kałwa, A. Walaszek, A. Żarnowska, Warszawa 2005. Rogacki Henryk, Przesunięcia w strukturze i hierarchii miast województwa zachodniopomorskiego w latach 1910–2000, PZp. 47, 2003, 4, s. 45–57. Rogala Agata, Stosunki gospodarczo-społeczne na wsi łęczyckiej w czasie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego (1807–1830), RŁ 52, 2005, s. 189–206. Rogalski Artur, Mieszkańcy Siedlec A.D. 1816, PAK, 2010, 17, s. 139–168. Rogow Włodzimierz, Przyczyny wpływające na zaludnienie b. Prus Wschodnich, PZ 6, 1950, 9/10, s. 217–258. Rok Bogdan, Zgadnienie śmierci w kulturze Rzeczypospolitej czasów saskich, Wrocław 1991. Rola wyznań religijnych w kształtowaniu przestrzeni miejskiej Łodzi, red. J.Z. Dzieciuchowicz, Łódź 2004. Roman Magdalena, Osadnictwo i stosunki własnościowe w Pomezanii biskupiej od końca XIII do początku XV wieku, ZH 37, 1972, 1, s. 25–53. Romaniszyn Krystyna, Chłopi polscy w Kanadzie (1896–1939), Warszawa 1991. Romaniuk Kazimierz, Nestorzy demografii polskiej, w: Rozwój demografii polskiej 1918–1993, Warszawa 1994, s. 142–161. Romaniuk K., Tradycje polskich powszechnych spisów ludności, PS 33, 1988, 2, s. 10–15. Romaniuk K., rec.: E. Rosset, Doktryna ludności optymalnej w rozwoju historycznym, Warszawa 1983 – SD, 1985, 81, s. 117–122. Romaniuk Marek, Archiwum w Inowrocławiu: źródła do badań genealogicznych, ZK 17, 2004, s. 135–140. Romaniuk M., Mniejszość niemiecka w Bydgoszczy (1920–1939), w: Historia Bydgoszczy, t. 2, cz. 1: 1920–1939, red. M. Biskup, Bydgoszcz 1999, s. 405–518. Romaniuk M., Niemcy bydgoscy w okresie międzywojennym. Uwagi ogólne, w: Bydgoszcz. 650 lat praw miejskich, red. M. Grzegorz, Z. Biegański, Bydgoszcz 1996, s. 202–209. Romaniuk M., Tzw. księgi narodowościowe miasta Inowrocławia i powiatu inowrocławskiego, ZK 10, 1994, s. 101–132. Romaniuk Zbigniew, Żydzi białostoccy do 1915 roku, w: Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. 5, red. H. Majecki, Białystok 2001, s. 147–203. Romaniukowa Felicja, Sprawozdanie z działalności naukowej Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN w 1968 r., PDP 3, 1970, s. 225–226. 314 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Romanow Andrzej, Emigracja rosyjska w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939, RG 45, 1985, 2, s. 77–112. Romanow A., Polacy w Gdańsku w latach 1815–1939, w: Tożsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, red. M. Dymnicka, Z. Opacki, Warszawa 2003, s. 119–128. Romanow A., Problemy społeczno-zawodowe ludności Gdańska (1920–1939), w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 4, cz. 2: Gdańsk w okresie Wolnego Miasta i drugiej wojny światowej (1920–1945), Sopot 1998, s. 232–245. Romanow A., Rozwój przestrzenny i demograficzny, w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 4, cz. 1: 1815–1920, Sopot 1998, s. 7–22. Romanow A., Struktura społeczna i zawodowa ludności Gdańska, w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 4, cz. 1: 1815–1920, Sopot 1998, s. 397–433. Romanow Andrzej, Gruszkowski Wiesław, Rozwój przestrzenny i demograficzny, w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 4, cz. 2: Gdańsk w okresie Wolnego Miasta i drugiej wojny światowej (1920–1945), Sopot 1998, s. 7–32. Rombowski Aleksander, Polacy – ewangelicy we Wrocławiu i okolicy, PZ 9, 1953, 1/3, s. 31–63. Romowie (bibliografia – wybór), opr. M. Glapiak, Leszno 2004. Rose Andrzej, Z historii chorób społecznych w Warszawie. Śmiertelność z powodu gruźlicy w latach 1801–1825, RW 10, 1971, s. 47–80. Rosin Ryszard, Zabudowa, ludność i areał miejski [XV–XVI w.], w: Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin, t. 1: Do 1918 r., red. B. Baranowski, J. Fijałek, Warszawa–Łódź 1988, s. 88–91. Rosińska Dorota, Sieć parafialna w Zagłębiu Dąbrowskim na przełomie XIX i XX w., NP. 98, 2002, s. 393–414. Rosset Edward, Demografia Polski, t. 1–2, Warszawa 1975. Rosset E., Démographie de la vieillesse, Wrocław 1978. Rosset E., Demography of the New Poland, APH 16, 1967, s. 109–137. Rosset E., Doktryna ludności optymalnej w rozwoju historycznym, Warszawa 1983. Rosset E., Eksplozja demograficzna, Warszawa 1978. Rosset E., Kiedy zaczyna się starość?, SD, 1979, 55, s. 3–25. Rosset E., Matlhus w literaturze polskiej, SD, 1983, 74, s. 3–20. Rosset E., O umieralności i trwaniu życia – raz jeszcze, w: Problemy demograficzne Polski Ludowej. Sympozjum 5–7 X 1967, Warszawa 1967, s. 278–281. Rosset E., Początki demografii polskiej, SD, 1978, 54, s. 3–37. Rosset E., Polska na mapie demograficznej Europy w okresie Millenium, ZNUŁS1, 1961, 21, s. 185–212. Rosset E., Rodowód statystyki i demografii, WS 13, 1968, 3, s. 1–5. Rosset E., Rozwody, Warszawa 1986. Rosset E., Rozwój teorii ludności optymalnej, BRKL, 1980, 25, s. 7–19. Rosset E., Trwanie życia ludzkiego w rozwoju historycznym, w: Problemy demograficzne Polski Ludowej. Sympozjum 5–7 X 1967, Warszawa 1967, s. 62–88. Rosset E., Trwanie życia ludzkiego, Wrocław 1979. Rosset E., Związki antropologii z demografią, SD, 1973, 32, s. 3–37. Rosset E., rec.: I. Gieysztorowa, Badania nad historią zaludnienia Polski, KHKM 11, 1963, 3–4, s. 523–526 – SD 2, 1964, 6, s. 89–90. Rosset Edward, Billig Wilhelm, Studia nad teoriami ludnościowymi, Warszawa 1987. Rostropowicz Joanna, Leśnica, jej okolice i mieszkańcy w osiemnastowiecznym protokolarzu parafialnym, w: Osiem wieków ziemi leśnickiej, red. A. Lipnicki, Wrocław 2002, s. 191–225. Rostworowski Emanuel, Ilu było w Rzeczypospolitej szlachty?, KH 44, 1988, 3, s. 3–40. Wykaz opracowań315 Roszkowski Janusz M., Przyczyny i przebieg procesu słowakizacji ludności polskiej na Górnych Węgrzech do 1918 roku, „Orawa” 38, 2000, s. 7–14. Roszkowski J.M., rec.: A. Brożek, Problematyka narodowościowa Ostfluchtu na Śląsku, Wrocław 1969 – NK, 1969, 9, s. 624–625. Rottermund Krzysztof, Nieznani muzycy, muzykanci i muzykusy w końcu XVIII i w XIX wieku w świetle ksiąg metrykalnych parafii ewangelickiej w Kaliszu, „Muzyka” 2003, 3, s. 99–103. Rozwój demografii polskiej 1918–1993. Materiały z konferencji naukowej, Warszawa, 22 listopada 1993 r., red. C. Groblewska, Warszawa 1994. Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich. Ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, Kraków–Mogilany 24–25 maja 1993 r., red. S. Jońca, Warszawa 1994. Rożnowski Franciszek, Badania antropologiczne ludzkich szczątków kostnych wydobytych na cmentarzysku w Grabowie, gm. Parchowo, woj. słupskie (stan. 2), KZM 9, 1979, s. 73–91. Rożnowski F., Badania zmienności długości trwania życia ludzkiego na terenie Pomorza Zachodniego (do XVIII wieku), KZM 2, 1972, s. 162–177. Rożnowski F., Materiał kostny z cmentarzyska ciałopalnego ludności kultury pomorskiej w Maryńcu, gm. Krajenka, stanowisko 1, KZM 7, 1977, s. 19–31. Rożnowski Franciszek, Rożnowski Jarosław, Cymek Lidia, Ludność średniowiecznego Bytowa w świetle badań antropologicznych, Gdańsk 2009. Różalska Sylwia, Jadłospis poznaniaków w końcu XVIII i w XIX wieku, KMP, 2003, 4, s. 82–91. Różanowicz Andrzej, Gawłowski Janusz, Sedlaczek Ada, Zmiany w strukturze umieralności osiedla górniczego na przestrzeni lat 1901–1950, BSSWK, 1968, 2, s. 175–180. Różański Adolf, Próba określenia liczby imigrantów niemieckich przybyłych na teren Królestwa Kongresowego, RDSG 10, 1948, s. 185–203. Różański Mieczysław, Akta metrykalne w prawodawstwie polskim, ABAAP, 2005, 1, s. 133– 142. Różański M., Ludność dekanatu uniejowskiego według wizytacji generalnej z 1791 r., ŁST 15, 2006, s. 191–197. Różański M., Obraz dekanatu Szadkowskiego według ankiety z 1802 r., ŁST 11/12, 2002–2003, s. 177–188. Ruciński Henryk, Bractwo literackie w Koprzywnicy jako obraz struktury społecznej miasteczka w latach 1694–1795, PH 65, 1974, 2, s. 263–280. Ruciński H., Migracje ludności w Zachodnich Karpatach do XVIII wieku, „Wierchy” 53, 1984, s. 7–32. Ruciński H., Orawskie parafie Trzciana i Czimhowa w epoce reformacji i rekatolicyzacji, Białystok 2001. Ruciński H., Struktura miasteczka w okresie feudalnym na przykładzie Koprzywnicy, STNT, 1972, 26, s. 52–62. Ruciński Robert, Studia uniwersyteckie mieszczan wielkich miast pruskich w średniowieczu, „Klio” 8, 2008, 10, s. 31–86. Rudy Marcin, Rodzice chrzestni w Skoczowie w połowie XVIII wieku w świetle ksiąg metrykalnych, PC 15, 2000, 89–91. Rudzińska Jolanta, Ruch naturalny ludności żydowskiej miasta Mszczonowa w latach 1918– 1937 na podstawie akt metrykalnych, WM 4, 1999, s. 57–78. Rudzińska J., Żydzi w późnośredniowiecznym Poznaniu, w: Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, red. Z. Kurnatowska, T. Jurek, Poznań 2005, s. 345–360. 316 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Rukiel Zbigniew, rec.: P. Eberhardt, Polska ludność kresowa: rodowód, liczebność, rozmieszczenie, Warszawa 1998 – CG 70, 1999, 3/4, s. 379–382. Rusin Stefan, Mniejszości wyznaniowe na Ziemi Konińskiej, Konin 1994. Rusiński Władysław, Biedota wiejska w XVI–XVIII w. Uwagi ogólne i postulaty badawcze, w: Studia nad gospodarką, społeczeństwem i rodziną w Europie późnofeudalnej, red. J. Topolski, C. Kuklo, Warszawa 1987, s. 153–160. Rusiński W., Ogólna sytuacja gospodarcza i demograficzna Wielkopolski do lat trzydziestych XVIII w., w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: Do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 714–723. Rusiński W., Osadnictwo niemieckie na ziemiach polskich w XVI–XIX w. Mity i rzeczywistość (w związku z pracami M. Maasa i O. Kossmanna), PH 70, 1979, 4, s. 723–745. Rusiński W., Osady tzw. „Olędrów” w dawnym woj. Poznańskim [XVI–XVIII w.], Poznań 1947. Rusiński W., Struktura osadnictwa i zaludnienie powiatu kaliskiego w 1789 r., RK 3, 1970, s. 53–116. Rusiński W., Strukturwandlungen der bauerlichen Bevölkerung Polens im 16–18 Jahrhundert, SHO 7, 1972 (1973), s. 99–119. Rusiński W., Uwagi o rozwarstwieniu wsi w Polsce XVIII wieku, KH 60, 1953, 2, s. 161–182. Rusiński W., Uwagi o strukturze ludności chłopskiej w okresie kształtowania się gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XV–XVI w.), w: Studia z historii gospodarczej i demografii historycznej. Prace ofiarowane profesorowi Stanisławowi Hoszowskiemu w 70-tą rocznicę urodzin, red. J.J. Małecki, Kraków 1975, s. 49–65. Rusiński W., rec.: B. Drewniak, Emigracja z Pomorza Zachodniego 1816–1914, Poznań 1966 – RDSG 30, 1969, s. 277–279. Rusiński W., rec.: Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, red. A. Wyczański, t. 3, Warszawa 1983 – RDSG 45, 1984, s. 144–147. Russocki Stanisław., rec.: I. Gieysztorowa, Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976 – Ilu nas było?, NK 28, 1976, 23, s. 53–55. Rutkowska [Callahan] Ewa, Religions and ethnic structure of Lvov in the years 1857–1931, PPR, 1995, 6, s. 176–191. Rutkowska-Płachcińska Anna, Dżuma w Europie Zachodniej w XIV w. – straty demograficzne i skutki psychiczne, PH 69, 1978, 1, s. 75–102. Rutkowski Jan, Studia z dziejów wsi polskiej XVI–XVIII w., Poznań 1947. Rutkowski Marek, Występowanie chorób epidemicznych w społeczeństwie Królestwa Polskiego w latach trzydziestych XIX wieku, AHFM 67, 2004, 1, s. 49–60. Rutkowski M., Zmiany strukturalne w Królestwie Polskim wczesnej epoki paskiewiczowskiej. Studium efektywności administracyjnej, społecznej i gospodarczej zniewolonego państwa, t. 1–2, Rzeszów 2007. Rybczyński Piotr, Rozwój gospodarczy i społeczny Konina w latach 1867–1914, RKon. 15, 2005, s. 9–80. Rybicki Hieronim, Liczba ludności kaszubskiej w powiecie bytowskim w XIX i XX wieku, w: Życie dawnych Pomorzan, cz. 2, red. W. Łysiak, Bytów–Słupsk 2002, s. 225–232. Rybicki Paweł, Procesy demograficzne na Śląsku w epoce kapitalizmu, w: Konferencja śląska Instytutu Historii PAN, Wrocław 28 VI 1 VII 1953, t. 1, Wrocław 1954, s. 443–445. Rybicki P., Rozwój ludności Górnego Śląska od początku XIX wieku do pierwszej wojny światowej, w: Górny Śląsk: prace i materiały geograficzne, red. A. Wrzosek, Kraków 1955, s. 247–304. Rybicki P., Rys demograficzny Prus Polskich (ze szczególnym uwzględnieniem stosunków na wsi), w: H. Kopeć, P. Rybicki, Zagadnienia demograficzne, Warszawa 1947, s. 1–23. Wykaz opracowań317 Rybińska Agata, rec.: J. Spyra, Żydzi na Śląsku austriackim (1742–1918). Od tolerowanych Żydów do żydowskiej gminy wyznaniowej, Katowice 2005 – ŚKHS 62, 2007, 3, s. 369–371. Rychlewski Piotr, Ludność klucza muszyńskiego w drugiej połowie XVIII wieku, RSd. 28, 2000, s. 48–60. Rychlikowa Irena, Perspektywy badania plonów w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX wieku na terytorium Małopolski i Polski Środkowej, SH 12, 1969, 3, s. 311–336. Rychlikowa I., Staropolskie miary ziemi, KHKM 18, 1970, 1, s. 85–103. Rychlikowa I., Ziemiaństwo polskie 1789–1864. Zróżnicowanie społeczne, Warszawa 1983. Ryguła Ewa, Urodzenia nieślubne w parafii św. Mikołaja w Łące w latach 1664–1914, PDP 32, 2013, 3 [w druku]. Ryguła Piotr, La competencia de la Iglesia y del Estado sobore El matrimonio en la época de la II República de Polonia, CTAPC 5, 2004, s. 101–120. Rymar Edward, Opactwo cysterskie w Bierzwniku (rozwój uposażenia i osadnictwa), PZp., 1971, 3, s. 37–62. Rymar E., Osadnictwo wiejskie i własność ziemska na obszarze Ziemi Pyrzyckiej w XII–XV wieku, ZPyrz., 1972/1973, s. 185–257. Rymarczyk Jan, rec.: K. Fiedor, Polscy robotnicy rolni na Śląsku pod panowaniem niemieckim na tle wychodźstwa do Rzeszy 1918–1932, Wrocław 1968 – RDSG 31, 1970, s. 301–302. Rynkowska Anna, Miasto Kalisz w świetle opisu z 1845 r., RK 18, 1985, s. 245–279. Ryszewski Bohdan, Zaludnienie Włocławka i warunki życia mieszkańców w XIX wieku, w: Włocławek. Dzieje miasta, t. 1: Od początków do 1918 roku, red. J. Staszewski, Włocławek 1999, s. 549–562. Rzemieniecki Konrad, Cykl rozwojowy gospodarstwa chłopskiego na przykładzie wsi parafii Będków (na podstawie spisu ludności z 1791 roku), PDP 26, 2005, s. 117–130. Rzemieniecki K., Gospodarstwo chłopskie w wybranych wsiach dóbr teofilpolskich na Podolu w 1827 roku, PDP 32, 2013, 4 [w druku]. Rzemieniecki K., Gospodarstwo domowe i rodzina chłopska w greckokatolickiej parafii Horożanna Wielka w 1778 r., RP 44, 2008, 4, s. 71–80. Rzemieniecki K., Ludność parafii radzionkowskiej w latach 1801–1850, PDP 23, 2002, s. 21–76. Rzemieniecki K., Małżeństwa łacińsko-unickie na terenie archidiecezji lwowskiej na przełomie XVIII i XIX wieku (na przykładzie rzymskokatolickiej parafii Monasterzyska, RP 42, 2006, 4, s. 89–98. Rzemieniecki K., Małżeństwa międzywiejskie parafian rzymskokatolickiej parafii Monasterzyska na przełomie XVIII i XIX wieku, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 375–382. Rzemieniecki K., Mieszkańcy Kamieńca Podolskiego w świetle spisu ludności z 1795 roku, RP 46, 2010, 4, s. 39–49. Rzemieniecki K., Rodzina i gospodarstwo chłopskie w ziemi wieluńskiej i powiecie ostrzeszowskim w końcu XVIII wieku, PDP 29, 2010, s. 29–68. Rzemieniecki K., Rodzina mieszana (religijnie i etnicznie) we wschodniogalicyjskiej parafii Kałusz w końcu XVIII wieku (na podstawie rzymskokatolickiego spisu ludności z 1788 roku), RLwow., 2007, s. 77–88. Rzemieniecki K., Struktura własności ziemskiej i jej dochodów w województwie kijowskim w 1789 r., RDSG 71, 2011, s. 127–155. Rzemieniecki K., Struktura zaludnienia gospodarstw w parafii Będków w świetle spisu z 1791 roku, PHA 17, 2006, s. 123–137. Rzemieniecki K., Wielkość i struktura rodziny chłopskiej w parafii rzymskokatolickiej gorzkowskiej w 1791 roku, PDP 30, 2011, s. 79–98. 318 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Rzemieniecki K., rec.: Л. Сливки, Галицька дрібна шляхта в австро-угорщині (1772– 1914 рр.) – Drobna szlachta w Galicji polska czy ukraińska?, PDP 32, 2013, 4 [w druku]. Rzemieniecki Konrad, Miesiąc-Stępińska Anna, Greckokatolicka rodzina chłopska w ziemi chełmskiej w końcu XVIII w., RDSG 44, 2009, s. 91–110. Rzemieniecki K., Miesiąc-Stępińska A., Śluby w parafii greckokatolickiej Kałusz w latach 1785–1897, PDP 32, 2013, 2 [w druku]. Rzemieniuk Florentyna, Unici polscy 1596–1946, Siedlce 1998. Rzepka Wojciech R., Wydra Wiesław, Łacińsko-polski nomenklator nazw chorób z drugiej ćwierci XVI wieku, SPol. 10, 1982, s. 199–209. Rzepkowski Arkadiusz, Ludność miasta Łodzi w latach 1918–1939, Łódź 2008. Rzepkowski A., Mieszkańcy Pabianic w latach 1793–1865 – skład społeczny, narodowościowy i wyznaniowy, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 267–283. Rzepkowski A., Organizacja i przebieg pierwszego, powszechnego spisu ludności w II Rzeczypospolitej (ze szczególnym uwzględnieniem m. Łodzi), ZW, 2002, 6, s. 211–220. Rzepkowski A., Pochodzenie terytorialne ludności napływowej i jej rola w rozwoju ekonomicznym Pabianic w pierwszym okresie uprzemysłowienia (do 1865 r.), RŁ 56, 2009, s. 163–176. Rzepkowski A., Poziom wykształcenia ludności wiejskiej w województwie pomorskim w świetle powszechnych spisów ludności z roku 1921 i 1931, w: Dzieje wsi pomorskiej. VII międzynarodowa konferencja naukowa. Kłopotowo, gmina Dygowo, powiat kołobrzeski, 16–18 maja 2008. Materiały, red. A. Chludziński, R. Gaziński, Dygowo–Pruszcz Gdański 2008, s. 85–97. Rzepkowski A., Skład narodowościowy, wyznaniowy i językowy ludności Łodzi w Drugiej Rzeczypospolitej, PNH 7, 2008, 1, s. 87–104. Rzepkowski A., Stan zaludnienia i ruch naturalny ludności Łodzi w latach 1918–1939, RŁ 54, 2007, s. 189–205. Rzepkowski A., Struktura narodowościowa, wyznaniowa i językowa ludności wiejskiej województwa pomorskiego w świetle powszechnych spisów ludności z roku 1921 i 1931, w: Dzieje wsi pomorskiej. VII międzynarodowa konferencja naukowa. Kłopotowo, gmina Dygowo, powiat kołobrzeski, 16–18 maja 2008. Materiały, red. A. Chludziński, R. Gaziński, Dygowo–Pruszcz Gdański 2008, s. 73–84. Rzepkowski A., Struktura społeczna ludności wiejskiej województwa pomorskiego w okresie II Rzeczypospolitej w świetle powszechnych spisów ludności, w: Dzieje wsi pomorskiej. VIII międzynarodowa konferencja naukowa. Kłopotowo, gmina Dygowo, powiat kołobrzeski, 15–17 maja 2009. Materiały, red. A. Chludziński, R. Gaziński, Dygowo–Pruszcz Gdański 2010, s. 103–113. Rzepkowski A., Struktura zawodowa ludności wiejskiej województwa pomorskiego w II Rzeczypospolitej, w: Dzieje wsi pomorskiej. IX międzynarodowa konferencja naukowa. Kłopotowo, gmina Dygowo, powiat kołobrzeski, 21–23 maja 2010. Materiały, red. A. Chludziński, R. Gaziński, Dygowo–Szczecin–Pruszcz Gdański 2010, s. 53–63. Rzepkowski A., rec.: G. Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005 – PNH 7, 2008, 1, s. 236–239. Rzeteksja-Feleszko Ewa, Polska mniejszość na Bukowinie (pogranicze ukraińsko-rumuńskie), ZŁ 39/40, 2006, s. 61–69. Sadowski Sergiusz, Ludność i stosunki narodowościowe miasta Chełmna do schyłku dawnej Rzeczypospolitej, STNT, 1950, 1/4, s. 53–57. Sagało Agnieszka, Unickie parafie w dekanacie mielnickim w II połowie XVIII w., RBP 7, 1999, s. 193–206. Wykaz opracowań319 Sakson Andrzej, Mazurzy jako społeczność pogranicza, OSSE, 1985, s. 7–24. Sakson A., rec.: D. Matelski, Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919–1939, Poznań 1997 – SN 6, 1997, 2, s. 371–376. Salmonowicz Stanisław, Toruń wobec zarazy w XVII i XVIII wieku, RT 16, 1983, s. 241–256. Salmonowicz S., Z dziejów wyznaniowych Torunia na przełomie XVI/XVII w., RT 17, 1986, s. 235–244. Salwicka Barbara, Zmiany w zaludnieniu i użytkowaniu ziemi wsi górskich Masywu Śnieżnika w strefie granicy rolno-leśnej [XIV–XX w.], AUWPIG, 1978, 2, s. 71–87. Samsonowicz Henryk, La famille noble et la famille bourgeoise en Pologne aux XIIIe–XVe siècles, w: Famille et parenté dans l’Occident médiéval, Rome 1977, s. 300–317. Samsonowicz H., Probe einer demographischen Einschätzung Polens um das Jahr 1500, SHO 22, 1997, s. 17–24. Samsonowicz H., Struktura majątkowa mieszkańców Przemyśla w drugiej połowie XV w., AUMCSSF 45, 1990, s. 265–275. Samsonowicz H., Struktura społeczna i etniczna mieszkańców północnych i zachodnich ziem polskich w średniowieczu, RSł. 6, 1988 (druk. 1991), s. 181–193. Samsonowicz H., The Jewish population in Poland during the Middle Ages, DH 16, 1989, 1, s. 35–42. Samsonowicz H., Z dziejów demografii nowożytnego Mazowsza: ruchy ludności w XVI–XVII wieku, w: Gospodarka, ludzie, władza. Studia historyczne ofiarowane Juliuszowi Łukasiewiczowi w 75 rocznicę urodzin, red. M. Kopczyński i A. Mączak, Warszawa 1998, s. 79–85. Samsonowicz H., Zagadnienia demografii historycznej regionu Hanzy w XIV–XV wieku, ZH 28, 1963, 4, s. 523–554. Samsonowska Krystyna, Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczności w województwie krakowskim (1918–1939), Kraków 2005. Sarna Kazimierz, Stosunki demograficzne i społeczne miasta Katowic w pierwszej połowie XIX wieku, ZŚ 24, 1961, 3, s. 694–703. Sawicz Agnieszka, Ludność polska na Ukrainie – liczebność i rozmieszczenie, SWsch., 2002, 1, s. 19–35. Sąsiedztwo: osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim w czasach nowożytnych, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1997. Schnepf Ryszard, Emigracja Żydów z Polski do Ameryki Łacińskiej 1918–1939. Uwagi wstępne do projektu badawczego, BŻIH, 1990, 153, s. 55–65. Schulz Stefan, The idea of a disease in the semiotic medicine of the 18th century, RAW 1, 2004, s. 335–367. Sekta Jan, Zagłada Żydów leckich (giżyckich) w czasie II wojny światowej, „Masovia” 10, 2007, s. 27–36. Senyk Irena, Analiza nagłych zgonów o bezpośrednim związku z zabiegiem operacyjnym i znieczuleniem w latach 1935–1939 oraz 1956–1960, FMC, 1962, 4, s. 505–540. Serafin Franciszek, Wpływ Drugiej Rzeczypospolitej na przemiany demograficzne i społeczne w województwie śląskim w latach 1922–1939, w: Rola i miejsce Górnego Śląska w Drugiej Rzeczypospolitej. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w dniach 15–16 czerwca 1992 roku w 70 rocznicę przyłączenia części odzyskanego Górnego Śląska do Macierzy, red. M.W. Wanatowicz, Bytom–Katowice 1995, s. 163–182. Sidorowska Agnieszka, Ludność wiejska klucza szczebrzeskiego Ordynacji Zamojskiej w XVII i XVIII wieku, RHs. 70, 2004, s. 99–120. Sidorowska Agnieszka, Szczebrzeszyńska gmina żydowska w XVI–XVIII wieku, RHsa. 20, 2005, s. 189–198. 320 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Siebel Jacek, Księgi metrykalne jako źródło do dziejów Katowic, na przykładzie ksiąg metrykalnych parafii bogucickiej (do 1860 r.), w: Katowice w 136. rocznicę uzyskania praw miejskich, red. A. Barciak, Katowice 2002, s. 161–172. Siebel J., Ludność parafii bogucickiej w latach 1738–1860, Katowice 2012. Siebel J., Przemiany struktury społecznej oraz ruch migracyjny na terenie Katowic od połowy XVIII do połowy XIX w. w świetle ksiąg metrykalnych, w: Katowice w 138. rocznicę uzyskania praw miejskich. Przemiany struktur społeczno-zawodowych ludności w dziejach Katowic, red. A. Barciak, Katowice 2004, s. 48–62. Sieć miejska na ziemiach polskich. Sympozjum poświęcone problemowi sieci miejskiej na ziemiach Polskich w XIII–XVII wieku, KHKM 28, 1980, 3, s. 325–328. Siedlecki Bolesław, Historia aptek Grudziądza i okolicy 1602–1982, Grudziądz 1999. Siedlecki Jan, Społeczeństwo Brańska w latach osiemdziesiątych XVIII w., ZNFUWBPH 8, 1985, s. 29–60. Siemakowicz Marian, Spisy ludności a zagadnienie narodowościowe z uwzględnieniem spraw szkolnictwa dla mniejszości białoruskiej w II Rzeczypospolitej, BZH 10, 1998, s. 82–106. Sienkiewicz Konrad, Urodzenia w Bydgoszczy w latach 1921–1970, AUNC, 1976, 79, s. 97–113. Siennicka Mariola, Rodzina burżuazji warszawskiej i jej obyczaj: druga połowa XIX i początek XX wieku, Warszawa 1998. Sierakowska Katarzyna, Rodzice, dzieci, dziadkowie… Wielkomiejska rodzina inteligencka w Polsce 1918–1939, Warszawa 2003. Sierakowska K., Rodzina robotnicza w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX i pierwszej XX wieku. Ujęcie kulturowe, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 323–342. Sierocka-Pośpiech Maria, Chrzty różnowierców w Starej Warszawie w latach 1584–1688 na podstawie rejestracji metrykalnej parafii św. Jana w Warszawie, MHA 11, 2000, s. 211–222. Sierocka-Pośpiech M., L’image démographique de la famille en Vieille Varsovie au déclin du XVIe et XVIIe siècles, w: Les modelés familiaux en Europe aux XVIe–XVIIIe siècles: les actes du colloque international de Nieborów, 23–26.X.1989, red. C. Kuklo, Białystok 1992, s. 95–101. Sierocka-Pośpiech M., Les modelés familiaux en Europe aux XVIe–XVIIIe siècles – konferencja historyczno-demograficzna Nieborów, 23–26 października 1989 r., KHKM 39, 1991, 1, s. 90–92. Sierocka-Pośpiech M., Mieszkańcy Warszawy w XVI–XVIII wieku, RW 31, 2002, s. 273–275. Sierocka-Pośpiech M., Podrzutki i dzieci nieślubne w Starej Warszawie w XVI wieku (skala zjawiska), w: Nędza i dostatek na ziemiach polskich od średniowiecza po wiek XX, red. J. Sztetyłło, Warszawa 1992, s. 75–84. Sierocka-Pośpiech M., „Rynek małżeński” w Starej Warszawie w XVII wieku na podstawie rejestracji ślubów w parafii św. Jana, w: Społeczeństwo Staropolskie. Seria nowa, red. A. Karpiński, t. 3, Warszawa 2011, s. 211–225. Sierocka-Pośpiech M., Stan zachowania mazowieckiej rejestracji metrykalnej XVII–XVIII w., PDP 13, 1981, s. 141–144. Sierocka-Pośpiech M., Urodzenia i chrzty w siedemnastowiecznej Warszawie (czas i miejsce), w: Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1. Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa 2002, s. 55–66. Sierocka-Pośpiech M., rec.: C. Kuklo, Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, Białystok 1991 – KHKM 40, 1992, 3, s. 423–426. Wykaz opracowań321 Sikora Jerzy, Polska Centralna we wczesnym średniowieczu w świetle badań archeologicznych i osadniczych, SA 48, 2007, s. 125–159. Sikorowska Agnieszka, Ludność wiejska klucza szczebrzeskiego Ordynacji Zamojskiej w XVII i XVIII wieku, RHsa. 17, 2004, s. 99–120. Sikorska-Kowalska Marta, Wizerunek kobiety łódzkiej przełomu XIX i XX wieku, Łódź 2001. Sil Jan, Miasta guberni lubelskiej przed zmianą ich na osady w świetle statystyk z 1861 roku, SML 11, 1986, s. 27–75. Siłuch Anna, Parafialne spisy ludności ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego z lat 1790–1791, PDP 15, 1984, s. 141–144. Siłuch A., Rejestracja metrykalna ślubów w parafii Ostrów Mazowiecka w XVII w., PDP 14, 1983, s. 69–97. Sitek Eugeniusz, Zarys rozwoju Częstochowy do końca XVIII wieku (problemy ekonomiczne, demograficzne i urbanistyczne), ZNPCNSE, 1970, 6, s. 139–154. Sitkiewicz Damian, Spis ziemian powiatu radzyńskiego w latach 1926–1927 w świetle Księgi Adresowej Polski, RRH 8, 2010, s. 191–196. Siudut Grzegorz, Pochodzenie wyznaniowo-narodowościowe ludności Małopolski Wschodniej i Lwowa wedle spisu ludności z 1931 roku, w: Lwów. Miasto – społeczeństwo – kultura. Studia z dziejów Lwowa, red. H.W. Żaliński, K. Karolczak, t. 2, Kraków 1998, s. 261–280. Siudut G., Struktura społeczna Małopolski wschodniej i Lwowa na podstawie interpretacji danych drugiego spisu powszechnego przeprowadzonego dnia 9 XII 1931 roku, BBJ 54, 2004, s. 177–192. Skakuj Dorota, Zarys dziejów powiatu biłgorajskiego w latach 1867–1939, Biłgoraj 2005. Skawiński Marek, Spis ludności na Orawie Polskiej w 1910 roku, „Orawa” 11, 1999, 37, s. 95–115. Skawiński M., Współczesna struktura wyznaniowa Orawy [l. 1880–2000], „Orawa” 14/15, 2003, 40/41, s. 73–86. Skierska Jolanta, Nierówności społeczne w świetle ksiąg zgonów parafii Zielona Góra z lat 1701– 1750, w: Choroba i śmierć w perspektywie społecznej w XIII–XXI wieku, red. D.K. Chojecki, E. Włodarczyk, Warszawa 2010, s. 157–169. Skierska J., Struktura zawodowa mieszkańców Zielonej Góry w latach 1701–1750, w: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. H. Kurowska, Zielona Góra 2010, s. 305–311. Skierska J., Zasięg kontaktów mieszkańców Zielonej Góry w latach 1701–1730 w świetle ksiąg metrykalnych, SZiel. 14, 2008, s. 69–85. Skolimowski Marcin, Ludność żydowska w Terespolu w latach 1918–1939, RBP 12, 2004, s. 109–127. Skowron Radosław, Rozwój demograficzny ludności miasta Świdnicy w latach 1884–1939, ŚKHS 56, 2001, 3, s. 383–397. Skowron R., Zmiany w strukturze zatrudnienia Świdnicy w świetle spisów ludności z lat 1907–1925, 1933 i 1939 na tle ogólnego rozwoju gospodarczego, ŚKHS 60, 2005, 2, s. 157–183. Skowronek Ewa, Rozwój osadnictwa na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu, CG 67, 1996, 2, s. 209–225. Skóra Wojciech, Liczebność ludności kaszubskiej we wschodnich powiatach prowincji Pomorze w okresie dwudziestolecia międzywojennego, RG 64, 2004, 1/2, s. 5–31. Skóra W., Liczebność, rozmieszczenie i stan posiadania Kaszubów w powiecie bytowskim w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Życie dawnych Pomorzan, cz. 2, red. W. Łysiak, Bytów–Słupsk 2002, s. 233–255. Skóra W., Liczebność, rozmieszczenie i stan posiadania Kaszubów w powiecie lęborskim w dwudziestoleciu międzywojennym, ACass. 6, 2004, s. 111–137. 322 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Skóra W., Żydzi polscy w międzywojennym Szczecinie, PZp. 46, 2002, 1, s. 79–104. Skubniewski Walery, Polacy na Syberii w świetle materiałów spisu powszechnego z 1897 r., WSW 3, 1999, s. 73–82. Skubniewski W., Polacy w Ałtaju, PP 33, 2007, 4, s. 25–62. Skupień Anna, Ludność żydowska w województwie poznańskim w latach 1919–1938, Poznań 2007. Słabek Henryk, O przemieszczeniach społecznych: (na tle porównawczym), DN 38, 2006, 1, s. 153–162. Słabińska Elżbieta, Emigracja sezonowa z województwa kieleckiego do Niemiec w latach 1918–1939, MWP 9, 2009, s. 77–86. Słabińska E., Wielkość i struktura bezrobocia w województwie kieleckim na podstawie statystyk państwowego pośrednictwa pracy w latach 1918–1939, MWP 5, 2004, s. 233–263. Słomiński Teodor, Śmiertelność mieszkańców Wyszogrodu w świetle Ksiąg Stanu Cywilnego z lat 1808 i 1810, NPł., 1971, 3, s. 30–31. Słoniowa Anna, Problemy liczebności, narodowości i wewnętrznego zróżnicowania burżuazji łódzkiej w drugiej połowie XIX w., DBP 3, 1983, s. 121–144. Słoniowa A., rec.: M. Nietyksza, Ludność Warszawy na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1971 – KWa., 1972, 2, s. 111–114. Słoń Marek, Wydatki wrocławskiego szpitala Świętego Ducha na początku XVI wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 211–220. Smaga Stanisław, Wybrane zagadnienia demograficzne i osadnicze, w: Piwniczna Zdrój. Studia i szkice z dziejów miasta 1772–1998, red. J. Długosz, Piwniczna Zdrów 1998, s. 39–51. Smolana Krzysztof, Dzieje Polaków w Chile, SP 14, 1992, s. 71–102. Smoleński Karol, O właściwy szacunek ludności zawodowo czynnej w rolnictwie, WS 3, 1958, 2, s. 4–7. Smoleński Władysław, Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, Warszawa 1976. Smolińska Agnieszka, rec.: W. Tygielski, Włosi w Polsce XVI–XVII wieku. Utracona szansa na modernizację, Warszawa 2005 – AH 10, 2008, s. 243–245. Smoliński Zbigniew, Przemiany dzietności rodziny w XX wieku, w: Przemiany rodziny polskiej, red. J. Komorowska, Warszawa 1975, s. 199–215. Smoliński Z., Reprodukcja ludności Polski w okresie tysiąclecia, WS 31, 1986, 2, s. 6–10. Smoliński Z., W sprawie liczby ludności czynnej zawodowo w rolnictwie, WS 4, 1959, 1, s. 21–24. Smosarski Ludomir, rec.: L. Landau, Wychodźstwo sezonowe na Łotwę i do Niemiec w 1937 r., Warszawa 1966 – BBHCRZZ, 1966, 2, s. 103–106. Smyk Grzegorz, Korpus urzędników cywilnych w guberniach Królestwa Polskiego w latach 1867–1915, Lublin 2004. Sobalski Franciszek, Stosunki ludnościowe Częstochowy w ostatniej ćwierci XIX w., PDP 7, 1975, s. 119–142. Sobalski F., Szpitale Częstochowy w okresie II Rzeczypospolitej (1918–1939), ZCzęst. 31, 2004, s. 37–69. Sobalski F., Wzrost demograficzny i przemiany struktury społecznej, w: Częstochowa. Dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego, t. 2: W okresie niewoli 1793–1981, red. R. Kołodziejczyk, Częstochowa 2005, s. 327–340. Sobańska Karolina, Obraz statystyczny byłego powiatu rędowskiego (Randow) w świetle spisów powszechnych z 16 czerwca 1925 oraz 16 czerwca 1933, PZp. 47, 2003, 2, s. 59–67. Sobczak Izydor, Dynamika przemian demograficznych w Gdyni [1921–1939, 1956–1975], „Nautologia” 12, 1977, 4, s. 3–15. Sobczak Jacek, Ludność Słupcy [XVII–XVIII w.], w: Dzieje Słupcy, red. B. Szczepański, Poznań 1996, s. 82–88. Wykaz opracowań323 Sobczak J., Ludność żydowska Wschowy w początkach 2 połowy XVIII w. (w świetle ustaleń Komisji Dobrego Porządku, w: Żydzi w dawnej Polsce, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław 1991, s. 120–128. Sobczak J., Ludność, zabudowa i gospodarka Słupcy w XVII i XVIII wieku, SMDWP 19, 1994, 2, s. 31–55. Sobczak J., Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, Poznań 1984. Sobczak Leszek, Mniejszości narodowe w Polsce [do 1931 r. i w 1980 r.], CG 53, 1982, 2, s. 205–208. Sobczak Tadeusz, Konsumpcja żywnościowa chłopska w Królestwie Polskim w 2 połowie XIX i w początkach XX wieku, Wrocław 1986. Sobieszczański Franciszek M., Rys historyczno-statystyczny wzrostu i stanu miasta Warszawy od najdawniejszych czasów aż do 1847 roku, Warszawa 1974. Sobociński Władysław, Struktura społeczno-prawna Księstwa Warszawskiego, SŚ 20, 1971, s. 451–480. Soboń Marcin, rec.: A. Markowski, Między Wschodem a Zachodem. Rodzina i gospodarstwo domowe Żydów suwalskich w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2008 – PH 101, 2010, 2, s. 298–302. Soborska-Zielińska Anna, Z dziejów gminy żydowskiej w Chełmnie. Na uroczystości „Pamięć i tolerancja”, które odbyły się 12–13 maja 2007 r. w Świeciu i Chełmnie. From the history of Jewish community in Chełmno. On the celebrations entitled „Memory and Tolerance”, which took place on 12 and 13 May 2007 in Świecie and Chełmno, tł. A. Ziółkowska, Chełmno 2007. Sochacka Irena, Ludność wschodniej części Dolnych Łużyc w XIV–XVIII wieku, RL 27, 2001, 2, s. 47–63. Sochacka I., Problematyka ludnościowa pogranicza śląsko-łużyckiego w XVIII wieku, w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 159–180. Sochacka Małgorzata, Społeczność żydowska w Tyczynie w świetle akt metrykalnych z lat 1877–1941, PHA 12, 2002, s. 99–119. Soja Henryk, Ludność polska Pomorza Zachodniego w etnografii niemieckiej do 1918 roku, KZM 4, 1974, s. 115–161. Soja Maria, Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku, Kraków 2008. Sokołowska Alina, Przemiany struktury ludnościowej Warszawy na przełomie XVII i XVIII w., RW 7, 1966, s. 148–156. Sokołowska Magdalena, Społeczeństwo a zmieniający się obraz chorób, „Wektory”, 1985, 7, s. 15–18. Sokołowski Andrzej, Zając Kazimierz, Rozwój demograficzny a rozwój gospodarczy, Warszawa 1987. Sołtys Wojciech, Klęski elementarne w ziemi sanockiej w XVII w. i ich wpływ na życie mieszkańców, MMBLS, 1984, 28, s. 56–76. Sołtys W., Ludność miasta Brzozowa w latach 1794–1890, RWRz. 8, 1970/72 (1975), s. 57–64. Sołtys W., Zaludnienie, stosunki narodowościowe, wyznaniowe i zdrowotne, w: Sanok. Dzieje miasta, red. F. Kiryk, Kraków 1995, s. 539–555. Sołtysiak Arkadiusz, The plague pandemic and Slavic expansion in the 6th–8th centuries, AP 44, 2006, s. 339–364. Sonnberger Bernd, Stosunki językowe na południowej Warmii w 1910 r. według mapy Leo Wittschella, KMW, 2007, 1, s. 83–90. Sopot-Zembrok Barbara, Obraz wsi pszczyńskiej w świetle testamentów chłopskich z połowy XIX wieku, Pszczyna 2009. 324 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Sosna Grzegorz, Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie. Część demograficzna: chrzty, śluby i zgony, Ryboły 1992. Sowina Urszula, Sieradz. Układ przestrzenny i społeczeństwo miasta w XV–XVI wieku, Warszawa 1991. Spaleniak Waldemar, Prawno-polityczne aspekty emigracji sezonowej polskich robotników rolnych do Niemiec w latach 1919–1939, AUMCSSK 9, 2002, s. 47–64. Spallek Waldemar, Polacy na mapach narodowościowych w niemieckich atlasach z lat 1918– 1939, CG 68, 1997, 2, s. 181–206. Spas-Jaworski Andrzej, Dzieje Żydów kazimierskich, Warszawa 1997. Spinek Anna E., Żądzińska Elżbieta, Wyposażenie grobowe w ocenie cech biologicznych (płci i wieku) pochówków szkieletowych ze średniowiecznego cmentarzyska w Starym Brześciu (stanowisko 4), woj. Kujawsko-pomorskie, PMMAEŁSA, 2008/2009, 44, s. 269–306. Społeczeństwo Królestwa Polskiego, t. 9: Studia o rodzinie, red. J. Leskiewiczowa, Wrocław 1991. Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, red. A. Wyczański, t. 1–3, Warszawa 1976–1983. Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977. Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za 1978 r., PDP 12, 1980, s. 235–236. Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za 1979 r., PDP 13, 1981, s. 186. Spychała Jerzy, Rodzina w parafii Strzelce Opolskie w latach 1766–1870, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 5: Rodzina, red. Z. Kwaśny, Wrocław 2001, s. 7–74. Spychała J., Ruch naturalny ludności Oleśnicy w latach 1875–1885, ŚKHS 46, 1991, 4, s. 489– 496. Spychała J., Śluby w parafii Strzelce Opolskie w latach 1766–1870, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 1: Śluby, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995, s. 7–44. Spychała J., Urodzenia w parafii Strzelce Opolskie w latach 1766–1870, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 2: Urodzenia, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995, s. 7–22. Spychała J., Zgony w parafii Strzelce Opolskie w latach 1766–1870, w: Śląskie Studia Demograficzne, t. 3: Zgony, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1996, s. 7–26. Spyra Janusz, Główne kierunki rozwoju demograficznego ludności żydowskiej na Śląsku Cieszyńskim (do 1939 r.), PHA 5, 1997, s. 187–208. Spyra J., Gospodarka i społeczeństwo w XVIII w. (do 1780 r.), w: Ustroń 1305–2005, t. 1: 1305– 1945, red. I. Panic, Ustroń 2005, s. 167–205. Spyra J., Przemiany demograficzne i społeczne Cieszyna w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, w: Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych. Praca zbiorowa, t. 3, red. I. Panic, Cieszyn 2010, s. 57–65. Spyra J., Przemiany społeczne od końca XVIII do 1848 r., w: Ustroń 1305–2005, t. 1: 1305–1945, red. I. Panic, Ustroń 2005, s. 207–232. Spyra J., Żydzi na Śląsku austriackim (1742–1918). Od tolerowanych Żydów do żydowskiej gminy wyznaniowej, Katowice 2005. Srebrakowski Aleksander, Liczba Polaków na Litwie według danych spisu ludności z 27 maja 1942 roku, WSW 1, 1997, s. 169–186. Srebrakowski A., rec.: Z. Krajewski, Polacy w Republice Litewskiej 1918–1940, Lublin 1998 – O Polakach na Litwie kowieńskiej, DN 31, 1999, 4, s. 209–220. Srebrakowski A., Struktura narodowościowa Kresów Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1931–1939, w: Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931–1948, red. S. Ciesielski, Toruń 2004, s. 127–148. Wykaz opracowań325 Srogosz Tadeusz, Dżuma ujarzmiona? Walka z czarną śmiercią za Stanisława Augusta, Wrocław 1997. Srogosz T., Historia medycyny i farmacji na łamach „Kwartalnika Historii Nauki i Techniki” w latach 1956–2005, KHNT 51, 2006, 1, s. 93–121. Srogosz T., Organizowanie walki z epidemiami dżumy przez nowożytną administrację w okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 157–170. Srogosz T., Problemy sanitarno-zdrowotne w działalności administracji Rzeczypospolitej w okresie stanisławowskim, Łódź 1993. Srogosz T., Reforma opieki społecznej i zdrowotnej jako czynnik poprawy parametrów ilościowych i jakościowych potencjału ludnościowego według populacjonistów polskich drugiej połowy XVIII wieku, PNH 2, 2003, 1, s. 47–64. Srogosz T., rec.: J. Jeszke, Lecznictwo ludowe w Wielkopolsce w XIX i XX wieku: czynniki i kierunki przemian, Wrocław 1996 – KHN, 1997, 3–4, s. 196–198. Sroka Bronisław, Latkiewicz Władysław, Mieszkańcy Gilowic w ostatnich trzech wiekach, w: Monografia Gilowic, cz. 1, red. B. Sroka, Gilowice 2000, s. 242–302. Sroka Łukasz T., Żydzi w Krakowie. Studium o elicie miasta 1850–1918, Kraków 2008. Sroka Stanisław A., Klęski elementarne w Krakowie w XV wieku, RKr. 67, 2001, s. 13–18. Sroka Stanisław A., Polacy na Węgrzech za panowania Zygmunta Luksemburskiego 1387– 1437, Kraków 2001. Stamirski Henryk, O nowożytnej akcji osadniczej w Sądeczyźnie (l. 1573–1800), RSd. 10–11, 1969/1970, s. 185–219. Stamirski H., Przyjęcia do prawa miejskiego Muszyny w latach 1601–1830, RSd. 14, 1973, s. 41–66. Stanaszek Bogdan, Struktura zawodowa mieszkańców Brzostku wyznania rzymskokatolickiego w świetle „Status animarum Brzostek” z 1936 roku, w: Z dziejów Brzostku. Studia i materiały, t. 1: XIX–XX wiek, red. B. Stanaszek, Brzostek 2007, s. 63–79. Stanaszek B., Struktura zawodowa mieszkańców Brzostku wyznania rzymskokatolickiego w latach 1843–1850, w: Z dziejów Brzostku. Studia i materiały, t. 1: XIX–XX wiek, red. B. Stanaszek, Brzostek 2007, s. 34–43. Stanielewicz Józef, Kolonizacja wewnętrzna na Pomorzu Zachodnim w latach 1919–1939, Szczecin 1969. Stanielewicz J., Stosunki społeczno-narodowościowe na Pomorzu Zachodnim w dwudziestoleciu międzywojennym, ZNWHUGH, 1975, 4, s. 25–51. Stanielewicz J., Udział migrantów polskich w przemianach społeczno-gospodarczych i demograficznych Pomorza Zachodniego w latach 1713–1939, w: Pomorze Zachodnie w tysiącleciu, red. P. Bartnik, K. Kozłowski, Szczecin 2000, s. 197–203. Stanielewicz J., Walka konkurencyjna Szczecina z Hamburgiem i Bremą na tle przewozu emigrantów w XIX wieku, PZp. 17, 1973, 2, s. 65–81. Staniewicz Restytut, Mniejszość niemiecka w województwie śląskim w latach 1922–1933, Katowice 1965. Stanisławski Wojciech, Emigracja i mniejszość rosyjska w II Rzeczypospolitej. Próba charakterystyki społeczności, SN 5, 1996, 2, s. 23–60. Staniszewski Paweł, Szpitalnictwo kościelne w Wolborzu w okresie przedrozbiorowym, SLov. 5, 2003, s. 183–204. 326 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Staniszewski P., Unickie duchowieństwo w dekanacie Racławskim w świetle wizytacji z 1785 roku, NP 111, 2009, s. 5–53. Stankiewicz Beata, Wałcz i jego mieszkańcy, Inowrocław 2003. Stankiewicz Jerzy, Przemiany przestrzenne i demograficzne Gdańska w XVIII wieku, w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 3, cz. 2: 1700–1793, Gdańsk 1993, s. 321–338. Stankiewicz J., Przemiany przestrzenne i demograficzne Gdańska, w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 3, cz. 1: 1655–1700, Gdańsk 1993, s. 7–34. Stankiewicz J., Przemiany przestrzenne i demograficzne w latach 1793–1807, w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 3, cz. 3: 1793–1807, Gdańsk 1993, s. 7–15. Stankiewicz J., Przemiany przestrzenne i demograficzne w okresie pierwszego Wolnego Miasta, w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 3, cz. 2: 1793–1815, Gdańsk 1993, s. 91–99. Stankiewicz J., Rozwój przestrzenny i demograficzny Gdańska pod berłem Jagiellonów, w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 2, cz. 1: 1454–1570, s. 7–42. Stankiewicz Zbigniew, The economic emigration from the Kingdom of Poland portrayed on the European background, w: Employment-seeking emigrations of the Poles world-wide 19th and 20th c., red. C. Bobińska, A. Pilch, ZNUJPP, 1975, 417, s. 27–52. Stankowski Witold, Z problematyki mniejszości narodowych we Włocławku w XIX i XX wieku, w: Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, red. O. Krut-Horonziak, L. Kajzer, Włocławek 1995, s. 227–242. Stańczyk Elżbieta, Analiza statystyczna zawartych małżeństw w okresie II Rzeczypospolitej, AUWPPA 51, 2002, s. 113–141. Stańczyk E., Demograficzne oblicze kryzysu gospodarczego lat trzydziestych w II Rzeczypospolitej, AUWPPA 46, 2001, s. 139–160. Stańczyk E., Dynamika zaludnienia ziem polskich w latach 1919–1938, AUWPPA 60, 2004, s. 245–273. Stańczyk E., Dynamika zarejestrowanych urodzeń żywych w Polsce w latach 1918–1939, AUWHPP 57, 2003, s. 285–311. Stańczyk E., Dynamika zarejestrowanych zgonów w okresie II Rzeczypospolitej, AUWHPP 54, 2003, s. Stańczyk E., Ludność według płci i wieku na podstawie spisów powszechnych w latach 1921 i 1931, WS 54, 2009, 8, s. 14–28. Stańczyk E., Płodność kobiet w II Rzeczypospolitej, AUWHPP 56, 2003, s. 165–191. Stańczyk E., Repatriacja ludności polskiej po I wojnie światowej, WS 49, 2004, 9, s. 60–67. Stańczyk E., Rodność i umieralność na ziemiach polskich w kontekście teorii przejścia demograficznego, WS 9, 2009, s. 16–32. Stańczyk E., Trwanie życia ludzkiego w II Rzeczypospolitej – na podstawie tablic wymieralności, AUWPPA 58, 2004, s. 237–251. Stańczyk Marian, Przeludnienie agrarne w Polsce kapitalistycznej, „Ekonomista”, 1955, 1, s. 94–116. Starnawska Maria, Szpitalnictwo zakonów krzyżowych w średniowiecznych miastach polskich. Zarys problematyki, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 87–96. Stasiak Andrzej, Osadnictwo a środowisko woj. suwalskiego ze szczególnym uwzględnieniem sieci osiedleńczej i jej powiązań ze środowiskiem [XIX–XX w.], NPr., 1980, 2, s. 41–52. Stasiak A., Rozwój demograficzny Wrocławia w XIX wieku, ŚKHS 13, 1958, 2, s. 267–303. Stasiak A., Rozwój historyczny strefy podmiejskiej Warszawy, KWa., 1981, 1, s. 31–50. Stasiak Florian, Polska emigracja zarobkowa w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1865–1914, Warszawa 1985. Wykaz opracowań327 Stasiak Piotr, Zajęcia ludności Łowicza (połowa XVII – połowa XVIII w.), Łowicz 1990. Staszewska Hanna, Zaliwska Grażyna, Informacja o bazie danych „Program rejestracji akt metrykalnych i stanu cywilnego PRADZIAD” na przykładzie zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu”, PRAH 5, 1998, s. 155–158. Staszewski Jacek, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie, Wrocław 1987. Stawarz Andrzej, Obyczaj robotniczy połowy XIX w. w świetle akt stanu cywilnego (na przykładzie Żyrardowa), EP 26, 1982, 2, s. 215–227. Stawarz A., Społeczeństwo Grodziska Mazowieckiego w XIX–XX wieku, w: Grodzisk Mazowiecki i Ziemia Grodziska na drogach rozwoju XIX–XX w., red. A. Kołodziejczyk, A. Stawarz, Grodzisk Mazowiecki 2003, s. 95–132. Stawarz A., Zapomniana społeczność? Żydzi w Grodzisku Mazowieckim w XIX i na początku XX w., w: Społeczeństwo w dobie przemian. Wiek XIX i XX. Księga jubileuszowa profesor Anny Żarnowskiej, red. M. Nietyksza, Warszawa 2003, s. 345–353. Stawarz A., Żyrardów. Narodziny społeczności (1830–1870), Warszawa 1985. Stawecki Piotr, Mniejszość niemiecka w Polsce w latach 1918–1936 w świetle ekspertyzy polskiej z 1936 r., PZ 24, 1968, 1, s. 47–61. Stawiak Małgorzata, Życie codzienne mieszczanek w Królestwie Polskim w I połowie XIX wieku, RŚ 26, 2001, s. 3–18. Stawiak-Ososińska Małgorzata, Służba żeńska w pierwszej połowie XIX wieku w Królestwie Polskim (zarys problematyki), AH 9, 2007, s. 87–103. Stażewski Marek, Exodus: migracja ludności niemieckiej w Pomorza do Rzeszy po I wojnie światowej, Gdańsk 1998. Stażewski M., Niemcy w Poznańskiem i na Pomorzu w świetle wyników niemieckiego spisu z 1926 r., RG 54, 1994, 2, s. 23–40. Stażewski M., Sprawa przeprowadzenia spisu ludności niemieckiej w województwach pomorskim i poznańskim w 1926 r., ZH 60, 1995, 1, s. 63–77. Stażewski M., rec.: D. Matelski, Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919–1939, Poznań 1997 – ZH 65, 2000, 1, s. 201–205. Stażewski M., rec.: P. Hauser, Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1999 – PZ 56, 2000, 2, s. 225–227. Stefanowicz Zygmunt J., Szkice z życia Polonii amerykańskiej, Warszawa 1985. Stefańska Irena, Urban Wacław, Powiat radomski w XVI wieku, BKRTN 20, 1983, 1/2, s. 41–72. Stegner Tadeusz, rec.: S. Turowski, Kościół ewangelicko-unijny w Polsce 1920–1939, Bydgoszcz 1990 – PH 83, 1992, 1, s. 191–194. Stegner T., Ewangelicy warszawscy 1815–1918, Warszawa 1993. Stegner T., Polacy-ewangelicy w Królestwie Polskim 1815–1914: kształtowanie się środowisk, ich działalność społeczna i narodowa, Gdańsk 1992. Stegner T., Protestanci na terenie guberni radomskiej i kieleckiej w XIX i na początku XX wieku, SK, 1995, 1, s. 13–20. Stegner T., rec.: E. Alabrudzińska, Protestantyzm w Polsce w latach 1918–1939, Toruń 2004 – ZH 71, 2006, 1, s. 188–192. Stejka Paweł, Problematyka ludnościowa w historiografii łużyckiej epoki oświecenia, RL 27, 2001, 2, s. 13–23. Stelmach Mieczysław, Źródła do dziejów ludności polskiej na Pomorzu Zachodnim w zasobie Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Szczecinie (1918–1939), PZp. 23, 1979, 4, s. 131–141. Stembrowicz Wiesław, Pruski kordon sanitarny w okresie wojny polsko-rosyjskiej (1830–1831), AHM 45, 1982, 1/4, s. 39–44. 328 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Stephan Joachim, Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka w komturstwie Dzierzgoń, SHSG 27, 2006/2007, s. 69–90. Stęborowski Stanisław, rec.: Z. Landau, J. Tomaszewski, Robotnicy przemysłowi w Polsce. Materialne warunki bytu, Warszawa 1971 – KHRZ, 1972, 1, s. 113–117. Stępień Bogdan, rec.: M. Dalecki, Przemyśl w latach 1918–1939: przestrzeń, ludność, gospodarka, Przemyśl 1999 – PHA 10, 2001, s. 269–270. Stępień Marek B., rec.: M. Kałuski, Polacy w Chinach, Warszawa 2001 – SP 24, 2003, s. 278–281. Stępień M.B., rec.: Polacy w Azerbejdżanie, red. E. Walewander, Lublin 2003 – SP 24, 2003, s. 268–270. Stępień Stanisław, Kościół grekokatolicki w II Rzeczypospolitej, ZCzas., 1990, 18, s. 126–156. Stępień S., W kręgu badań nad społeczeństwem II Rzeczypospolitej. Społeczność ukraińska, PZH 4/5, 1986/7, s. 137–174. Stępiński Włodzimierz, Dzieje Żydów w pruskiej prowincji Pomorze i na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku w polskiej historiografii, w: Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, red. M. Jaroszewicz, W. Stępiński, Warszawa 2007, s. 117–133. Stępiński W., Gospodarcze i demograficzne podstawy rozwoju przestrzennego Szczecina w latach 1808–1870, MZ 28, 1982, s. 211–251. Stępiński W., Rozwój przestrzenny i demograficzny miasta w latach 1806–1840, w: Dzieje Szczecina, t. 3: 1806–1945, red. B. Wachowiak, Szczecin 1994, s. 14–20. Stępiński W., Rozwój przestrzenny i demograficzny okresu 1840–1870, w: Dzieje Szczecina, t. 3: 1806–1945, red. B. Wachowiak, Szczecin 1994, s. 50–100. Stępiński W., Stosunki wyznaniowe i narodowościowe lat 1806–1870, w: Dzieje Szczecina, t. 3: 1806–1945, red. B. Wachowiak, Szczecin 1994, s. 209–218. Stępkowski Lech, Ludność Iłży w XVII i XVIII wieku, SK, 1975, 1, s. 52–65. Stępkowski L., rec.: S. Wiech, Miasteczka guberni kieleckiej w latach 1870–1914: zabudowa, rozwój, społeczeństwo, Kielce 1995 – KHKM 47, 1999, 1/2, s. 296–299. Stępniak Andrzej, Kwestia narodowa a społeczna na Śląsku Cieszyńskim pod koniec XIX i w początkach XX wieku (do 1920 roku), Katowice 1986. Stępniak A., Miejsce klasy robotniczej w społeczeństwie Śląska Cieszyńskiego w końcu XIX i na początku XX wieku (do 1914 roku), ZŚ 46, 1983, 3, s. 241–259. Stępniak Henryk, Ludność polska w Wolnym Mieście Gdańsku: (1920–1929), Gdańsk 1991. Stępniak H., rec.: K. Weiss, „Swoi” i „obcy” w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939, Toruń 2002 – ZH 68, 2003, 4, s. 225–227. Stępniewska-Holzer Barbara, Badania nad rodzinami żydowskimi w białoruskich guberniach strefy osiedlenia XIX wieku, RDSG 60, 2000, s. 165–182. Stępniewska-Holzer B., Ludność żydowska w rzemiośle i wczesnej produkcji przemysłowej na Białorusi w pierwszej połowie XIX w., RDSG 68, 2008, s. 13–33. Stępniewska-Holzer B., Żydzi w miasteczkach guberni witebskiej w połowie XIX wieku. Zaludnienie i struktura zawodowa, PH 90, 1999, 4, s. 459–469. Stępniewska-Holzer B., rec.: J. Kazimierski, Miasta i miasteczka na Podlasiu (1808–1914): zabudowa, ludność, gospodarka, Warszawa 1994 – SPodl. 7, 1997, s. 274–277. Sto trzydzieści lat statystyki Warszawy 1864–1994, red. S. Jonca, Warszawa 1995. Stobniak-Smogorzewska Janina, Kresowe osadnictwo wojskowe 1920–1945, Warszawa 2003. Stokowski Franciszek, Podstawy demografii, Warszawa 1979. Stoksik Janina, Chrzanów i jego mieszkańcy od początku XVII do początku XIX wieku, w: Chrzanów. Studia z dziejów miasta i regionu do roku 1939, Chrzanów 1998, s. 153–182. Stoksikówna Janina, Galicyjski kataster gruntowy. Jego geneza, dzieje i spuścizna aktowa, „Archeion” 63, 1975, s. 165–187. Wykaz opracowań329 Stomma Ludwik, Sławnych Polaków choroby, Gdańsk 2004. Stpiczyński Tadeusz, Ludność ziem polskich podczas I wojny światowej oraz państwa polskiego w latach 1919–1939, PDP 20, 1997, s. 74–93. Stpiczyński T., Migracje ludności w latach 1918–1987 w badaniach GUS, PS 33, 1988, 2, s. 22–26. Stpiczyński T., Polacy w świecie, Warszawa 1992. Stpiczyński T., Population on the Polish Territory During World War I and the Polish State in the Years 1919–1939, PPR, 1995, 6, s. 100–120. Stpiczyński T., Spisy powszechne, statystyka ruchu naturalnego i migracje ludności w badaniach Głównego Urzędu Statystycznego w latach 1918–1993, w: Rozwój demografii polskiej 1918–1993, red. C. Groblewska, s. 35–47. Strojnowski Jerzy, Stan zdrowotny i medycyna u Słowian według najdawniejszych kronik, AHM 42, 1979, 1, s. 93–105. Stroński Henryk, Deportacje – masowe wywózki ludności polskiej z Ukrainy do Kazachstanu w 1936 roku, PP 23, 1997, 3, s. 107–122. Stroński H., Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939, Warszawa 1998. Strzałko Jan, Ostoja-Zagórski Janusz, Ze studiów nad strukturą zaludnienia północno-zachodniej strefy dorzecza Odry i Wisły w schyłkowych fazach epoki brązu i w okresie halsztackim, SArch. 27, 1975, s. 271–278. Strzelczyk Jerzy, Z nowszych prac nad historią osadnictwa na dawnych terenach słowiańskich w Saksonii Dolnej, KHKM 15, 1967, 3, s. 579–592. Strzelecki Edward, Kilka uwag o podziale zawodowym ludności Warszawy w 1827 r., PS 3, 1956, 1, s. 67–88. Strzelecki E., Ludność Warszawy na przełomie XIX i XX wieku (w świetle liczb), w: Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, red. S. Tazbir, Warszawa 1961, s. 205–222. Strzelecki E., Ludność Warszawy Stanisławowskiej, „Stolica”, 1953, 23, s. 12. Strzelecki E., Ludność Warszawy w okresie Księstwa Warszawskiego, „Stolica”, 1953, 31, s. 14. Strzelecki E., Ludność Warszawy za rządów pruskich, „Stolica”, 1953, 27, s. 13. Stuch Jan, Rozwój demograficzny Stargardu w latach 1815–1846, „Stargardiana” 2, 2002, s. 133–152. Stuch J., Rozwój demograficzny Stargardu w latach 1846–1870, „Stargardiana” 3, 2003, s. 281– 293. Studia i szkice z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, red. Z.H. Nowak, Z. Karpus, Toruń 1998. Studia z dziejów Ziemi Dobrzyńskiej XV–XX wieku, red. M. Wojciechowski, Warszawa 1987. Studia z historii gospodarczej i demografii historycznej. Prace ofiarowane profesorowi Stanisławowi Hoszowskiemu w 70-tą rocznicę urodzin, red. J.M. Małecki, Kraków 1975. Studies on Demography of Polish Territories in the Past, red. C. Kuklo, PPR 25, 2004. Studniarek Arkadiusz, Żydzi goniądzcy w okresie międzywojennym, „Białostocczyzna”, 2001, 1/2, s. 129–132. Styś Wincenty, The Influence of Economic Conditions on the Fertility of Peasant Women, PS 11, 1957, 2, s. 136–148. Styś W., Współzależność rozwoju rodziny chłopskiej i jej gospodarstwa, Wrocław 1959. Suchocki Jerzy, Formowanie się i skład narodu politycznego w Wielkim Księstwie Litewskim późnego średniowiecza, ZH 48, 1983, 1–2, s. 31–78. Suder Wiesław, „Census populi”: demografia starożytnego Rzymu, AUWH 160, 2003. Suder W., Karmienie piersią i antykoncepcja w Cesarstwie Rzymskim, PDP 18, 1991, s. 251–254. Suder W., Potrzeba i możliwości badań trwania życia jako wskaźnika postępu społecznego w dziejach starożytnych cywilizacji, AUWA 4, 1974, 205, s. 139–162. 330 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Sulej Katarzyna, Mariaże magnackie w XVI–XVIII wieku na podstawie intercyz przedślubnych, w: Społeczeństwo Staropolskie. Seria nowa, red. A. Karpiński, t. 3, Warszawa 2011, s. 63–97. Sułowski Zygmunt, Adam Szczypiorski jako historyk Warszawy, PDP 13, 1981, s. 7–10. Sułowski Z., Historical and demographic research in Poland, PPR, 1995, 6, s. 9–29. Sułowski Z., Imiona chrzestne w parafii Piotrawin w XVII–XIX wieku, RH 20, 1972, 2, s. 99–116. Sułowski Z., Księgi zgonów parafii Kijany i Bystrzyca z drugiej połowy XVIII w., ABMK 67, 1997, s. 271–299. Sułowski Z., Liczebność Żydów na ziemiach polskich, w: Naród, Kościół, Kultura. Szkice z Historii Polski, red. A. Chruszczewski, Lublin 1986, s. 237–241. Sułowski Z., Mechanizmy ekspansji demograficznej Żydów w miastach polskich XVI–XIX w., ZNKUL 17, 1974, 3, s. 93–110. Sułowski Z., Nauczanie demografii historycznej (wyniki ankiety wstępnej), PDP 15, 1984, s. 179–184. Sułowski Z., O finansowej genezie polskiej rejestracji zgonów, PDP 9, 1976, s. 57–66. Sułowski Z., O reprodukcji ludności Polski w okresie tysiąclecia. Uwagi polemiczne, SD, 1987, 89, s. 67–75. Sułowski Z., O właściwą metodę wykorzystywania metryk kościelnych dla badań demograficznych, KHKM 10, 1962, 1/2, s. 81–101. Sułowski Z., Ocena XIX-wiecznych statystyk demograficznych Lubelszczyzny, PDP 17, 1987, s. 89–125. Sułowski Z., Prace nad demografią historyczną Lubelszczyzny, SCWPNKTNKUL, 1959, 10, s. 158–163. Sułowski Z., Projekt publikacji statystyki ruchu naturalnego ziemi lubelskiej za lata 1582–1900, SCWPNKTNKUL, 1962, 13, s. 34–36. Sułowski Z., Ruch naturalny ludności ziemi lubelskiej w latach 1582–1900, BLTNH 18, 1976, s. 3–11. Sułowski Z., Stulecie polskiej demografii historycznej (1882–1982), PDP 15, 1984, s. 9–35. Sułowski Z., Wartość poznawcza wybranych ksiąg zgonów z Lubelszczyzny w XVIII wieku (opr. Janina Gawrysiakowa), PDP 20, 1997, s. 105–116. Sułowski Z., rec.: E. Vielrose, Przyrost naturalny w krajach Europy od średniowieczna do końca XVIII w. – PDP 16, 1985, s. 213–215. Sułowski Z., rec.: Zygmunt Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław 1978 – PDP 15, 1984, s. 171–173. Supady Jerzy, Pierwsze polskie statystyki sekcyjne na temat występowania nowotworów, WL 32, 1979, 17, s. 1263–1267. Supady J., Walka lekarzy z ospą prawdziwą w łódzkiej populacji dziecięcej na przełomie XIX i XX wieku, ZPub. 88, 1977, 11, s. 729–736. Supady J., Walka z cholerą w Łodzi na przełomie XIX i XX wieku, PTL 33, 1978, 2, s. 75–76. Supady Jerzy, Pankiewicz Henryk, Fijałek Jan, rec.: Z. Kuchowicz, Z badań nad stanem biologicznym społeczeństwa polskiego od schyłku XVI do końca XVIII w., Łódź 1972 – RŁ 18, 1973, s. 195–198. Surdacki Marian, Ludność Małopolski w połowie XVIII wieku, RHum. 32, 1984, 2, s. 165–198. Surdacki M., Ludność Urzędowa w XVII–XVIII wieku. Struktura demograficzna, religijna i społeczno-gospodarcza, ABMK 82, 2004, s. 247–268. Surdacki M., Organizacja i rozwój szpitalnictwa w Wielkopolsce Zachodniej w XVII i XVIII wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 165–172. Wykaz opracowań331 Surdacki M., Rodzina i jej problemy w Urzędowie w czasach staropolskich, w: Społeczeństwo Staropolskie. Seria nowa, red. A. Karpiński, t. 3, Warszawa 2011, s. 227–244. Surdacki M., Urzędów w XVII i XVIII wieku. Miasto, społeczeństwo, życie codzienne, Lublin 2007. Surman Zdzisław, Ludność [XIX–XX w.], w: Świdnica. Zarys monografii miasta, red. W. Korta, Wrocław–Świdnica 1995, s. 178–179. Surman Z., Miejsce i funkcja nauczycieli szkół ludowych w strukturze Górnego Śląska w drugiej połowie XIX i na początku XX w., w: Studia nad społeczeństwem Górnego Śląska w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 1988, s. 65–91. Suty Maciej, Mniejszość niemiecka we Włocławku i powiecie włocławskim w latach 1918–1939, ZKD 13, 1999, s. 63–99. Swiątek Szczepan, Miasto i społeczeństwo przełomu XIX i XX wieku, w: Chrzanów. Studia z dziejów miasta i regionu do roku 1939, Chrzanów 1998, s. 183–240. Swoistości cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne, red. A. Chodubski, Toruń 1997. Syberia: 400 lat polskiej diaspory, opr. A. Kuczyński, Wrocław 1998. Sygowski Paweł, Stan ilościowy cerkwi na terenie Lubelszczyzny (prawosławna diecezja chełmska) w 1914 r. Próba ustalenia stanu faktycznego, WRH 1, 2004, s. 357–382. Sykulski Marek, Historia Bałut, t. 2: Osada fabryczna Bałuty Nowe – ludność, zabudowa, posesje 1857–1915, Łódź 2006. Szabat Barbara, rec.: K. Urbański, Kieleccy Żydzi, Kraków 1993 – KSH 12, 1994, s. 257–261. Szacki Jerzy, rec.: R. Czepulis-Rastenis, „Klassa umysłowa”. Inteligencja Królestwa Polskiego 1832–1962, Warszawa 1973 – KH 82, 1975, 1, s. 187–191. Szady Bogumił, Geografia struktur religijnych i wyznaniowych w Koronie w II połowie XVIII wieku, Lublin 2010. Szady B., Wspólnoty wyznaniowe w Chełmie do końca XVIII wieku, w: Chełm nieznany. Cz. 1: Ludzie. Miejsca. Wydarzenia, red. M. Karwatowska, Chełm 2009, s. 289–302. Szady Bogumił, Rachwał Piotr, Bujak Grzegorz, Census and census-like material preserved in the archives of Siedlce, Lublin and Sandomierz dioceses, 18–19th centuries, Rostock, Mosaic Working Paper WP-2012-009. Szafer Katarzyna, Ziemiaństwo jako elita społeczeństwa polskiego w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, Zielona Góra 2005. Szaflarski Józef, Ruchy ludnościowe na pograniczu polsko-niemieckim w ciągu ostatniego wieku, Gdańsk 1947. Szafran Przemysław, Ludność najemna Żuław Gdańskich w XVII w. w świetle rękopiśmiennych źródeł bibliotecznych, LG 9, 1975 (1976), s. 159–194. Szafran P., Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studia z dziejów społecznych i gospodarczych, Gdańsk 1981. Szajbel Jan, Ruchy emigracyjne ludności polskiej w Niemczech w latach 1892–1913 w świetle statystyki pruskiego ministerstwa spraw wewnętrznych, PKR 3, 1972, s. 348–366. Szała Stanisław, Niektóre problemy osadnictwa powojennego w województwie koszalińskim, KSM, 1985, 1/2, s. 122–138. Szaniawska Wanda, Mieszkańcy Warszawy w latach 1525–1665, RW 7, 1966, s. 118–135. Szaniawska W., Z dziejów warszawskiego rzemiosła. Konwisarstwo i ludwisarstwo od połowy XV do połowy XVII w., SW 24, 1977, s. 47–102. Szarfer Henryk, rec.: Z. Landau, J. Tomaszewski, Robotnicy przemysłowi w Polsce. Materialne warunki bytu, Warszawa 1971 – BŻIH, 1972, 81, s. 117–121. Szarszewski Adam, Epidemie cholery w Gdańsku w XIX wieku, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w la- 332 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku tach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 195–211. Szarszewski A., Najstarsze księgi rachunkowe szpitali gdańskich: księga rachunkowa szpitala Bożego Ciała (l. 1580–1581), księga rachunkowa zjednoczonych szpitali św. Ducha i św. Elżbiety (l. 1585–1593), Toruń 2005. Szarszewski A., Ordynacje i instrukcje szpitala św. Łazarza, Szpitala na Zapleczu oraz Domu dla Chorych Zakaźnie w Gdańsku XVII–XVIII wieku, Toruń 2005. Szczechura Tomasz, Życie i zagłada społeczności żydowskiej w powiecie węgrowskim w latach 1939–1944, BŻIH, 1978, 105, s. 39–51. Szczepaniak Marian, Przemysł i rzemiosło wiejskie w Wielkopolsce w drugiej połowie XVIII wieku, Poznań 1971. Szczepaniak-Kroll Agnieszka, Problemy adaptacji Bambrów poznańskich w XVIII wieku w świetle materiałów archiwalnych, „Lud” 89, 2005, s. 205–224. Szczepańska Bernadetta, Działalność lekarzy w zakresie higieny szkolnej na terenie Łodzi do I wojny światowej, FEWPWSI 2, 2005, s. 14–24. Szczepański Jerzy, rec.: W. Caban, Społeczeństwo Kielecczyzny 1832–1864: Studia nad strukturą i aktywnością gospodarczą ziemiaństwa, mieszczaństwa i Żydów, Kielce 1993 – SH 40, 1997, 2, s. 282–284. Szczepański Bolesław, Ludność – struktura narodowościowa i wyznaniowa [XIX–XX w.], w: Dzieje Słupcy, red. B. Szczepański, Poznań 1996, s. 123–126. Szczepański B., Ludność [XIX–XX w.], w: Dzieje Wielkopolski, t. 2: Lata 1793–1918, red. W. Jakóbczyk, Poznań 1973, s. 773–781. Szczepański B., Osadnictwo olęderskie w dobrach szlacheckich powiatu konińskiego w XVIII wieku, RWW 1, 1973, s. 43–61. Szczepański B., Przemiany w strukturze gospodarczo-społecznej ludności wiejskiej w dobrach szlacheckich powiatu konińskiego w XVIII w., w: Studia historyczno-gospodarcze nad Polską zachodnią, red. J. Deresiewicz, Poznań 1971, s. 131–191. Szczepański B., Wychodźstwo sezonowe i emigracja zamorska z terenu Ziemi Kaliskiej w końcu XIX i na początku XX stulecia, RK 4, 1974, s. 139–177. Szczepański Janusz, Dzieje społeczności żydowskiej powiatów Pułtusk i Maków Mazowiecki, Warszawa 1993. Szczepański J., Emigracja zarobkowa z Kurpiowszczyzny (do I wojny światowej), ZNOTN 7, 1993, s. 40–51. Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX–XX wieku, Pułtusk 2005. Szczepański J., Społeczność żydowska Pułtuska w okresie porozbiorowym (1795–1918), w: Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. 4, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2000, s. 59–76. Szczepański J., Żydowscy mieszkańcy Mazowsza w okresie międzywojennym, RM 21, 2009, s. 127–139. Szczepański J., rec.: J. Kazimierski, Miasta i miasteczka na Podlasiu (1808–1914): zabudowa, ludność, gospodarka, Warszawa 1994 – RM 11, 1999, s. 246–247. Szczerbik Zbigniew, Ludność katolicka parafii w Praszce w latach 1815–1830, SO 10, 2000, 3, s. 46–52. Szczerbik Z., Społeczność żydowska w życiu przedwojennej Praszki, w: Rzeka, która łączy… Historia lokalna powiatu oleskiego, red. N. Hober, Olesno–Gliwice 2003, s. 84–98. Szczerbik Z., Śluby ludności katolickiej w parafii p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Praszce w latach 1831–1860, RWiel. 2, 2002, s. 189–198. Wykaz opracowań333 Szczerbińska Bogusława, Ziemiaństwo w Guberni Łomżyńskiej na przełomie XIX i XX wieku, Łomża 2007. Szczygieł Ryszard, Konflikty społeczne w Lublinie w pierwszej połowie XVI w., Warszawa 1977. Szczygieł R., Ludność [XVII–XVIII w.], w: J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, Lublin 1985, s. 44–47. Szczypiorski Adam, Badania ksiąg metrykalnych a obliczenia ludności Polski w wieku XVII– XVIII, KHKM 10, 1962, 1/2, s. 53–75. Szczypiorski A., Ćwierć wieku Warszawy 1806–1830, Wrocław 1964. Szczypiorski A., Demografia historyczna w 25-leciu PRL, PDP 5, 1972, s. 3–13. Szczypiorski A., Ewolucja zawodowo-społeczna ludności warszawskiej według grup wyznaniowych w latach 1921–1931, PDP 9, 1976, s. 195–226. Szczypiorski A., Historia zaludnienia Warszawy, KWa., 1975, 4, s. 23–40. Szczypiorski A., Imigracja do Warszawy w XIX w., SD, 1963, 2, s. 67–86. Szczypiorski A., Ludność parafii Daleszyce powiatu kieleckiego w latach 1608–1825, Warszawa 1963. Szczypiorski A., Ludność Warszawy w czasie między powstaniami 1830–1863, PDP 11, 1979, s. 69–93. Szczypiorski A., Mieszkania i ludność Warszawy w czasie wojny i hitlerowskiej okupacji, SD, 1976, 46, s. 27–41. Szczypiorski A., Na marginesie książki S. Szymkiewicza (O spisie ludności w roku 1792), KHKM 8, 1960, s. 583–607. Szczypiorski A., O Warszawie międzywojennej (rec.: M.M. Drozdowski, Warszawiacy i ich miasto w latach Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1973), KH 81, 1974, 4, s. 869–881. Szczypiorski A., Od Piotra Drzewieckiego do Stefana Starzyńskiego. (Gospodarka komunalna m. st. Warszawy w latach 1915–1939), Wrocław 1968. Szczypiorski A., Plan regulacyjny Pragi i Nowy Zjazd Feliksa Pancera, RW 5, 1964, s. 101–120. Szczypiorski A., Problematyka badawcza demografii historycznej w 20-leciu PRL – osiągnięcia i zamierzenia, SD, 1967, 12, s. 65–76. Szczypiorski A., Problemy ludnościowe Warszawy w XIX w., PDP 5, 1972, s. 83–102. Szczypiorski A., Regulacja Krakowskiego Przedmieścia w l. 1863–1866, RW 6, 1965, s. 178–185. Szczypiorski A., Sprawozdanie z działalności naukowej Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN w 1972 r., PDP 7, 1975, s. 311–314. Szczypiorski A., Sprawozdanie z działalności naukowej Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN w 1969 r., PDP 4, 1971, s. 261–262. Szczypiorski A., Sprawozdanie z działalności naukowej Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za 1973 r., PDP 8, 1975, s. 199–202. Szczypiorski A., Sprawozdanie z działalności naukowej Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN, PDP 2, 1969, s. 217–219. Szczypiorski A., Sprawozdanie z działalności naukowej Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN w 1970 r., PDP 5, 1972, s. 137–140. Szczypiorski A., Sprawozdanie z działalności naukowej Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN, PDP 6, 1974, s. 103–106. Szczypiorski A., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za 1974 r., PDP 9, 1976, s. 227–228. Szczypiorski A., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za 1975 rok, PDP 9, 1976, s. 228–232. Szczypiorski A., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za 1976 rok, PDP 10, 1978, s. 177–180. 334 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Szczypiorski A., Sprawozdanie z działalności Sekcji Demografii Historycznej Komitetu Nauk Demograficznych PAN za 1977 r., PDP 11, 1979, s. 193–196. Szczypiorski A., Statystyki XIX-wieczne Warszawy a imigracja, RW 7, 1966, s. 224–248. Szczypiorski A., Struktura ludności Warszawy w latach 1810–1974, SD, 1979, 55, s. 57–91. Szczypiorski A., Struktura zawodowa i społeczna ludności Warszawy w 1897 r., PDP 3, 1970, s. 115–124. Szczypiorski A., Struktura zawodowa i społeczna Warszawy w pierwszym okresie epoki kapitalistycznej (1864–1882), KHKM 8, 1960, s. 5–102. Szczypiorski A., Sympozjum demograficzne w Jabłonnie (2–5 IX 1962 r.), KHKM 13, 1965, s. 190–199. Szczypiorski A., Warszawa, jej gospodarka i ludność w latach 1832–1862, Wrocław 1966. Szczypiorski A., rec.: F.M. Sobieszczański, Rys historyczno-statystyczny wzrostu i stanu miasta Warszawy od najdawniejszych czasów aż do 1847 roku, Warszawa 1974 – RW 14, 1976, s. 363–365. Szczypiorski A., rec.: J. Zubrzycki, Polish Imigrants in Britain, The Hauge 1956 – PPZ 1, 1960, s. 249–250. Szczypiorski A., rec.: M. Drozdowski, Klasa robotnicza Warszawy 1918–1939. Skład i struktura społeczna, Warszawa 1968 – KWa., 1971, 1, s. 104–106. Szczypiorski A., rec.: P. Brock, Z dziejów Wielkiej Emigracji w Anglii, Warszawa 1958 – PPZ 1, 1960, s. 250–252. Szefer Andrzej, Mniejszość niemiecka w Polsce i w Czechosłowacji w latach 1933–1938, Katowice 1967. Szefer A., W sprawie badań nad sytuacją i rolą mniejszości niemieckiej w Polsce w latach 1918–1939, ZŚ 30, 1967, 3, s. 524–529. Szefler Stanisław, Żurawicki Seweryn, rec.: E. Lipiński, De Copernic à Stanislas Leszczyński. La pensée économique et démographique en Pologne, Paryż 1961 – RDSG 25, 1963, s. 312–316. Szeflińska Halina, Warunki zdrowotne Sieradza w końcu XVIII w., AHM 40, 1977, s. 201–213. Szenic Stanisław, Cmentarz Powązkowski: zmarli i ich rodziny. 1790–1850, Warszawa 1979. Szenic S., Cmentarz Powązkowski: zmarli i ich rodziny. 1851–1890, Warszawa 1982. Szenic S., Cmentarz Powązkowski: zmarli i ich rodziny. 1891–1918, Warszawa 1983. Szerer Barbara, Z dziejów ruchu robotniczego Wrocławia 1905–1914, AUWH 20, 1971, s. 35–84. Szewczyk Roman, Ludność Lublina w latach 1583–1650, Lublin 1947. Sziling Jan, Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w latach 1920–1939. (Liczebność i rozmieszczenie), w: Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939). Zbiór studiów, red. M. Wojciechowski, Toruń 1991, s. 45–59. Sznajdeman Monika, rec.: M. Bogucka M., Staropolskie obyczaje w XVI–XVII wieku, Warszawa 1994 – NK, 1994, 9, s. 18–19. Szolc Alojzy, Ludność i źródła jej utrzymania 1466–1772, w: S. Achremczyk, A. Szorc, Braniewo, Olsztyn 1995, s. 109–138. Szołtysek Mikołaj, Antropologiczna demografia, demograficzna antropologia – w stronę hybrydalnych obszarów badawczych – uwagi w związku z pracą The methods and uses of anthropological demography, pod red. A. Malwade Basu, P. Aaby, Oxford 1998, „Lud” 90, 2006. Szołtysek M., Astride the Hajnal line – household and family in Upper Silesian parish of Bujakow, 1766–1803, PPR 11, 2004, s. 59–93. Wykaz opracowań335 Szołtysek M., Central European household and family systems, and the ‘Hajnal–Mitterauer’ line: The parish of Bujakow (18th–19th centuries), HF 12, 2007, 1, s. 19–42. Szołtysek M., Czy antropologia „odkupi” demografię?, „Historyka” 35, 2005, s. 171–183. Szołtysek M., Demografia historyczna i co dalej? Nowe perspektywy w badaniach nad historią rodziny XVI–XIX w., RDSG 63, 2003, s. 119–143. Szołtysek M., Dowody i refutacje: wczoraj i dziś w historyczno-demograficznych studiach nad transformacją postaw prokreacyjnych, SD, 2006, 149, s. 3–27. Szołtysek M., Dziedziczenie i międzypokoleniowa wymiana w parafii Bujaków, 1766–1803, głos w dyskusji nad geografią form rodzinnych, PDP 26, 2005, s. 79–116. Szołtysek M., Familienformen: ein einheitliches Osteuropa gab es nicht; wie die historische Demografie dazu beiträgt, mit pauschalen Vorstellungen aufzuräumen, DFEH 6, 2009, 1, s. 4. Szołtysek M., Female headship, household position, and gendered well-being in peasant societies: evidence from the territories of the historical Kingdom of Poland (18th century), w: The transmission of well-being: gendered marriage strategies and inheritance systems in Europe (17th–20th centuries), red. Durães M., Fauve-Chamoux A., Ferrer L., Kok J., Bern 2009, s. 447–486. Szołtysek M., Historyczna demografia i demograficzny etnocentryzm, czyli poszukiwanie „innego”, w: Naród – tożsamość – kultura. Między koniecznością a wyborem, red. W.J. Burszta, K. Jaskułowski, J. Nowak, Warszawa 2005, s. 155–176. Szołtysek M., Life cycle service and family systems in the rural countryside: a lesson from historical east-central Europe, ADH 117, 2009, 1, s. 53–94. Szołtysek M., Living arrangements and household formation in an industrializing urban setting: Rostock 1867–1900, ADH 122, 2011, 2, s. 233–269. Szołtysek M., Od makromodeli do mikrohistorii – gospodarstwo domowe w parafii bujakowskiej w latach 1766–1803, PDP 25, 2004, s. 7–75. Szołtysek M., Od patriarchatu do partnerstwa: miłość i relacje małżeńskie w przeszłości w perspektywie antropologii historycznej, GSMH 17, 2005, s. 93–114. Szołtysek M., Od strategii przetrwania do międzypokoleniowej wymiany – perspektywa antropologiczna w badaniach nad rodziną, gospodarstwem i pokrewieństwem, PDP 23, 2002, s. 143–163. Szołtysek M., Rethinking Eastern Europe: household-formation patterns in the Polish-Lithuanian Commonwealth and European family systems, CCh. 23, 2008, 3, s. 389–427. Szołtysek M., Rozrodczość w perspektywie ekonomicznej i demografii przeszłości, RDSG 65, 2005, s. 25–53. Szołtysek M., Science without laws? Model building, micro histories and the fate of the theory of fertility decline, HSR 32, 2007, 2, s. 10–41. Szołtysek M., Spatial construction of European family and household systems: a promising path or a blind alley? An Eastern European perspective, CCh. 27, 2012, 1, s. 11–52. Szołtysek M., Struktura gospodarstwa domowego w Koronie i na Litwie a funkcje rodziny w końcu XVIII wieku: rozbieżności czy podobieństwo?, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 173–208. Szołtysek M., Świat z historią, czyli o pożytkach stosowania metody ostrożnej regresji – uwagi w związku z książką Krystyny Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, PDP 24, 2003, s. 167–184. Szołtysek M., Teoria rodziny w ujęciu Petera Lassleta i The Cambridge Group – „angielska tajna broń”, jej krytycy i jej „długie trwanie,” PDP 24, 2003, s. 7–44. 336 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Szołtysek M., The missing link: Central European family patterns and the reconsideration of P. Laslett’s hypotheses, w: Economic History Society conference, University of Exeter 2007. Szołtysek M., Three kinds of preindustrial household formation system in historical Eastern Europe: a challenge to spatial patterns of the European family, HF 13, 2008, 3, s. 223–257. Szołtysek Mikołaj, Baten Jörg, The Human Capital of Central-Eastern and Eastern Europe in European Perspective, MPIDRWP WP-2012-002. Szołtysek Mikołaj, Biskup Dariusz, Różnorodność czy tożsamość? Chłopskie gospodarstwo domowe na ziemiach Rzeczypospolitej i Śląska pod koniec XVIII wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 363–390. Szołtysek Mikołaj, Gruber Siegfried, Quantifying patriarchy: an explorative comparison of two joint family societies, MPIDRWP WP-2012-017. Szołtysek M., Gruber S., Stem Families, Joint Families, and the European Pattern What Kind of a Reconsideration Do We Need?, JFH 37, 2012, 1, s. 105–125. Szołtysek Mikołaj, Rzemieniecki Konrad, Between „Traditional” Collectivity and „Modern” Individuality: An Atomistic Perspective on Family and Household astride the Hajnal Line (Upper Silesia and Great Poland at the End of the 18th Century), HSR 30, 2005, 1, s. 130–170. Szołtysek Mikołaj, Zuber-Goldstein Barbara, Historical family systems and the great European divide: the invention of the Slavic East, MPIDRWP WP 2009-041. Szołtysek Mikołaj, Gruber Siegfried, Scholz Rembrandt D., Real and synthetic household populations and their analysis: an example of early historical micro-census data (Rostock, 1819), MPIDRWP WP-2010-017. Szołtysek M., Gruber S., Scholz R.D., Real and Synthetic Household Populations and Their Analysis: An Example of Early Historical Census Microdata (Rostock in 1819), HMJQIH 44, 2011, 2, s. 107–113. Szołtysek Mikołaj, Klüsener Sebastian, Goldstein Joshua R., Towards an Integrated Understanding of Demographic Change and its Spatio-Temporal Dimensions: Concepts, Data Needs and Case Studies, „Die Erde” 143, 2012, 1–2, s. 75–104. Szołtysek Mikołaj, Gruber Siegfried, Klüsener Sebastian, Goldstein Joshua R., Spatial Variation in Household Structure in 19th-Century Germany, MPIDRWP WP-2010-030. Szołtysek Mikołaj, Gruber Siegfried, Scholz Rembrandt D., Zuber-Goldstein Barbara, Social change and family change in a Central European urban context: Rostock 1819–1867, MPIDRWP WP-2009-039. Szołtysek M., Gruber S., Scholz R.D., Zuber-Goldstein B., Living arrangements and household formation in the crucible of social change: Rostock 1867–1900, MPIDRWP WP-2010-036. Szopa Grzegorz, Struktura mniejszości ukraińskiej w Przemyślu w latach 1918–1939, RHA 12, 1997, s. 41–57. Szostakowska Małgorzata, Mniejszość litewska w Prusach Wschodnich w latach 1918–1939, w: Mniejszości narodowe w Europie a wybuch drugiej wojny światowej, red. J. Banyskiewicz, Zielona Góra 1998, s. 35–44. Szot Adam, Przejęcie przez władze państwowe ksiąg metrycznych w 1949 r. (w polskiej części archidiecezji wileńskiej), RTKat. 3, 2004, s. 113–131. Szozda Ryszard, Dziewiętnastowieczne badania profilaktyczne pracowników (z historii medycyny pracy), „Atest” 2004, 6, s. 56–57. Szozda R., Walka z ołowiem w XIX wieku (z historii medycyny pracy), „Atest” 2004, 11, s. 56–57. Szpak Jan, Inwentaryzacja metryk parafialnych Krakowa z XVI–XIX w. oraz ksiąg stanu cywilnego z pierwszej połowy XIX w. (Uwagi wstępne – S. Hoszowski), SH 16, 1973, 1, s. 49–64. Wykaz opracowań337 Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998. Szpunar Władysław, Zgony z powodu gruźlicy w Łańcucie i okolicy w latach 1786–1970. Próba oceny epidemii, PnPol. 49, 1981, 7, s. 527–535. Sztop-Rutkowska Katarzyna, Próba dialogu. Polacy i Żydzi w międzywojennym Białymstoku, Kraków 2008. Sztucki Tadeusz, rec.: E. Rosset, Doktryna ludności optymalnej w rozwoju historycznym, Warszawa 1983 – Historia pewnej idei, NK, 1984, 10, s. 135–137. Szudra [Chojecki od 2008 r.] Dariusz K., „Biała dżuma”, czyli rzecz o umieralności na gruźlicę w Szczecinie w latach 1910–1931, w: Monumenta manet. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Tadeuszowi Białeckiemu, red. A. Makowski, E. Włodarczyk, Szczecin 2003, s. 173–191. Szudra [Chojecki od 2008 r.] D.K., Bilanse migracyjne pruskiej prowincji Pomorze w latach 1875–1890, PDP 25, 2004, s. 77–118. Szudra [Chojecki od 2008 r.] D.K., Demografia Maszewa w latach 1867–1939. Zarys problemu, w: Maszewo i okolice na przestrzeni wieków, red. A. Chlebowska, Szczecin 2008, s. 71–88. Szudra [Chojecki od 2008 r.] D.K., Ludność pruskiej prowincji Pomorze. Przemiany w ruchu naturalnym i migracyjnym w latach 1914–1939, Szczecin 2005. Szudra [Chojecki od 2008 r.] D.K., Między obowiązkiem patriotycznym a koniecznością ekonomiczną. Migracje w krainie „krwawiącej granicy” (Provinz Grenzmark Posen-Westpreussen). Uwagi źródłowe, w: Tempus nostrum est. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Edwardowi Włodarczykowi w 60. rocznicę urodzin, red. D. Szudra, W. Stępiński, R. Techman, Szczecin 2006, s. 339–352. Szudra [Chojecki od 2008 r.] D.K., Niemieckie statystyki urzędowe jako źródło do badań nad procesami migracyjnymi na terenie pruskiej prowincji Pomorze w dwudziestoleciu międzywojennym, RDSG 59, 1999, s. 155–169. Szudra [Chojecki od 2008 r.] D.K., Obraz demograficzny ludności żydowskiej na Pomorzu Zachodnim w latach 1871–1939, w: Żydzi oraz ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX wieku, red. W. Stępiński, Warszawa 2007, s. 215–245. Szudra [Chojecki od 2008 r.] D.K., Optanci polscy w prowincji Marchia Graniczna Poznańskie–Prusy Zachodnie w świetle informacji Generalnego konsulatu RP w Berlinie, pochodzących z przełomu 1921/1922 r., PZp. 49, 2005, 3, s. 21–33. Szudra [Chojecki od 2008 r.] D.K., Optanci polscy w rejencji stralsundzkiej w świetle informacji Generalnego Konsulatu RP w Berlinie, pochodzących z przełomu lat 1921 i 1922, PZp. 50, 2006, 2, s. 45–55. Szudra [Chojecki od 2008 r.] D.K., Tendencje w przemianach demograficznych w pruskiej prowincji Pomorze na tle trendów ogólnoniemieckich w latach 1871–1914, PZp. 44, 2000, 4, s. 23–42. Szudra [Chojecki od 2008 r.] D.K., Wielka własność ziemska a migracje ludności wiejskiej w pruskiej prowincji Pomorze w latach 1933 – 1939, w: Szlachta, społeczeństwo i państwo między Warmią a Rugią. XVII–XX, red. M. Jaroszewicz, W. Stępiński, Szczecin 1998, s. 311–320. Szudra [Chojecki od 2008 r.] D.K., Wpływ I wojny światowej na procesy demograficzne w pruskiej prowincji Pomorze do 1925 r., cz. 1, ZH 67, 2002, 2, s. 79–103; cz. 2, ZH 67, 2002, 3–4, s. 107–143. Szukalski Piotr, Późne macierzyństwo w Polsce, WS 50, 2005, 4, s. 26–36. Szukalski P., Przepływy międzypokoleniowe i ich kontekst demograficzny, Łódź 2002. Szukała Michał, Piaseczno w połowie XIX wieku – procesy ludnościowe w małej społeczności, PDP 31, 2012, s. 69–82. 338 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Szukała M., Piaseczno w połowie XIX wieku – struktury gospodarstw domowych i ruchliwość społeczna mieszkańców, PH 103, 2012, 4, s. 887–898. Szukała M., Powstanie, organizacja i działalność urzędów stanu cywilnego w okręgach wiejskich na Pomorzu w latach 1874–1945, w: II międzynarodowa konferencja naukowa: Dzieje wsi pomorskiej. Włościbórz, gmina Dygowo 23–24 maja 2003, red. R. Gaziński, A. Chludziński, Dygowo–Szczecin 2003, s. 49–56. Szulc Michał, Wykaz Żydów z gdańskiej gminy Ulica Szeroka z 1809 roku, ZH 74, 2009, 1, s. 79–103. Szulc Witold, Położenie klasy robotniczej w Wielkopolsce w latach 1871–1914, Poznań 1970. Szulc Zofia, Akta dotyczące kościołów i organizacji wyznaniowych do 1975 roku w zasobie Archiwum Państwowego w Rzeszowie, PHA 8, 1999, s. 221–238. Szulc Z., Przepisy prawne dotyczące prowadzenia ksiąg metrykalnych w Galicji, PHA 3, 1995, s. 27–42. Szulc Z., Ustawa z 29 marca 1869 roku „O obliczaniu ludności” i przepisy wykonawcze – podstawą przeprowadzania powszechnych spisów ludności na terenie Galicji, PHA 5, 1997, s. 143–151. Szulist Władysław, Archiwa parafialne powiatu chojnickiego, GZH 20, 1977, 24, s. 129–134. Szulist W., Archiwa parafialne powiatu człuchowskiego, RKosz., 1973, 9, s. 194–200. Szulist W., Archiwa parafialne powiatu puckiego, RG 31, 1971, s. 137–146. Szulist W., Kaszubi w Ameryce: szkice i materiały, Wejherowo 2005. Szulist W., Księgi metrykalne parafii Borzyszkowy, NPom., 2000, 2, s. 234–236. Szulist W., Materiały do dziejów emigracji w hamburskim archiwum państwowym, PP 13, 1987, 4, s. 77–82. Szulist W., Przydatność archiwów parafialnych do badań nad przeszłością Kaszub, RG 36, 1977, s. 125–135. Szulist W., Przydatność kościelnych ksiąg metrykalnych Ameryki Północnej do badań polonijnych, PP 6, 1980, 3, s. 119–123. Szulist W., Stan i potrzeby badań nad Kaszubami kanadyjskimi i uwagi o źródłach, SP 14, 1992, s. 173–181. Szulist W., Uwagi o najnowszych publikacjach dotyczących liczebności ludności kaszubskiej na Pomorzu Zachodnim, ACass. 5, 2003, s. 9–20. Szultka Zygmunt, Dynamika rozwoju i struktura społeczno-zawodowa Pomorza Pruskiego w XVIII i początkach XIX wieku, w: Historia Pomorza, t. 2: Do roku 1815, cz. 3: Pomorze Zachodnie w latach 1648–1815, red. G. Labuda, Poznań 2003, s. 434–455. Szultka Z., Rola i znaczenie społeczno-ekonomiczne ludności napływowej Torunia w świetle ksiąg przyjęć do prawa miejskiego z lat 1703–1793, ZH 37, 1972, 1, s. 55–73. Szultka Z., Rozwój demograficzny w drugiej połowie XVII i początkach XVIII wieku, w: Historia Pomorza, t. 2: Do roku 1815, cz. 3: Pomorze Zachodnie w latach 1648–1815, red. G. Labuda, Poznań 2003, s. 33–57. Szultka Z., Rozwój zaludnienia Słupska w XVII–XVIII wieku, RKosz., 1979, 15, s. 77–101. Szultka Z., Stosunki wyznaniowe i kościelne na Pomorzu brandenbursko-pruskim w drugiej połowie XVII i początkach XVIII wieku, w: Historia Pomorza, t. 2: Do roku 1815, cz. 3: Pomorze Zachodnie w latach 1648–1815, red. G. Labuda, Poznań 2003, s. 400–433. Szultka Z., Struktura społeczno-zawodowa obywateli Słupska w latach 1746–1808, SMDWP 12, 1976, 1, s. 63–84. Szultka Z., Wieś zachodniopomorska w dobie kryzysu i stagnacji, w: Historia Pomorza, t. 2: Do roku 1815, cz. 3: Pomorze Zachodnie w latach 1648–1815, red. G. Labuda, Poznań 2003, s. 58–150. Wykaz opracowań339 Szultka Z., Z badań nad rodowodem i strukturą patrycjatu słupskiego w drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII wieku, ZH 47, 1982, 2, s. 33–50. Szultka Z., Zmiany struktury własności i przeobrażenia społeczne szlachty powiatu sławieńskiego w XVIII wieku, RKosz., 1993, 23, s. 35–45. Szuman Alicja, Przeobrażenia struktury społeczno-zawodowej ludności Polski w XX wieku, RPES 61, 1999, 3–4, s. 187–202. Szumski Jerzy, Ziemiaństwo tatarskie w powiecie kalwaryjskim w pierwszej połowie XIX w., „Białostocczyzna”, 1993, 3, s, 32–38. Szuro Stanisław, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: koleje żelazne w Galicji w latach 1847–1914, Kraków 1997. Szuro S., Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: Ludność wojskowa Austro-Węgier rekrutująca się i stacjonująca na terenie Galicji w latach 1869–1913, Kraków–Warszawa 1990. Szuro S., Ludność wojskowa w Galicji w latach 1869–1913 (próba analizy demograficznej), PDP 19, 1994, s. 121–130. Szwandrok Dariusz, Przemiany społeczno-ekonomiczne powiatu tarnobrzeskiego w latach 1900–1939, PHA 21, 2009, s. 107–119. Szwarc Andrzej, rec.: K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992 – APH 70, 1994, s. 215–216. Szwarc A., rec.: K. Sierakowska, Rodzice, dzieci, dziadkowie… Wielkomiejska rodzina inteligencka w Polsce 1918–1939, Warszawa 2003 – Rodzina inteligencka w Drugiej Rzeczypospolitej, PHum. 49, 2005, 5, s. 139–143. Szylar Anna, Parafia w Janikowie i jej mieszkańcy w okresie zaborów, SSand. 15, 2008, 4, s. 53–73. Szymański Andrzej, Pleszew w XVIII wieku w świetle spisów pruskich, Pleszew 1996. Szymański Józef, Witkowski Stefan, Stosunki ludnościowe [1918–1939], w: Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w., red. S. Witkowski, Warszawa 1985, s. 209–214. Szymański Mirosław, Bośniacy w Grodnie końca XVIII wieku, RBS 15, 1981, s. 151–167. Szymczak Rafał, Stosunki ludnościowe na pograniczu śląsko-łużyckim w pierwszej połowie XX w., w: Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 243–252. Szymczakowa Alicja, Gentry marriage in the Late Middle Ages: love or strategy?, QMAN 9, 2004, s. 65–88. Szymczakowa A., Stan badań nad rodziną szlachecką późnego średniowiecza, w: Genealogia – stan i perspektywy badań nad społeczeństwem Polski średniowiecznej na tle porównawczym, red. J. Pakulski, J. Wroniszewski, Toruń 2003, s. 75–93. Szymkiewicz Samuel, Warszawa na przełomie XVIII i XIX w. w świetle pomiarów i spisów, Warszawa 1959. Szyndler Artur, Osadnictwo żydowskie w Oświęcimiu w wiekach XVI–XVIII (do roku 1772), SJ 5/6, 2002–2003, 2/1, s. 41–56. Śladkowski Wiesław, Emigracja polska we Francji 1871–1918, Lublin 1980. Śladkowski W., Kolonizacja niemiecka w południowo-wschodniej części Królestwa Polskiego (1864–1915), Lublin 1969. Śladkowski W., Ludność [XVIII–XX w.], w: J. Markiewicz, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Dzieje Biłgoraja, Lublin 1985, s. 105–111. Śladkowski W., Ludność i jej aktywność gospodarcza [1815–1830], w: Lublin. Dzieje miasta, t. 2: XIX i XX wiek, red. J. Kruszyńska, Lublin 2000, s. 33–36. 340 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Śladkowski W., Obszar, infrastruktura, ludność [1864–1918], w: Lublin. Dzieje miasta, t. 2: XIX i XX wiek, red. J. Kruszyńska, Lublin 2000, s. 88–102. Śladkowski W., Z badań nad osadnictwem niemieckim w południowo-wschodniej części Królestwa Polskiego (1864–1915), RLub. 8, 1965, s. 151–177. Ślawski Tadeusz, Studia nad ludnością Biecza w wiekach XIV–XVII, MSH 1, 1958, 3/4, s. 21–66. Śląski Kazimierz, rec.: Historia Słupska, red. S. Gierszewski, Poznań 1981 – RSł., 1982/1983, s. 213–214. Śląski K., Stosunki demograficzne, narodowościowe i wyznaniowe, w: Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. 3: (1815–1850), cz. 1: Gospodarka, społeczeństwo, ustrój, Poznań 1993, s. 143-176. Śląski K., Uwagi o osadnictwie wiejskim na prawie rodzinnym w XI–XIII wieku na Pomorzu Zachodnim, KHKM 26, 1978, 3, s. 303–314. Śląskie Studia Demograficzne, t. 1: Śluby, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995. Śląskie Studia Demograficzne, t. 2: Urodzenia, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1995. Śląskie Studia Demograficzne, t. 3: Zgony, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1996. Śląskie Studia Demograficzne, t. 4, red. Z. Kwaśny, Wrocław 1998. Śląskie Studia Demograficzne, t. 5: Rodzina, red. Z. Kwaśny, Wrocław 2001. Śleszyński Kamil, Struktura narodowościowa i wyznaniowa Zabłudowa w XVII wieku, BZH, 2007, 28, s. 23–34. Śleszyński K., Struktura zawodowa ludności Zabłudowa w XVII wieku na podstawie inwentarzy miasta, BZH, 2007, 27, s. 17–30. Ślęzak Robert T., Z badań nad strukturą wyznaniową i społeczno-zawodową mieszkańców miasta i parafii Włoszczowa w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku na podstawie źródeł kościelnych, WZH, 1996, 1, s. 51–63. Ślifierz Marian, Dzieje Polonii w XIX i XX w., DN 7, 1975, 2, s. 217–222. Śliwa Leszek, Żydzi w Sieniawie do pierwszego rozbioru Polski, SH 37, 1994, 1, s. 25–38. Śliwa Michał, rec.: P. Hauser, Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1999 – SH 43, 2000, 3, s. 539–541. Śliwa Tadeusz, Sytuacja prawna i materialna duchowieństwa parafialnego obrządku greckiego w królewszczyznach ziemi przemyskiej i sanockiej w połowie XVII wieku, w świetle lustracji, PCh. 12, 2006/2007, s. 437–464. Śliwiński Wojciech, Kolonizacja niemiecka na Sądecczyźnie (1781–1786) (studium historyczne), ZSS 2, 2007, s. 71–83. Ślusarek Krzysztof, Drobna szlachta w Galicji 1772–1848, Kraków 1994. Ślusarek K., Konskrypcyjny spis ludności Galicji z 1773 roku, SH 47, 2004, 3–4, s. 385–388. Ślusarek K., Między Austrią a Rosją. Ziemiaństwo polskie w Kraju Tarnopolskim w świetle wojskowego spisu ludności z 1809 roku, w: Międzyzaborowe kontakty ziemiaństwa, red. W. Caban, S. Wiech, Kielce 2010, s. 101–114. Śmiałowski Józef, Ludność miast powiatu łęczyckiego w 1859 r. w świetle opisu z 1860 r., ZW, 2002, 6, s. 164–186. Śmiałowski J., Migracje ludności wiejskiej Kaliskiego w okresie przeduwłaszczeniowym (1832– 1964), RK 19, 1986, s. 25–47. Śmiałowski J., Płace i zarobki pozarolnicze chłopów w Królestwie Polskim (1831–1864), PH 64, 1975, 2, s. 303–321. Śmiałowski J., Zarobkowanie pozarolnicze ludności rolniczej w Królestwie Polskim w latach przeduwłaszczeniowych, Łódź 1973. Średzińska A., Społeczność żydowska w Łosicach – proces asymilacji z mieszczanami łosickimi w XV–XVIII wieku, w: Dzieje Ziemi Łosickiej. Z historii mniejszości narodowych, kulturowych i religijnych, red. A. Indraszczyk, Warszawa–Łosice 2010, s. 17–25. Wykaz opracowań341 Śródka A., Tymoteusz Stępniewski (1834–1901), zasłużony lekarz warszawski. Przyczynek do historii zapobiegania ospie w Warszawie XIX w., AHM 48, 1985, 1, s. 87–100. Świaczny S., Papieskie dokumenty „Altitudo” (1537), „Romani Pontificis” (1571) i „Populis” (1585) oraz ich wpływ na doktrynę dotyczącą małżeństwa nieochrzczonych, ŚSHT 34, 2001, s. 216–229. Świat – ludność, red. G. Ajdacki, Warszawa 2000. Świątek S., Ich pasją była Polska, czyli o patriotyzmie w rodzinie Ledóchowskich, RTar., 2001–2002, s. 151–173. Świątek S., Społeczeństwo i gospodarka gminy Żarnowiec w II Rzeczypospolitej, w: Żarnowiec. Szkice z dziejów, red. R. Gładkiewicz, Złotorya–Wrocław 1997, s. 93–102. Świątek Tadeusz W., rec.: T. Stegner, Ewangelicy warszawscy 1815–1918, Warszawa 1993 – „Więź” 36, 1993, 11, s. 169–173. Świeboda Józef, Stosunki wyznaniowe, w: Dzieje Rzeszowa, t. 2: Rzeszów w czasach zaborów i niewoli (1772–1918), red. F. Kiryk, Rzeszów 1998, s. 531–613. Świerzewski Jędrzej, Rzemiosło w Grodzisku Mazowieckim w okresie międzywojennym, w: Dzieje Grodziska Mazowieckiego, red. J. Kazimierski, Warszawa 1989, s. 321–331. Tabaczyński Stanisław, Osadnictwo wspólnot wczesno rolniczych w Europie Środkowej. Aspekty gospodarcze, AP 14, 1969, 2, s. 309–365. Tabiś Jan, Polacy na uniwersytecie kijowskim 1834–1863, Kraków 1974. Taborski Roman, Polacy w Wiedniu, Wrocław 1992. Talarczyk Stanisław, Rozwój Kościoła ewangelicko-augsburskiego w południowej części pradoliny Noteci, PZp. 39, 1995, 4, s. 19–37. Talarczyk S., Rozwój Kościoła ewangelicko-augsburskiego w północnej części pradoliny Noteci, PZp. 40, 1996, 1, s. 97–110. Talewski Roman, Epidemia cholery na Podhalu w 1873 r., AHM 41, 1978, 1, s. 101–108. Tandecki Janusz, Migracje ludności do Torunia w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, RT 31, 2004, s. 7–26. Tandecki J., Przemiany w strukturze ludnościowej [XIV–XV w.], w: Historia Torunia, t. 1: W czasach średniowiecza (do roku 1454), red. M. Biskup, Toruń 1999, s. 202–212. Tandecki J., Rozwój przestrzenny miasta i jego stosunki ludnościowe, w: Historia Elbląga, t. 2, cz. 1: (1466–1626), red. A. Groth, Gdańsk 1996, s. 18–29. Tarabuła Marek, rec.: W. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696–1763). Sytuacja prawna, organizacja i stosunki międzywyznaniowe, Warszawa 1996 – SH 41, 1998, 1, s. 115–118. Taras Piotr, Problem liczebności i znaczenia Polonii zagranicznej, ZNKUL 17, 1974, 1/2, s. 7–51. Tarczyński Bogusław, Zmiany w strukturze gospodarstw domowych w Łodzi w latach 1931– 1958, ZNWSEŁD, 1961, 1, s. 117–150. Tarczyński Krzysztof, Problemy demograficzne parafii złakowskiej w świetle źródeł epigraficznych miejscowego cmentarza oraz ksiąg zgonów i pochówków z lat 1829–1914, RŁ 36, 1986, s. 63–78. Targalski Jerzy, Warszawa i jej społeczeństwo na przełomie lat 60 i 70 XIX w. Ludność. Główne klasy i warstwy społeczne – próba analizy. Demograficzny rozwój Warszawy, w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, red. J. Kazimierski, Warszawa 1977, s. 234–240. Targowski Andrzej, Los Polski a badania nad Polonią, RPol., 2005, 1, s. 13–17. Tarka Krzysztof, Polonia w Wielkiej Brytanii 1918–1939, Toruń 2005. Tarka K., rec.: Polska – Polacy – mniejszości narodowe, Wrocław 1992 – NK, 1992, 12, s. 35–36. Tarkowski Paweł, Aktywność gospodarcza mieszkańców Białej Podlaskiej w latach 1918–1939, RBP 14, 2006, s. 27–42. 342 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Tarnawski Jerzy, Nie masz już Cyganów, „Bieszczad” 13, 2007, s. 237–242. Tarnawski Julian, Emigracja i duszpasterstwo wychodźców z diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego w latach 1900–1914, w: Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, t. 1, red. Z. Budzyński, Rzeszów 2003, s. 63–71. Tazbir Janusz, Bracia polscy w Zabłudowie i Dojlidach. Z dziejów arianizmu na Podlasiu, ORP 52, 2008, s. 5–26. Teoplitz Kazimierz L., Demografia osiedla społecznego na przykładzie osiedla WSM na Rakowcu w Warszawie. Ludność dzielnicy pracy. Hipoteza demograficzna Zachodniej Dzielnicy Zaopatrzenia Warszawy, Warszawa 1963. Teoria przejścia demograficznego, red. M. Okólski, Warszawa 1990. Tęgowski Jan, Polska rodzina dynastyczna w X–XV wieku, w: Rodzina, gospodarstwo domowe i pokrewieństwo na ziemiach polskich w perspektywie historycznej – ciągłość czy zmiana?, red. C. Kuklo, Warszawa 2012, s. 31–54. Theiss Maria, rec.: P. Szukalski, Przepływy międzypokoleniowe i ich kontekst demograficzny, Łódź 2002 – PSp., 2003, 2, s. 23–24. Tkocz Jan, rec.: J. Rajman, Uprzemysłowienie a przemiany ludnościowe-osadnicze województwa opolskiego [od połowy XIX w. do II w. św.], Katowice 1965 – CG 38, 1967, 1, s. 97–99. Tobjański Zbigniew, Czesi w Polsce, Kraków 1994. Toeplitz Kazimierz L., rec.: A. Andrzejewski, Sytuacja mieszkaniowa w Polsce w latach 1918–1974, Warszawa 1977 – SMieszk. 16, 1978, 3, s. 89–93. Tokarczyk Andrzej, Karaimizm. Saga polskich Karaimów, Warszawa 2006. Tokarczyk A., rec.: B. Reiner, Wyznania i związki religijne w województwie śląskim 1922–1939. (Wybrane zagadnienia), Opole 1977 – Mapa wyznaniowa Śląska, NK, 1977, 21, s. 47, 50. Tokarski Stanisław, Choroby społeczne mieszkańców polskiej wsi w okresie II Rzeczypospolitej: analiza socjomedyczna, AUMCSSI 16–17, 1991–1992, s. 299–313. Tokarz Barbara, Ludność cyrkułu przemyskiego pod zaborem austriackim w latach 1795–1824, PZH 12-13, 2000–2002, s. 183–314. Tollet Daniel, Historia Żydów w Polsce od XVI wieku do rozbiorów, Warszawa 1999. Tomaszewski Jerzy, Jews in Łódź in 1931 According to Statistics, „Polin” 6, 1991, s. 173–200. Tomaszewski J., Koncepcje wielonarodowościowej struktury ludności Polski 1918–1939 dla procesów integracyjnych społeczeństwa, w: Drogi rozwoju społeczeństwa w Polsce XIX– XX w., red. H. Zieliński, Wrocław 1976, s. 109–138. Tomaszewski J., Mniejszości narodowe w Polsce XX wieku, Warszawa 1991. Tomaszewski J., Ojczyzna nie tylko Polaków: mniejszości narodowe w Polsce w latach 1918– 1939, Warszawa 1985. Tomaszewski J., Polacy na Litwie (uwagi polemiczne), SM 45, 1992, 7/12, s. 89–94. Tomaszewski J., Preludium zagłady: wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 r., Warszawa 1998. Tomaszewski J., Robotnicy żydowscy w Polsce w latach 1921–1939. (Szkic statystyczny), BŻIH, 1964, 51, s. 21–39. Tomaszewski J., Robotnicy żydowscy w Warszawie międzywojennej (uwagi statystyczne), BŻIH, 1972, 81, s. 71–84. Tomaszewski J., Rozmieszczenie Żydów w środkowo-wschodniej Europie w okresie międzywojennym. Szkic statystyczny, RDSG 50, 1989, s. 134–144. Tomaszewski J., Struktura społeczna województwa poleskiego w 1931 roku, KH 69, 1962, 2, s. 340–367. Tomaszewski J., The national structure of the working class in the south-eastern part of Poland (1918–1939), APH 19, 1968, s. 89–111. Wykaz opracowań343 Tomaszewski J., Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1990. Tomaszewski J., Żydzi polscy w Lipsku w latach 1928–1938, SJ 10, 2007, 1, s. 43–62. Tomaszewski J., rec.: D. Matelski, Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919–1939, Poznań 1997 – PH 89, 1998, 3, s. 512–515. Tomaszewski J., rec.: J. Januszewska-Jurkiewicz, Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920–1939, Katowice 2010 – PH 103, 2012, 2, s. 417–422. Tomaszewski J., rec.: M. Wanatowicz, Ludność napływowa na Górnym Śląsku w latach 1922–1939, Katowice 1982 – Procesy integracji społecznej, ZŚ 41, 1982, 1/2, s. 150–153. Tomicki Ryszard, Indianie w Warszawie – 1884 r., EP 36, 1992, 2, s. 81–101. Topodemograficzny atlas gmin i obszarów dworskich Pomorza Zachodniego w 1871 roku, wstęp, opr. nauk. i red.: D.K. Chojecki, E. Włodarczyk; red. kartogr. A. Giza, P. Terefenko, Szczecin 2012. Topolska Maria B., Les Polonais au Grand Duché de Lituanie du XVIe au XVIIIe siècle (de l’histoire des migrations polonaises à l’Est dans l’ancienne Pologne), SHO 16, 1983, s. 149–178. Topolska M.B., Polacy w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku. (Przyczynek do dziejów polskiej emigracji na wschód w okresie staropolskim), LSP 2, 1987, s. 147–166. Topolska M.B., Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII wieku, Poznań–Zielona Góra 2002. Topolski Jerzy, Charakterystyka ogólna wzrostu gospodarczego i demograficznego [XII–XV w.], w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: Do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 251–254. Topolski J., Czynniki i rozmiary wzrostu gospodarczego i demograficznego [XVI–XVII w.], w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: Do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 443–445. Topolski J., Procesy osadnicze i urbanizacyjne. Bilans demograficzny Wielkopolski w XVIII w., w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: Do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 795–814. Topolski J., rec.: A. Nowak, Początki kryzysu sił wytwórczych na wsi wielkopolskiej w końcu XVI i pierwszej połowie XVII wieku (na przykładzie województwa kaliskiego), Warszawa 1975 – RDSG 37, 1976, s. 231–233. Topolski J., rec.: T. Ładogórski, Generalne tabele statystyczne Śląska 1787 roku, Warszawa 1954 – ŚKHS 11, 1956, 1, s. 148–152. Torzecki Ryszard, rec.: J.M. Kupczak, Polacy na Ukrainie w latach 1921–1939, Wrocław 1994 – PW 4, 1997, 1, s. 241–243. Trajdos Tadeusz M., Dekanat spiski diecezji krakowskiej w świetle wizytacji 1728 roku, NP 90, 1998, s. 113–156. Trajdos T.M., Luteranie w Jabłonce, ROraw. 2, 1998, s. 5–31. Trajdos T.M., Mieszkańcy Zamku i Podzamcza Niedzickiego w świetle metryk parafii niedzickiej XIX w., w: Pogranicze polsko-węgierskie od Orawy do Pienin w XIX i na początku XX w., Szczawnica–Kraków 2002, s. 75–96. Trojański Piotr, Liczba, rozmieszczenie oraz struktura wewnętrzna ludności wyznania mojżeszowego w województwie lwowskim w okresie międzywojennym, w: Lwów. Miasto – społeczeństwo – kultura. Studia z dziejów Lwowa, red. H.W. Żaliński, K. Karolczak, t. 2, Kraków 1998, s. 243–260. Trojnar Franciszek, Demograficzna i zdrowotna sytuacja wsi Gać Przeworska w wieku XIX w świetle ksiąg stanu cywilnego, RP 24/25, 1986, s. 477–493. Trudna tożsamość: problemy narodowościowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, red. J. Lewandowski, Lublin 1996. Trzciński Andrzej, rec.: M. Bałaban, Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1992 – Kresy, 1992, 12, s. 220–222. 344 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Trzcionka Piotr, Skała. Zarys dziejów miasta, Kraków 1994. Trzeciak Jan, Rozwój społeczno-ekonomiczny Mazowsza Zawkrzeńskiego w latach 1864–1914, SMDZZ 1, 1971, s. 175–220. Trzeciak J., Stosunki społeczno-gospodarcze na Mazowszu Zawkrzeńskim w latach 1795–1864, SMDZZ 1, 1971, s. 109–174. Trzeciakowski Lech, rec.: J. Byczkowski, Ludność polska na pograniczu Śląska Opolskiego i Dolnego (1848–1914), Opole 1969 – KH 77, 1970, 4, s. 957–977. Trzeciakowski L., Struktura społeczno-zawodowa ludności wyznania katolickiego w dekanatach Borek, Śmigiel i Śrem w roku 1848, SMDWP 5, 1959, 1, s. 309–328. Trzoska Jerzy, Port gdański w czasie wielkiej epidemii w roku 1709, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 76–84. Trzyna Edward, Ziemia Sanocka i struktura jej własności feudalnej od połowy XVI do drugiej połowy XVII w., RWRz. 9, 1978, s. 145–184. Tubiasz Stanisław, Matka i noworodek w świetle ruchu naturalnego ludności m. st. Warszawy (lata 1937 i 1947), PTL, 1950, 1, s. 21–29. Turczyn Maciej, Rozwój i struktura społeczno-demograficzna ludności Strykowa. Warunki bytu mieszkańców miasta, w: Monografia miasta i gminy Stryków, red. M. Lamprecht, Tadeusz Marszał, Zgierz 2009, s. 246–266. Turczynowska Teresa, Turczynowski Roman, Problemy demograficzno-lekarskie miasta Chojna w latach 1601–1650, AAML 22, 1981, s. 530–534. Turczynowski Roman., Problemy demograficzno-lekarskie miasta Cieszanowa w l. 1801–1850, AHM 35, 1972, s. 21–26. Turczynowski Roman, Kisielewicz Józef, Analiza zgonów ludności Pomorza Zachodniego w latach 1778–1798, PL, 1969, 14, s. 358–360. Turczynowski R., Kisielewicz J., Księgi metrykalne jako źródło wiadomości o przyczynach zgonów w dawnych stuleciach, AHM 31, 1968, 2, s. 213–219. Turczynowski R., Kisielewicz J., Przyczyny zgonów u dzieci do lat czterech w mieście Chojna w II połowie XVIII wieku, RPAM 14, 1968, s. 335–343. Turczynowski R., Kisielewicz J., Przyczyny zgonów u osób po 50 roku życia w mieście Chojna w II połowie XVIII wieku, RPAM 15, 1969, s. 391–399. Turczynowski R., Kisielewicz J., Zagadnienia demograficzno-lekarskie miasta Chojna w latach od 1701 do 1800, AHM 36, 1973, 1/2, s. 21–26. Turnau Irena, rec.: Z. Kuchowicz, Z badań nad stanem biologicznym społeczeństwa polskiego od schyłku XVI do końca XVIII w., Łódź 1972 – KHKM 21, 1973, 3, s. 529–530. Turoń Bronisław, Stosunki narodowościowe w miastach śląskich w XVII w. Materiały do dziejów wsi śląskiej w Archiwum Archidiecezjalnym, w: Konferencja Śląska Polskiej Akademii Nauk. Wrocław 28 VI – 1 VII 1953. Przemówienia, referaty, dyskusje, t. 1, red. L. Grosfeld, W. Kula, B. Leśnodorski, Wrocław 1954, s. 155–158. Turowski Jan, Struktura i funkcje rodziny a teoria rodziny nuklearnej, w: Przemiany rodziny polskiej, red. J. Komorowska, Warszawa 1975. s. 242–259. Turowski Stefan, Kościół ewangelicko-unijny w Polsce 1920–1939, Bydgoszcz 1990. Tusiński Piotr, Z badań nad strukturą ludności Radomia w latach 1918–1939, BKRTN 22, 1985, 1/2, s. 37–47. Tuszyńska Agata, Rosjanie w Warszawie, Warszawa 1992. Twardowska Jolanta, Stanisławów. Z dziejów rozkwitu i upadku miasta, RM 6, 1976, s. 221–264. Wykaz opracowań345 Tworek Beata, Kultura zdrowotna ludności wiejskiej w Polsce międzywojennej (w świetle literatury pięknej i wspomnieniowej, AUMCSSI 16–17, 1991–1992, s. 291–298. Tyburowski Wiesław, Ruch naturalny ludności katolickiej Brzostku w latach 1900–1950, w: Z dziejów Brzostku. Studia i materiały, t. 1: XIX–XX wiek, red. B. Stanaszek, Brzostek 2007, s. 44–62. Tyburowski Wiesław, Ruch naturalny ludności katolickiej w Brzostku w latach 1815–1900, RB 5, 1999–2001, s. 24–40. Tyburowski W., Społeczność żydowska okręgu metrykalnego Brzostek w latach 1894–1938. Ruch naturalny, RB 1, 1993, s. 61–77. Tyc Jerzy L., Struktura demograficzna parafii św. Trójcy w Rypinie w latach niewoli narodowej (1793–1918), SPł. 8, 1980, s. 153–167. Tychy. Zarys rozwoju miasta i powiatu, red. J. Kantyka, Katowice 1975. Tygielski Wojciech, Włosi w Polsce XVI–XVII wieku. Utracona szansa na modernizację, Warszawa 2005. Tylus Stanisław, Inwentarz najstarszych ksiąg metrykalnych diecezji łuckiej 1596–1826 (1839) przechowywanych w Łucku do II wojny światowej, ABMK 72, 1999, s. 113–161. Tylus S., Krasiccy i Leduchowscy na Wołyniu. Materiały genealogiczne na podstawie metryk, ABMK 76, 2001, s. 325–339. Tylus S., Spis miejscowości diecezji łuckiej według kościelnego podziału administracyjnego z 1938 r., ABMK 72, 1999, s. 165–250. Tymbarski Krzysztof, Zarys dziejów gospodarczo-społecznych Muszyny w czasach galicyjskich (1870–1918), RSd. 17, 1982, s. 47–70. Tymicki Krzysztof, Intergenerational transmission of fertility, review of up to date research and some new evidence from Bejsce parish register reconstitution study, 18th–20th centuries, Poland, [online], dostępny w Internecie: http://epc2006.princeton.edu/papers/60056 [dostęp 1 lutego 2014]. Tymicki K., Kin influence on female reproductive behavior: The evidence from reconstitution of the Bejsce parish registers, 18th to 20th centuries, Poland, AJHB 16, 2004, s. 508–522. Tymicki K., The correlates of infant and childhood mortality, DR 20, 2009, 23, s. 559–594. Tymicki K., The Interplay between Infant Mortality and Subsequent Reproductive Behaviour. Evidence for the Replacement Effect from Historical Population of Bejsce Parish, 18th–20th centuries, Poland, HSR, 2005, s. 240–264. Tymieniecki Kazimierz, Słowiańskie miasta Pomorza na tle dziejów wczesnego średniowiecza, MZ 10, 1964, s. 265–298. Tyszka Zbigniew, Rodzina w epoce preindustrialnej, industrialnej oraz poindustrialnej. Mechanizmy i kierunki przemian, RSR 9, 1997, s. 283–289. Tyszkiewicz Bogna, Komisja Dobrego Porządku w Poznaniu: 1780–1784, Poznań 2005. Tyszkiewicz Jan, Człowiek w środowisku geograficznym Polski średniowiecznej: związki i uwarunkowania przyrodniczo-kulturowe, Warszawa 1981. Tyszkiewicz J., Czynniki kształtujące zdrowie w Polsce XIII–XV w. Cz. 2, KHKM 25, 1977, 2, s. 183–196. Tyszkiewicz J., Geografia historyczna Polski w średniowieczu, Warszawa 2003. Tyszkiewicz J., Kilka uwag o rodzinie w Polsce na początku XIII wieku, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 6, red. S.K. Kuczyński, Warszawa 1994, s. 111–120. Tyszkiewicz J., Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1983. Tyszkiewicz J., Osadnictwo nad górną Narwią w I tysiącleciu naszej ery, PH 59, 1968, 4, s. 580–611. 346 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Tyszkiewicz J., Szpitale w Polsce średniowiecznej. O zakresie problematyki i inne uwagi, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 33–40. Tyszkiewicz J., Średniowieczne miasto polskie jako środowisko ekologiczne, w: Czas, przestrzeń, praca w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1991, s. 37–46. Tyszkiewicz J., Środowisko życia człowieka w Polsce średniowiecznej, w: Człowiek w społeczeństwie średniowiecznym, red. R. Michałowski, Warszawa 1997, s. 159–171. Tyszkiewicz J., Tatarzy na Litwie i w Polsce: studia z dziejów XIII–XVIII w., Warszawa 1990. Tyszkiewicz J., Uwagi o historii medycyny w Polsce, KHKM 23, 1975, 2, s. 245–254. Tyszkiewicz Jan, Widy-Tyszkiewicz Ewa, Czynniki kształtujące zdrowie w Polsce XIII–XV w. Cz. 1, KHKM 24, 1976, 2, s. 205–215. Tyszkiewicz J., Widy-Tyszkiewicz E., Zdrowie i choroba w Polsce XIII–XV w., KHKM 24, 1976, 1, s. 55–75. Tyszkiewicz Lech, rec.: J. Orłowski, Osadnictwo i budownictwo mieszkalne na Śląsku do XVIII wieku na tle całości obszaru Polski i terenów przyległych, w: Górny Śląsk. Prace i materiały geograficzne, Kraków 1955, s. 213–245 – ŚKHS 11, 1956, 3, s. 468–470. Ukraińcy w najnowszych dziejach Polski (1918–1939), t. 1–3, red. R. Drozd, Warszawa 2000– 2007. Uljasz Adrian, Cudzoziemcy w Lublinie i na Lubelszczyźnie w XIX w. Przyczynek w zbiorach rękopiśmiennych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, AAPCSBSP 5, 2007, s. 173–179. Uniejewska Hanna, Sawoniak Henryk, Bibliografia polskiej myśli ekonomicznej 1831–1871, z. 1, cz. B : Statystyka. Demografia, Warszawa 1958, s. 139–152. Urban Kazimierz, rec.: K. Krasowski, Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej. Studium historyczno-prawne, Warszawa–Poznań 1988 – CŚ 27, 1988, 11, s. 103–109. Urban Wacław, Chłopi w krakowskich księgach sądów duchownych z roku 1548, RDSG 49, 1988, s. 21–38. Urban W., Daty życia niektórych osób z XVI w. związanych z Krakowem. Przyczynki źródłowo-biograficzne, BBJ 41, 1991, 1/2, s. 81–100. Urban W., Litwini w Krakowie od końca XIV do roku 1579, TK 10, 1999, s. 131–152. Urban W., Skład narodowościowy mieszczaństwa krakowskiego w latach 1574–1660 w świetle akt grodzkich, Warszawa 1983. Urban W., Skład narodowościowy mieszczaństwa krakowskiego w latach 1574–1660 w świetle akt grodzkich, w: Społeczeństwo Staropolskie, red. A. Wyczański, t. 3, Warszawa 1983, s. 121–138. Urban W., Testament renesansowego plebana ks. Jana Podlodowskiego z 1568 roku, BKRTN 35, 2000, 3/4, s. 100–105. Urban W., Umiejętność pisania w Małopolsce w drugiej połowie XVI wieku, PH 68, 1977, 2, s. 231–257. Urban W., Wieś krakowska przed powstaniem kościuszkowskim, w: Na przełomie stuleci. Naród – Kościół – państwo w XIX i XX wieku. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Ryszardowi Benderowi, red. M. Piotrowski, Lublin 1997, s. 99–106. Urban W., Wieś podkrakowska w dobie nowożytnej (Dzieje Babic w latach 1475–1918), Kielce 1976. Urban W., Znaczenie kiły w dziejach pierwszej Rzeczypospolitej, AHFM 60, 1997, 1, s. 1–8. Urban W., Żydzi w księgach grodzkich krakowskich z lat 1534–1537, w: Żydzi wśród chrześcijan w dobie szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. W. Kowalski, J. Muszyńska, Kielce 1996, s. 137–143. Wykaz opracowań347 Urban W., rec.: A. Karpiński, Kobieta w mieście polskim w drugiej połowie XVI i XVII wieku, Warszawa 1995 – ORP 42, 1998, s. 182–183. Urban W., rec.: E. Kizik, Menonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Gdańsk 1994 – RG 55, 1995, 1, s. 150–151. Urban W., rec.: Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, red. A. Wyczański, t. 1, Warszawa 1976 – PH 68, 1977, 2, s. 386–392. Urbanek Bożena, Idea opieki nad chorym na ziemiach polskich w latach 1809–1914, Wrocław 2001. Urbanek B., Opieka nad chorym na tle teoretycznych koncepcji europejskiej i polskiej medycyny w I połowie XIX stulecia, „Analecta” 5, 1996, 2, s. 127–139. Urbanek B., Opieka społeczno-medyczna nad chorym w XIX wieku w Galicji, PW 2, 1992– 1993, 4, s. 909–913. Urbański Krzysztof, Gminy żydowskie „duże” w województwie kieleckim w przededniu II wojny światowej, RMuz. 3, 2000, s. 143–161. Urbański K., Gminy żydowskie „małe” w województwie kieleckim w okresie międzywojennym, Kielce 2006. Urbański K., Gminy żydowskie duże w województwie kieleckim, Kielce 2003. Urbański K., Kieleccy Żydzi, Kraków 1993. Urbański K., Społeczność żydowska w Kielcach, Kielce 1989. Urodzenia i zgony w latach 1810–2008 (na podstawie ksiąg parafialnych parafii w Skawicy), w: Królewska wieś. Monografia Skawicy, red. H. Harasimczyk, Skawica–Kraków 2009, s. 404–405. Uruszczak Wacław, rec.: M. Koczerska, Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa 1975 – CPH 28, 1976, 2, s. 249–261. Urwanowicz Jerzy, Poziom zamożności żydowskich i chrześcijańskich mieszkańców Grodna w końcu XVIII w. Próba porównania, w: Rzeczpospolita państwem wielu narodowości i wyznań. XVI–XVIII wiek, red. T. Ciesielski, A. Filipczak-Kocur, Warszawa–Opole 2008, s. 309–318. Urwanowicz Jerzy, Woltanowski Andrzej, Struktura majątkowa i społeczna ludności powiatu grodzieńskiego w ostatnich latach Rzeczypospolitej szlacheckiej, KHKM 36, 1988, 1, s. 77–94. Uszyński Kazimierz, Dzieje szpitala w Ciechanowcu, CRM 1, 2005, s. 149–154. Vielrose Egon, Adam Szczypiorski jako demograf, PDP 13, 1981, s. 3–5. Vielrose E., Dokładność informacji demograficznych pochodzących z przedrozbiorowych wizytacji kościelnych, PDP 2, 1969, s. 47–52. Vielrose E., Kilka uwag o natężeniu ruchu naturalnego ludności w Polsce w wieku XVII i XVIII, KHKM 10, 1962, 1/2, s. 77–80. Vielrose E., Kilka uwag o ruchu naturalnym w Polsce w 1938 r., PS 8, 1962, 1, s. 3–9. Vielrose E., Kilka uwag o umieralności w Polsce w okresie Piastowskim, ZNUŁS1, 1964, 8, s. 127–131. Vielrose E., Ludność żydowska byłej guberni łomżyńskiej w końcu XIX wieku, SD, 1983, 73, s. 51–60. Vielrose E., Niedokładności statystyki ruchu naturalnego w Polsce w okresie międzywojennym, SD, 1984, 76, s. 89–92. Vielrose E., Przyczynek do demografii wsi polskiej w XVIII wieku, RDSG 14, 1952, s. 122–136. Vielrose E., Przyrost naturalny w krajach Europy od średniowiecza do końca XVIII w., SD, 1982, 70, s. 27–34. Vielrose E., Szacunek analfabetyzmu w zaborze rosyjskim, PDP 9, 1976, s. 3–16. 348 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Vielrose E., Szkolnictwo podstawowe w byłej guberni łomżyńskiej w 1889 r., SD, 1984, 75, s. 43–50. Vielrose E., Trwanie życia w Polsce w 60-leciu (1918–1978), SD, 1979, 56, s. 27–34. Vielrose E., Wpływ koniunktury gospodarczej na ruch naturalny ludności w Polsce międzywojennej, SD, 1982, 68, s. 19–26. Vielrose E., Zastosowanie modelowych tablic populacji ustabilizowanych do demografii historycznej, PDP 10, 1978, s. 3–16. Vielrose E., rec.: A. Szczypiorski, Warszawa, jej gospodarka i ludność w latach 1832–1862, Wrocław 1966 – SD, 1967, 14, s. 125–126. Vnenchak Dennis, Informator statystyczny do dziejów rolnictwa w Galicji: struktura agrarna własności chłopskiej w Galicji w dobie autonomii, Kraków 1983. W kręgu badań profesora Stanisława Gierszewskiego: sesja naukowa poświęcona pamięci profesora Stanisława Gierszewskiego, red. A. Groth, Gdańsk 1995. Wachowiak Bogdan, Ludność wiejska okręgu białogradzkiego w połowie XVII wieku, ZH 36, 1971, 1, s. 7–45. Wachowiak B., Gospodarcze położenie chłopów w domenach księstwa szczecińskiego w XVI i pierwszej połowie XVII w., Szczecin 1967. Wachowiak B., Konfrontacja zachodnioniemieckiej publikacji wykazów ludności wiejskiej Pomorza Zachodniego z połowy XVII w. z podstawą źródłową, ZH 34, 1969, 4, s. 127–134. Wachowiak B., Problematyka przemian osadniczych w badaniach nad rozwojem gospodarczo-społecznym wsi w domenach książęcych Pomorza Zachodniego w XVI i początku XVII wieku, KHKM 26, 1978, 3, s. 323–334. Wachowiak B., Przebudowa stosunków społeczno-gospodarczych na wsi pomorskiej w okresie reform uwłaszczeniowych, w: Badania nad historią gospodarczo-społeczną w Polsce, red. J. Topolski, Poznań 1978, s. 197–206. Wachowiak B., Rodzina chłopska na Pomorzu Zachodnim w połowie XVIII wieku, PDP 18, 1991, s. 139–148. Wachowiak B., Rozwój przestrzenny miasta, zaludnienie, własność ziemska, organizacja władz miejskich [XV–XVI w.], w: Dzieje Szczecina, t. 2: Wiek X–1805, red. G. Labuda, Warszawa–Poznań 1985, s. 229–234. Wachowiak B., Rozwój przestrzenny miasta, zaludnienie, własność ziemska, organizacja władz miejskich [XVI–XVII w.], w: Dzieje Szczecina, t. 2: Wiek X–1805, red. G. Labuda, Warszawa–Poznań 1985, s. 335–344. Wachowiak B., Rozwój przestrzenny, zaludnienie, własność ziemska i władze miejskie [XVII– XVIII w.], w: Dzieje Szczecina, t. 2: Wiek X–1805, red. G. Labuda, Warszawa–Poznań 1985, s. 409–415. Wachowiak B., Uwagi w sprawie zaludnienia Szczecina w XVII i na początku XVIII wieku, „Szczecin”, 1959, 11/12, s. 25–43. Wachowiak B., Wysokość plonów w folwarkach książęcych domeny Szadzko w początku XVII w., ZH 27, 1962, 4, s. 541–574. Wachowiak B., rec.: A. Piątkowski, Przemiany demograficzne w miastach Prus Zachodnich 1815–1850, Toruń 1990 – ZH 57, 1992, 4, s. 155–158. Wachowiak B., rec.: G. Jasiński, Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817–1914), Olsztyn 2003 – Polska monografia o Kościele ewangelickim na Mazurach w XIX stuleciu, KMW 48, 2004, 4, s. 581–587. Wachowiak B., rec.: S. Cackowski, Struktura społeczna i gospodarcza wsi województwa chełmińskiego w okresie pierwszego rozbioru Polski: osadnictwo i ludność chłopska, Toruń 1985 – RH 53, 1987, s. 206–209. Wykaz opracowań349 Wachowska Barbara, Miejskie budownictwo mieszkaniowe w Łodzi międzywojennej (1918– 1939), AULH, 1987, 30, s. 85–112. Wachowska B., Społeczno-ekonomiczne oblicze powiatu łaskiego w okresie międzywojennym (1918–1939), AULH, 1990, 38, s. 57–78. Wachowska B., Struktura wyznaniowo-narodowościowa i społeczno-zawodowa proletariatu łódzkiego (1918–1929), RŁ 21, 1976, s. 37–59. Wachowska B., Warunki prawno-administracyjne. Ludność, w: Tomaszów Mazowiecki. Dzieje miasta, red. B. Wachowska, Warszawa–Łódź 1980, s. 216–220. Wachowska B., Zarys głównych problemów ekonomiczno-społecznych Bełchatowa w dwudziestoleciu międzywojennym (1918–1939), RŁ 25, 1979, s. 23–44. Wajda Kazimierz, Bydgoska klasa robotnicza w drugiej połowie XIX i początkach XX w., PKHBTNSC 10, 1974, s. 81–134. Wajda K., Drogi rozwoju gospodarczego Pomorza Gdańskiego w latach 1815–1914, ZH 38, 1974, 3, s. 177–194. Wajda K., Klasa robotnicza Pomorza Wschodniego w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku, Warszawa 1981. Wajda K., Ludność Chojnic [XVIII–XIX w.], w: Dzieje Chojnic, red. K. Ostrowski, Chojnice 2003, s. 245–271. Wajda K., Ludność miejska Prus Zachodnich w latach 1871–1910, KMW, 1988, 3–4, s. 321–336. Wajda K., Ludność Torunia (1815–1914), w: Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003, s. 84–91. Wajda K., Ludność Torunia (1815–1914), w: Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003, s. 92–141. Wajda K., Migracje ludności wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach 1850–1914, Wrocław 1969. Wajda K., Obszar i ludność Elbląga, w: Historia Elbląga, t. 3, cz. 2: (1816–1850), red. A. Groth, Gdańsk 2000, s. 111–133. Wajda K., Obszar i ludność, w: Historia Elbląga, t. 3, cz. 2: (1851–1920), red. A. Groth, Gdańsk 2001, s. 12–50. Wajda K., Przemiany terytorialne i ludnościowe w latach 1850–1914, w: Historia Bydgoszczy, red. M. Biskup, t. 1: Do roku 1920, Warszawa–Poznań 1991, s. 505–529. Wajda K., Przemiany w polskim stanie posiadania ziem na Pomorzu Gdańskim w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, ZH 37, 1972, 4, s. 117–131. Wajda K., Przeszłość statystyczna obecnego województwa toruńskiego: ludność i gospodarka w ujęciu statystyki pruskiej 1861–1919, Toruń 1992. Wajda K., Robotnicy rolni Pomorza Wschodniego na przełomie XIX i XX w., PKR 3, 1972, s. 322–347. Wajda K., Robotnicy w przemyśle i budownictwie Pomorza Wschodniego na przełomie XIX i XX w. (Skład i rozwój liczebny), PKR 3, 1972, s. 322–347. Wajda K., Skład społeczno-zawodowy ludności, w: Historia Elbląga, t. 3, cz. 2: (1816–1850), red. A. Groth, Gdańsk 2000, s. 165–169. Wajda K., Społeczeństwo polskie Prus Zachodnich na przełomie XIX i XX wieku. Skład społeczno-zawodowy, RHum. 35, 1987, 2, s. 333–344. Wajda K., Statystyka ludnościowa na ziemiach polskich pod panowaniem pruskim od połowy XVIII w. do 1919 r., w: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich: ogólnopolska konferencja naukowa z okazji 75-lecia Głównego Urzędu Statystycznego i 200-lecia statystyki polskiej, red. S. Jońca, Warszawa 1994, s. 107–116. Wajda K., Stosunki ludnościowe i gospodarcze w latach 1815–1850, w: Historia Bydgoszczy, red. M. Biskup, t. 1: Do roku 1920, Warszawa–Poznań 1991, s. 464–474. 350 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Wajda K., Transformacja demograficzna a industrializacja na przykładzie Prus Zachodnich na przełomie XIX i XX wieku, PDP 26, 2005, s. 157–166. Wajda K., Uwagi do Wytycznych, PDP 12, 1980, s. 193–196. Wajda K., rec.: D. Szudra, Ludność pruskiej prowincji Pomorze. Przemiany w ruchu naturalnym i migracyjnym w latach 1914–1939, Szczecin 2005 – ZH 72, 2007, 1, s. 208–209. Wajda K., rec.: K. Murzynowska, Polskie wychodźstwo zarobkowe w Zagłębiu Ruhry w latach 1880–1914, Wrocław 1972 – ZH 39, 1974, 4, s. 129–131. Wajda K., rec.: W. Szulc, Położenie klasy robotniczej w Wielkopolsce w latach 1871–1914, Poznań 1970 – KH 79, 1972, 1, s. 200–202. Wajda Stanisław, rec.: B. Reiner, Wyznania i związki religijne w województwie śląskim 1922– 1939. (Wybrane zagadnienia), Opole 1977 – PZ 33, 1977, 3,s. 144–146. Wajs Hubert, Archiwum Skarbu Koronnego i rejestry poborowe – baza danych, MHA 12, 2000, s. 119–132. Wajs H., Bolimów w świetle „Regestrum” z 1510 r., „Regiony”, 1994, 3, s. 119–125. Walaszek Adam, Dzieci imigrantów i kontrola społeczna w Stanach Zjednoczonych w początkach wieku XX, w: Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 2: Stulecie XIX i XX, red. E. Mazur, Warszawa 2003, s. 73–98. Walaszek A., Migracje i ziemie polskie w dobie masowych wędrówek zarobkowych, PP 18, 1992, 3, s. 43–65. Walaszek A., Migracje i ziemie polskie w latach 1854–1914, w: Emigracja z Klępska i okolic do Australii w 1838 roku. Auswanderung aus Klemzig und Umgebung nach Australien in 1838, red. A. Maksymowicz, tł. I. Pierzchlewska, Sulechów–Zielona Góra 2009, s. 33–62. Walaszek A., Migracje w Europie przedprzemysłowej: 1650–1750, RPol. 30, 2004, 2, s. 5–44. Walaszek A., Polskie imigrantki w miastach USA, PPol., 2000, 2, s. 25–41. Walaszek A., Polskie imigrantki w miastach USA, w: XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich, Wrocław 15–18 IX 1999, Przełomy w historii, Pamiętnik, t. 3, cz. 4, red. K. Ruchniewicz, J. Tyszkiewicz, W. Wrzesiński, Toruń 2001, s. 349–358. Walaszek A., Reemigracja ze Stanów Zjednoczonych do Polski po I wojnie światowej (1919– 1924), Warszawa 1983. Walaszek A., Strategie rodzinne: ekonomiczna funkcja rodzin imigrantów w Stanach Zjednoczonych (1880–1914), w: Polska i Polacy w XIX–XX wieku. Studia ofiarowane Prof. Mariuszowi Kulczykowskiemu, red. K. Ślusarek, Kraków 2002, s. 61–73. Walaszek A., Światy imigrantów: tworzenie polskiego Cleveland: 1880–1930, Kraków 1994. Walat Tomasz, rec.: Z. Landau, J. Tomaszewski, Robotnicy przemysłowi w Polsce. Materialne warunki bytu, Warszawa 1971 – NK, 1972, 3, s. 58–59. Walczak Marian, Polacy w Szwecji w latach 1900–1939, SPA 5, 2005, s. 137–170. Walczak Zbigniew, Struktura społeczno-zawodowa Płocka w pierwszej połowie XIX wieku, NPł., 1978, 1, s. 26–32. Walesiuk Maciej, Naturalny ruch ludności miasta Białegostoku w latach 1865–1914 – analiza akt metrykalnych katolickich, żydowskich, prawosławnych i ewangelickich, „Białostocczyzna”, 1999, 1, s. 74–101. Waleszczak Radosław, Parafia ewangelicko-augsburska w Łomży w XIX i początkach XX w. (do 1918 r.), RM 16, 2004, s. 147–165. Walicki Jacek, Pierwszy wykaz składki bóżniczej Gminy Żydowskiej w Łodzi (1825 r.), RŁ 52, 2005, s. 177–188. Walo Jerzy, Polonia w Bośni i Hercegowinie w okresie międzywojennym, NP 81, 1994, s. 163–209. Wanatowicz Maria W., Ludność napływowa na Górnym Śląsku w latach 1922–1939, Katowice 1982. Wykaz opracowań351 Wanatowicz M.W., Polski, niemiecki i śląski. Problemy narodowościowe Górnego Śląska w okresie międzywojennym, w: Wrzesień 1939 na Górnym Śląsku, red. G. Bębnik, Katowice–Kraków 2008, s. 17–31. Wanatowicz M.W., Stosunki narodowościowe w Chorzowie w latach 1918–1939 na tle górnośląskim, ZCh. 8, 2005, s. 14–28. Wanatowicz M.W., rec.: P. Hauser, Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1999 – PH 91, 2000, 4, s. 613–615. Wanatowicz Stanisław, Ludność żydowska w regionie mieleckim do 1939 roku, w: Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, t. 3, Rzeszów 1994, s. 34–61. Wanecki Jarosław, Szpital Św. Trójcy w Płocku 1405–2005: zarys monografii, Płock 2005. Wanta Katarzyna, rec.: J. Baszanowski, Przemiany demograficzne w Gdańsku w latach 1601– 1846 w świetle tabel ruchu naturalnego, Gdańsk 1995 – RE 15, 1997, s. 131–135. Wapiński Roman, Polska na styku narodów i kultur: w kręgu przeobrażeń narodowościowych i cywilizacyjnych w XIX i XX wieku, Gdańsk 2002. Wapiński R., rec.: K. Wajda, Migracje ludności wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach 1850–1914, Wrocław 1969 – KIB 7, 1970, 12, s. 109–113. Wapiński R., rec.: W. Mędrzecki, Młodzież wiejska na ziemiach Polski Centralnej 1864–1939, Warszawa 2002 – DN 35, 2003, 4, s. 173–176. Warkoczewska Magdalena, Mieszkańcy Śródki w roku 1913. (Na podstawie Księgi Adresowej na rok 1914), KMP 65, 1997, 1, s. 187–197. Warszawa: etniczne i społeczno-kulturowe zróżnicowanie miasta (XVII–XX w.), red. A. Stawarz, Warszawa 1998. Warunki pracy i życia w Polsce międzywojennej w świetle badań społecznych, red. A. Cebrzyńska-Sikora, Warszawa 1980. Wasążnik Henryk, Ekonomiczne i społeczne problemy rozwoju m. Otmuchowa, BIGS 9, 1966, 2, s. 59–74. Wasążnik H., Zarys genezy wielkich aglomeracji miejskich w Polsce [1825–1939], ZNSGPS, 1968, 66, s. 85–112. Waszak Stanisław, Dzietność rodziny mieszczańskiej i ruch naturalny ludności miasta Poznania w końcu XVI w. i w XVII wieku, RDSG 16, 1954, s. 316–384. Waszak S., Liczba Niemców w Polsce w latach 1931–1959, PZ 15, 1959, 6, s. 318–349. Waszak S., Ludność i zabudowa mieszkaniowa miasta Poznania w XVI i XVII w., PZ 9, 1953, 9/10, s. 64–136. Waszak S., The number of Germans in Poland in the years 1931–1959 against the background of German losses in the second world war, PWA, 1960, 2, s. 246–289. Waszak S., rec.: J. Szaflarski, Ruchy ludnościowe na pograniczu polsko-niemieckim w ciągu ostatniego wieku, Gdańsk 1947 – RDSG 10, 1948, s. 405–407. Waszkiewicz Jan, Jurydyka Bielino, SW 12, 1972, s. 118–138. Waszkiewicz Zofia, rec.: E. Alabrudzińska, Mniejszości wyznaniowe w Bydgoszczy w latach 1920–1939, Toruń 1995 – KB 16, 1994, s. 271–276. Wawrzynek Kazimierz, Historyczne i socjologiczne aspekty migracji mieszkańców Bytomia w XIX i XX w., RMG 7/8, 1991/92, s. 123–139. Wawrzyńczykowa Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951. Wąsicki Jan, Kolonizacja niemiecka w okresie Prus Południowych 1793–1806, PZ 9, 1953, 9/10, s. 137–179. Wąsicki J., Materiały do położenia gospodarczego wybranych miast departamentu Kaliskiego z lat 1793–1811, RK 9, 1976, s. 229–244. 352 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Weiner Rudolf, Ludność i gospodarka Raciborza przed II w. św. i w dobie obecnej, w: Szkice z dziejów Raciborza, Katowice 1967, s. 251–314. Weiss Katarzyna, „Swoi” i „obcy” w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939, Toruń 2002. Welik Grzegorz, Spis majątków ziemskich z okolic Radzynia i ich właścicieli w połowie XIX wieku, RRH 1, 2001, s. 171–188. Welon Zygmunt, Pogłębianie się niektórych społecznych różnic w Polsce w ciągu XX stulecia w świetle danych antropometrycznych o wzroście żołnierzy, „Kosmos” 32, 1983, 1, s. 5–15. Wełpa Bogusław, Procesy urbanizacyjne w latach 1918–1978, RNGA 6, 1978, 22, s. 36–40. Wereda Dorota, Pochodzenie i wykształcenie duchowieństwa unickiej diecezji brzeskiej w XVIII wieku, SPodl. 13, 2003, s. 107–127. Wereda D., Środowisko rodzinne duchownytch unickich w XVIII wieku (na przykładzie diecezji włodzimiersko-brzeskiej), w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 207–218. Weres Leszek, W stulecie wychodźstwa polskiego do Brazylii, PZ 25, 1969, 5, s. 220–224. Werner Bogusław, Przyczynek do osadnictwa polskiego na obszarze ziem bagiennych nad dolną Notecią i Wartą, RL 7, 1971, s. 161–182. Werwicki Andrzej, Zmiany w liczbie i rozmieszczeniu ludności w powiatach kamiennogórskim, wałbrzyskim, świdnickim, dzierżoniowskim i noworudzkim w latach 1787–1939, PGe. 34, 1962, 1, s. 153–172. Wędzki Andrzej, Rozwój osadnictwa i podziały terytorialne ziemi lądzkiej do końca XIV wieku, SA 13, 1966, s. 1–141. Wędzki A., Z przeszłości miasteczek zachodniego pogranicza Suwalszczyzny, RBS 13, 1976, s. 9–51. Wiatrowski Leszek, Niektóre aspekty stosunków demograficznych na wsi i w miastach górnośląskich w latach 1875–1910, w: Studia nad społeczeństwem Górnego Śląska w XIX i na początku XX wieku, Wrocław 1988, s. 39–64. Wiatrowski L., Rozwarstwienie chłopów na Śląsku w latach 1882–1907, SŚ 34, 1978, s. 161–206. Wiatrowski L., Stosunki wzajemne oraz mobilność chłopów górnośląskich w świetle ksiąg małżeństw wybranych parafii w XIX w. Streszczenie, SWTNSA 36, 1981, s. 39. Widernik Mieczysław, Główne problemy gospodarczo-społeczne miasta Gdyni w latach 1926–1939, Gdańsk 1970. Widernik M., Ludność portowego miasta Gdyni w latach 1926–1939, „Litery”, 1970, 8, s. 17–19. Widernik M., Mniejszość niemiecka w północnych powiatach województwa pomorskiego w latach 1920–1939, ZNWHUGH, 1978, 8, s. 47–61. Wiech Stanisław, Miasteczka guberni kieleckiej w latach 1870–1914: zabudowa, rozwój, społeczeństwo, Kielce 1995. Wiech S., Zmiany urbanistyczne, demograficzne i społeczno-gospodarcze Chęcin w latach 1864–1914, w: Chęciny. Studia z dziejów miasta XVI–XX wieku, red. S. Wiech, Kielce 1997, s. 61–79. Wiech S., Żydzi Jędrzejowa 1862–1914, BŻIH, 1997, 189, s. 3–13. Wiech S., polem.: L. Stępkowski, rec.: S. Wiech, Miasteczka guberni kieleckiej w latach 1870– 1914: zabudowa, rozwój, społeczeństwo, Kielce 1995 – KHKM 47, 1999, 1/2, s. 296–299 – KHKM 48, 2000, 1/2, s. 55–57. Wieczerski Marek J., Żydzi w województwach środkowego dorzecza Wisły w XVI i pierwszej poł. XVII w., BŻIH, 1998, 187, s. 63–76. Wielgosz Zbigniew, Struktura społeczno-gospodarcza i narodowościowa, fundacje kościelne i życie codzienne [XV–XVII w.], w: Kościan. Zarys dziejów, red. Z. Wielgosz, K. Zimniewicz, Warszawa–Poznań 1985, s. 33–68. Wykaz opracowań353 Wieliczko Mieczysław J., Polacy na Węgrzech, Lublin 1977. Wielopolski Alfred, rec.: B. Dopierała, Ekonomiczne i demograficzne problemy Pomorza Zachodniego w świetle niemieckich materiałów źródłowych z lat 1926–1932, Poznań 1959 – „Szczecin”, 1959, 11/12, s. 87–89. Wielopolski A., rec.: B. Dopierała, Ekonomiczne i demograficzne problemy Pomorza Zachodniego w świetle niemieckich materiałów źródłowych z lat 1926–1932, Poznań 1959 – ZH 25, 1960, 3/4, s. 186–188. Wielopolski A., rec.: K. Wajda, Migracje ludności wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach 1850–1914, Wrocław 1969 – ZH 36, 1971, 3, s. 107–109. Wiercińska Alina, O zmienności długości trwania życia ludzkiego na terenie Warszawy i okolic, WA 33, 1968, 3/4, s. 410–414. Wiercińska A., Zmienność cech typów budowy ciała w ciągu ostatniego tysiąclecia na podstawie materiału szkieletowego z Wiślicy, MPA, 1980, 98, s. 133–203. Wierzbicka-Michalska Karyna, Małżeństwa wśród chłopów w drugiej połowie XVIII w., KS 3, 1959, 1, s. 125–144. Wierzbicki Marek, rec.: A. Żbikowski, U genezy Jedwabnego. Żydzi na Kresach Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej wrzesień 1939 – lipiec 1941, Warszawa 2006 – ZŻ, 2006, 2, s. 465–479. Wierzbicki Piotr, Mieszkańcy „państwa muszyńskiego” uczniami kolegium podolinieckiego w latach 1699–1711, AM 18, 2008, s. 105–109. Wierzbicki P., Mieszkańcy Nowego Targu i pobliskich miejscowości w kolegium Ojców Pijarów w Podolińcu na przełomie XVII i XVIII wieku, AN, 2008, 12, s. 39–49. Wierzbieniec Wacław, Gmina żydowska w Kolbuszowej w okresie międzywojennym, w: Pięć wieków Kolbuszowej 1500/1508–2008. Studia, szkice i materiały z dziejów miasta i powiatu, red. S. Zych, Kolbuszowa 2009, s. 107–118. Wierzbieniec W., Przemiany w społeczności żydowskiej Przemyśla w okresie autonomii Galicji. Próba oceny, SJ 1, 1998, 2, s. 201–220. Wierzbieniec W., Społeczność żydowska Przemyśla w latach 1918–1939, Rzeszów 1996. Wierzbieniec W., Stan liczebny i rozmieszczenie żydowskich gmin wyznaniowych na terenie województwa lwowskiego w okresie II Rzeczypospolitej, KHŻ 3, 2003, 1, s. 60–69. Wierzbieniec W., Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym. Zagadnienia demograficzne i społeczne, Rzeszów 2003. Wierzbieniec W., rec.: K. Zieliński, Żydzi Lubelszczyzny 1914–1918, Lublin 1999 – SJ 3, 2000, 1, s. 134–138. Wierzchosławski Szczepan, Brodnica w okresie międzywojennym (1920–1945), w: Brodnica. Siedem wieków miasta, red. J. Dygdała, Brodnica 1998, s. 228–278. Wierzchosławski S., Demografia w poznańskim środowisku naukowym, w: Rozwój demografii polskiej 1918–1993, red. C. Groblewska, s. 360–384. Wierzchosławski S., Od Kongresu Wiedeńskiego do końca panowania pruskiego (1815–1920), w: Brodnica. Siedem wieków miasta, red. J. Dygdała, Brodnica 1998, s. 167–227. Wierzchosławski S., rec.: K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992 – ZH 60, 1995, 1, s. 131–132. Wiesiołowski Jacek, Mieszkańcy Kłodawy w początku XVI wieku, RKon. 10, 1982, s. 193–214. Wiesiołowski J., Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Poznań 1997. Wiesiołowski J., Szlachta w mieście. Przemieszczenia i migracje szlachty między wsią a miastem w Polsce XV wieku, SMDWP 14, 1980, 1, s. 47–75. Więcławski Bogusław, Zaopatrzenie i konsumpcja w Poznaniu w drugiej połowie XVIII w., Poznań 1985. 354 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Wijaczka Jacek, Epidemia dżumy w Prusach Brandenburskich w latach 1708–1711, w: Dżuma, ospa, cholera: w trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 133–143. Wijaczka J., Miasto, zaludnienie i skład społeczny [XV–XIX w.], w: Historia Nidzicy i okolic, red. W. Rezmer, Nidzica 2012, s. 118–124. Wijaczka J., Sytuacja społeczno-gospodarcza Chęcin u schyłku XVIII wieku, w: Chęciny. Studia z dziejów miasta XVI–XX wieku, red. S. Wiech, Kielce 1997, s. 27–46. Wijaczka J., Żydzi w Prusach Książęcych (1525–1701), KMW, 1995, 1, s. 3–14. Wilczek-Karczewska Magdalena, Konflikty rodzinne na tle majątkowym w świetle wielkopolskich inwentarzy i testamentów z XVII wieku. Zarys problematyki, w: Społeczeństwo Staropolskie. Seria nowa, red. A. Karpiński, t. 3, Warszawa 2011, s. 149–169. Wilczyński Leszek, Księgi metrykalne w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu, ABAAP, 2005, 1, s. 85–104. Wilkowski Eugeniusz, Unici na Ziemi Chełmskiej w latach 1875–1905. Wybrane zagadnienia, RCh. 4, 1998, s. 29–79. Willaume Małgorzata, Polacy w Rumunii, Lublin 1981. Wilpert-Kołkiewicz Beata, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji: struktura agrarna wielkiej własności ziemskiej (tabularnej) w Galicji w dobie autonomii, Kraków 1989. Winiarz Marcin, Obraz sytuacji sanitarno-higienicznej na ziemiach Królestwa Polskiego w latach 1885–1914 w świetle prac polskich higienistów, Wrocław 2004. Winklewski Jan, Ludność Pomorza Gdańskiego w latach 1772–1910. Rozmieszczenie i rozwój, ZNWSPG, 1960, 2, s. 109–134. Winnicki Zdzisław J., Fale migracji polskich na przestrzeni dziejów (uwagi) [X–XX w.], w: Repatriacja jako element polityki demograficznej Polski. Program konferencji, Poznań, 13–14 grudnia 2003 r., Poznań 2004, s. 5–15. Winnicki Z.J., rec.: R. Dzwonkowski, Polacy na dawnych kresach wschodnich: z problematyki narodowościowej i religijnej, Lublin 1994 – Ład, 1995, 7, dod. s. IV. Wirski Kazimierz, Epidemie cholery na terenach województw sandomierskiego i krakowskiego w latach 1831–1867 w świetle statystyki, ZNWSPOH, 1984, 21, s. 71–109. Wirski K., Feudałowie Księstwa Mazowieckiego w walce ze zbiegostwem chłopów do połowy XVIII wieku, ZNWSPOH, 1973, 12, s. 67–88. Wirski K., Zbiegostwo chłopów na Mazowszu w XVI i XVII wieku, ZNWSPOH, 1972, 11, s. 47–76. Wiszka Emilian, Emigracja ukraińska w Polsce 1920–1939, Toruń 2005. Wiślicz Tomasz, Upodobanie. Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII–XVIII wieku. Wyobrażenia społeczne i jednostkowe doświadczenia, Wrocław 2012. Wiślicz T.,Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku, Warszawa 2001. Wiślicz Tomasz, rec.: M. Wyżga, Parafia Raciborowice od XVI do końca XVIII wieku. Studium o społeczności lokalnej, Kraków 2011 – RDSG 72, 2012, s. 247–255. Wiśniewska Jolanta, Ludność Woli w 2 połowie XIX w. (po powstaniu styczniowym), w: Historia Woli, red. K. Mórawski, Warszawa 2000, s. 79–86. Wiśniewska J., Ludność Woli w dwudziestoleciu międzywojennym, w: Historia Woli, red. K. Mórawski, Warszawa 2000, s. 87–97. Wykaz opracowań355 Wiśniewska J., Wola – ludność 1796–1861, w: Historia Woli, red. K. Mórawski, Warszawa 2000, s. 71–78. Wiśniewski Jerzy, Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII wieku, w: Studia i Materiały do Dziejów Pojezierza Augustowskiego, red. J. Antoniewicz, Białystok 1967, s. 13–294. Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie grajewskim do połowy XVI w., w: Studia i Materiały do Dziejów Powiatu Grajewskiego, red. M. Gnatowski, H. Majecki, t. 1, Warszawa 1975, s. 9–252. Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie sejnenskim od XV do XIX wieku, w: Materiały do dziejów ziemi sejneńskiej, red. J. Antoniewicz, Białystok 1963, s. 51–138. Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim od XV do połowy XVII wieku, w: Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, red. J. Antoniewicz, Białystok 1965, s. 51–138. Wiśniewski J., Kilka uwag o osadnictwie południowych puszcz pojaćwieskich od XV do XVII w., RBS 1, 1961, s. 301–305. Wiśniewski J., Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny [XIV–XVIII w.], geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne [XIX–XX w.], ABS 11, 1977, s. 7–80. Wiśniewski J., Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do połowy XVII wieku, ABS 1, 1964, s. 115–135. Wiśniewski J., Wzrost zaludnienia i zmiany w zabudowie miasta [XVIII w.], w: Dzieje Szczecina, t. 2: Wiek X–1805, red. G. Labuda, Warszawa–Poznań 1985, s. 490–497. Wiśniewski J., Wzrost zaludnienia i zmiany w zabudowie miasta [XVIII–XIX w.], w: Dzieje Szczecina, t. 2: Wiek X–1805, red. G. Labuda, Warszawa–Poznań 1985, s. 621–632. Witczak Agnieszka, Sprawy w kwestii zaręczyn prowadzone przed gdańskim konsystorzem w latach 1733–1734, UG 16, 2004, 1, s. 95–106. Witkowski Sławomir, Żydzi na ziemiach polskich w średniowieczu. Z uwzględnieniem Śląska i Pomorza Gdańskiego, Olkusz 2007. Witkowski Stefan, Zarys osadnictwa wiejskiego i małych miasteczek, w: Powiat radomski, red. J. Boniecki, S. Ośka, S. Witkowski, BKRTN 13, 1976, 1–2, s. 153–171. Wład Joanna, Wybrane informacje o zmianach liczby ludności oraz o migracjach mieszkańców Jarosławia od początku XX w., RSMJ 17, 2008, s. 157–174. Włodarczyk Edward, Przemiany demograficzne, w: Dzieje Szczecina, red. B. Wachowiak, t. 3: 1806–1945, Szczecin 1994, s. 527–536. Włodarczyk E., Rozwój przestrzenny i demograficzny miasta [XIX–XX w.], w: Dzieje Szczecina, t. 3: 1806–1945, red. B. Wachowiak, Szczecin 1994, s. 286–329. Włodarczyk E., Stosunki wyznaniowe i narodowościowe [XIX–XX w.], w: Dzieje Szczecina, t. 3: 1806–1945, red. B. Wachowiak, Szczecin 1994, s. 442–454. Włodarczyk Magdalena, Akta stanu cywilnego w Archiwum Państwowym m. St. Warszawy, KW, 2000, 1–2, s. 149–159. Włodarczyk Tamara, Juraschek Anna, Kierzkowska Sonia, Przewodnik po świecie kłodzkich Żydów. Wegweiser durch die Welt der Glatzer Juden, przekł. S. Kierzkowska, Krzyżowa 2007. Włodarczyk Zdzisław, Ludność [XVIII–XX w.], w: Dzieje Kazimierza Biskupiego, red. Z. Chodyła, Kazimierz Biskupi–Poznań 1993, s. 126–133. Włodarczyk Z., Ludność powiatu wieluńskiego w końcu XVII – spis pruski z 1796 r., RWiel. 6, 2006, s. 71–79. Włodarski Józef, Miasta warmińskie w latach 1655–1663, Olsztyn 1993. Wnęk Jan, rec.: K. Samsonowska, Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczności w województwie krakowskim (1918–1939), Kraków 2005 – RSd. 35, 2007, s. 369–374. 356 Bibliografia polskiej demografii historycznej po 1945 roku Wnęk Konrad, Dzieje klimatu w Galicji w latach 1848–1913: wpływ zjawisk meteorologicznych na społeczno-gospodarczy rozwój Galicji
