1.Obraz aktualnej sytuacji z perspektywy członków rodziny
advertisement
Narzędzia przydatne asystentowi rodziny w diagnozie pedagogicznej załącznik do artykułu: I. Krasiejko, Diagnoza pedagogiczna w metodycznym działaniu asystenta rodziny, „Przegląd Pedagogiczny”, 2015, nr w przygotowaniu Zadania asystenta rodziny wynikające z jego unikalnej roli w systemie pomocy rodzinie Asystent rodziny realizuje pracę socjalno-wychowawczą z elementami terapii w środowisku zamieszkania rodziny i w miejscu przez nią wskazanym. Głównym jego zadaniem jest pedagogizacja oraz wspieranie informacyjne, emocjonalne, instrumentalne, czasem rzeczowe poprzez towarzyszenie rodzinie w różnych czynnościach dnia codziennego. Asystent rodziny został w ostatnim pięcioleciu powołany do działania, jako odpowiedź na potrzebę wsparcia (ale nie wyręczenia!) innych służb społecznych w wykonywaniu pogłębionej pracy z rodziną z wieloma problemami, naturalną i zastępczą spokrewnioną, o obniżonym poziomie rozwoju umiejętności wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, gdzie dzieci są zagrożone umieszczeniem w placówkach opiekuńczo – wychowawczych. Praca ta ma więc charakter pracy socjalno – wychowawczej i / lub terapeutycznej w miejscu zamieszkania rodziny, a jednocześnie asystent rodziny jest zazwyczaj również koordynatorem działań wielu innych służb społecznych, działających na rzecz danej rodziny - zajmuje się administrowaniem usług na rzecz przypadku, którym jest rodzina. Główną formą jego pracy winno być towarzyszenie (asystowanie). Schemat: Zadania asystenta rodziny wynikające z jego unikalnej roli w systemie pomocy rodzinie. wsparcie informacyjne, emocjonalne, instrumentalne towarzyszenie w sytuacjach dnia codziennego, w poszukiwaniu rozwiązań sytuacji trudnych, wyciaganiu wniosków z porażek, w czasie wizyt do instytucji pedagogizacja rodziców, w tym modelowanie i trening umiejętności opiekunczo-wychowawczych praca socjalna, wsparcie rzeczowe monitorowanie kontrolowanie interwencja Oprac. Izabela Krasiejko Do zadań asystenta rodziny należy informowanie i wsparcie psychologiczne, natomiast interwencja w wyjątkowych wypadkach i monitorowanie w ograniczonym zakresie 1. Jeśli więc na posiedzeniu, czy w osobistej rozmowie padnie stwierdzenie, aby asystent rodziny sprawdził poprzez niezapowiedzianą wizytę, czy rodzina nie nadużywa alkoholu powinien on odmówić, wskazując, że do roli kontrolnej i interwencyjnej są powołane inne służby społeczne (policjant, kurator). Asystent rodziny powinien pracować inaczej niż dotychczas istniejące służby społeczne pracujące z rodziną. Świtek T. (2013). Asystentura rodziny – parę refleksji o wspieraniu zmian w rodzinie … w aneksie do książki I. Krasiejko, Zawód asystenta rodziny w procesieprofesjonalizacji, Toruń: Wyd. Edukacyjne „Akapit”, s. 403-405 1 1 Diagnoza pedagogiczna realizowana przez asystenta rodziny We wcześniejszych opracowaniach2 proponowałam, aby asystent rodziny skupiał się na diagnozie pozytywnej, obejmującej czynności zmierzające do identyfikacji potencjałów tkwiących jednostce i środowiska jej życia, które mogą wspomagać procesy zmiany3. Po kilku latach praktyki w zakresie asystentury rodziny okazuje się jednak, że w ośrodkach pomocy społecznej, gdzie dominującym do tej pory modelem była diagnoza negatywna, zmierzająca do określenia istoty problemów, ich przyczyn, potencjalnych mechanizmów psychospołecznych i ich konsekwencji zarówno dla jednostki, jak i jej otoczenia4 udaje się asystentom wprowadzić model postępowania diagnostycznego obejmujący zarówno wskazanie zasobów, jak i opis problemów rodziny. Tak więc w obecnej praktyce celem asystenta rodziny w procesie oceny środowiska wychowawczego rodziny jest zarówno rozpoznanie dążeń, potrzeb, mocnych stron rodziny oraz szerszych układów społecznych, w których jest zlokalizowana, jak i czynników zagrożenia dla biosocjokulturalnego rozwoju dziecka w rodzinie, po to aby „projektować pomoc w rozwoju, ukierunkowaną zarówno na dziecko, jak i na jego rodzinę”5. Użyteczne jest, aby diagnoza pedagogiczna realizowana przez asystenta rodziny polegała na dokonaniu ogólnej charakterystyki socjalno-wychowawczego funkcjonowania środowiska rodzinnego, jako środowiska wychowawczego. Bierze się tu pod uwagę zarówno sferę materialno-rzeczową (np. dochód rodziny, wielkość i standard mieszkania, wyposażenie go w udogodnienia i dobra materialne, służące rozwojowi dzieci i całej rodziny, np. księgozbiór, sprzęty do uprawnia sportu i rekreacji), sferę oddziaływań wychowawczych (struktura rodziny, postawy wychowawcze, style wychowania, metody wychowania, relacje i więzi pomiędzy członkami rodziny, atmosfera wychowawcza, sposób spędzania czasu wolnego, charakter konsumpcji kultury) oraz sferę wartości (treści wychowawcze, cele wychowania, uznawane systemy wartości, aspiracje życiowe i edukacyjne, uznawane wzory i autorytety)6. Przebywając często, nawet do kilku razy w tygodniu w miejscu zamieszkania członków rodziny asystent ma możliwość obserwacji warunków ich życia i zachowania w codziennych sytuacjach, przeprowadzenia nie tylko ustrukturowanego wywiadu na podstawie narzędzi diagnostycznych, ale swobodnych rozmów na różne tematy dotyczące dziecka, rodziny, M.in. Krasiejko I. (2010). Metodyka działania asystenta rodziny. Katowice: Wyd. Naukowe Śląsk; Krasiejko I. (2011). Praca socjalna w praktyce asystenta rodziny. Katowice: Wyd. Naukowe Śląsk. 3 Wysocka E. (2013). Diagnostyka pedagogiczna. Nowe obszary i rozwiązania. Kraków: Wyd. Impuls. 4 Tamże. 5 Marynowicz-Hetka E. (1987), Narzędzie oceny progu zagrożenia rozwoju biosocjokulturalnego dziecka w rodzinie. W: I. Lepalczyk, J. Badura (red.), Elementy diagnostyki pedagogicznej, Warszawa: PWN. 6 Piekarski J. (1987). Diagnoza typologiczna rodziny jako środowiska wychowawczego. W: I. Lepalczyk, J. Badura (red.), Elementy diagnostyki pedagogicznej, Warszawa: PWN; Jarosz E. (2007). Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego, Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego. 2 2 wychowania, wartości, aspiracji życiowych. Ważną zasadą diagnostyczną jest włączenie rodziny w ten proces i poznanie jej perspektywy widzenia swojej obecnej sytuacji i preferowanej przyszłości. Prawidłową tendencją w pracy socjalno-wychowawczej asystenta z rodziną jest stosowanie narzędzi adekwatnie do aktualnie realizowanego etapu metodycznego działania. Dlatego też w niniejszym opracowaniu narzędzia zostały opisane z podziałem na etapy pracy asystenta rodziny. 3 Etap I. Nawiązanie kontaktu, podjęcie decyzji o współpracy, tworzenie relacji. Narzędzie nr 1. Ulotka dla rodziny Kim jest asystent rodziny i co robi? Asystent rodziny przez pewien czas wspiera rodzinę, aby w przyszłości samodzielnie potrafiła pokonywać trudności życiowe, zwłaszcza dotyczące opieki i wychowania dzieci. W czasie wspólnych działań z członkami rodziny: pomaga odnaleźć to, co w Was dobre, co potraficie i kto oraz gdzie może Wam pomóc, doradza jak pielęgnować niemowlę, opiekować się i wychowywać dzieci, żeby były szczęśliwe i słuchały poleceń rodziców, pomaga w codziennej organizacji dnia rodziny, znajdowania sposobów spędzania wspólnego czasu rodziny, pokazuje jak sprawnie wykonywać obowiązki domowe, doradza jak zarządzać pieniędzmi, informuje jak działają urzędy, placówki wsparcia rodziny i dziecka, wyjaśnia jak wypełniać dokumentację oraz realizować sprawy urzędowe, wspiera w kontaktach z pracownikami szkoły, przedszkola, sądu, poradni, przychodni, policji, urzędów i innych instytucji, pomaga podnieść kwalifikacje zawodowe i znaleźć pracę, chroni dzieci przed niebezpiecznymi zachowaniami dorosłych. Asystent rodziny spotyka się z rodziną w domu rodziny oraz czasem towarzyszy członkom rodziny do instytucji. Początkowo spotyka się z rodziną często, potem coraz rzadziej. Jedna wizyta może trwać nawet 3 godziny. Asystent rodziny prowadzi dokumentację, planuje z rodziną, co i jak zrobić oraz pisze sprawozdania z wykonanych działań. Współpracuje z innymi pracownikami różnych instytucji pracującymi z rodziną dla dobra całej rodziny, a przede wszystkim, aby dzieci czuły się dobrze i bezpiecznie w rodzinie. Asystent rodziny pomaga zrealizować to, co rodzina chce oraz co inne służby społeczne wymagają od rodziny. Pomaga tylko w tym, co możliwe jest do osiągnięcia. Ważne jest, aby na początku współpracy z rodziną nie tyle skupić się na szybkim wykonywaniu zadań związanych z niwelowaniem problemów zgłaszanych przez służby społeczne, co na budowaniu relacji i pozyskiwaniu informacji od członków rodziny, po to, aby móc rozpoznać ich postrzeganie własnej rodziny jako środowiska wychowawczego oraz chęć, możliwości i gotować do zmian. Wizyty w pierwszym okresie współpracy powinny być umawiane. Rozmowy w pierwszym etapie pracy dotyczyć mogą obszarów poza problemem, obserwacji życia rodziny lub omawianiu potrzeb lub życzeń klientów, co do pracy z asystentem, urealniania ich. W początkowym okresie pracy, kiedy budowana jest relacja i dopiero rozpoczyna się praca nad zmianą 4 w myśleniu, emocjach i zachowaniu rodziców, asystent rodziny nie powinien wydawać opinii o rodzinie (ani ustnych ani pisemnych). Narzędzie nr 2. Scenariusz „Rozmowy poza problemem”. Pierwsze samodzielne spotkanie z rodziną można zacząć od wykonania z rodziną zadania: W Państwa rodzinie niezbędna będzie pewna ilość zmian. Jeśli nic się nie zmieni, żadne polepszenie Państwa sytuacji nie będzie możliwe. Najpierw jednak ważne jest, aby czuwać, by nie zmieniło się to, co jest dobre i co powinno dalej trwać. Nie powinni Państwo wykreślać ze swojego życia tych elementów, których potem będziecie żałować. Chciałbym Was prosić, abyście opowiedzieli mi, co dzieje się teraz w Waszym życiu i co chcielibyście Państwo zachować. Może tu chodzić o małe rzeczy z życia codziennego, jak to, co razem lubicie robić, co każdy z Was robi na rzecz rodziny i jest w tym dobry, za co cenicie drugą osobę lub o wartości, na których Państwu zależy. Na początku pracy warto skierować, bowiem rozmowę na opowiadanie o zasobach rodziny i jej członków, np.: kto w czym jest dobry, co np. lubią robić samodzielnie i wspólnie. Można poprosić, aby klient/ka opowiedział/a, jak wygląda jej/jego dzień, co robią najchętniej. Jakie ma marzenia i plany wobec siebie, wobec dzieci/ męża/ żony? Według współczesnych tendencji w pracy socjalnej i terapeutycznej oprócz zbierania informacji dotyczących dysfunkcji rodziny należy rozpoznawać jej zasoby, gdyż na tym tle dopiero można zbudować plan pracy z rodziną (lub plan bezpieczeństwa). Informacje na temat mocnych stron i zasobów rodziny można uzyskać zadając poniższe pytania 7: Rozmawialiśmy już o bardzo poważnych sprawach. Aby to zbalansować czy mogłaby Pani opowiedzieć mi o rzeczach, które Pani zdaniem są dobre w Pani rodzinie? Gdybyś opisywał się obcym, jakie swoje cechy wymieniłbyś jako dobre? Co Pani lubi w rodzicielstwie? Czego nauczyła się Pani z tego doświadczenia? Czy możesz mi więcej powiedzieć o swoim tacie? Co lubicie razem robić? Co Pan lubi w swoim synu? W czym, Pana zdaniem, jest on dobry, jakie ma uzdolnienia? Jak zwykle rozwiązujecie Państwo problemy rodzinne? Kto zwykle przejmuje wtedy inicjatywę? Co robisz, aby poradzić sobie w sytuacjach stresowych? Do kogo zwykle zwraca się Pani o pomoc? W jaki sposób te osoby pomagają? Kto najlepiej mógłby wesprzeć Panią w radzeniu sobie z problemami? W jaki sposób mógłby pomóc? Co Pani robi, aby poradzić sobie z wymaganiami związanymi z wychowaniem dzieci? Najwyraźniej sprawy nie były dla Państwa łatwe. Jak sobie z tym Państwo poradzili? Co podtrzymywało Was na duchu? Jak to jest, że pomimo tych wszystkich trudności, które Panią spotkały jest Pan w stanie robić wszystko, co w Pani mocy dla swoich dzieci? Czy może mi Pani opowiedzieć o momentach, kiedy dogaduje się Pani ze swoim dzieckiem/ partnerem? Co się Pani podoba w tych chwilach? Turnell A., Edwards S. (1999). Signs of Safety: a solution and safety oriented approach to child protection, New York – London: WW. Norton@ Campany. 7 5 Co uważasz za dobre i co lubisz w swojej rodzinie? Co jest dobrego w Twojej relacji z dzieckiem/mamą/tatą/bratem lub siostrą? Co uważasz, że oni powiedzą, że jest dobre w ich relacjach z Tobą? Ważne jest wzmacnianie pozytywnych, skutecznych działań klienta, poprzez komplementowanie. Ponadto pytanie klienta o: wyjątki („Kiedy była taka sytuacja, że dogadywała się Pani z córką? Dzięki czemu było to możliwe?”), potencjał (Co pomaga Pani w życiu? Jakie umiejętności? Jakie cechy charakteru? Jakie kontakty społeczne?”), wsparcie („Kto w przeszłości udzielił Pani wsparcia? Służył radą? Pomocą materialną? Skąd wiedział o Pani kłopotach? Dlaczego postanowił pomóc?”), radzenie sobie („Co Pani zrobiła, żeby przetrwać w tak trudnej sytuacji? Co pomagało?”), poczucie godności („Z czego jest Pani dumna?”) Narzędzie nr 3. Genogram rodziny8 Genogram rodziny ma postać schematu podobnego do drzewa genealogicznego. Pozwala on określić, jaką wizję życia dana osoba otrzymała od rodziny i co może być prawdopodobną przyczyną części jego problemów. Tablica genealogiczna koncentruje uwagę na rodzinie rozszerzonej, traktowanej jako system i jej związkach z przeszłością. Może posłużyć asystentowi rodziny w ocenie sytuacji osoby indywidualnej lub rodziny. Dzięki tablicy genealogicznej możemy poznać historię rodziny, jej nadrzędne cele, kulturę, strukturę, rozwój, granice, klimat i zasoby. Genogram pomaga też dokonać oceny interakcji rodziny, będącej klientem pomocy społecznej z innymi systemami, przede wszystkim dalszą rodziną 9. Genogram stworzony jest z określonych znaków10. Symbolizują one płeć figurujących na nim osób, rodzaj łączących je relacji, daty i miejsca ważnych wydarzeń rodzinnych. Mężczyzn oznacza się kwadratami, kobiety kółkami, małżeństwa łączy się linią poziomą a kolejne pokolenia linia pionową. Inne symbole: związek nieformalny – linią przerywaną, małżeństwa rozwiedzione – linią jednokrotnie przerwaną, związki harmonijne - jedna linią, związki konfliktowe - linią falowaną, silne związki uczuciowe linią podwójną, silne związki ale konfliktowe – linią podwójną falowaną. Poniżej zostanie przedstawione 10 etapów sporządzania genogramu. Do rysowania genogramu potrzebny jest duży arkusz papieru (co najmniej A3) i kolorowe flamastry. Schemat może wykonywać klient, według poniższej instrukcji asystenta rodziny. 1. Czarnym kolorem proszę narysować podstawowy szkielet genogramu przynajmniej, dwa a najlepiej trzy pokolenia wstecz. 2. Proszę wpisać aktualny wiek zaznaczonych osób. Jeśli zmarli, wpisać wiek, jakiego dożyli. Literatura polecana dotycząca genogramu: Gerson R., Hartman S., Goldric Mc. H. (2007). Genogramy. Rozpoznanie i interwencja, Poznań: Wyd. Zysk i s-ka; Chrząstowski Sz. (2009). Wykorzystanie genogramu we współczesnych nurtach terapii rodzin, „Psychoterapia”, nr 1, s. 65 – 76 . 9 Garvin Ch. D., Seabury B. A. (1998). Działania interpersonalne w pracy socjalnej, t.1. Katowice: Wyd. Naukowe Śląsk, s. 255 – 256. 10 Symbole znajdują się w opracowaniu Dybowskiej E. (2012). Teoria systemowej pracy z rodziną. Kraków: Wyd. ROPS w Krakowie, dostępnej w PDF na stronie: http://www.szkoleniapokl.rops.krakow.pl/pliki_ed/file/publikacje/Teoria%20systemowej%20pracy%20z%20rod zin%C4%85.pdf 8 6 3. Następnie proszę zaznaczyć małżeństwa rozwiedzione i w separacji oraz czas ich trwania. 4. Teraz proszę dorysować krótkie i długie związki nieformalne, o jakich Pan/i słyszał/a w swojej rodzinie, zaznaczyć też przypadki zdrad, o których jest Pani/Panu wiadomo. 5. Niebieskim kolorem proszę wpisać przy poszczególnych rodzinach miejsce ich zamieszkania, uwzględniając informacje dotyczące charakterystycznych cech tych miejscowości, np. ich wielkość. Należy zwrócić uwagę na migracje, emigracje i ich kierunki. 6. Zielonym flamastrem proszę wpisać zawody osób znajdujących się na genogramie. 7. Na czerwono przy odpowiednich członkach rodziny należy zaznaczyć choroby przewlekłe lub powtarzające się, na jakie cierpią lub cierpieli, przypadki uzależnień i przyczyny śmierci. 8. Na żółto proszę zaznaczyć swoje najsilniejsze relacje z innymi członkami rodziny i znaczącymi osobami spoza niej (np. przyjaciel, nauczyciel, ksiądz) oraz określić rodzaj tych związków (harmonijny, silnie uczuciowy, konfliktowy, silny, ale konfliktowy). 9. Na tyle, na ile to możliwe, proszę opisać związki w całej swojej rodzinie na całym genogramie, określając ich rodzaj (harmonijny, silnie uczuciowy, konfliktowy, silny, ale konfliktowy).11 Po uzyskaniu wszystkich tych danych i wprowadzeniu ich do tablicy, pracownik wraz z indywidualnym klientem lub rodziną dokonuje wyboru tych informacji, które należy opisać dokładniej. Służy to ukazaniu sił, powodujących rodzinne problemy. Można np. umieścić dodatkowo wiadomości o wydarzeniach traumatycznych dla rodziny rozszerzonej: przyczynach śmierci, pobytach w wiezieniu, chorobach psychicznych i innych kryzysach. Staramy się również dotrzeć do informacji mających istotne znaczenie dla rodziny a stanowiących główny problem dla jakiegoś jej członka - naszego klienta. Wymienimy tu wyznanie czy inną ideologię, która ma wpływ na postawy i zachowania, drażliwe fakty wpływające na zachowania rodziny i powstawanie konfliktów (np. alkoholizm, aborcje, ciąże pozamałżeńskie, ucieczki na tle miłosnym, waśnie rodzinne). Badamy też kierunki przepływu zasobów i interakcji rodzinnych, pytając, kto daje komu pieniądze, kto kogo odwiedza lub do kogo telefonuje i jak często, gdzie rodzina lub poszczególni jej przedstawiciele spotykają się przy specjalnych okazjach. Budowanie genogramu wspólnie z klientem / klientami (rodziną), umożliwia śledzenie jego refleksji i stosunku do rodziny. Po sporządzeniu genogramu asystent wspólnie z klientem starają się zinterpretować symbole na schemacie, zebrać informacje dotyczące problemu klienta, których przyczyny mogą tkwić w historii rodziny. Rozszyfrowanie tego symbolicznego zapisu pozwala zrozumieć ukryty sens rodzinnych przekazów, które mogły mieć destrukcyjny wpływ na teraźniejsze życie podopiecznego12. Genogram może być również wykorzystany do poszukiwania zasobów13. W takim ujęciu pomaga się klientowi dostrzec wszelkie zasoby, jakimi dysponuje rodzina i których mogła już użyć w sytuacjach trudnych, nawet najbardziej dramatycznych. Taka świadomość wprowadza zmianę postrzegania trudności, które dotychczas wydawały się nie do pokonania, teraz zaś postrzegane będą jako problemy, do których zawsze można opracować strategię rozwiązania. Poza tym można położyć nacisk na cechy pozytywne danego klienta odziedziczone po jego przodkach, cechy, które może wykorzystać. Chodzi o wytworzenie w kliencie Tamże. Szerzej, z przykładami: Krasiejko I. (2005), Genogram jako narzędzie oceny klienta, „Wspólne tematy” nr 2, s. 32 - 37 13 Isebaert L., Cabie M.Ch., O jednej z terapii krótkoterminowych, tłumaczenie maszynopis, materiały szkoleniowe CPSR. 11 12 7 przekonania, że nie koniecznie musi być bierną ofiarą sytuacji, ale może rozwinąć swoje możliwości wybrnięcia z kłopotów uciekając się do istniejącej już metody przetrwania. Ostatnim zadaniem jest wprowadzenie dynamiki zmian uczulając klienta, że posiada on wiele możliwości wyboru rozwiązania, tak jak kiedyś jego rodzina. Ważne jest np. uzmysłowienie klientowi w jaki sposób jego przodkowie opierali się na solidarności rodzinnej szukając pomocy lub w jaki sposób odkrywali wyjątki od sytuacji problemowej, aby dać sobie radę. W ten sposób ułatwienia się klientowi nadanie nowego sensu wydarzeniom, które przeżywa. Inną korzyścią z tak przeprowadzonej interpretacji genogramu jest wszczepienie klienta w jego rodzinną historię tak, aby przyniosło mu to więcej pewności co do pozytywnych aspektów własnej tożsamości. Przykładowe polecenia: Proszę wypisać cechy pozytywne swoich przodków. Które z nich odziedziczył/a Pan/i? Jakie cechy pozytywne odziedziczone po przodkach, może Pan/i wykorzystać w trudnych sytuacjach? (danej, omawianej trudnej sytuacji). Proszę opowiedzieć, w jaki sposób Pana/i przodkowie opierali się na solidarności rodzinnej szukając pomocy lub w jaki sposób odkrywali wyjątki od sytuacji problemowej, aby dać sobie radę. Proszę opowiedzieć jakieś przykłady. Jak Pan/i może to wykorzystać do rozwiązania aktualnego problemu? (lub ogólnie do pokonywania trudnych sytuacji). Narzędzie nr 4. Ekogram rodziny (ecomap) Za pomocą etogramu j bada się relacje rodziny z innymi systemami. W ekogramie (symbole takie same jak w genogramie) umieszcza się imiona członków rodziny nuklearnej w kręgu, zajmującym centralną część dużego arkusza papieru. W otoczeniu kręgu umieszcza się koła reprezentujące wszystkie osoby i instytucje, odgrywające znaczną rolę w życiu rodziny. Pomiędzy symbolami członków rodziny i otoczenia przebiegają linie. Różnymi kolorami lub rysunkiem oznaczyć można silne, słabe lub stresujące relacje, elastyczne lub sztywne granice. Strzałkami oznacza się kierunki przepływu zasobów i energii. Dzięki tej metodzie można rozpoznać źródła zarówno problemów, jak i zasobów zewnętrznych, mające wpływ na sytuację rodziny. Pozwala ona także na przejrzysty zapis zmian w relacjach rodziny z otoczeniem zachodzących z upływem czasu14. Narzędzie nr 5. Karta VIP-a. Karta VIP-a15 pozwala na określenie bardzo ważnych osób (VIP – very importnat person) w życiu klienta, po to, aby można było przygotować program interwencji w oparciu o rzeczywisty potencjał podopiecznego i z uwzględnieniem preferowanego przez niego systemu wartości. Karta VIP –a poszerza postrzeganie podstawowej sieci socjalnej klienta (rodzina, znajomi, sąsiedzi itd.). Aby sporządzić kartę VIP- a należy kartkę podzielić dwiema przecinającymi się liniami na cztery pola, które zostają oznaczone: rodzina, przyjaciele i znajomi, profesjonaliści, praca i kształcenie. Centralny, środkowy punkt, w miejscu przecięcia się linii należy do klienta, którego oznacza się imieniem. W czasie rozmowy z klientem szukamy bardzo ważnych osób dla efektywnego funkcjonowania wszystkich wyszczególnionych obszarów. Ci VIP – owie zostają wpisani w odpowiednie pola, np. imieniem. Rzeczywistą ważność danej osoby oznacza się jej odległością od centralnego punktu oznaczającego klienta – im bliżej, tym ważniejsza jest rola tego VIP-a w danym zakresie życia klienta. W takcie wypełniania i omawiania karty przydatne mogą być pytania, które służą do 14 15 Garvin Ch. D., Seabury B. A. (1998). Działania interpersonalne w pracy socjalnej, dz. cyt., s. 253 - 254 Gielas J. (2006). Karta VIP-a w pracy socjalnej. „Wspólne tematy”, nr 4, s. 19 – 25. 8 odnajdywania zasobów w samym kliencie i w jego socjalnym otoczeniu, np. Od jakiego pola chce Pan/i zacząć? Kto to jest? Co sprawia, że ta osoba jest szczególnie ważna dla Pani/na? Jakie są jej mocne cechy charakteru? Co Pan/i w tej osobie ceni? Czego można się od niej nauczyć? Co sprawia, że Pan/i jest ważną osobą dla niej? Jakie mocne strony postrzega ta osoba w Pani/u? Co ta osoba ceni w Pani/u? W jaki sposób kontakty z Panią/em są dla niej korzystne? Jakiej rady udzieliłaby Pani/u ta osoba w tej sytuacji? Na kogo z tych osób może Pan/i liczyć w związku z Pan/i problemem, o którym mi Pan/i opowiada a który polega na tym, że …? Co musiałoby się zdarzyć, aby tę osobę mogła/mógł wpisać Pan/i bliżej siebie? Dzięki użyciu tych narzędzi, zwłaszcza ekogramu lub karty VIP-a ,można również dowiedzieć się, kto z osób z dalszej rodziny lub kręgu znajomych mógłby się zająć dziećmi pod nieobecność rodziców (np. przy potrzebie leczenia w placówce całodobowej) lub w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa dziecka. Narzędzia te pozwalają na poznanie zmiennych systemowych rodziny. Ch. Garvin, B. Seabury16 zaliczają do nich: 1. Strukturę rodziny (ilość członków rodziny, pełna lub niepełna lub zrekonstruowana, zasady uniwersalne, związane z hierarchią władzy, wzajemne oczekiwania członków rodziny, podsystemy rodzinne i rodzaj granic między nimi, spójność rodziny, interakcje członków rodziny między sobą – ilościowa i jakościowa analiza kontaktów wzajemnych, angażowanie się we wspólne zadania, prośby o poradę lub instrukcje). 2. Cele rodziny (Do czego rodzina dąży? Czego chce? Jakie są oczekiwania, nadzieje, preferencje, plany, dotyczące wykorzystania zasobów? Jakie są jej cele doraźne? Jaki są jej cele długoterminowe? Czy są ono podzielane i rozumiane przez wszystkich jej członków? W jaki sposób cele poszczególnych członków i całej rodziny wpływają na inne obszary rodzinnego funkcjonowania? Czy cele umożliwiają rozwój wszystkim członkom rodziny czy też cele te dają możliwość realizacji planów tylko niektórym członkom rodziny a dla innych stanowią przeszkodę? W jaki sposób rodzina ustala cele, czy w postaci wspólnej debaty czy też osoba mająca największą władzę narzuca je pozostałym członkom rodziny?) 3. Kulturę rodziny (pochodzenie rodziny, określające role, wartości i przekonania, przynależność religijna, unikalna kultura danej rodziny). 4. Rozwój rodziny (stadia rozwojowe rodziny i zadania z nimi związane: okres narzeczeństwa, małżeństwa, narodziny i wychowanie pierwszego i kolejnego potomstwa, stabilizacji, odlotu, pustego gniazda, okres emerytalny). 5. Zasoby rodziny: zasoby osobiste członków rodziny (świadomość i pojmowanie wymagań, wiedza i umiejętności, wykształcenie i wykonywany zawód, wysokość dochodów, stan zdrowia fizycznego, poczucie kontroli nad własnym życiem, wartości, poczucie rzeczywistości, usposobienie) oraz zasoby sytemu rodzinnego (spójność rodziny, zaufanie, wzajemne docenianie się, wsparcie, poszanowanie indywidualności, zgodność i jasność obowiązujących ról i reguł, jasne granice rodzinne pokoleniowe, przywództwo rodziców, adaptacyjność rodziny, czyli jej zdolność do przezwyciężania problemów i łatwość przechodzenia do kolejnego stadium rozwojowego; umiejętność porozumiewania się, jakość kontroli nad wydarzeniami oraz aktywne nastawienie do sytuacji trudnej oraz przekonanie, że zmiana przyniesie dobre skutki; ilość i forma czasu spędzonego przez 16 Garvin Ch. D., Seabury B. A. (1998). Działania interpersonalne w pracy socjalnej, dz. cyt. 247-258. 9 6. 7. 8. rodzinę, będąca jednocześnie wskaźnikiem integracji i stabilności rodziny; zdolność rodziny w wykorzystywaniu zasobów indywidualnych do radzenia sobie w sposób konstruktywny z napięciami i rozwiązywaniem problemów), wszelkie zasoby materialne rodziny. Interakcje z innymi systemami, takimi jak rodzina poszerzona, miejsca pracy zawodowej, grupy osób bliskich poszczególnych członków rodziny, lokalne instytucje. Granice rodziny pomiędzy nią a otoczeniem. Czy są to granice sztywne czy przenikalne? Jak są traktowane osoby, które są nowymi członkami rodziny lub z niej odeszli (np. na skutek rozwodu)? W jaki sposób są traktowane osoby spoza rodziny? Jakie informacje są zatrzymywane w rodzinie a które przekazywane na zewnątrz? Klimat rodzinny – stan emocjonalny poszczególnych członków rodziny i całej rodziny (ożywienie, poczucie zadowolenia, spokojne i życzliwe odnoszenie się do siebie, lub napięcia, konflikty, niezadowolenie, frustracja). 10 Etap II: Zapoznanie się z życzeniami klientów i oczekiwaniami służb społecznych, co do kierunków pracy z rodziną. Diagnoza środowiska wychowawczego rodziny (postawy wychowawcze rodziców, style wychowania w rodzinie, metody wychowawcze). Narzędzie nr 6. Scenariusz rozmowy – poszukiwanie obszarów współpracy. Proszę sobie wyobrazić Waszą rodzinę za rok, po tym, jak dzięki naszej wspólnej pracy rozwiążemy Wasze problemy, które spowodowały, że jestem Waszym asystentem. Jaka zmiana w Waszym życiu powoli Pani stwierdzić, że jest lepiej i że nie muszę już tu przychodzić? (obraz preferowanej przyszłości) Co musi wyniknąć z dzisiejszego spotkania, aby każdy z Was mógł powiedzieć, że przyniosło mu ono pożytek?(korzyści) Jakie mają Państwo trudności, w rozwiązaniu których mogłabym pomóc? Co Państwa martwi? (problem) Co mogę uczynić, co Panu teraz pomoże? (oczekiwania) Jakie okoliczności spowodowały, że potrzebuje Pani pomocy asystenta? (obecna sytuacja) Z czym najtrudniej się pogodzić, w tym co się dzieje? (łączenie obecnej sytuacji z problemami) Patrząc na tę sytuację, jakich zmian Pani oczekuje? (łączenie obecnej sytuacji z celami) Co takiego ma się zmienić, by to była dla Pani lepsza sytuacja? Czego takiego będzie mniej? Czego będzie więcej? Co się pojawi? Co zniknie? (łączenie obecnej sytuacji z preferowaną przyszłością) Jak Pani sądzi, jakie Pani potrzeby są obecnie dla Pani najważniejsze? (łączenie obecnej sytuacji z potrzebami) Na czym polega Pana trudność? (problem) Jak Pani reaguje na to, co się dzieje trudnego wokół? Jak te Pana trudności wpływają na innych? (łączenie problemów zewnętrznych z wewnętrznymi) Co takiego ma być, zamiast tego, co widzi Pan jako problem? (łączenie problemów z celami) Proszę sobie wyobrazić Waszą rodzinę za rok, po tym, jak dzięki naszej wspólnej pracy rozwiążemy Wasze problemy, które spowodowały, że jestem Waszym asystentem. Jaka zmiana w Waszym życiu powoli Pan stwierdzić, że jest lepiej i że nie muszę już tu przychodzić? (preferowana przyszłość) Czego Pani oczekuje? Co Pani chce? (cele)17. Narzędzie nr 7. Scenariusz wywiadu z rodziną przeżywającą trudności w prawidłowym realizowaniu funkcji opiekuńczo-wychowawczej18 Scenariusz jest narzędziem prowadzenia wywiadu jakościowego. Zawiera jedynie przykładowe pytania, jakie pracownik może zadać osobie podczas rozmowy. Sposób dokumentowania pozyskiwanych informacji: notatki robocze. Wnioski można wpisać do narzędzia asystenta rodziny: Opis sytuacji rodziny. Wywiad ma dostarczyć dogłębnej wiedzy o rodzinie z dziećmi, jej kondycji psychofizycznej, kompetencjach wychowawczych. Za pomocą narzędzia badane są relacje rodzinne: z rodzicami, rodzeństwem, dziećmi, dalszą rodziną oraz relacje poza rodziną: towarzyskie, zawodowe, w powiązaniu z miejscem zamieszkania, wpływ otoczenia na funkcjonowanie rodziny. Narzędzie służy też do wskazania osób i instytucji znaczących dla rodziny. Prowadząc rozmowę warto zwrócić uwagę na rodzinne Świtek T. (2009). Ścieżki rozwiązań. Kraków: Wyd. Księgarnia Akademicka, s. 50-51; Jong de P., Berg I.K, Rozmowy o rozwiązaniach, Wyd. Księgarnia Akademicka, Kraków 2009. 18 Kadela K., Kowalczyk J. (2014). Standardy pracy socjalnej. Warszawa: Wyd. WRZOS (s. 187-191). 17 11 uwarunkowania, osobowości i funkcjonowanie tych jednostek, którym należy pomoc. Dlatego też bardzo istotnym elementem pracy z rodziną z dziećmi/ rodzicami, jest posiadanie wiedzy o zasobach środowiska rodzinnego i lokalnego, które powinny być rozpoznane: - zasoby rodzinne (krewni), tj. możliwości uzyskania wszelkiej pomocy nie tylko materialnej, ale też innego wsparcia, np. w formie opieki nad dziećmi, spędzania wakacji u rodziny, zabezpieczenia dzieci w sytuacji kryzysu w domu rodzinnym oraz wzmacnianie i wsparcie emocjonalne w trudnych sytuacjach, - możliwości pomocy i wsparcia bezpośrednio w środowisku zamieszkania – pomoc sąsiedzka, np. zrobienie zakupów, odprowadzenie dziecka do szkoły lub przedszkola, zaopiekowanie się dziećmi w sytuacji załatwienia koniecznych spraw, - lokalna infrastruktura, tj. instytucje i organizacje pozarządowe, z których usług rodzina z dziećmi korzysta lub może skorzystać. Obszary funkcjonowania rodziny, których dotyczy rozpoznanie sytuacji: 1. Status rodziny: pełna, niepełna, wielodzietna, pokoleniowa. 2. Sytuacja prawna rodziców wobec dzieci (kwestie związane z władzą rodzicielską). Przykładowe pytania: Czy przysługuje P. pełnia władzy rodzicielskiej? Jeśli nie to czy władza rodzicielska została ograniczona, zawieszona lub został/a P. pozbawiany/a władzy rodzicielskiej (w stosunku, do których dzieci)? Z jakiego powodu władza rodzicielska została ograniczona, zawieszona lub został/ a P. pozbawiony/a władzy rodzicielskiej? Czy w związku z nieprawidłowościami w opiece i wychowywaniu dzieci wydane zostało zarządzenie przez sąd opiekuńczy, jeśli tak, to jakie? Czy wszystkie dzieci są pod P. opieką? Czy pomaga Państwu kurator sądowy? Jeśli tak, to co było powodem ustalenia nadzoru kuratora/ co takiego wydarzyło się w rodzinie, że został ustalony nadzór kuratora? Jeśli tak to jaki jest zakres jego działań? Na czym polega pomoc kuratora? Przykładowe pytania zadawane w sytuacji umieszczenia dziecka/ dzieci w pieczy zastępczej: Jaki był powód umieszczenia dziecka/ dzieci w pieczy zastępczej? Jakie kroki podjął/ęła P. w celu powrotu dziecka do domu? Czy spotyka się P. z dzieckiem przebywającym w placówce/ rodzinie zastępczej? Czy dziecko jest urlopowane? Jeśli tak to jak spędza P. z nim czas? 3. Prowadzenie gospodarstwa domowego (kwestia utrzymania czystości w mieszkaniu – czy mieszkanie jest czyste, posprzątane? Sposób podziału obowiązków związanych z prowadzeniem gospodarstwa (sprzątanie, gotowanie), czy dzieci są angażowane w obowiązki domowe?). Przykładowe pytania: Jak obowiązki, w P. rodzinie, związane z prowadzeniem domu są podzielone? Kto się, czym zajmuje (kto sprząta mieszkanie, kto robi pranie, kto prasuje, itd.)? Jak radzi sobie P. z obowiązkami domowymi (praniem, gotowaniem, sprzątaniem, przygotowaniem posiłków)? Czy któreś czynności sprawiają P. trudność? 12 4. Gospodarowanie budżetem domowym (kwestie związane z opłacaniem rachunków, robieniem zakupów, miesięczne wydatki rodziny). Przykładowe pytania: Kto w P. rodzinie robi zakupy? W jaki sposób robione są zakupy i gdzie (np. codziennie – drobne zakupy, w sklepie osiedlowym, lub raz na tydzień w supermarkecie)? Kto jest odpowiedzialny w P. rodzinie za opłacanie rachunków? Czy planuje P. wydatki na dany miesiąc/ tydzień? Czy prowadzi P. zeszyt wydatków? Które wydatki są największym obciążeniem dla P. rodziny (np. opłaty mieszkaniowe, wydatki na leki i leczenie, wydatki na jedzenie)? 5. Sposób zapewnienia opieki nad dzieckiem/ dziećmi (kwestie związane z podziałem obowiązków związanych z opieką nad dziećmi, odżywianiem, higieną osobistą). Przykładowe pytania: Jak, w P. rodzinie, wygląda podział obowiązków związanych z opieką nad dziećmi (w szczególności dziećmi niezdolnymi do samoobsługi z uwagi na wiek lub stan zdrowia)? Kto przygotowuje posiłki? Czy dzieci mają zapewniony minimum jeden ciepły posiłek w ciągu dnia? Kto gotuje obiady? Czy dzieci jedzą obiad w domu? Czy dzieci mają zapewniony ciepły posiłek/ wyżywienie w szkole/ przedszkolu? Ile dzieci spożywają posiłków w ciągu dnia? Jak często zmienia P. odzież dziecku (ile razy dziecko zakłada to samo ubranie pod rząd)? Jak często zmieniana jest bielizna? Jak często dziecko jest kąpane? Ile razy myje zęby? 6. Sytuacja zdrowotna (informacje na temat stanu zdrowia, przewlekłych chorób, niepełnosprawności. W sytuacji, gdy rodzic jest niepełnosprawny lub przewlekle chory - informacje na temat ewentualnych ograniczeń w opiece nad dzieckiem). Przykładowe pytania: Czy ktoś w P. rodzinie leczy się? Jeśli tak, to z jakiego powodu? Czy systematycznie kontaktuje się ze służbą zdrowia, ma wykonane badania specjalistyczne, przyjmuje leki? W jaki sposób sprawowana jest opieka nad przewlekle chorym, niepełnosprawnym członkiem P. rodziny (w szczególności dzieckiem)? Kto sprawuje opiekę? Jakie trudności napotyka P. w opiece nad chorym/ niepełnosprawnym dzieckiem? Czy może P. liczyć na pomoc rodziny/ sąsiadów/ przyjaciół/ instytucji? Czy ma P. trudności w zapewnieniu opieki nad dzieckiem w związku z P. stanem zdrowia? Pod opieką której przychodni/ lekarza pozostaje dziecko? Kiedy ostatni raz był/a P. z dzieckiem u lekarza? Czy dziecko miało wszystkie obowiązkowe szczepienia? 7. Warunki mieszkaniowe (kwestie związek z stanem technicznym lokalu, metrażem, wyposażeniem. Czy dziecko ma do dyspozycji własną „przestrzeń” i czy jest to widoczne, np. własne łóżko, zabawki, biurko itp.?). Przykładowe pytania: Czy posiada P. niezbędne sprzęty gospodarstwa domowego? Jeśli nie, to jakich brakuje? Czy dziecko posiada własny pokój? Czy ma własne łóżko? Gdzie odrabia lekcje/ gdzie bawi się? Kiedy mieszkanie było ostatni raz remontowane/ odnawiane? 13 8. Sytuacja szkolna/ przedszkolna dziecka (kwestie związane z wynikami w nauce, frekwencją, kontaktem rodzica/ rodziców ze szkołą/ przedszkolem). Przykładowe pytania: Do której szkoły/ przedszkola uczęszcza dziecko? Do której klasy/ grupy przedszkolnej? � Kto zaprowadza dziecko do przedszkola/ szkoły? Kto je dobiera? Jak często kontaktuje się P. ze szkołą, przedszkolem? Jak często? Kto jest wychowawcą klasy, do której uczęszcza dziecko? Czy dziecko chętnie uczęszcza do przedszkola/ szkoły? Czy chętnie opowiada o swoim dniu w przedszkolu/ szkole? Czy pyta P. dziecko o zadania domowe? Czy dziecko wymaga pomocy w nauce? Jeśli tak, to z kim dziecko odrabia zadania domowe? W jakiej porze dnia? Czy ma wszystkie podręczniki i przybory szkolne? Czy dziecko uczęszcza na świetlicę szkolną? Na zajęcia pozalekcyjne? Jeśli tak, to jaki jest charakter tych zajęć – zajęcia reedukacyjne, koła zainteresowań? 9. Sytuacja wychowawcza dzieci (stosowane metody wychowawcze, zachowanie dzieci – ewentualne trudności jakie sprawiają, zaburzenia w zachowaniu, przejawy demoralizacji, niedostosowania społecznego -jeśli występują). Przykładowe pytania: Czy dzieci sprawiają trudności wychowawcze? Czy są posłuszne, wykonują polecenia? Czy wykonują należące do nich obowiązki np. sprzątanie zabawek, odrabianie lekcji? Czy w rodzinie ustalone są zasady postępowania, np. godziny powrotu do domu, czas związany z nauką? Jak te zasady zostały ustalone – przez rodziców, czy też dziecko uczestniczyło w opracowaniu zasad, miało możliwość wypowiedzenia się? Czy dziecko przestrzega ustalonych zasad? W jaki sposób dziecko jest zapoznawane z zasadami? Czy zdarzało się, aby przedszkole/ szkoła zgłaszały zastrzeżenia co do zachowania dziecka? Co P. robi w sytuacjach gdy dziecko nie chce wykonać polecenia, nie przestrzega zasad? Czy stosuje P. nagrody, jeśli tak to jakie? Czy stosuje P. kary, jeśli tak to jakie? Czy zgadzacie się Państwo (P. i partner) w tym zakresie? Czy macie takie same wymagania, oczekiwania wobec dziecka? Jeśli nie, to na czym polega różnica? Czy podejmowaliście Państwo próby uzgodnienia wspólnego stanowiska? Czy ma P. zaufanie do dziecka? Jeśli nie, to co takiego się wydarzyło, że dziecko utraciło P. zaufanie? O której godzinie dziecko wraca do domu? Czy wie P. w jaki sposób/ z kim spędza czas? Czy rozmawia P. z dzieckiem na temat jego zainteresowań, znajomych, jak spędza czas wolny? Czy dziecko mówi o swoich problemach, trudnościach? W jaki sposób okazuje P. zainteresowanie sprawami dziecka? Czy bawi się P. z dzieckiem? Jakie są to zabawy? 10. Relacje w rodzinie (kwestie związane komunikacją, sposobem odnoszenia się do siebie, wzajemnym wsparciem). Przykładowe pytania: W jaki sposób rozwiązywane są pojawiające się konflikty? Jak wyglądają relacje między dziećmi? Czy dzieci wspierają się nawzajem? Czy dzieci bawią się razem? W co? Czy pomagają sobie w nauce? Czy rozmawiacie Państwo o pojawiających się trudnościach? W jaki sposób wspieracie się, pocieszacie się? (Jeśli dziecko wraca do domu smutne, jak je P. pociesza?) Do kogo zwraca się dziecko, gdy potrzebuje rady, pomocy? Do kogo zwraca się P., gdy potrzebuje rady, pomocy? 14 11. Sposoby spędzania wolnego czasu przez rodzinę (zainteresowania dzieci, formy spędzania czasu wolnego). Przykładowe pytania: Jak rodzina spędza czas wolny? Co w tym czasie P. robicie? Jak dzieci spędzają czas wolny? Jakie są ich zainteresowania, uzdolnienia? W jaki sposób dziecko rozwija swoje zainteresowania, uzdolnienia? Czy dzieci uczestniczą w zajęciach pozaszkolnych (zajęcia w domach kultury, w placówkach wsparcia dziennego, klubach sportowych)? Czy koleżanki/ koledzy odwiedzają dziecko? Jak często? Czy zna Pani przyjaciół/ kolegów/ koleżanki dzieci? Czy przeznacza P. środki finansowe na zorganizowanie zajęć w czasie wolnym? 12. Możliwość otrzymania wsparcia ze strony rodziny, pomoc sąsiedzka. Przykładowe pytania: Czy utrzymuje P. kontakt z rodziną mieszkającą oddzielnie? Jeśli tak to, z kim? Jak często odwiedzacie się? Czy zna P. swoich sąsiadów? Na czyją pomoc może P. liczyć w trudnych sytuacjach? Narzędzie nr 8. Scenariusz rozmowy – poszukiwanie kierunków pracy z rodziną wyznaczonych przez osoby z otoczenia klienta i inne służby społeczne oraz łączenie ich z celami osobistymi klienta. Przydatne pytania: Proszę powiedzieć, jak Pani myśli, co takiego powinniśmy wiedzieć o problemach, które spowodowały, że zaproponowano Pani współpracę z asystentem rodziny. Jesteśmy zainteresowani Pani zdaniem na ten temat. Jeśli nie był to Pani pomysł to, co prawdopodobnie powiedziałaby ta osoba, jaki był powód, że poprosiła Panią, aby Pani skorzystała z tej formy pomocy? Asystent rodziny został przyznany Pani orzeczeniem sądu. Co chciałaby Pani osiągnąć dzięki mojemu przychodzeniu tutaj, co byłoby wartościowe dla Pani i Pani rodziny? Jak Pani przypuszcza, co musiałby Pani zrobić, aby służby społeczne zniknęły z Pani życia i zostawiły Panią w spokoju? Co na ten temat powiedział Pani pracownik socjalny (kurator, sędzia)? Gdy spojrzy Pani w przeszłość, kiedy problem nie dotyczył Pani tak bardzo jak teraz, co wtedy robiła Pani inaczej, że sprawy miały się odmiennie? Co robili wówczas inni? Kiedy zakończy się Pani współpracę z asystentem rodziny, co będzie Pani robiła inaczej, co upewni Panią i Pani bliskich oraz służby społeczne: kuratora, sąd, pracowników szkoły, że jest Pani gotowa sama sobie radzić (należy pytać o specyficzne zachowania, po czym poznają to inni?) Jak inni ważni dla Pani ludzie pomagają Pani, że jest Pani na właściwej drodze (np. członkowie dalszej rodziny, pracownik socjalny, kurator, wychowawca dzieci itp.). Może być również użyteczne zapytanie klienta w luźny i neutralny sposób o jego wcześniejszy kontakt z placówkami pomocy społecznej. Nawet jeśli nie były intensywne, może to spowodować pojawienie się przydatnych wskazówek dotyczących klienta, jego gotowości do pracy oraz tego, co jego zdaniem może być pomocne. Przykłady pytań: 15 Wydaje się, że szkoła jest bardzo zaniepokojona o Pani córkę i rozumiem, że miała Pani kilka spotkań z wychowawcą, pedagogiem, była Pani w poradni psychologiczno - pedagogicznej. Jak przydatne były te spotkania? Co powiedziałaby Pani, że było najbardziej użyteczne dla Pani? Wydaje się, że wielu ludzi martwi się o Pana postępowanie w stosunku do żony i dzieci. Co załóżmy, musieliby oni zobaczyć, żeby nie musieć obawiać się o Was? Zapisy w naszej dokumentacji wskazują, że miała Pani kontakty z naszym ośrodkiem wcześniej. Co z ostatnich kontaktów z pracownikiem socjalnym było najbardziej przydatne dla Pani? A najmniej pomocne? Korzystała już Pani z pomocy asystenta? Z jakich obszarów współpracy jest Pani zadowolona? Co powinnam zmienić? Mają Państwo przyznanego kuratora. Czy może mi Pani powiedzieć, co z tych spotkań z nim uznałaby Pani za najbardziej korzystne? Z szacunkiem udzielajmy informacji na temat wszelkich nienegocjowalnych wymogów i od razu pytajmy klienta o ich percepcje dotyczące tych wymogów. Sąd nakazał Panu chodzić na terapię AA, załóżmy, że Pan by uznał tę decyzję i zaczął tam chodzić, w jaki sposób mogłoby być to pomocne dla Pana w sytuacji, kiedy stara się Pan odzyskać dzieci? Jako asystent rodziny, mam mobilizować Panią do porządkowania na bieżąco mieszkania, dlatego też dobrze byłoby, żeby Pani to robiła, jak Pani myśli, w jaki sposób byłoby to pomocne dla Pani w przekonaniu pracownika socjalnego i kuratora, do tego, że potrafi Pani zadbać o odpowiednie warunki do nauki i zabawy, spożywania posiłków i snu dla dzieci? Jeśli będzie Pani widywana pod wpływem alkoholu, a dzieci będą biegały do późnych godzin wieczornych bez opieki po osiedlu to mogą być Pani odebrane prawa rodzicielskie, co Pani na to? Co Pani zamierza? Co może Pani z tym zrobić? Chciałbym dojść dzisiaj z Panem do tego, co Pana zdaniem mogłoby się Panu przydać w tej sytuacji, mogą być to takie rzeczy, które musi Pan robić, bo wymaga od pana tego sąd, które Pana zdaniem nie są użyteczne, a mogą być takie rzeczy, które musi Pan robić i mogą Pana zdaniem być przydatne. I na tyle, ile to możliwe, to chciałbym nadać priorytet tym rzeczom, które Pana zdaniem byłyby dla Pana najbardziej korzystne. Przypuśćmy, że Pan dotrzyma tego zobowiązania związanego z testami i terapią alkoholową, to, co może to zmienić? Co by się zmieniło dla Pana? Co by się zmieniło pomiędzy Panem a innymi ludźmi? Jak na tym skorzystałyby Pana dzieci?19 Asystent rodziny prowadzi również obserwację i wywiady z rodziną dotyczące pogłębionej diagnozy rodziny w sferze oddziaływań o charakterze wychowawczym rodziny, obejmujące postawy wychowawcze rodziców, style wychowania w rodzinie, metody wychowawcze, atmosferę wychowawczą. Zwłaszcza, gdy rodzice nie widzą nieprawidłowości w swych zachowaniach wobec dzieci a asystent je zauważa, dla poszerzenia perspektywy rodziców warto w celu pedagogizacji wykorzystać gotowe narzędzia, np. charakterystykę postaw rodzicielskich wg. „Kwestionariusz dla Rodziców” M. Ziemskiej („Postawy Jong de P., Berg I.K (2009). Rozmowy o rozwiązaniach. Kraków: Wyd. Księgarnia Akademicka, Krasiejko I. (2011), Praca socjalna w praktyce asystenta rodziny, dz. cyt.. 19 16 rodzicielskie” 1973, 1986) lub M. Braun-Gałkowskiej (2007)20, „Kwestionariusz Autopercepcji Wychowawcy” lub „Inwentarz Doświadczeń” Guryckiej do diagnozy błędów wychowawczych („Błąd w wychowaniu” 1990, s. 105-114), „Arkusz schematyczny do analizy warunków środowiska wychowawczego dzieci szkolnych” J. Pietera („Poznawanie środowiska wychowaczego”1960), Kwestionariusz do analizy środowiska wychowawczego oraz do analizy stylu wychowania w rodzinie M. Ryś, („Systemy rodzinne” 2001)21. Dostępne w opracowaniu Dybowskiej E. (2012). Teoria systemowej pracy z rodziną. Kraków: Wyd. ROPS w Krakowie, dostępnej w PDF na stronie: http://www.szkoleniapokl.rops.krakow.pl/pliki_ed/file/publikacje/Teoria%20systemowej%20pracy%20z%20rod zin%C4%85.pdf 21 Skany tych narzędzi znajdują się na stronie www.asystenrodziny.info w zakładce: materiały, w innych plikach, warto jednak zapoznać się z całymi publikacjami, ww. autorów, jako podręczniki podstawowe do pedagogicznej diagnozy oddziaływań wychowawczych rodziców znajdują się w większości bibliotek. 20 17 Etap III: Opis sytuacji życiowej rodziny. Warto dokonać opisu z kilku perspektyw: członków rodziny, asystenta rodziny, pracownika socjalnego oraz innych przedstawicieli służb społecznych. Opis sytuacji rodziny powinny być przestawiony rodzinie (najlepiej, gdyby rodzina miała udział w jej tworzeniu). W opisie sytuacji rodziny asystent powinien powstrzymywać się od sformułowań etykietyzujących czy stygmatyzujących rodzinę, zamiast rodzina wieloproblemowa – rodzina z wieloma problemami, zamiast niepełnosprawny – osoba z niepełnosprawnością (wpisać rodzaj), zamiast bezradność w sprawach opiekuńczo wychowawczych – potrzeba wzmocnienia umiejętności opiekuńczo – wychowawcze (wpisać zakres), zamiast bezradny czy niezaradny życiowo – o niskich umiejętnościach prowadzenia gospodarstwa domowego oraz realizacji spraw na rzecz domu i rodziny. Narzędzie nr 9. Formularz – opis sytuacji rodziny. Opis sytuacji rodziny Nr … RODZINA ( imię i nazwisko) ( adres) ASYSTENT RODZINY ( imię i nazwisko) (telefon kontaktowy) Data sporządzenia: 1.Obraz aktualnej sytuacji z perspektywy członków rodziny (trudności, mocne strony oczekiwania, potrzeby, cele rodziny): 3. Informacje o rodzinie zebrane od innych pracowników służb społecznych, cele do osiągnięcia wskazane przez pracowników instytucji. 4.Opis sytuacji rodziny z perspektywy asystenta rodziny: (trudności, umiejętności wymagające wzmocnienia, zasoby rodziny, środowiska lokalnego, instytucjonalne): (podpis asystenta rodziny) Można znaleźć bardziej rozbudowane formularze do oceny sytuacji rodziny współpracującej z asystentem, np. autorstwa zespołu pod kierunkiem P. Sałustowicza22. 22 http://konsultacje.um.warszawa.pl/sites/konsultacje.um.warszawa.pl/files/arkusz_diagnozy_rodziny_ngo.pdf 18 19 Etap IV: Planowanie pracy z rodziną W tym etapie, zgodnie z wymogami ustawy o wspieraniu rodziny (art. 15. ust. 3), wspólnie z członkami rodziny asystent tworzy indywidualny plan pracy z rodziną uwzględniający cele oraz działania członków rodziny i asystenta służące dochodzeniu do zakładanych efektów. Narzędzie nr 10. Formularz – plan pracy PLAN PRACY Z RODZINĄ nr DANE RODZINY: ASYSTENT RODZINY: DATA SPORZADZENIA CEL GŁÓWNY: L.p. Cel szczegółowy Działania (podpis asystenta rodziny) Termin i miejsce wykonania Osoba odpowiedzialna za wykonanie (podpisy członków rodziny ) Przewidywane efekty działań (podpis pracownika socjalnego) Tworzenie dokumentu powinno odbywać się w fazie metodycznego działania – planowanie, a nie po nim lub przed nim (w praktyce można spotkać sytuacje, że pracownik tworzy dokument samodzielnie przed spotkaniem z rodzina lub długo po nim w obawie przed kontrolą). Napisanie planu powinno zająć około 15 minut ograniczając do minimum pracę nad dokumentami na korzyść pozostawienia czasu pracy nad kontaktem, emocjami klienta, wspólną realizacją planu, samodzielnością członków rodziny. Do najczęstszych błędów w czasie pisania planu pracy z rodziną należą: pisanie planu bez udziału rodziny, przydzielanie działań nieobecnemu na spotkaniu członkowi rodziny, mylenie działań z celami i na odwrót, niepodawanie adresów instytucji, nieokreślanie terminów wykonania działań, 20 zbyt dużo działań do wykonania między spotkaniami, nieuzasadniona dyrektywność asystenta przy tworzeniu planu, narzucanie działań klientom, niepozostawianie kopii planu rodzinie, dyrektywne rozlicznie klientów z wykonania działań. Spotkanie, na którym planujemy działania kończymy mówiąc: Proszę to zrobić, będzie to zapewne trudne, ale warte wysiłku. Na następnym spotkaniu opowie mi Pan/i co się poprawiło w Waszym życiu23. Narzędzie nr 11. Schemat rozmowy dot. analizy wyjątków od problemów. Wyjątki od problemów to te momenty w życiu klienta, kiedy problem nie występował, występował, ale z mniejszym nasileniem, lub wystąpił, ale klient dał sobie z nim radę. Ponieważ wyjątki niedawno się zdarzyły, to istnieje prawdopodobieństwo, że zdarzą się ponownie.24 Wynika z tego, że rozwiązanie istniało, nawet, jeśli przez moment lub cząstkowo. Wyjątki zawsze istnieją, w przeciwnym razie człowiek nie wiedziałby, że problem istnieje. Czyli wyjątek to jest coś, co się zdarza, gdy się nie skarżymy. Klienci rzadko zdają sobie sprawę ze swoich wyjątków, ponieważ skupiają się na opisywaniu problemów, należy więc im pomóc w ich poszukaniu i wykorzystaniu. Znalezienie wyjątków pozwala na ich analizę pod kątem tego, jakie czynniki wewnętrzne i zewnętrzne pomogły w osiąganiu tego, co powodowało, że w tej sprawie było lepiej. Wyjątki dają często wystarczające odpowiedzi na pytanie, jak klient ma osiągnąć poprawę, pod warunkiem, że mówią o kompetencjach i możliwościach klienta, które nadal tkwią w nim i jego otoczeniu lub które można odtworzyć. Są też wyjątki, które mówią o kompetencjach klienta, które z jakichś powodów trwale przeminęły lub zostały ograniczone (np. z powodu choroby, rozstania z drugą osobą itd.). Ten rodzaj wyjątków może być nadal przydatny między innymi w pracy nad poczuciem wartości klienta, nad rozpoznaniem realności rozwiązań i określeniem możliwości klienta.25 W etapie określania klient (pojedyncza osoba lub/i cała rodzina) i asystent pracują nad znalezieniem odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób klient ma wprowadzić zmiany, które pozwolą mu osiągnąć wyznaczone cele: Jak to zrobić, żebym ……..? Warto zacząć od analizy skutecznych działań klientów w przeszłości, tzw. wyjątków od problemów. Analiza wyjątków od problemów: Kiedy było lepiej, inaczej? Jak do tego doszło? Co temu sprzyjało? Identyfikowanie: Kiedy było lepiej, więcej, inaczej? Opisywanie: Na czym to polegało? Wnioskowanie: A dzięki czemu to było możliwe? Co zauważyli inni, jaką różnicę to spowodowało? Co się stanie, jeśli to będzie zdarzać się częściej? Co z tym Pan robi? Kto mógłby Panu pomóc, aby częściej postępował Pan w ten sposób? Czy te działania, które były pomocne wcześniej, będą zdaniem Pana/i użyteczne w obecnej sytuacji?26 Krasiejko I., (2012), Metodyka działania asystenta rodziny, Wyd. II, Krasiejko I. (2013), Zawód asystenta rodziny w procesie profesjonalizacji, Toruń: Wyd. Ed. Akapit. 24 Świtek T. (2009) Ścieżki rozwiązań, dz. cyt. 59 - 61 25 Tamże. 26 Jong de P., Berg I.K (2009). Rozmowy o rozwiązaniach, dz. cyt. 23 21 Zgodnie z założeniem Podejścia Skoncentrowanego na Rozwiązaniach: zrób coś innego jeśli stosowane przez ciebie rozwiązania zawodzą i rób więcej tego samego – jeśli działanie jest skuteczne, należy wysondować, co klient robił do tej pory w związku z rozwiązaniem problemu np.: Czego Pani próbowała? Czy to pomogło? Co Pan robił w związku z tą sytuacją do tej pory? O czym Pani myślała a jeszcze tego nie robiła? Jakby miało to pomóc? W jaki sposób TO (…) jest dla Pana problemem? Czego do tej pory próbował Pan, aby TO (…) rozwiązać? (ma to pokazać, że klient robił już coś dobrze, że wie jak robić, że trzeba to robić częściej). Gdy klient chce czegoś, co naszym zdaniem nie jest dobre dla niego warto, aby pokazać mu to z innych perspektyw, np. Co takiego dzieje się w Pana życiu, co panu podpowiada, że to (np. dalsze używanie przez Pana alkoholu/ proszenie o pieniądze pod supermarketami) jest dla Pana dobre? Co Panu mówi, że to pomaga Pana rodzinie? Przypuśćmy, że zapytałabym Pana żony w jaki sposób dalsze używanie alkoholu przynosi pożytek Pana rodzinie, to jak Pan sądzi, co odpowiedziałaby? Co powiedziałyby Pana dzieci? (uwaga: pytamy z perspektywy zaciekawienia a nie oceny (wyrzutu).27 Narzędzie nr 12. Arkusz ważenia decyzji Arkusz ważenia decyzji stosuje się, gdy klient się waha czy podjąć się pracy nad daną zmianą. Ambiwalencja (chcę i nie chcę) jest zdaniem twórców Dialogu Motywującego naturalnym i powszechnym dylematem związanym ze zmianą. W.Miller, S.Rollnik28 uważają za normalny aspekt ludzkiej natury. Ludzie zmagający się z problemem alkoholowym, uzależnieniem od narkotyków, tytoniu, reagujący zbyt impulsywnie, co kończy się aktami przemocy itd. często zdają sobie sprawę z ryzyka, kosztów i szkód wynikających z ich zachowania. Jednakże są niejako przywiązani do swych nałogowych zachowań. Zarazem chcą i nie chcą pić, palić… Jednocześnie chcą i nie chcą się zmienić. W.Miller, S.Rollnik piszą 29, że łatwo mylnie ocenić ten ambiwalentny konflikt jako postawę patologiczną. Stwierdzić, że klient nie jest zmotywowany do podjęcia pracy nad zmianą. Natomiast faza ambiwalencji jest jednym z naturalnych etapów zmiany. Dopiero, gdy ludzie zatrzymują się na tym etapie problemy mogą się zakorzenić i nasilić. Zatem ambiwalencję trzeba rozwiązać, aby mogła nastąpić zmiana. Interwencja konsultanta ma pomóc klientowi wydobyć się z ambiwalencji, podjąć decyzję i kroki w kierunku zmiany. Brak motywacji, który zdaniem W.Miller’a, S.Rollnik’a 30, bywa powodem frustracji pracownika służb społecznych można postrzegać jako nierozwiązaną ambiwalencję. Jednym ze sposobów, który może wykorzystać fachowo pomagający do pracy z osobą trwającą w stanie ambiwalencji jest arkusz ważenia decyzji.31 W arkuszu tym po lewej stronie wypisuje się z klientem korzyści i koszty z wprowadzenia zmiany, po prawej korzyści i koszty z nie wprowadzenia zmiany, dalszego życia, tak jak do tej pory. Istotne jest, aby tylko klient podawał argumenty za i przeciw. Argumenty te mogą być wpisywane przez niego lub asystenta w odpowiednie kolumny tabeli (nie musi być po kolei). Rozmowa powinna być prowadzona w luźnej atmosferze. Klient nie może czuć się przymuszany do zmian. Ma się przyglądać swojemu życiu teraz oraz kreślić wizję przyszłości, kiedy zmiana została wprowadzona. Warto wykorzystywać również pytania o tzw. wyjątki, czyli momenty w przyszłości, kiedy klientowi udało się żyć bez problemu. Pytać o to, co i kto mu wtedy było pomocne. Po wypisaniu korzyści i kosztów wprowadzenia i nie wprowadzenia zmiany można zadać pytania o chęć, możliwości i gotowość do wprowadzenia zmiany. Badając chęć do zamiany bada się jednocześnie na ile zmiana jest faktycznie ważna dla klienta. Gdy klient uświadomi sobie rozbieżność między stanem obecnym a pożądanym lub oczekiwanym ideałem, to zapoczątkowany zostanie proces zmiany. Postrzegana mała ważność uważana jest za opór lub wyparcie. Zdaniem W. Miller’a, S. Rollnik’a32 brak wystarczającej rozbieżności, aby nastąpiła motywacja do działania to normalny etap procesu zmiany. Aby wzbudzić zmianę należy rozwinąć rozbieżność – wzmocnić postrzeganą ważność zmiany. Należy dotrzeć do wartości klienta (np. dzieci, zdrowie, jedność rodziny). Kolejny aspekt to ufność w możliwość wprowadzenia zmiany. Ludzie mogą być chętni, ale nie czuć się do niej zdolni: „chciałabym, ale nie potrafię”. W tym przypadku być może będzie potrzeba przypomnieć klientowi, że kiedyś potrafił to zrobić skutecznie lub wspomóc klienta zasobami zewnętrznymi (trening umiejętności, towarzyszenie, zmiana otoczenia). Należy mieć świadomość, że jeśli klient nie widzi sposobu, w jaki mógłby zmienić swoją sytuację to, aby zmniejszyć niepokój spowodowany rozbieżnością między tym gdzie jest a gdzie Materiały szkoleniowe Regionalnego Ośrodka Metodyczno – Edukacyjnego METIS w Katowicach Miller W., Rollnik S. (2011). Wywiad motywujący , Kraków: Wyd. UJ. 29 Tamże, s. 18. 30 Tamże, s. 18. 31 Tamże, s. 20 – 21. 32 Tamże, s. 14. 27 28 22 chciałby być ujawnia klasyczne mechanizmy obronne, wyparcie: „nie jest wcale tak źle”; racjonalizację: „i tak mi na tym nie zależało” oraz projekcję: „to nie mój problem tylko ich”. Trzeci aspekt to gotowość, czyli aby zmiana stała się priorytetem. Osoba może być chętna i zdolna, żeby się zmienić, ale nie gotowa: „chcę, ale jeszcze nie teraz”. W stymulowaniu chęci, zdolności i gotowości może pomóc obok arkusza ważenia decyzji zastosowanie skalowania. Pytania skalujące służą zbieraniu informacji, są także wykorzystywane do motywowania, zachęcania klienta oraz wzmacniania procesu zmiany. Prosząc klienta o przedstawienie na skali liczbowej (lub z innymi symbolami) poziomu swoich problemów, priorytetów, osiągnięć, emocjonalnego zaangażowania w związki, terapeuta, ale i klient zyskuje możliwość ukształtowania opinii, dotyczącej wielu spraw. 33 Choć należy zauważyć, że to i tak będzie subiektywna ocena klienta, mówiąca jak dana sprawa wygląda z jego perspektywy. Ponadto ze skalowania można dowiedzieć się o sygnałach zachodzących zmian, zarówno tych, mówiących o narastaniu problemu, jak i jego przezwyciężaniu. Tradycyjne skalowanie składa się z 5 etapów:34 1. Na skali od 1 (lub 0), gdzie 1 (lub 0) oznacza ….. a 10 oznacza ….., proszę określić jak to jest teraz? 2. Co już jest, dzięki czemu ocenia Pani to na X a nie mniej niż X? (obrazowanie obecnej sytuacji od strony pozytywnej) 3. Kiedy było więcej niż dziś i jak to było? (obrazowanie wyjątków) 4. A jak będzie trochę wyżej na tej skali niż X, powiedzmy X+1, to co będzie inaczej? (obrazowanie celu) 5. Co będzie pierwszym, drugim krokiem na tej skali w kierunku X+1? (obrazowanie pierwszego kroku w kierunku celu). W każdym z tych kroków ważne jest, by stosować technikę obrazowania, czyli pytać o zachowania, relacje z innymi, myśli, uczucia, wygląd, np. do etapu nr 4: Wyobraź sobie teraz taki moment w Twojej niedalekiej przyszłości, kiedy na skali od 1 do 10 będziesz mógł ocenić omawiany obszar o trochę więcej niż oceniłeś to w punkcie 1. Czyli kiedy będziesz mógł powiedzieć, "teraz to jest np. (dotychczasowa ocena) X + 1". Powiedz, co takiego będzie w tamtej sytuacji, co Ty będziesz robił, myślał, czuł, co będą robili inni, co będzie innego, dzięki czemu będziesz mógł ocenić tamtą sytuację wyżej niż obecnie? 35 Arkusz ważenia decyzji (formularz) A. Korzyści B. Koszty Korzyści Koszty Skalowanie Na ile klient wyraża chęć zmiany (na ile zmiana jest ważna)? Na ile jest zdolny do zmiany (posiada możliwości wprowadzenia zmiany)? Na ile jest gotów do wprowadzenia zmiany? Berg I.K, Miller S., (2000). Terapia krótkoterminowa skoncentrowana na rozwiązaniu. Pomaganie osobom z problemem alkoholowym. Łódź: Wyd. Galaktyka, s. 106. 34 Świtek T. (2009). Ścieżki rozwiązań. Kraków: Wyd. Księgarnia Akademicka, s. 86. 35 Tamże. 33 23 1. Chęć do zmiany. Na skali od 0 do 10, gdzie 0 oznacza nie chcę zmiany, polegającej na ….. a 10 w maksymalnym stopniu chcę zmiany polegającej na ……., na jakim punkcie na skali jesteś teraz? Na …. Co już jest, dzięki czemu ocenia Pani to na X a nie mniej niż X? (obrazowanie obecnej sytuacji od strony pozytywnej) Kiedy było więcej niż dziś i jak to było? (obrazowanie wyjątków) A jak będzie trochę wyżej na tej skali niż X, powiedzmy X+1, to co będzie inaczej? (obrazowanie celu) Co będzie pierwszym, drugim krokiem na tej skali w kierunku X+1? (obrazowanie pierwszego kroku w kierunku celu). 2. Możliwości do wprowadzenia zmiany. Na skali od 0 do 10, gdzie 0 oznacza nie jestem zdolny do zmiany, polegającej na ….. a 10 w maksymalnym stopniu jestem zdolny do zmiany (mam możliwości ją wprowadzić) polegającej na ……., na jakim punkcie na skali jesteś teraz? Na …. Co już jest, dzięki czemu ocenia Pani to na X a nie mniej niż X? (obrazowanie obecnej sytuacji od strony pozytywnej) Kiedy było więcej niż dziś i jak to było? (obrazowanie wyjątków) A jak będzie trochę wyżej na tej skali niż X, powiedzmy X+1, to co będzie inaczej? (obrazowanie celu) Co będzie pierwszym, drugim krokiem na tej skali w kierunku X+1? (obrazowanie pierwszego kroku w kierunku celu). 3. Gotowość do wprowadzenia zmiany Na skali od 0 do 10, gdzie 0 oznacza nie jestem gotowy wprowadzić zmianę, polegającej na ….. a 10 w maksymalnym stopniu jestem gotowy wprowadzić zmianę polegającej na ……., na jakim punkcie na skali jesteś teraz? Na …. Co już jest takiego, że jest to gotowość na… a nie mniej? Co już jest, dzięki czemu ocenia Pani to na X a nie mniej niż X? (obrazowanie obecnej sytuacji od strony pozytywnej) Kiedy było więcej niż dziś i jak to było? (obrazowanie wyjątków) A jak będzie trochę wyżej na tej skali niż X, powiedzmy X+1, to co będzie inaczej? (obrazowanie celu) Co będzie pierwszym, drugim krokiem na tej skali w kierunku X+1? (obrazowanie pierwszego kroku w kierunku celu). Narzędzie nr 13. Techniki służące do wydobywania i wzmacniania „języka zmiany” Warto, aby asystent rodziny nauczył się uważnie słuchać klienta. Klienci mogą wyrażać: pragnienie zmiany (np. nie chcę być takim człowiekiem), zdolność do zmiany (np. potrafię ograniczyć picie do jednego piwa dziennie, po prostu muszę się do tego zobowiązać), podają powody do zmiany (np. może żona przestałaby mnie męczyć, gdybym mniej pił), problemy ze status quo (np. muszę zapanować nad moim piciem), zobowiązują się do zmiany (np. zamierzam powiedzieć Kaśce, żeby nie wyciągała mnie na piwo do baru, gdyż za zaoszczędzone pieniądze chcę posłać dziecko na wycieczkę). Tabela: Techniki wydobywania i wzmacniania języka zmiany nazwa techniki pytania wywołujące język zmiany charakterystyka pytania o powody do zmiany, prośba o deklarację zobowiązania 24 przykłady wypowiedzi PS: Pod jakimi względami byłoby dla Pana użyteczne ograniczenie picia alkoholu? PS: Co uległoby poprawie, gdyby przestała Pani pić alkohol? PS: Co – jeśli cokolwiek – Pani teraz zrobi? uszczegóławianie prośba o podanie przykładów sytuacji ilustrujących zmiany; konkretne zachowania łatwiej zastosować w przyszłości odwołanie się do skrajności prośba o opis najgorszego z możliwych – w mniemaniu klienta - rozwój wypadków, do którego może dojść, jeśli nadal będzie postępował w ten sam sposób oraz o najbardziej wymarzonych korzyści, które mogą potencjalnie wypłynąć ze zmiany; pokazanie pełnej perspektywy, aby powrócić i zagłębić aspekty bliższe aktualnej sytuacji prośba o opis życia sprzed pojawienia się problemów; przypomnienie marzeń, aspiracji, wartości, przywrócenie wagi dawnym wartościom, zwiększenie nadziei na przyszłość, ponowne określenie celów koncentrowanie uwagi na tym, co się stanie, jeśli klient dokona zmiany lub co się wydarzy jak do niej nie dojdzie spoglądanie w przeszłość spoglądanie w przyszłość badanie celów odkrywanie celów klienta informacje zwrotne na podstawie przeprowadzonych testów informacje zwrotne, które odnoszą się do określonych norm i statystyk albo opierają się na celach, wartościach i spostrzeżeniach klienta Pytania obrazujące na skali liczbowej chęć, możliwości lub gotowość klienta do wprowadzenia zmiany skale chęci, gotowości możliwości i 25 PS: Jaki będzie Pana następny krok? PS: Powiedziała Pani, ze kiedyś piła Pani mniej. Proszę mi opowiedzieć, co Pani wtedy konkretnie robiła i kto Pani w tym pomógł? PS: Mówi Pani, że wypija Pani 3-4 jednostki alkoholu dziennie, jak Pani myśli, jakie najgorsze sytuacje może to spowodować, jeśli będzie tak nadal? A jakie największe korzyści mogłaby Pani mieć, gdyby choć ograniczyła Pani picie do jednego? PS: Jak wyobrażał sobie Pan swoje życie, gdy był Pan młody? PS: Gdyby przestała Pani pić, jak wyglądałoby Pani życie za pół roku? Jak to wpłynęłoby na dzieci? Jeśli Pani nie przestanie pić to jak Pani życie będzie wyglądało za dwa lata? Jak to wpłynie na dzieci? PS: Co jest dla Pana w życiu najważniejsze? Jak wpisuje się w to alkohol? PS: Jakim rodzicem chciałby Pan być? PS: Co chciałby Pan osiągnąć w życiu? PS: Przeciętnie wypija Pani w tygodniu 28 drinków to więcej niż średnia krajowa… PS: Jak bardzo jest Pan przekonany, w skali od 1 do 10, że jest Pan gotowy ograniczyć picie alkoholu do jednego piwa dziennie, gdzie 1 oznacza niską gotowość a 10 wysoką? K: 6. PS: Co sprawiło, że wybrał Pan 6 a nie mniej, np. 3? K: Boje się, że stracę pracę. PS: Co musiałoby się stać, aby przeszedł Pan z 6 na 7? źródło: opracowanie własne na podstawie D. B. Rosengren, Rozwijanie umiejętności w Dialogu Motywującym. Podręcznik praktyka z ćwiczeniami. Kraków 2013, s. 136-138. Narzędzie nr 14. Schemat rozmowy dot. informowania i dawanie rad Asystent rodziny może podać informacje lub udzielać rad. Aby nie powodować oporu u klienta warto, aby stosował się do poniższych zasad: o Informacje powinny być podawane a nie narzucane. o Należy dowiedzieć się, czy klient chce tej informacji. o Zanim mu ją przekażemy, zapytajmy o zgodę: „mam kilka informacji, które mogą się Pani przydać, czy byłaby Pani nimi zainteresowana?”; „Czy mogę Pani jeszcze coś powiedzieć?”. o Ponadto warto przedstawiać daną informację powołując się na wyniki badań, przepisy prawne, normy, statystyki, wypowiedzi autorytetów, doświadczenia innych klientów będących w podobnej sytuacji. Należy wprost lub w domyśle przyzwolić klientowi nie zgodzić się z podawaną przez siebie informacją, np. „Z moich doświadczeń z innymi osobami w podobnej sytuacji do Pańskiej wynika, że ich w ich przypadku….” . o Należy przedstawić wachlarz możliwości (wszystkie od razu a nie po jednej) i pozwolić wybrać jedną z nich. o Warto pozwolić się – wprost lub w domyśle nie zgodzić się z tym, co mówimy, np. „nie wiem, czy ma to dla Pana jakiś sens, ale ….” o Po przekazaniu informacji należy zachęcić go, aby sam uznał, jakie znaczenie mają dla niego nowe dane, aby wyciągnął z nich wnioski o Po udzielonej informacji warto zapytać klienta: Co Pan na to? Techniki udzielania informacji Wydobycie (pytanie o to, co klient już wie) – dostarczenie (podanie informacji uzupełniających, to, co klient wie) – wydobycie (zapytanie, co sądzi o tym, co powiedzieliśmy) Porcja informacji – potwierdzenie (zapytanie, co klient o tym sądzi) – porcja informacji Dawanie rad Poproś o pozwolenie (zapytaj, czy klient jest zainteresowany, tym, co masz do powiedzenia) Podsuń rozwiązania (oszczędnie, samo sedno, powinno być ich klika różnych – daj wybór, podaj je od razu nie po jednym, nie próbuj przekonywać). Spytaj klienta o opinię36. Rosengren D. B. (2013), Rozwijanie umiejętności w Dialogu Motywującym. Podręcznik praktyka z ćwiczeniami, Kraków: Wyd. UJ, s. 56-68. 36 26 Etap V: Ocena okresowa Narzędzie nr 15. Scenariusz rozmowy dotyczący oceny realizacji działań. Drugie i kolejne spotkanie warto zacząć od: Co się poprawiło? I czekać na relację klientów. Kiedy klient zrelacjonuje wydarzenia, wtedy być może łatwiej będzie dostrzec pozytywne zmiany, chociaż przez to, że asystent je doceni. Kiedy klient wyjawi wyjątek rolą konsultanta jest jego szczegółowe przeanalizowanie. Służy do tego technika EARS. EARS E oznacza eliciting – wydobywanie wyjątku. A odnosi się do amplifying – wzmacniania go, najpierw poprzez poproszenie klienta o opis tego, co się zmieniło między chwilą problemu a wyjątkiem, a później przeanalizowanie tego, jak doszło do wyjątku, a zwłaszcza roli, jaką klient mógł odegrać w doprowadzeniu do tego. R oznacza reinforcing – poszerzanie percepcji na temat innych sukcesów i mocnych stron, jakie ten wyjątek symbolizuje, głównie poprzez zwracanie uwagi na wyjątki, spokojne oraz staranne ich analizowanie oraz komplementy. S przypomina prowadzącemu wywiad aby start again – zacząć od nowa, pytając co się jeszcze poprawiło? Techniką tą rozpoczyna się zazwyczaj każde kolejne spotkanie. Opis struktury EARS 37: Wydobywanie: Co jest lepiej? Co się zmieniło? Co się poprawiło od poprzedniego spotkania choćby trochę? Rozszerzanie: Jak Pan wpadł na pomysł, żeby to zrobić? Jak to się stało? Kto jeszcze zauważył tę zmianę? Wzmacnianie. Komplementowanie. Jak to się stało, że potrafił Pan to zrobić? Zacznij znów. Co jest jeszcze lepiej? Co jeszcze się zmieniło? Co jest jeszcze lepiej, co się jeszcze zmieniło? W przypadku zaś, gdy klient twierdzi, że nic się nie zmieniło można zastosować następująca strategię: A, czyli nic się nie zmieniło… Jest tak jak było. Czyli się nie pogorszyło? Co takiego Pani robiła, że się nie pogorszyło? Natomiast w przypadku, kiedy klient mówi, że się pogorszyło można zadać pytania o radzenie sobie, np. Jak to się dzieje, że nie jest jeszcze gorzej? Co pomagało do tej pory? Co Panu jakkolwiek pomaga? lub zacząć od początku: Co mogę Pani zdaniem zrobić, żeby lepiej pomóc? Jeśli klient nie wykonał działania wpisanego wcześniej do planu pracy warto dowiedzieć się, czy zrobił coś innego zamiast podążania za propozycją asystenta, co również doprowadziło go do celu, jeśli tak to zapytać, co w tym, co wykonał było przydatnego albo pomocnego. Jeśli nie wykonał zadania, należy zapytać, czy cel, do którego miało ono doprowadzić jest nadal dla niego ważny, jeśli tak, to można zaplanować realizację tego zadania na następny okres, zmienić działanie lub towarzyszyć klientowi w jego wykonaniu. Jeśli klient odniósł porażkę warto zapytać o to, czego te niepowodzenia uczą, jak ta osoba reagowała na nie. Należy poszukać reakcji, które były najbardziej pomocne, spytać, o to, jak ta osoba próbowała wracać na właściwą drogę, docenić to, pytać, jak i co ta osoba starała się robić, by minimalizować skutki tych niepowodzeń oraz naprawiać to, co się zepsuło. Jeśli klientowi udaje się coś robić, a kontynuacja tego stanu jest trudna, przygotujmy się na nawrót do strych przyczajeń (np. użycia alkoholu), omawiając dokładnie co zrobić w chwilach kryzysu, namowy innych osób do destrukcyjnych zachowań, i kto mógłby pomóc. Omówmy z klientem strategie pozwalające na kontynuację konstruktywnych zachowań, gdy widzimy, że jego motywacja do wysiłku po pierwszych sukcesach maleje. Sharry J., .Madden B, Darmody M. (2007). W poszukiwaniu rozwiązania, Łódź: Wyd. Galaktyka, s. 79 – 80, Krasiejko I. (2010, 2012), Metodyka działania asystenta rodziny, dz. cyt. 37 27 Narzędzie nr 16. Formularz - ocena okresowa rodziny. SPRAWOZDANIE PÓŁROCZNE …. ROKU Z PRACY ASYSTENTA RODZINY Z RODZINĄ Nr……. (imię, nazwisko, adres rodziny) Asystent rodziny: … Data sporządzenia: 1. Opis sytuacji rodziny przed objęciem asystenturą rodziny (lub od ostatniej oceny): 2. Cele współpracy z rodziną: Cel główny: Cele szczegółowe: 1. 2. Zadania wykonane z rodziną i an jej rzecz w okresie …… oraz osiągnięte efekty: 3. 1. 2. 3. 4. Wnioski i uwagi: podpis asystenta rodziny ………………. podpis koordynatora Komentarz: Punkt 2 należy spisać z planu pracy z rodziną. Podpunkty z 3. powinny odpowiadać podpunktom z 2. (dla przejrzystości mieć tę samą kolejność), można nawet pisać ad. 1, ad. 2 itd. Przy tworzeniu opisu warto wykorzystać informacje zawarte w karcie pracy z rodziną, zwłaszcza dotyczące zadań wykonanych z rodziną i na jej rzecz (jest to istotne przy zadaniowym czasie pracy asystenta rodziny). Jeśli cel nie został osiągnięty, warto napisać, czy jest nadal aktualny, czy też okazał się niemożliwy - nierealny lub czy nie był ważny z perspektywy klienta czy też działania zostały przeniesione na później, do dalszej pracy, gdyż klient na dany moment nie był gotowy do działania. 28 Narzędzie nr 17. Aktualizacja planu pracy AKTUALIZACJA PLANU PRACY Z RODZINĄ nr DANE RODZINY: ASYSTENT RODZINY: DATA AKTULIZACJI: L.P. Działania niewykonane przez rodzinę (z wstępnego ostatniego planu lub ostatniej aktualizacji) Działania w części wykonane przez rodzinę (z wstępnego ostatniego planu lub ostatniej aktualizacji) Działania wykonane przez rodzinę (z wstępnego ostatniego planu lub ostatniej aktualizacji) Zadania zrealizowane przez asystenta rodziny Osiągnięte efekty CEL GŁÓWNY: L.p. Cel szczegółowy Działania (podpis asystenta rodziny) Termin i miejsce wykonania Osoba odpowiedzialna za wykonanie (podpisy członków rodziny ) 29 Przewidywane efekty działań (podpis pracownika socjalnego) Etap VI: Ocena końcowa Do warunków koniecznych, które muszą być spełnione, aby usamodzielnić rodzinę, należy zaliczyć: bezpieczeństwo dzieci (brak maltretowania, wykorzystywania seksualnego, zaniedbywania dzieci oraz przemocy w relacjach między dorosłymi), w co najmniej dobrym stopniu rozwinięte umiejętności opiekuńczo-wychowawcze rodziców (lub opiekunów dziecka), w co najmniej dobrym stopniu rozwinięte umiejętności prowadzenia gospodarstwa domowego, co najmniej dobre relacje w rodzinie nuklearnej, co najmniej ograniczenie picia alkoholu opiekunów dziecka, czyli brak zjawiska problemowego używania alkoholu - okazjonalne spożywanie małej ilości alkoholu bez upijania się, uregulowanie spraw sądowych i urzędowych, samodzielność w rozwiązywaniu trudności życia codziennego, samodzielność w realizacji różnorakich spraw na rzecz dzieci i domu, poczucie siły, własnej wartości, sprawstwa i kontroli nad własnym życiem, umiejętność egzekwowania praw, stawiania granic. Narzędzie nr 18. Scenariusz rozmowy dotyczący oceny współpracy z asystentem przez rodzinę Przykłady pytań: Jakie korzyści widzi Pani ze współpracy z asystentem rodziny? Powiedzmy, że 10 oznacza miejsce, w którym chce Pani, by było Pani życie, a 1 to miejsce, w którym zaczęliśmy naszą współpracę. Gdzie powiedziałby Pani, że jest Pani dzisiaj? Co już jest, że może Pani powiedzieć, że jest tyle … a nie mniej? Jak Pani przypuszcza, co powiedziałby kurator, że gdzie Pani jest? Biorąc pod uwagę ogólnie realizację wszystkich postanowień/ działań w planie pracy, to na skali od 0 do 10, gdzie powiedzmy 10 oznacza wszystko udało się zrealizować a 0 jest przeciwieństwem tego, to jaki przyznałaby Pani sobie punkt? Co udało się zrobić, że jest to tyle a nie mniej? Z czego jest Pani najbardziej zadowolona? Na skali od 1 do 10, gdzie 1 oznacza w minimalnym stopniu posiada Pan/i umiejętności opiekuńczo– wychowawcze a 10 w maksymalnym stopniu posiada Pan/i umiejętności opiekuńczo – wychowawcze na którym stopniu jest Pan/i dzisiaj? 1 ----------------------------------------------------------------------------------------------10 Można to pytanie zdać na wstępie pracy z rodziną i w czasie badania końcowego, kilku miesiącach, przy czym dodatkowo następujące pytania: Czy była praca z asystentem nad zmianą w tym zakresie? …………………………………… Co takiego jest teraz, a czego nie było, czyli co składa się na zmianę, czyli przejście od …… do …….na skali? …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… Co jeszcze?..................................................................................................................... ................ Co jeszcze?..................................................................................................................................... 30 …………………………………………………………………………………………………… W jaki sposób pomógł Panu/i asystent rodziny? Co takiego robił? Do oceny postępów rodziców sferze oddziaływań wychowawczych można wykorzystać powtórnie wymieniane już narzędzia M. Ziemskiej, A. Guryckiej, M. Ryś, E. Marynowicz-Hetki i in. 31 Inne narzędzia wykorzystywane do dokumentowania pracy asystenta rodziny Narzędzie nr 19. Karta czasu pracy asystenta rodziny Imię i nazwisko asystenta rodziny: Miesiąc: Lp. Data Opis wykonanych zadań przez asystenta rodziny …………………….. Podpis asystenta rodziny …………………….. Podpis koordynatora Komentarz: Asystenci rodziny pracując w zadaniowym czasie pracy rozliczają się z wykonanych zadań za pomocą miesięcznej karty pracy. W karcie wpisują w krótkiej formie zarówno działania bezpośrednie, np. towarzyszenie Pani Ewie Kowalskiej do Spółdzielni Mieszkaniowej, jak i pośrednie, np. dojazd do domu Państwa Malinowskich; rozmowa z kuratorem sądowym Panem Adamem Nowakiem w sprawie Państwa Kowalskich. Podstawą dla wprowadzenia zadaniowego czasu pracy jest porozumienie zawarte pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, na mocy którego ustalają oni czas niezbędny do wykonania powierzonych zadań, przy czym ustalenia te nie mogą naruszać norm wynikających z art. 129 kodeksu pracy tj. 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 4 miesięcy. W rezultacie wprowadzenia tego systemu pracy pracownik może elastycznie kształtować długość dnia pracy, a nawet liczbę dni pracy, czy też decydować o liczbie i czasie trwania przerw, przy czym nieprzerwany odpoczynek musi wynosić co najmniej 11 godzin na dobę. Przepis ten nie dotyczy przypadków akcji ratowniczych w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego. Przy tym systemie pracownik samodzielnie ustala rozkład swojego czasu pracy. Rozkład może też wynikać z ogólnych wskazań pracodawcy, ale nie może zostać ściśle przez niego określony. Konsekwencją tego jest możliwość wyrównywania dłuższego czasu pracy w jednym okresie – skróceniem czasu pracy w innym. W stosunku do pracowników objętych systemem zadaniowego czasu pracy nie ewidencjonuje się godzin pracy. Pracodawca może natomiast wskazać pewien przedział czasowy, w którym praca powinna być wykonywana, np. przed południem, lub zobowiązać pracownika do stawiania się w siedzibie firmy w określonych dniach i godzinach [art. 133, 129, 140, 149 Kodeksu pracy]. 32 Narzędzie nr 20. Karta pracy asystenta z rodziną Imiona i nazwiska członków rodziny: Imię i nazwisko asystenta rodziny: Miesiąc: Data Miejsce Opis wykonanych zadań z rodziną i na jej rzecz Podpis uczestnika …………………….. Podpis asystenta rodziny …………………….. Podpis koordynatora Komentarz: Asystenci rodziny dla każdej rodziny tworzą miesięczną kartę pracy. Wpisują w niej czynności wykonywane z rodziną (np. trening budżetu domowego, towarzyszenie Pani Aleksandrze Nowak u lekarza psychiatry) i na jej rzecz (np. rozmowa z pedagogiem szkolnym Panią Anną Jarosz w sprawie określenia warunków promocji Dominiki Nowak do następnej klasy). W karcie można posługiwać się również sformułowaniami art. 15.1. ustawy o wspieraniu rodziny, gdzie wypisane są zadania asystenta rodziny, np. udzielenie pomocy Pani Annie Nowak w rozwiązaniu problemów wychowawczych z dziećmi. W rubryce „miejsce” asystenci wpisują teren, na którym odbywa się ich działanie, np. miejsce zamieszkania rodziny, szkoła, sąd, budynek OPS itd. W niektórych ośrodkach wymagane jest uzyskanie podpisu członka rodziny (w przypadku działań bezpośrednich) oraz przedstawiciela instytucji, z którym asystent kontaktował się w sprawie rodziny (w przypadku działań pośrednich). Informacje zawarte w karcie pracy z rodziną powinny być spójne z wpisami w karcie czasu pracy asystenta rodziny oraz z planem pracy z rodziną. Na podstawie tej karty tworzy się sprawozdanie półroczne. 33 Narzędzia do oceny ryzyka krzywdzenia dziecka. Rodzice pozostający w grupie ryzyka, którzy pozostają pod działaniem stresu (np. bezrobocie, choroba, w tym zaburzenia psychiczne, niepełnosprawność rodzica lub dziecka, śmierć partnera) oraz negatywnie postrzegają zachowania dziecka wymagają pomocy. Powinni być traktowani jako potencjalni sprawcy zaniedbań i nadużyć. Pełne rozpoznanie przemocy w rodzinie jest rezultatem pracy specjalistów (zespołu interdyscyplinarnego). W skład takiego zespołu powinni wchodzić: pielęgniarka środowiskowa, pracownik socjalny, lekarz rodzinny, lekarz specjalista, psycholog, prawnik, policjant, kurator sądowy, asystent rodziny i inne osoby w zależności od potrzeb. Dokumenty wykorzystywane do badania i monitorowania sytuacji rodziny to m.in. arkusze lub notatki z obserwacji, kwestionariusze wywiadu z rodzicami, dziećmi, innymi osobami, skale np. postaw, gotowe, już wcześniej opracowane lub tworzone przez placówkę na swój użytek.38 Narzędzie nr 21. Czynniki ryzyka wystąpienia przemocy w rodzinie39: Czynniki związane z funkcjonowaniem rodziny: izolacja społeczna, brak przyjaciół, funkcjonowanie rodziny w warunkach długotrwałego stresu społeczno – ekonomicznego (nieodpowiednie warunki mieszkaniowe, niski lub nieregularny dochód, ubóstwo), sytuacja społeczna rodziców (brak możliwości odpoczynku od dziecka, brak partnera lub wsparcia z jego strony, brak wsparcia w rodzinie dalszej, brak instytucjonalnego systemu wsparcia lub nieumiejętność korzystania z niego), bezrobocie, bezosobowy i męczący charakter pracy zawodowej, praca o niskim prestiżu społecznym, itd., pewne momenty w życiu rodziny (np. urodzenie kolejnego dziecka, trudna sytuacja, zdrada partnera), niskie wykształcenie i pozycja społeczna rodziców, zaburzone relacje małżeńskie i rodzinne (występowanie ubogich, powierzchownych relacji między małżonkami, liczne konflikty małżeńskie, występowanie w rodzinie nierównowagi sił, np. silny kontrolujący mężczyzna, bezradna kobieta), cechy strukturalne rodziny (wielodzietność rodziny, rodzina niepełna), znacząca lub całkowita zmiana stylu funkcjonowania rodziny (np. śmierć partnera, rozwód, utrata pracy, ciężka choroba, wpadek), b) czynniki tkwiące w rodzicach: niedojrzałość emocjonalna, młody wiek rodziców, doświadczenie przez rodziców przemocy w dzieciństwie, cechy osobowościowe lub problemy psychologiczne rodziców (niski poziom tolerancji na frustrację spowodowany codziennymi stresami, podwyższony poziom pobudzenia w sytuacjach stresowych, dyskomfort i rozdrażnienie na płacz niemowląt, ich śmiech, sztywne, surowe i karzące postawy wobec dzieci: ustanawianie surowych zasad i bezwzględne ich egzekwowanie a) Wiele narzędzi jest opisanych i zaprezentowanych przez E. Wysocką (2009) w pozycji Człowiek a środowisko życia – podstawy teoretyczno – metodologiczne diagnozy, Warszawa: Wyd. Akademickie „Żak”. 39 Jarosz E., Wysocka E. (2006), Diagnoza psychopedagogiczna, Warszawa, Wyd. Żak, Warszawa; Lisowska E. (2005). Przemoc wobec dzieci: rozpoznawanie i przeciwdziałanie, Kielce: Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce. 38 34 w codziennym życiu, powszechne stosowanie krzyku i gróźb niezależnie od charakteru nieposłuszeństwa dzieci, cechy osobowości dogmatycznej i autorytarnej, wysoki poziom agresji i niska kontrola emocji i impulsów, labilność emocjonalna, przeżywane stany depresyjne, schizofrenia lub inne zaburzenia psychiczne, upośledzenie umysłowe, poważne ograniczenia fizyczne, które mogą uniemożliwiając adekwatne funkcjonowanie w relacji rodzic – dziecko, nadużywanie alkoholu, narkotyków, niewłaściwe postrzeganie dziecka (jako celowo denerwującego, niegrzecznego, złośliwego, obwinianie go o różne negatywne stany, robienie z niego kozła ofiarnego), niski poziom kompetencji wychowawczych (niska wiedza o potrzebach i możliwościach dziecka, typowych zachowaniach w danym etapie jego rozwoju, nieznajomość różnorodnych metod wychowawczych oraz preferowanie kar cielesnych), nierealne postrzeganie umiejętności i możliwości dziecka (wymagania nieadekwatne do wieku), wyznawane wartości dopuszczające przemoc, poczucie władzy i wyższości nad dzieckiem, własności (to moje dziecko i mogę z nim robić co chcę), c) czynniki tkwiące w dziecku: wiek dziecka – im młodsze tym częściej krzywdzone, płeć – częściej chłopcy, lub tzw. niechciana płeć, dziecko z niechcianej ciąży, historia rozwoju dziecka (trudności w okresie ciąży, przedwczesne urodzenie dziecka, jego niska waga urodzeniowa, dziecko któreś z kolei, upośledzone fizycznie lub umysłowo, przewlekłe chore), cechy dziecka (dziecko o specjalnych wymaganiach, np. dziecko nadwrażliwe, z problemami związanymi ze snem, z jedzeniem, sprawiające trudności wychowawcze, buntujące się, nadruchliwe, wyjątkowo bystre), d) czynniki tkwiące w interakcji dziecka z rodzicami: zaburzenia wczesnych kontaktów emocjonalnych z dzieckiem (dziecko długo po urodzeniu przebywało w szpitalu lub było wychowywane przez dziadków), zaburzenia komunikacji interpersonalnej między rodzicami i dziećmi. Narzędzie nr 22. Scenariusze rozmowy z rodzicami dotyczące oceny ryzyka wystąpienia przemocy w rodzinie40 W koncepcjach zapobiegania przemocy wobec dziecka w rodzinie, skoncentrowanych na czynnikach ryzyka, wskazuje się na możliwość przeprowadzenia badań przesiewowych, które powinny wchodzić w zakres zadań pracowników służb społecznych. Poniżej zostaną przedstawione procedury tychże badań. 1. Przykładowe pytania do rodziców spodziewających się dziecka dotyczą: nadmiernego zaniepokojenia płcią przyszłego dziecka, negowania przez matkę faktu ciąży, chęci i prób usunięcia ciąży, liczby już posiadanych dzieci i stosunku rodziców do tej sytuacji, zamiarów oddania dziecka do adopcji, nastrojów matki w czasie ciąży, zwłaszcza występowania depresji, niepokojów, zaburzeń snu, apetytu, niepokojów matki o fizyczne skutki ciąży, wsparcia społecznego i emocjonalnego matki i rodziny w czasie ciąży, historii dzieciństwa matki i ojca (doświadczeń przemocy), zamierzeń w sprawie stosowania metod wychowawczych, poglądów na temat dzieci i ich wychowywania, 40 Tamże. 35 2. relacji i stosunku rodziców do innych dzieci (ewentualne ich krzywdzenie), urazów emocjonalnych w czasie ciąży na skutek wystąpienia sytuacji traumatycznych, np. śmierć w rodzinie, rozwód, separacja, gwałtownych zmian stylu życia, np. ostatnie lub częste przeprowadzki, przygotowania do przyjęcia dziecka do rodziny – zainteresowanie rozwojem dzieci, wygospodarowanie miejsca, wybór imienia, gromadzenie ubranek. Przykładowe pytania do rodziców niemowlęcia oraz obserwacje ich zachowania obejmują następujące składniki: czy rodzice cieszą z obcowania z dzieckiem, czy utrzymują z dzieckiem bezpośredni kontakt wzrokowy, czy słowne komunikaty kierowane do dziecka lub uwagi na jego temat mają charakter krytyczny lub wskazujący na nieadekwatne oczekiwania i postrzeganie cech rozwojowych dziecka, twierdzenie, że dziecko celowo pobrudziło pieluszkę lub płacze bez powodu, reakcje nadmiernego obrzydzenia przy zmianie pieluch, ignorowanie potrzeby karmienia lub postrzeganie dziecka jako zbyt wymagającego przy karmieniu, ignorowanie lub nadmierna drażliwość, gdy dziecko płacze, wsparcie matki w pierwszych tygodniach po urodzeniu dziecka i reakcje pozostałych członków rodziny na noworodka, koncentracja uwagi na zaspokojeniu potrzeb dziecka w zestawieniu z zainteresowaniem własnymi potrzebami i oczekiwaniami, zainteresowanie i odpowiedzialność za dziecko w sytuacji zabiegów medycznych – zrzucanie i odpowiedzialność za dziecko w sytuacjach zabiegów medycznych na personel medyczny. Narzędzie nr 23. „Formularz 12 pytań” w sytuacji nieprzypadkowych urazów dzieci. Są to pytania o: historię przemocy w rodzinie, obojętność, brak tolerancji lub nadmierną obawę ze strony rodziców, strukturę rodziny (pełna/ niepełna), problemy społeczno – ekonomiczne, np. bezrobocie, ubóstwo, choroby psychiczne, uzależnienia, doświadczenia rodziców związane z zaniedbywaniem i krzywdzeniem w dzieciństwie, wcześniactwo, niską masę urodzeniową dzieci, oddzielenie matki o d dziecka po porodzie na dłużej niż 24 godziny, młody wiek matki (poniżej 21 lat) w chwili urodzenia dziecka, wspólne zamieszkiwanie z ojcem dziecka, odstępy pomiędzy narodzinami kolejnych dzieci mniejsze niż 18 miesięcy, upośledzenie umysłowe lub fizyczne dziecka. Narzędzie nr 24. Procedura „obcej sytuacji” Procedura „obcej sytuacji” polegająca na badaniu interakcji rodziców z dzieckiem za pomocą obserwacji dziecka przed rozdzieleniem z dzieckiem (niemowlęciem), w trakcie rozdzielenia i po ponownym połączeniu. O zaburzeniach w relacji rodzic -dziecko może świadczyć brak rozpaczy dziecka w czasie rozdzielania go z rodzicem oraz pozostawienia go z obcą osobą, natomiast po ponownym połączeniu z rodzicem brak zainteresowania lub nawet niechęć wobec kontaktów z nim. 36 Narzędzie nr 25. Procedura obejmująca ocenę relacji rodzic - dziecko w rodzinach wysokiego ryzyka. Procedura obejmująca ocenę relacji rodzic - dziecko w rodzinach wysokiego ryzyka. Ocena obejmuje sześć aspektów: ocenę wiedzy i stosunku opiekuna do wychowania dziecka (rodzice dziecka krzywdzący dziecko mają wobec nich nierealistyczne, wygórowane oczekiwania; dzieje się to zazwyczaj dlatego, że dorosłym brakuje wiedzy i zrozumienia dla możliwości, zdolności, potrzeb dziecka, zbyt surowo jej oceniają i stosują karzące metody wychowawcze); postrzeganie zachowań dziecka przez rodzica oraz zachowań rodziców przez dziecko (rodzice krzywdzący dzieci postrzegają je bardziej negatywnie, oceniają bardziej krytycznie zachowania dziecka jak i całą jego osobę niż rodzice niekrzywdzący – że jest trudne, wymagające, drażliwe, złośliwe, nieposłuchane); emocje rodziców i ich relacje na stres (rodziców krzywdzących dzieci charakteryzuje podwyższony poziom pobudzenia w sytuacjach stresowych, odczuwają też dyskomfort, rozdrażnienie, pobudzenie emocjonalne w reakcji na płacz lub śmiech dziecka); styl interakcji i wzajemnych zachowań rodzicowi dziecka (obopólny negatywizm, ambiwalencja ze strony dziecka – kocha, ale i nienawidzi rodzica). jakość więzi dziecka z rodzicem (mierzy się wyżej opisaną procedurą „obcej sytuacji”); jakość opieki rodzicielskiej – mierzony stylem sprawowania opieki przez rodziców (wrażliwość lub nadwrażliwość na sygnały i komunikaty od dziecka, akceptacja lub odrzucanie, współpraca lub przeszkadzanie – nie respektowanie autonomii dziecka, przystępność lub ignorowanie potrzeb dziecka przez rodzica zajętego własnymi sprawami). 41 Narzędzie nr 26. H.O.M.E. Inwentory42 (wersja dotycząca dzieci w wieku do 3 lat) Emocjonalna i werbalna reaktywność matki (opiekuna). 1. Matka z własnej inicjatywy odzywa się do dziecka. 2. Matka odpowiada werbalnie na wokalizację dziecka. 3. Podczas wizyty matka podaje dziecku nazwę jakiegoś przedmiotu lub pouczającym tonem nazywa jakąś osobę lub rzecz. 4. Mowa matki jest wyraźna, dobitna, zrozumiała. 5. Matka inicjuje wyminę werbalną z obserwatorem – zadaje pytania, spontanicznie komentuje. 6. Matka wyraża swoje myśli swobodnie i łatwo, używa zdań o długości typowej dla rozmowy, np. nie ogranicza się do krótkich odpowiedzi (tak, nie, uhm). 7. Matka od czasu do czasu pozwala na upaćkanie się dziecku przy zabawie. 8. Matka w czasie wizyty dwukrotnie spontanicznie chwali jakąś właściwość dziecka lub jego zachowanie. 9. Gdy matka mówi o dziecku lub do dziecka, jej głos wyraża pozytywne uczucia. 10. Matka co najmniej dwukrotnie w czasie wizyty pieści lub całuje dziecko. 11. Matka wyraża pozytywne reakcje emocjonalne, gdy obserwator chwali dziecko. Unikanie ograniczeń i kar 12. Podczas wizyty matka nie krzyczy na dziecko. 13. Matka nie wyraża jawnej irytacji lub wrogości do dziecka. 14. Podczas wizyty matka nie daje dziecku klapsów. 15. Według informacji podawanych przez matkę w poprzednim tygodniu miał miejsce najwyżej jeden przypadek zastosowania kary fizycznej. 16. Podczas wizyty matka nie gdera na dziecko ani nie uwłacza mu. 41 42 Za: Lisowska E. Przemoc wobec dzieci, dz. cyt. Autorzy: B. Caldwell, R. Bradley, za: Jarosz E., Wysocka E., Diagnoza psychopedagogiczna, dz. cyt. . 37 17. Matka nie ogranicza aktywności dziecka oraz jego ruchów więcej niż trzy razy w trakcie wizyty. 18. W domu znajduje się w widocznym miejscu co najmniej 10 książeczek. 19. Rodzina ma jakieś zwierzę. Organizacja środowiska fizycznego i organizacja czasu. 20. Gdy matka jest nieobecna, opiekę nad dzieckiem sprawuje jedna z trzech regularnie zastępujących ją osób. 21. Przynajmniej raz w tygodniu dziecko wychodzi z domu, by jej towarzyszyć w realizacji obowiązków domowych np. do sklepu spożywczego. 22. Dziecko wychodzi z domu co najmniej raz w tygodniu. 23. Dziecko jest regularnie prowadzone do lekarza czy przychodni zdrowia. 24. Dziecko ma specjalne miejsce, w którym trzyma swoje zabawki i „skarby”. 25. Miejsce zabaw dla dziecka jest bezpieczne. Dostarczanie odpowiednich materiałów do zabawy. 26. Dziecko ma jakieś zabawki czy przyrządy rozwijające mięśnie, 27. Dziecko ma zabawkę do popychania lub ciągnięcia za sobą. 28. Dziecko ma wózek, dziecinny samochód, hulajnogę lub trójkołowy rowerek. 29. Podczas wywiadu matka daje dziecku zabawki lub proponuje mu interesujące czynności. 30. Dziecko ma zabawki odpowiednie do wieku – przytulankę do odgrywania ról. 31. Dziecko ma wyposażenie odpowiednio do wieku – wysokie krzesło lub stoliczek i krzesełeczko dziecięce. 32. Dziecko ma zabawki rozwijające koordynację wzrokowo – ruchową: przedmioty do wkładania i wyjmowania z pojemnika, układanki, klocki, koraliki. 33. Dziecko ma zabawki pozwalające na tworzenie kombinacji – klocki wchodzące jedno w drugie. 34. Dziecko ma książeczki lub zabawki muzyczne. Zaangażowanie matki w rozwój dziecka. 35. Matka stara się mieć dziecka w zasięgu wzroku i często na nie patrzy. 36. Matka rozmawia z dzieckiem w trakcie swoich zajęć. 37. Matka świadomie pobudza rozwój dziecka. 38. Matka docenia wartość rozwijających zabawek, zwracając na nie uwagę. 39. Matka organizuje czas zabawy dziecka. 40. Matka dostarcza dziecku zabawek, które stymulują rozwój nowych zdolności. Różnorodność dostarczanej stymulacji 41. Ojciec każdego dnia zajmuje się dzieckiem. 42. Matka co najmniej trzy razy w tygodniu czyta dziecku. 43. Dziecko co najmniej jeden posiłek dziennie zjada z matka i ojcem. 44. Rodzina składa wizyty krewnym i przyjmuje gości. 45. Dziecko ma na własność co najmniej trzy książki. Instrukcja: Narzędzie to składa się z 45 tzw. itemów. Dzięki nim badane są takie obszary jak: częstotliwość i stałość kontaktów z dorosłym, ilość stymulacji rozwojowej, zaspokajanie potrzeb, klimat emocjonalny, unikanie ograniczeń zachowań motorycznych i eksploracyjnych dziecka, dostosowane do zabawy materiały, zainteresowanie rodziców osiągnięciami dziecka. Ocena poszczególnych itemów opiera się głównie na obserwacji osoby badanej podczas wizyty. ale też na wywiadzie z matką (opiekunem). Każdy item ocenia się na tak lub nie, bez stopniowania. Procedura dokonania oceny to ok. godziny. Istotą badania jest przeprowadzenie obserwacji w najbardziej typowej sytuacji i najbardziej naturalnych warunkach, czyli asystent rodziny może jej dokonać podczas wizyty w domu klienta. 38 Narzędzie nr 27. Procedura „Znaki Bezpieczeństwa” Znaki Bezpieczeństwa, to sposób pracy z rodziną podejrzaną o stosowanie przemocy wobec dziecka, w którym obok oznak zagrożeń w trakcie wywiadów z rodzicami i innymi osobami oraz obserwacji interakcji rodzic – dziecko, zachowania dziecka, oceny jego wyglądu ocenia się tzw. znaki bezpieczeństwa dziecka, czyli wszystkie oznaki wskazujące, że rodzice dbają o dziecko43 Znaki bezpieczeństwa –formularz44 formularz oceny i planowania Wskaźników Bezpieczeństwa Na linii możesz zaznaczyć elementy pomiędzy dwoma biegunam: poczucia bezpieczeństwa i jego brakiem zagrożenie bezpieczeństwo zanotuj aspekty pokazujące prawdopowobieństwo wystąpienia maltretowania w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości zanotuj wszystkie aspekty wskazujące na bezpieczeństwo, zasoby, mocne strony, cele, gotowość Jakie są nasze obawy? Co działa? Ocena Skala bezpieczeństwa. Na skali od (0-10), gdzie 0 oznacza że pewne są powtarzające się przyapdki molestowania dziecka, a 10 oznacza że dziecko jest bezpieczne wystarczająco aby zamknąć sprawę, oznacz miejsce gdzie wg. podanych aspektów zagrożenia i bezpieczeństwa znajduje się rodzina. Skala kontekstu: na skali (0-10) gdzie 10 oznacza sytuację w której żadne działanie nie jest konieczne, a 0 oznacza najgorszy znany Ci przypadek maltretowania dziecka., zaznacz, gdzie znajduje się rodzina. cele ośrodka pomocy cele rodziny natychmiastowa zmiana co musiałoby się zmienić by ośrodek zamknął sprawę? czego pragnie rodzina w kwestii bezpieczeństwa? Co musi się wydarzyć? co pokaże pracownikom socjalnym że zmiana nastąpiła? Instrukcja: U góry znajduje się strzałka obrazująca kontinuum pomiędzy całkowitym bezpieczeństwem a całkowitym zagrożeniem. Po obu stronach strzałki zapisuje się objawy zagrożenia (po lewej) oraz 43 Turnell A., Edwards S. (1999). Signs of Safety: a solution and safety oriented approach to child protection, WW. Norton@ Campany, New York – London. Omówienie w j. polskim: Krasiejko I. (2011), Praca socjalna w praktyce asystenta rodziny, Katowice: Wyd. Naukowe Śląsk. Krasiejko I. (2011). Znaki Bezpieczeństwa – koncepcja pracy w ochronie dzieci przed maltretowaniem i zaniedbywaniem, „Pracownik socjalny”, nr 3, 4, 5 44 Źródło: Turnell A., Edwards S. (1999). Signs of Safety: a solution and safety oriented approach to child protection, dz.cyt., s. 104 39 zasoby rodziny, wskazujące na możliwości budowania bezpieczeństwa (po prawej). Objawy, których nie można ocenić jednoznacznie, to znaczy dla rodziny są np. znakiem bezpieczeństwa, pracownik ma inne zdanie na ten temat należy umieścić pośrodku. Poniżej znajdują się dwie skale: bezpieczeństwa i kontekstu. Skala bezpieczeństwa dotyczy poszczególnej sprawy, gdzie 0 wskazuje, iż pewne jest, że dziecko jest maltretowane a 10 wskazuje, że istnieje wystarczające bezpieczeństwo, iż można zamknąć sprawę. Na skali kontekstu rozważa się, natomiast poszczególną sprawę na tle innych spraw, z którymi do czynienia miała dana placówka. Tym razem 0 oznacza najgorszą sprawę, w jaką placówka była zaangażowana a 10 taką, w której nie podjęłaby żadnych działań. Celem tej skali jest pokazanie danej sprawy na tle innych. Następnie określane są cele, zarówno rodziców dziecka, jak i instytucji prowadzącej sprawę. Następnie określa się, co należy zrobić, jakieś niewielkie rzeczy w najbliższej przyszłości, które pozwolą zobaczyć, że sprawa toczy się w kierunku przywracania bezpieczeństwa dziecka (o jeden punkt na skali). Jest to podstawa tworzenia planu pracy z rodziną. Narzędzie nr 28. Wskazówki do rozpoznania symptomów fizycznych i zachowaniowych dziecka krzywdzonego (na podstawie obserwacji) O krzywdzeniu dziecka świadczą konkretne objawy: zaniedbywania dziecka: bardzo niska higiena osobista (dziecko brudne, cuchnące, brudne paznokcie, włosy, ubranie); zbyt niska waga i wzrost dziecka przy sygnalizowaniu przez niego, że jest głodne; ciągłe zmęczenie i apatia; nieleczone choroby i urazy, oznaki odmrożeń, zapalenie skóry, świerzb, ślady po ukąszeniach pcheł lub wesz; dziecko szybko przybiera na wadze, gdy jest poza domem a jego wygląd mizernieje, gdy wraca do domu, obniżony poziom rozwoju, doznawania przemocy fizycznej: niewyjaśnione i powtarzające się obrażenia; obrażenia nieleczone, stare i nowe, różne co do wieku; nietypowa dla przypadkowych obrażeń lokalizacja np. uszy, oczy, usta, szyja, ramiona, przedramiona, klatka piersiowa, genitalia, uda, łydki, siniaki w tych miejscach, w tym ślady szczypania; siniaki w kształcące dłoni na policzku lub pośladkach; siniaki na szyi, po obu stronach ust, na uszach od ciągnięcia lub ucisku; siniki i urazy geometryczne o wyraźnym zarysie, wyraźnych kształtach przedmiotów, które zostały użyte do bicia (paska, klamry, chochli, zwiniętego kabla, kija, patelni itd.); siniaki na ramionach, łopatkach od potrząsania dzieckiem; łukowate kształty wbijania paznokci; długie i głębokie zadrapania lub cięcia (np. ostrzem brzytwy, noża); ślady duszenia, krępowania lub wiązania (np. na szyi, nadgarstkach, w kostkach); poważne urazy głowy u małych dzieci, które jeszcze nie chodzą; uszkodzenia podniebienia i dziąseł, jako rezultat karmienia na siłę; częste ślady poparzeń różnych co do wieku od małych obszarów (np. papierosem) po duże (lokówką, żelazkiem, wodą); ślady ugryzień; łyse plamy na głowie – jako efekt ciągnięcia za włosy lub wynik silnego stresu emocjonalnego; liczne złamania w różnej fazie gojenia; zniekształcenia kończyn; objawy behawioralne takie jak: poszukiwanie uwagi u innych dorosłych, zbyt pospieszne przepraszanie, obserwowanie zachowań dorosłych, aby uniknąć aktów przemocy; brak radości życia, pasywność, wycofywanie się; napady złości, złego humoru, zachowania agresywne; niechęć do rozbierania się na lekcjach w-f, w przychodni; niestosowany strój do pory letniej (zakrywanie obrażeń); niechęć do dotykania, moczenie się. wykorzystywania seksualnego: pseudodojrzałe zachowania o seksualnym charakterze; zachowania seksualne nietypowe dla wieku (duża częstotliwość zachowań, ich kompulsywność, używanie przemocy, sapanie lub bardzo dokładne odwzorowanie); zachowania prowokujące seksualne dorosłych lub rówieśników (np. dotykanie genitaliów i zachęcanie do masturbacji, symulowanie w zabawach stosunków seksualnych); używanie nowych, niespotykanych dotąd nazw organów i czynności płciowych, obsceniczne wyrazy i zwroty; ciągła (nie okazjonalna), niepohamowana i przymusowa masturbacja; odgrywanie scen przemocy seksualnej na lalkach i innych zabawkach; rysunki o kontekście seksualnym, mówienie lub pisanie w kontekście seksualnym; postawa „zimnego oczekiwania” – obserwacji zachowań dorosłych; nadmierna ostrożność, odosobnienie, izolacja, postawa obojętności wobec wszystkiego, uciekanie od rzeczywistości; wyraźna niechęć przed powrotem do domu, opóźnianie go, ucieczki z domu; niechęć do pozostawania z daną osoba, brak 40 zaufania, zaburzenia snu, jedzenia, moczenie się; wagarowanie i inne trudności wychowawcze, samookaleczanie się, myśli i próby samobójcze, stany depresyjne, wrogość do samego siebie, mówienie o sobie, że się jest brudnym, zepsutym, niska samoocena, poczucie winy; niechęć do mówienia o rodzinie – posiadanie tajemnic; cofanie się w rozwoju; ciąża z upartym ukrywaniem ojcostwa; obawa przed badaniami medycznymi; posiadanie pieniędzy z niewiadomego źródła. Narzędzie nr 29. Wskazówki do przeprowadzenia wywiadu z dzieckiem, kiedy zachodzi podejrzenie doznania przez niego przemocy, również seksualnej45. Zasady prowadzenia wywiad ze dzieckiem w co najmniej w wieku przedszkolnym są następujące: przeprowadzić w przyjemnym i bezpiecznym miejscu: z zabawkami, papierem do rysowania, kredkami, obrazkami, należy przejawiać zaufanie i wiarę w to, co dziecko mówi, należy zachować spokój (nie należy ujawniać złości, zaszokowania czy zakłopotania tym, co dziecko mówi), przyjmowanie tego, co dziecko mówi bez osądzania, demonizowania czy kryminalizowania sytuacji, należy rozpocząć od rozmów „poza problemem” zwłaszcza, gdy dziecko samo nie sygnalizowało przemocy, dotyczących szkoły, zabaw, ogólnego życia w domu, należy zapytać o kwestie wychowawcze: obowiązki i reguły w domu, potem należy przejść do tego, co się dzieje, gdy dziecko łamie te reguły, a jeśli dziecko nic nie mówi o karach fizycznych należy je zapytać wprost; kolejne pytania dotyczyć powinny snów, marzeń, lęków dziecka – poza informacjami ważnymi dla rozpoznawania przemocy pozwalają one przejść do pytań o przemoc, np. czy kiedykolwiek Cię ktoś skrzywdził? Czy zrobił Ci ktoś coś złego? należy uwzględnić rytm, w jaki dziecko się otwiera, nie naciskać, nie przymuszać i nie poganiać dziecka, dobrze jest ustalić wspólnie nazewnictwo dotyczące osób, części ciała, genitaliów itd. niejednokrotnie jest potrzeba zastosowania metod projekcyjnych, wykorzystania rysunku, zabawy lakami, w teatrzyk, nie można obiecywać, że nikt więcej nie dowie się o zaistniałej sytuacji, aby móc pomoc dziecku i rodzinie potrzebna będzie współpraca różnych służb i instytucji, należy upewnić dziecko, że dobrze robi ujawniając przemoc, pochwalić je za to, podkreślić, iż to nie jego wina, nie należy udawać, że wszystko jest w porządku, dziecko powinno odczuć, że ta sytuacja nie powinna mieć miejsca, ale że wspólnie można ją poprawić, nie należy tworzyć atmosfery bardzo wyjątkowych wydarzeń, dobrze jest powiedzieć dziecku, że takie sytuacje się zdarzają i innym dzieciom, nie można obiecywać czegoś, czego nie można zapewnić dziecku, należy mu wyjaśnić, co nastąpi dalej i pochwalić, że zdecydowało się ujawnić przemoc, dobrze jest zakończyć jakąś optymistyczna uwagą, nie jest wskazane, aby w czasie wywiadu z dzieckiem byli obecni jego rodzice. Jarosz E., Wysocka E., Diagnoza psychopedagogiczna, dz. cyt.; bardziej szczegółowo w: Jarosz E. (2007). Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego, Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego. . 45 41 Narzędzie do multiprofesjonalnego działania z rodziną Narzędzie nr 230. Protokół z posiedzenia Muliprofesjonalnego Zespołu Pomocy Rodzinie Miejscowość data Protokół z posiedzenia Muliprofesjonalnego Zespołu Pomocy Rodzinie W sprawie poszukiwania rozwiązań trudnej sytuacji Rodziny ………………………, Pani ………….., Pana …………… oraz zaspokojenia potrzeb, zapewnienia warunków do wychowania i rozwoju oraz bezpieczeństwa ich dzieci: ……………………………. W spotkaniu uczestniczyli: Rodzice: Koordynator Zespołu Asystentów: Asystent rodziny: Pracownik Socjalny: Kurator sądowy: Pedagog szkolny: Pielęgniarka środowiskowa: Przedstawiciel Fundacji …..: Inne osoby obecne na spotkaniu: Z opisu aktualnej sytuacji rodziny i propozycji pomocy, dokonanego ustnie przez każdą ww. osób wynikają: Trudności Rodziny: 42 Cele: Zasoby rodziny i środowiska lokalnego: Zasoby instytucjonalne: W trakcie debaty ustalono następujący plan działań, służący rozwiązaniu trudności rodziny i zapewnieniu warunków do rozwoju i wychowania dziecka: L.P. Działanie Czas/miejsce realizacji Osoba realizująca/ nadzorująca wykonanie działania Data kolejnego spotkania: Podpisy: Kopię protokołu przekazano wszystkim uczestniczącym w spotkaniu osobom. Opracowanie : Izabela Krasiejko 43
