Antarktyda - Instytut Nauk Geologicznych PAN

ANTARKTYDA
Polskie badania geologiczne na krańcach Ziemi
scenariusz i teksty
fotografie
mapy
opracowanie graficzne
koordynacja prac
–
–
–
–
–
Marek Doktor, Krzysztof Birkenmajer
Marek Doktor, Szczepan Porębski, Michael Theusner
Krzysztof Birkenmajer, Wydawnictwo „FOGRA”
Wacław Sawicz
Barbara Kietlińska-Michalik
Kalendarium odkryć
IV w p.n.e.
Arystoteles sugerował, że lądy na półkuli północnej muszą mieć przeciwwagę
w postaci lądu na półkuli południowej, zwanego później Terra australis
incognita – nieznany ląd południowy
1772-1775
James Cook i załogi fregat Resolution i Adventure okrążając Antarktydę
trzykrotnie przekraczają południowe koło podbiegunowe, 30 stycznia 1774
roku docierając do 71°10'S. J. Cook powrócił do Europy przekonany, że na
południu nie ma żadnego kontynentu
27 stycznia 1820 r.
Wyprawa F. Bellingshausena dopłynęła do 69°25'S (20 mil od kontynentu
Antarktydy), uczestnicy wyprawy na statkach Wostok i Mirnyj widzieli
Wybrzeże Księżnej Marty
Obraz Williama Hodgesa uczestnika
wyprawy Cooka w rejony antarktyczne
Mapa z 1570 Orteliusza z Terra australis
jako oddzielnym kontynentem
30 stycznia 1820 r.
Brytyjczyk Edward Bransfield, na statku Williams, odkrył północno-zachodnie
wybrzeże Półwyspu Antarktycznego i nazwał je Trinity Land. Sporządził
pierwszą mapę tego obszaru (1822)
1821-1842
Liczne wyprawy odkrywają: Archipelag Palmera, Orkady Południowe, Morze
Weddella, Ziemie Grahama, Morze Rossa i Brarierę Lodową Rossa, Ziemię
Wiktorii, wyspy Biscoe, Ziemie Kempa, wyspę Heard, Ziemie Ludwika Filipa,
Ziemię Marie Clarie, Ziemię Wilkesa
24 stycznia 1895 r.
Carsten Borchgrevink, Leonard Kristensen, Henryk Bull jako pierwsi ludzie
lądują na kontynencie Antarktycznym na przylądku Adare'a na Ziemi Wiktorii
Belgica uwięziona w lodach
na Morzu Belingshausena
1898-1899
Pierwsze zimowanie na południe od koła podbiegunowego na Morzu
Belingshausena naukowej ekspedycji Adriana de Gerlacha de Gomery'ego na
statku Belgica. Kierownikiem naukowym tej ekspedycji był Polak Henryk
Arctowski, drugim polskim uczestnikiem wyprawy był Bolesław Dobrowolski
Endurance Shackletona
w lodach Antarktyki
1899-1900
Pierwsze zimowanie na kontynencie antarktycznym na przylądku Adare
na Ziemi Wiktorii uczestników wyprawy kierowanej przez Carstena
Borchgrevinka
1909
Wyprawa E. Shackletona dociera do 88°23'S (160 km od bieguna), grupa
z wyprawy Shackletona (Mackay, David i Mason) dotarła do bieguna
magnetycznego
Kapsuła czasu wnętrze chaty Shackletona
17 grudnia 1911 r.
Roald Amundsen wraz z Hanssenem, Hasselem, Bjaalandem i Wistingiem
(Norwegowie) zdobywa biegun południowy
18 stycznia 1912 r.
Robert Scott, Wilson, Evans, Oates i Bowers (Brytyjczycy) docierają do
bieguna południowego, wszyscy giną w drodze powrotnej
16 listopada 1928 r.
Hubert Wilkins i Carl Elison dokonali pierwszego przelotu samolotem nad
Antarktydą (Ziemia Grahama) wykazując przydatność lotnictwa w badaniach
Antarktydy
Oskar Wisting członek wyprawy
Amundsena na biegunie południowym
„Świątynia Scotta” na przylądku Evansa
29 listopada 1929 r.
Rychard Byrd – jako nawigator – z pilotem Berntem Balchem przeleciał nad
biegunem południowym
1935 r.
Lincoln Ellsworth na jednopłatowcu Polar Star przeleciał nad kontynentem
antarktycznym od Półwyspu Antarktycznego do Morza Rossa dokonując
najdłuższego przelotu transantarktycznego
1 lipca 1957 r.
Rozpoczął się Międzynarodowy Rok Geofizyczny w trakcie którego
realizowane były badania Arktyki i Antarktyki. Uczestniczyli w nich naukowcy
z ponad 50 krajów
Oates uczestnik wyprawy Scotta oddala się
aby umrzeć. Obraz Prawdziwy dżentelmen
Członkowie ekspedycji Scotta
na biegunie południowym
30
20
d
i
I
K
S
Y
D
N
N
A
E
y
zn
yc
kt
C
ar
n
li
js
'
nt
se
O Ba
E
ra
L
130
st
ZIE
MIA
W
KN YB
OX .
A
TT .
EN
M
R
IL
Brzegi Wyspy Livingstona
I
A
IA
Z
BA IEM
W
IL
NZ IA
KE
AR T WY
S
E O B
IE
'U
V
E
A
n
d
i
o
Y
w
o
p
a
c
Au
y
60
f
i
c
str
z
ali
Grz
biet
jsk
o-A
ntark
tyc
zny
n
140
170
© Copyright by Fogra Oficyna Wydawnicza, 1999
Skala 1 : 20 000 000
0
1000
2000 km
Skala głębokości i wysokości
7
0
0
05
0
0
04
0
0
03
0
0
02
0
0
01
0
0
02
0
0 0 2
0
05
0
0
160
150
140
Z
I
E
M
I
A
A
D
E
L
I
P
³
w
.
A
n
t
a
r
k
t
y
c
z
n
y
j
e
d
n
o
s
t
k
i
f
i
z
y
c
z
n
o
g
e
o
g
r
a
f
i
c
z
n
e
M
.
R
O
S
S
A
Z
a
t
.
P
r
y
d
z
a
W
.
S
c
o
t
t
a
Kopuła Argus
4030
w
y
s
p
y
,
p
r
z
y
l
¹
d
k
i
s
z
c
z
y
t
y
OBSZAR I GRANICE
30
0
Afryka
O C E A N A T L A N T Y C K I
50
W. Bouveta
W-y Księcia
Edwarda
60
er
yk
a
Pd
O
W-y Crozeta
C
A
70
.
N
Wyspa Marambio (Seymour) na Morzu Weddella
60
E
Orkady Pd.
Falklandy
Am
60
Sandwich Pd.
Georgia Pd.
W-y Kerguelena
W. Amsterdam
Pł
W. Św.Pawła
W. Heard
w
.A
nt
ar
kt
L.S.A
yc
L.S.R.-F.
zny
Antarktyda
Wschodnia
Vinson
90
90
Antarktyda
Zachodnia
W. Piotra I
E
A
L.S.R.
80
N
S
70
P
O
K
120
W-y Balleny’ego
P
O
W. Scotta
Ł
U
D
60
N
I O
W
Y
120
O
J
N
Półwysep Antarktyczny w okolicy Paradise Harbour
W. Campbell
Y
W-y Auckland
L.S.R.-F. - Lodowiec Szelfowy Ronne-Filchnera
L.S.R. - Lodowiec Szelfowy Rossa
L.S.A. - Lodowiec Szelfowy Amery’ego
50
a
t r
s
A u
W. Południowa
(Nowa Zelandia)
150
konwergencja antarktyczna, umowna
granica Antarktyki
180
LÓD SZELFOWY
l
i a
150
SCHEMAT KONWERGENCJI ANTARKTYCZNEJ
KONWERGENCJA ANTARKTYCZNA
granica paku lodowego
izoterma lipca 10°C, przybliżony zasięg
pływających gór lodowych
Antarktyczny Prąd Okołobiegunowy
(Dryf Wiatrów Zachodnich)
Dryf Wiatrów Wschodnich
od
ci
ep
łe
w
od
y
a
biegun wiatrów
biegun względnej niedostępności
biegun magnetyczny 1987
biegun geomagnetyczny
biegun zimna
biegun zórz polarnych
w
y
lodowce szelfowe
wody chłodne
d
ty
rk
t a
A n
Na Antarktydzie zlokalizowane jest siedem biegunów:
biegun geograficzny południowy znajduje się na Płaskowyżu
Polarnym na wysokości 2 765 m n.pm.
biegun magnetyczny południowy o zmiennym położeniu, w 1987
roku 65°37'S i 137°26'E
biegun geomagnetyczny położony w połowie odległości między
biegunami geograficznym a magnetycznym
biegun zimna znajduje się w pobliżu stacji Wostok (78°28'S,
106°48'E), w 1983 roku -89,6°C, średnia roczna temperatura 57,8°C
biegun względnej niedostępności znajduje się w Antarktydzie
Wschodniej (82°S i 55°E)
biegun wiatrów zlokalizowany jest na Ziemi Adeli
biegun zórz polarnych położony jest na Ziemi Mary Byrd
30
W. Gough
O C
Antarktyka to strefa polarna Ziemi położona wokół bieguna
południowego.
W jej skład wchodzą: kontynent Antarktyda, otaczający go
Ocean Południowy oraz leżące na nim wyspy: Szetlandy
Południowe, Orkady Południowe, Georgia Południowa, Sandwicz
Południowy, Wyspa Bouveta, Wyspa Heard, Wyspy Balleny'ego,
Wyspy Scotta, Wyspa Piotra I, Wyspa Aleksandra I, Wyspa
Adelajdy, Wyspy Biscoe, Archipelag Palmeta, Wyspy Joinville,
Wyspy Rossa
Akceptowaną najczęściej granicę Antarktyki stanowi tzw.
konwergencja antarktyczna, wąski kilkukilometrowej szerokości
powierzchniowy pas wody oddzielający zimne wody antarktyczne
oblewające Antarktydę od cieplejszych wód subantarktycznych.
Konwergencja stanowi także naturalna barierę dla organizmów
żywych występujących po jej obu stronach. W granicach
konwergencji Antarktyka liczy około 50 milionów km2
Kontynent Antarktyczny zajmuje powierzchnię około 14 milionów km2 wraz z otaczającymi ją lodowcami szelfowymi. Prawie
cała Antarktyda leży na południe od południowego koła podbiegunowego. Określenie „antarktyczny kontynent” wprowadził
Charles Wilkes w 1848 r.
Geograficznie Antarktyda dzieli się na Antarktydę Wschodnią
i Antarktydę Zachodnią. Granicę stanowią Góry Transantarktyczne ciągnące się na dystansie ponad 1500 km od Morza Weddella
do Morza Rossa. Antarktyda Wschodnia to niemal 10 milionów
km2 powierzchni. Antarktyda Zachodnia jest prawie trzykrotnie
mniejsza.
I N D Y J S K I
180
O C E A N
170
S z e t l a n
d y
P d
.
160
y
150
1000
O
Z
Wyspa Króla Jerzego. Zatoka Admiralicji
120
u
a
b
J
ÓW
AT
S
CO
MI
A
500
1000
d
.
o
S
z
L
e
l
f
.
A
b
b
o
a
Z IE M t
IA E
LLS
WO
e
F
a
i
l
c
h
n
e
r
a
ZIE
W
A
RTH
A
O
n
D
N
u
110
.
YB IE
W AR
CL
R
MORZE
e
M
M AW S O N A
s
WYB.
GO V
JERZE
W-y
Balleny’ego
W. Scotta
MORZE
D AV I S A
u
A
MI I
E
ZI DEL
A
J
ł
Y
E
Z N
P
a
WYB.
OATES
A
ZE
C
S
s h
4163
WYB.
BUDDA
00
2507
Góry lodowe wokół Archipelagu Palmera
100
10
70
o
OT
Y
4026
Przyl.
Adare
OR
T
a
z
t
e
G
80
ra Lodowa
Barie
Ross Erebus
a
Przyl.
3795
Colbecka
W. Rossa
Pokryte lodem wyspy Archipelagu Melchiora
L
o
d
.
S
z
e
l
f
.
S
h
a
c
k
l
e
t
o
n
a
0
2407
80
90
ZIEMIA
KRÓLOWEJ
MARY
3800
K
4528
70
0
30
L
o
d
o
w
i
e
c
S
z
e
l
y
f
o
w
R
o
s
s
a
60
LN
APOLARNY
N
L
O S
W A
E
J N
M T
A A
U
BYRD
HOBBSA
y
MPA
I
Ó
O
z
n
ZIEMIA
WILHELMA II
R
RY
R
R
D
L
o
d
4285
.
S
z
e
l
f
.
WYB.
P
z
M
3537
ż
a
AMERYKAŃSKI
CK
A
MA
K
R O S
S A
t
c
RZ
IE
R
T
GÓ
IA
DZ
BIEGUN POŁUDNIOWY
Y
PŁASKOWYŻ
NYONA
HOLLICKA-KE
3675
4030
et
wy
50
y
Ó
RA
R
M
3400
YŻ
PŁASKOWYŻ
M O R
Z E
e
t
SP
OW
Kopuła
Argus
00
MORZE
BELLINGSHUSEN
SM
MO
k
oz
ko
IA
ZIEM SONA
Przyl.
T
OBER L
Darnleya
o
d
.
MACR
S
z
e
l
f
.
A
I
za
ZIEM ZKI A
m
e
r
y
’
e
g
o
ryd
C
I
N
Ż
t. P
Ę
I
a
S
K
Z
IETY
ELŻB
PŁASKOWYŻ
SK
4030
Z
IE
130
r
r
ZIEM
IA KE
PŁA
00
20
1842
K
G
a
W
Szetland
y Pd
.
KO
3498
80
G Ó
T
WOR
S
L
L
E
GÓRY
HA
g
120
MOR
ZE
RIIS
ERLAR
SE
NA
2311
n
n
o
R
y
w
o
f
l
e
z
S
c
e
i
w
o
d
o
L
Vinson 5140
.
WYB ENA
GRE
WAL
N
E A
RZ N
MO DSE
UN
AM
A
i n
l l
B e
e n
B a s
la
e Is
n
. Pi
Zat
110
e
i
r
a
B
W. Berkenera
ALM KA
ER
A
nd
100
t
Z
M
E
20
E
W. Piotra I
n
E
WYB
ON
NEJ
RZE
Ż
Ę
K
I
Ż
A
S
E
S
IĘŻ
Przyl.
U
W
B. K TY
AST NEJ
TÓ
Norwegia
RID
KS YBRZ
a
WY MAR
IĘŻ EŻ
W dsen
RA
E
N
I
NG CZ
.
f
un
l
ZIEMIA
e
HIL KI WYB
z
m
S
KRÓ
A
.
DY
R
a
.
d
Z
n
t
KS
o
LOW
E
e
L
s
r
Za
a
HA IĘCI ŻE
EJ
L
Przyl.
A
R
A
MA
LD
Anny
A
UD
ZIE
MIA
3318
END
ERBY
P
C
90
ń s
k o
- A
70
IA A
EM AM
ZI AH
GR
O
Przyl.
Byrda
Cr
A
.
Pd
R
O
ville
n
i
o
M
yJ
a
LA
s
W
s
o
L
60
yR
E
WD
D
ół
E
w
ys
Archip.
ep
Palmera
An
L
o
d
.
W-y
S
t
z
e
l
L
f
r
. RIC a r k
a
70 Biscoe
11
e
r
s
n
e
h
n
a HAR WY t y c
c
l
i
F
W.
DA B.
z
a
4190
w
o
BL 1410 n y
d
o
ZIEMIA
Adelajdy
L
AC
a 976
r
P
80
s
a
as
o-
B
Pł
MORZE
Z
40
A T L A N T
Y C
K I
e n
A f r y k
a
ŁAZARIEWA
W. Aleksandra I
30
k
8428
k
Or
20
20
00
PO
Ł
ZE
OR
A N
E
C
O
Pd .
U
ch
y
ad
10
60
wi
ki
50
ntyls
woa
o
i
n
KIE
S
e
L
bi
Grz
TY
N
OA
OW
NI
D
łud
t Po
0
A
Rów San
10
WIKTORII
40
zi
m
ne
S
k
a
l
a
1
:
8
3
0
0
0
0
0
0
© Copyright by Fogra Oficyna Wydawnicza, 1999
Oprac. Adam Krawczyk
Wyspy Archipelagu Palmera
Klif lodowy u czoła lodowca
Czoło lodowca
w czasie odpływu
Klify lodowe u brzegów
Półwyspu Antarktycznego
Klify lodowe u brzegów
Półwyspu Antarktycznego
Kontynent Antarktydy w 98% pokryty jest lodem. Wolne od lodu są najwyższe partie
górskie, nunataki (pojedyncze skały wystające z pod lodu), nie zlodowacone fragmenty
wybrzeża (zwłaszcza na Półwyspie Antarktycznym) oraz tzw. „oazy”.
Antarktydę pokrywa lądolód, którego średnia wysokość wynosi 2040 m n.p.m. Najwyższe jego wzniesienie znajduje się w Antarktydzie Wschodniej na Kopule Argus (4030 m
n.p.m.). Najwyższym wzniesieniem kontynentu jest szczyt Mt Vinson (5140 m n.p.m.)
w Górach Ellswortha w Antarktydzie Zachodniej.
Wybrzeże Antarktydy o łącznej długości 33 400 km to klify (bariery) lodowe, z czego
odcinki skalistego wybrzeża stanowią łącznie tylko 2 400 km.
Lądolód tworzy jednolitą czaszę lodową w Antarktydzie Wschodniej. W znacznej części
spoczywa na podłożu skalnym rozciągającym się mniej więcej na poziomie morza; maksymalna miąższość lodu dochodzi do 4000 m (w pobliżu stacji Wostok).
W Antarktydzie Zachodniej lądolód wypełnia liczne obniżenia podłoża skalnego i głębokie depresje (25% tej części Antarktydy leży niżej niż 1000 m p.p.m., najniżej – 2555 m
p.p.m.).
Lądolód Antarktydy podlega ruchowi; strumienie lodowe płyną od środka czaszy lodowej ku wybrzeżom; średnia prędkość spływu lodu z kontynentu Antarktydy wynosi 200 m,
maksymalnie do 2000 m w ciągu roku.
Największe lodowce to: Lamberta, Amundsena, Beardmore'a, Mertza.
Z kontynentalną powłoką lodową są związane lodowce szelfowe, częściowo pokrywające powierzchnię mórz przybrzeżnych Antarktydy. Największe lodowce szelfowe to:
Rossa, Filchnera, Amery'ego, Shackletona, Getza, Larsena. Czoła niektórych lodowców
szelfowych tworzą potężne bariery: Rossa, Filchnera.
Z lodowców szelfowych, głównie na skutek pływów morskich odłamują się góry lodowe
(11% objętości wszystkich gór lodowych Ziemi).
Czoło lodowca w świetle słonecznym
letniej antarktycznej nocy za kołem polarnym
Góra lodowa
Góra lodowa
Pokryta lodem wyspa Anders w Archipelagu Palmera
Kopuła lodowa na Wyspie Króla Jerzego
Góry lodowe i kry koło wyspy Adelajdy
ROŚLINNOŚĆ I ŚWIAT ZWIERZĘCY
Usnea antarctica, porost występujący na Antarktydzie
Pingwinisko na Wyspie Króla Jerzego
Na Antarktydzie panuje klimat polarny, bardzo surowy i suchy. We wnętrzu kontynentu
w ciągu całego roku utrzymują się temperatury ujemne, średnie temperatury miesięczne
wahają się od -20°C do -70°C; najniższa zanotowana temperatura powietrza wynosi -89,6°C;
suma roczna opadów wynosi 100–150 mm, Cechą charakterystyczną klimatu tych obszarów
jest występowanie bardzo silnych wiatrów – nawet do 90 m/s – skierowanych ku morzu; wiatry
przekraczające 15 m/s występują przez ponad 200 dni w roku.
Świat roślinny.
Antarktyda jest lodową pustynią. Jedynie na niewielkich, nie pokrytych lodem, nadmorskich. skrawkach lądu występuje bardzo skąpa roślinność złożona głównie z mchów (90 gat.),
porostów (300 gat.), grzybów i glonów oraz tylko 2. gatunków zielnych roślin kwiatowych: trawy – śmiałek antarktyczny (Deschampsia antarctica) i Colobanthus (z rodziny goździkowatych).
Świat zwierzęcy.
Pod względem zoogeograficznym Antarktyda należy do krainy antarktycznej. Cechuje ją
niewielka różnorodność i niewiele gatunków endemicznych. Surowy klimat powoduje, że na
Antarktydzie nie występują zmiennociepłe płazy i gady. Zamieszkuje tu 16 gatunków ptaków:
mewy, wydrzyki, warcabniki, pingwiny (maskowy, białobrewy, królewski, antarktyczny, skocz,
pingwin cesarski, pingwin Adeli), albatrosy (wędrowne i czarnobrewe), petrele (śnieżny i
antarktyczny) oraz morskie ssaki , w tym 4 endemiczne gatunki fok: foka Rossa, foka Weddella,
foka krabojad i lampart morski. Inne ssaki morskie to: słoń morski i uchatka antarktyczna
(kotik). Podstawowe pożywienia fok, pingwinów, ryb oraz wielorybów stanowi skorupiak – kryl.
W wodach antarktycznych występuje wiele gatunków ryb – w tym osobliwe ryby białokrwiste.
Foka Weddella (Leptonochotes weddeli)
Młode słonie morskie (Mirounga leonina)
Ochrona przyrody
W 1924 r. ochroną objęte zostały wyspy należące do Francji: św. Pawła, Amsterdam, Wyspy
Corteza i Wyspy Kergulena, a w 1934 r. Nowa Zelandia ustanowiła rezerwat na wyspie
Auckland. W 1980 r. podpisana została konwencja o zachowaniu żywych zasobów morskich
Antarktyki. Kontynent nie posiada żadnego formalnego statusu chronionego ale nienaruszalność środowiska przyrodniczego zadeklarowana i zagwarantowana została już w roku
1959 Zasadami ochrony fauny i flory Antarktyki uchwalonymi przez Naukowy Komitet Badań
Antarktyki (SCAR) w 1962 r. Od 1998 r. powołano 19 miejsc specjalnie chronionych (SPA –
Specially Protected Areas) oraz 35 miejsc specjalnych zainteresowań naukowych (SSSI – Sites
of Special Scientific Interestet)
•
•
•
•
Rezerwat Macquarie wyspy na podmorskim wzniesieniu – UNESCO 1997
Rezerwat Heard and McDonald Islands – ekosystem wysp - UNESCO 1997
Rezerwat Auckland Islands – największy i najstarszy obszar chroniony
Rezerwat Bouvetoya – wulkaniczna wysepka: gniazdowanie ptactwa
Młody słoń morski (Mirounga leonina)
Foka Weddella (Leptonochotes weddeli)
Pingwin białobrewy (Pygoscelis papua)
Pingwin Adeli (Pygoscelis adeliae)
Pingwin białobrewy (Pygoscelis papua) z młodymi
ANTARKTYCZNE WULKANY
Netpunes Bellows prowadzące do wnętrza kaldery
wulkanu Deception
Turystyczny statek w kalderze (Port Foster) wulkanu Deception
W strefie orogenu Arctowskiego do dnia dzisiejszego zaznacza się działalność wulkaniczna
wyrażona obecnością plejstoceńskich i holoceńskich stożków wulkanicznych od Morza
Rossa po Cieśninę Drake'a. Współcześnie czynne są na Antarktydzie wulkany m.in. Erebus
i Deception
Deception Island (Zwodnicza Wyspa) to wyspa w kształcie podkowy, będąca wierzchołkiem
wulkanu w archipelagu Szetlandów Południowych. Leży niedaleko południowego wybrzeża
Wyspy Livingston w Cieśninie Bransfielda. Jej średnica wynosi około 15 km i zajmuje powierzchnię 98,5 km², wznosząc się w najwyższym punkcie przy Mont Pond na wysokość 539 m
n.p.m. Ponad 57% wyspy jest pokryta przez lodowiec. Zaokrąglona skalna krawędź wyspy
otwarta jest na południu w stronę morza. Jej wnętrze było wykorzystywane przez łowców fok
i wielorybów jako naturalny port utworzony w wielkiej, wypełnionej wodą kalderze wulkanu.
Prowadzi do niego wąski, 200 metrowy przesmyk Neptune's Bellow, niewidoczny z daleka
(stąd nazwa Zwodnicza Wyspa). Ściany wulkanu otaczające zatokę sięgają 500 m wysokości,
brzegi stanowią szerokie plaże z czarnym piaskiem wulkanicznym.
Około 10 000 lat temu gwałtowny wybuch wulkanu wyrzucił ponad 30 km3 rozdrobnionych
skał wyspy Deception. Szczyt wulkanu zapadł się tworząc kalderę Port Foster. Wulkan był
szczególnie aktywny w XVIII i XIX wieku. Dwadzieścia największych wybuchów zdarzyło się
podczas dwóch krótkich okresów: 1906-1910 i 1967-1970. W 1967 roku wulkan w Port Foster
wznawiając swoją działalność, zarzucił stacje badawcze popiołem i pumeksem. Zniszczył
wówczas stacje naukowe i naruszył obiekty pozostałe po wielorybnikach. Mimo ponownych
erupcji pod koniec lat dziewięćdziesiątych na wyspie funkcjonowało kilka stacji naukowych:
argentyńska, brytyjska i chilijska.
Działalność wulkanu jest monitorowana przez 5 stacji sejsmicznych, grawimetr, magnetometr i urządzenie do pomiaru aktywności gazowej. System GPS rejestruje deformacje
skorupy ziemskiej. Obszar wyspy Deception jest uważany za rejon wysokiego ryzyka zagrożonego erupcją wulkaniczną.
Pierwszymi europejczykami, którzy dostrzegli wyspę w styczniu 1820 r. byli William Smith
i Edward Bransfield. W tym samym roku wyspę odwiedził i nadał jej nazwę Nathaniel Palmer,
amerykański łowca fok. Wpływając przez "the mouth of the Dragon into the spacious harbour"
założył wewnątrz kaldery Port Foster w Pendulum Cove pierwszą bazę.
W trakcie wyprawy naukowej dowodzonej przez kapitana Henry Fostera w 1829 roku jej
uczestnik porucznik Kendall wykreślił pierwszą mapę wyspy Deception.
Z początkiem XX wieku (1906-1912) wyspa była intensywnie eksploatowana jako baza łowców wielorybów. Masowe polowania na wieloryby pozostawiły na wyspie ślady działalności
człowieka w postaci cmentarza (największy w Antarktyce), pieców do wytapiania tłuszczu
wielorybiego oraz wielkich zbiorników na olej. Baza została opuszczona w 1931 roku kiedy
ceny oleju wielorybiego spadły a międzynarodowy ruch wymusił zmniejszenie połowów
wielorybów w tym rejonie. Pozostałe na wyspie ślady działalności wielorybników są dzisiaj
chronione jako Antarctic Treaty Historic Site and Monument (HSM) Number 71.
Czynny wulkan jest dzisiaj również atrakcją turystyczną. Zwodnicza Wyspa znana jest z gorących źródeł wypływających z wulkanicznego piasku. Zawijają tu prywatne jachty i statki
wypoczynkowe, a turyści zażywają kąpieli w ciepłych wodach. Wyspa to jedno z atrakcyjnych
naturalnych laboratoriów przyrody, gdzie współcześnie możemy śledzić zjawiska
towarzyszące działalności czynnego wulkanu.
Zniszczone zabudowania polarnej stacji brytyjskiej
w kalderze wulkanu Deception
Zbiorniki na olej wielorybi na wyspie Deception
Wulkaniczne osady wyspy Deception
Nowy stożek pasożytniczy w kalderze Deception
wyrastający spod pokrywy lodowej
Podgrzana woda morska w kalderze wulkanu Deception
Piec do wytapiania tłuszczu wielorybiego
na wyspie Deception
BUDOWA GEOLOGICZNA
low
ej
Ma
ud
Zie
mia
E
derb
y
G
ort
Wschodnia
ha
a
n
Gaussberg
TARCZA
PREKAMBRYJSKA
t
r
Morze
Rossa
K
O
J
N
e
l k
i
W
a
i
m
a
P
O
e
sen
ud
S
Erebus
e
c z n
t y
Am
d
i
y
Lodowiec
Szelfowy
Rossa
k
ar
M
By
r
Z
ia
Ziem
N
ze
Mor
A
a
Wiktori
E
Antarktyda
Zachodnia
Lodowiec Szelfowy Amery'ego
BIEGUN
POŁUDNIOWY
Ziemia
C
Ziemia
Góry E
llsw
Antarktyda
s a
rth
a
ra
Ells
wo
gsh
O
Mo
rze
Be
lin
Lodowiec
Szelfowy
Ronne-Filchnera
T r a n s
au
se
na
An
tar
kty
czn
y
Ziemia P
alme
ó r y
p
O C
E A
N
ł
Pó
wy
se
a Kr
ó
I N D Y J S K I
Co
Ziemi
Zie
Szetla
Morze
Weddella
Deception
ATLANTYCKI
w
só
at
mi
a
.
ndy
Pd
OCEAN
Malachitowe okruszcowanie law poduszkowych
Y
Antarktyda Zachodnia
Antarktyda Wschodnia
orogen Arctowskiego (Antarktandy) - orogen andyjski
dolny dewon - jura
orogen Ellswortha
górny proteozoik i dolny paleozoik
orogen Borchgrevinka
prekambr
orogen Rossa
stożki wulkaniczne
Skala 1 : 25 000 000
© Copyright by Fogra Oficyna Wydawnicza, 1999
REKONSTRUKCJA SUPERKONTYNENTU
Pod względem geologicznym
GONDWANA W PÓŹNEJ JURZE,
OKOŁO 160 MLN LAT TEMU
Antarktydę dzielimy na AntarAfryka
ktydę Wschodnią i Antarktydę
Zachodnią. Wszystkie utwory
budujące Antarktydę znajdują
Ameryka
Południowa
swoje odpowiedniki na dzisiejIndie
szych kontynentach (w Australii,
w Indiach, Afryce, oraz Ameryce
Antarktyda
Australia
Południowej) wchodzących w
przeszłości geologicznej w skład
jednego wielkiego kontynentu
zwanego Gondwaną, do którego
Oprac. Marek Doktor
należała również Antarktyda
Antarktyda Wschodnia - to prekambryjska tarcza krystaliczna
zbudowana ze skał silnie zmetamorfizowanych wieku archaicznego i staropaleozoicznego przykryta klastyczną pokrywą skał
wieku paleozoicznego. Zachodnie obrzeżenie tarczy tworzą osady
platformy paleozoiczno-mezozoicznej (karbon-jura) intrudowane
w jurze dajkami i silami dolerytów. Tarcza wschodnioantarktyczna
znajduje swoje odpowiedniki w tarczach krystalicznych i pokrywach osadowych Afryki Południowej, Ameryki Południowej, Indii
i Australii.
Antarktyda Zachodnia - budują ją orogeny stanowiące kolejne
etapy rozwoju geosynkliny gondwańskiej:
Orogen Rossa, sfałdowany w ordowiku, zbudowany ze skał
osadowych pochodzenia morskiego, słabo zmetamorfizowanych
(górny prekambr – kambr) oraz wulkanitów, intrudowanych w ordowiku granitami.
Orogen Borchgrevinka, sfałdowany w dewonie i dolnym karbonie, zbudowany z wulkanitów i skał osadowych (środkowy kambr
– ordowik), intrudowanych w dewonie i karbonie granitami.
Orogen Ellswortha, sfałdowany na granicy triasu i jury, zbudowany z grubego kompleksu skał detrytycznych i węglanowych
z fauną, (prekambr – dewon).
Orogen andyjski = Orogen Arctowskiego = Antarktandy. Od
strony Oceanu Spokojnego zbudowany jest ze skał metamorficznch wieku dolnopaleozoicznego, fliszopodobnych utworów klastycznych (karbon-trias) i jurajskich osadów lądowych z florą
paprociową oraz kwaśnych wulkanitów, a także z płytkomorskich
osadów jurajsko-kredowych z wylewami skał zasadowych i paleogeńskich law bazaltowych i andezytowych z piroklastykami.
Od strony zachodniej Półwysep Antarktyczny, oraz archipelag
Szetlandów Południowych zbudowany jest z trzeciorzędowych
osadów morsko-lodowcowych i wulkanitów ze śladami trzech
kolejnych zlodowaceń.
Od strony wschodniej Półwysep Antarktyczny tworzą morskie
osady górnokredowe z fauną amonitów, deltowe osady paleocenu
z florą lądową oraz oligoceńskie osady z licznymi szczątkami
fauny przykryte grubymi pokrywami law bazaltowych ze zlepieńcami wieku mioceńsko-plioceńskiego.
Osady eoceńskie na pozbawionej lodowców
wyspie Seymour (Marambio) na Morzu Weddella
Zlepy muszlowe (Cucullaea
raea) w eoceńskich osadach
wyspy Marambio
Eoceńskie osady deltowe na wyspie Seymour (Marambio)
Lawy wulkaniczne orogenu
andyjskiego na zachodnim
wybrzeżu Półwyspu
Antarktycznego (Paradise
Harbourn)
tarcze prekambryjskie
orogeny paleozoiczne
orogeny mezozoiczne
Trzeciorzędowe osady klastyczno wulkaniczne koło polskiej stacji polarnej
na Wyspie Króla Jerzego
BADANIA NAUKOWE
30
40
20
10
0
10
20
60
Bird Island
30
40
Argentyna
Polska
Japonia
Chile
RPA
Niemcy
Francja
Ukraina
Wielka Brytania
Australia
Rosja
Brazylia
Nowa Zelandia
USA
Chiny
Korea Pd.
W Gough
W-y Księcia Edwarda
W-y Crozeta
W-y Kerguelena
50
50
Orcadas
Signy
W. Amsterdam
Sanae
Georg von
Neumayer
70
Nowołazarewskaja
W
Maitri
Syowa
Mołodieżnaja
Vicecomodoro
60Esperanza Marambio
K
a
Halley
Belgrano II
Wernadski
ski
Ellsworth
San Martin
W. Macquarie
Mawson
Dome Fuji
80
go
Commandante
Ferraz
Artigas
60
Belingshausen
General Bernardo O'Higgins
Capitán
Arturo Prat
Teniente Matienzo
Palmer
70
ys
pa
l
ró
Je
e
rz
Arctowski
Presidente Eduardo Frei
King Sejong
Wielki Mur
Jubany
(Great Wall)
(Great
70
Shackleton
Rothera
p
ys
W
Sowietskaja
80
80
Davis
Eights
lsona
e
aN
© Copyright by Fogra Oficyna Wydawnicza, 1999
Zhongshan
Oprac. Adam Krawczyk
Amundsen-Scott
90
Mirny
90
Komsomolskaja
Pionierskaja
100
Byrd
Wostok
Dobrowolski100
Casey
110
Russkaja
Little America80
V
110
McMurdo
Scott Base
Charcot
120
120
C. Hallet
s
t
a
c
j
e
n
a
u
k
o
w
e
d
z
i
a
³
a
j
¹
c
e
o
b
e
c
n
i
e
s
t
a
c
j
e
a
n
t
a
r
k
t
y
c
z
n
e
d
z
i
a
³
a
j
¹
c
e
w
l
a
t
a
c
h
1
9
5
7
1
9
9
5
130
Leningradskaja
Dumont d'Urville
70
w
y
p
r
a
w
y
n
a
u
k
o
w
e
w
g
³
¹
b
A
n
t
a
r
k
t
y
d
y
V
.
F
u
s
c
h
B
r
y
t
.
W
s
p
ó
l
n
o
t
a
E
.
H
i
l
l
a
r
y
1
9
5
7
1
9
5
8
A
.
D
r
a
l
k
i
n
1
9
5
9
1
9
6
0
Z
S
S
R
A
.
H
a
v
o
l
a
,
A
.
C
r
a
r
y
1
9
6
0
1
9
6
1
U
.
S
.
A
J
.
L
é
a
l
1
9
6
5
A
r
g
e
n
t
y
n
a
M
.
M
u
r
a
y
a
m
a
1
9
6
7
1
9
6
8
J
a
p
o
n
i
a
130
Skala 1 : 20 000 000
60
140
150
160
170
180
170
160
150
140
Podczas III Międzynarodowego Roku Geofizycznego (1957-1958)
12 państw biorących udział w badaniach polarnych powołuje w 1958
roku SCAR (Scientiffic Committee on Antarctic Research). SCAR to
organizacja pozarządowa koordynująca badania w Antarktyce
i Subantrarktyce. W jej skład wchodzą przedstawiciele narodowych
komitetów naukowych państw prowadzących czynne badania
w Antarktyce poprzez posiadanie stacji naukowych (25 członków
rzeczywistych) i 7 członków stowarzyszonych prowadzących badania w ograniczonym zakresie. Polska jest członkiem rzeczywistym
SCAR od 1978 r.
Na Antarktydzie funkcjonują 42 stałe stacje należące do 18
państw, z czego 35 znajduje się na kontynencie na południe od 60ºS,
2 stacje we wnętrzu kontynentu: Dome Fuji (Japonia) i Amundsen-Scott (USA) i 11 stacji na Wyspie Króla Jerzego.
Od 1977 roku na wyspie Króla Jerzego, wchodzącej w skład
archipelagu Szetlandów Południowych, w Zatoce Admiralicji, działa
polska stacja antarktyczna im. Henryka Arctowskiego.
Polska stacja polarna im. Henryka Arctowskiego
na Wyspie Króla Jerzego
Polska stacja im. Henryka Arctowskiego
na Wyspie Króla Jerzego
Argentyńska stacja polarna Esperanza
Brytyjska stacja polarna Rothera na wyspie Adelajda
Brytyjska stacja polarna Rothera na wyspie Adelajda
Grupa polarników brytyjskich na stacji Rothera
na wyspie Adelajda
Zniszczona przez pożar argentyńska stacja
Almirante Brown
Chilijska stacja polarna Gonzalez Fidela
Niemiecki polarny statek badawczy Polarstern
KALENDARIUM POLSKIEJ DZIAŁALNOŚCI NAUKOWEJ W ANTARKTYCE
1897-1899: udział Henryka Arctowskiego (jako
kierownika naukowego) i Antoniego Bolesława
Dobrowolskiego (jako członka załogi)
w belgijskiej Wyprawie Antarktycznej na statku
Belgica pod dowództwem kpt. Adriana
de Gerlache de Gomery.
Obszar badań: Antarktyka Zachodnia,
archipelagi Szetlandów Południowych i Palmera.
Pierwsze zimowanie na Antarktydzie.
1958/1959: pierwsza wyprawa antarktyczna
pod polskim sztandarem.
Kierownik: Wojciech Krzemiński.
Otwarcie Stacji Naukowej PAN
im. A. B. Dobrowolskiego w Oazie Bungera
w Antarktydzie Wschodniej. Badania naukowe:
geofizyka, geomorfologia, glacjologia.
Laboratoria biologiczne polskiej stacji H. Arctowskiego, koło „polskiej latarni morskiej”
1965-1974: udział polskich naukowców
w radzieckich wyprawach antarktycznych
na stacje „Mirnyj” i „Mołodiożnaja”
w Antarktydzie Wschodniej.
Badania meteorologiczne, geofizyczne
i biologiczne.
1975/1976: morska wyprawa badawcza
do Zachodniej Antarktyki zorganizowana przez
Polską Akademię Nauk (Warszawa)
i Morski Instytut Rybacki (Gdynia).
Kierownicy: S. Rakusa-Suszczewski (PAN)
i D. Dutkiewicz (MIR).
Cel badań: rozpoznanie występowania
i warunków eksploatacyjnych kryla.
Profesor Krzysztof Birkenmajer w trakcie
prac terenowych w Paradise Harbour
na Półwyspie Antarktycznym
Profesor Krzysztof Birkenmajer
w bazie Almirante Brown
1977: otwarcie Stacji Naukowej PAN
im. H. Arctowskiego na Wyspie Króla Jerzego
w archipelagu Szetlandów Południowych.
Kierownik wyprawy:
Stanisław Rakusa-Suszczewski.
Od 1977 r. stacja pracuje w cyklu całorocznym.
Główne kierunki badań: meteorologia
i klimatologia, biologia morza i lądu (kierownik:
S. Rakusa-Suszczewski), geologia i paleontologia
(kierownik: K. Birkenmajer, główni uczestnicy:
A. Gaździcki, R. Gradziński, S. J. Porębski,
A. K. Tokarski), botanika (kier. M. A. Olech).
1978/1979: druga wyprawa PAN do Stacji
im. A. B. Dobrowolskiego (oaza Bungera,
Antarktyda Wschodnia). Kierownik W. Krzemiński.
Badania w zakresie geofizyki, geodezji
i topografii, glacjologii, geomorfologii.
1979-1991: cykl 4. morskich i lądowych wypraw
geodynamicznych PAN do Antarktyki Zachodniej.
Kierownik wypraw: Aleksander Guterch.
Główne kierunki badań: rozpoznanie struktury
litosfery metodami sejsmiki refleksyjnej
i refrakcyjnej (kierownik: A. Guterch), geologia
i paleontologia (kierownik: K. Birkenmajer, główni
uczestnicy M. Doktor, A. Gaździcki, A. K. Tokarski)
1985-1994: cztery argentyńsko-polskie wyprawy
do wysp Seymour i Cockburn, pn.-wsch. część
Półwyspu Antarktycznego.
Badania geologiczne i paleontologiczne – główni
polscy uczestnicy M. Doktor, A. Gaździcki,
S. J. Porębski.
Polski polarnik w terenie
1994: Wyspa Króla Jerzego (Szetlandy
Południowe, Antarktyka Zachodnia).
Polsko-brazylijski projekt badań
trzeciorzędowych zlodowaceń Antarktydy
(kierownictwo: K. Birkenmajer, Polska
i A. C. Rocha-Campos, Brazylia).
2000/2001 – 2008/2009 : nowy cykl badań
geologicznych (kier. K. Birkenmajer
i K. P. Krajewski) na wyspie Króla Jerzego
(archipelag Szetlandów Południowych,
Antarktyda Zachodnia).
Studium sukcesji wulkanicznej oraz zlodowaceń
trzeciorzędowych Antarktydy Zachodniej.
Polska grupa geologiczno paleontologiczna
na Wyspie Króla Jerzego
Polsko-argentyńska grupa geologów
na wyspie Seymour (Marambio)