Zboczony seks jako - Qualitative Sociology Review
advertisement
Zboczony seks jako bioopór. Między Foucaultem a Agambenem Krzysztof Pacewicz Uniwersytet Warszawski Zboczony seks jako bioopór. Między Foucaultem a Agambenem Abstrakt Seks i seksualność odgrywają ważną rolę w teoriach biopolityki Michela Foucaulta i Giorgia Agambena. Dzięki teoretycznemu podziałowi biopolityki na dwie dziedziny: zoopolitykę (politykę ciał) i etopolitykę (politykę zachowań) można dostrzec, jak głęboko różnią się omawiane teorie: Agamben skupia się bowiem raczej na zoopolityce, Foucault zaś – na etopolityce. Z tego wynikają ich odmienne zainteresowania badawcze. Foucault analizuje przede wszystkim typową (etopolityczną) medycynę, seksuologię czy psychiatrię, a Agamben – (zoopolityczną) nazistowską eugenikę. Obaj myśliciele 2010: 50). Zachowania seksualne podlegają bowiem pojęcia „biopolityka” rozpoczyna się wraz z teo- według autorki Kondycji ludzkiej prawom natural- riami eugenicznymi na początku XX wieku (zob. nej, gatunkowej konieczności i w związku z tym nie Lemke 2010: 17), jednak to francuski myśliciel jako może się w nich realizować wolność człowieka jako pierwszy wprowadził refleksję biopolityczną jako istoty politycznej. Dla klasycznej filozofii politycz- krytyczną analizę nowoczesnych relacji władzy. nej samo wyrażenie polityka seksualna stanowi oksy- W pracach z lat 70. XX wieku Foucault proponował moron. analizę zmian w sposobie sprawowania władzy, które dokonały się na progu nowoczesności, czyli Dopiero przeniesienie refleksji politycznej na grunt na przełomie XVIII i XIX wieku. Kluczowe miejsce biopolityki umożliwiło postawienie kwestii seksu w jego analizach zajmuje proces, który nazywa „na- i seksualności jako problemu politycznego. Od lat rodzinami biopolityki”. 70. XX wieku koncepcja biopolityki robi zawrotną karierę, stając się de facto nowym paradygmatem Według Foucaulta w późnym klasycyzmie do- w studiach nad stosunkami władzy. Nic dziwnego chodzi do całkowitej przemiany w ekonomii wła- – zważywszy na to, że wraz z postępującym rozwo- dzy. Do tego momentu władza miała zasadniczo jem technologii i nowoczesnych metod rządzenia charakter jurydyczno-suwerenny i była przede coraz łatwiej można życie nadzorować, modyfiko- wszystkim władzą nad śmiercią. Suweren mógł wać, korygować czy odbierać – perspektywa biopo- swoich poddanych prawomocnie ukarać za po- lityczna zdaje się coraz bardziej odpowiadać współ- mocą pozbawienia ich dóbr lub odebrania im ży- czesnym realiom. Dlatego sfera zachowań seksual- cia (zob. Foucault 2010b: 93). Foucault nazywa taką nych jako sfera biopolityczna par excellence stała się władzę sangwiniczną – to znaczy władzą krwi centralnym obszarem refleksji politycznej. i władzą nad krwią poddanych. d początku dziejów aż do naszych czasów W moim artykule pokazuję, jakie miejsce zajmuje Tak długo jednak, jak władza nie korzystała ze swo- ukrycia w prywatności zawsze potrzebowała seks i seksualność w teoriach biopolityki Michela ich krwawych przywilejów, życie poddanych toczy- właśnie cielesna część naszej egzystencji to, co wiąza- Foucaulta i Giorgia Agambena. Pomimo tego, że for- ło się poza jej nadzorem. Jednak wraz z wejściem i MISH UW (CLAS). Zajmuje się współczesną filozofią ło się z koniecznościami samego procesu życiowego mułują odmienne koncepcje, dzieła obu myślicieli w nowoczesność całokształt życia poddanych został polityczną i teorią biopolityki, przygotowuje pod opieką i przed epoką nowożytną obejmowało wszelkie czyn- przenika duch sprzeciwu wobec opresyjnej biopoli- objęty ciągłą obserwacją i kontrolą, stał się przed- prof. Szymona Wróbla i prof. Ewy Domańskiej pracę o po- ności służące utrzymaniu się jednostki przy życiu tyki. Obaj też zgadzają się, że zachowania seksualne miotem nieustannej korekcji i modyfikacji. Władza litycznej filozofii życia. oraz przetrwaniu gatunku. (Arendt 2010: 93) znacząco odbiegające od normy – tak zwany zboczo- organizuje, powiększa i ukierunkowuje siły życio- ny seks – mają w sobie potencjał biooporu. we populacji; prawo do zabijania zostało zepchnięte mają też zupełnie odmienny stosunek do ciała i w inny sposób pojmują polityczność. Z tych różnic w podstawowych założeniach wynikają odmienne koncepcje tego, na czym może polegać seksualny bioopór. Ostatecznie, obaj myśliciele nie formułują konkurencyjnych projektów, ale raczej poruszają się na innych poziomach – myśl Foucaulta jest skupiona bardziej na seksualnej praktyce biooporu, za to Agambena – na seksualnej utopii filozoficznej. Łączy ich zaś przekonanie, że to nienormatywny, zboczony seks ma potencjał biooporu. Słowa kluczowe bioopór, biowładza, Michel Foucault, Giorgio Agamben, biopolityka Krzysztof Pacewicz – filozof, kulturoznawca. Doktorant w MPISD AAL (WAL UW), członek Komisji Techno-Humanistyki WAL UW, absolwent ISNS UW O Adres kontaktowy: Dla Hannah Arendt, tak samo jak dla większości Wydział Artes Liberales klasycznych filozofów polityki, seksualność jest Uniwersytet Warszawski wykluczona z porządku politycznego, z domeny ul. Nowy Świat 69, 00-046 Warszawa publicznej, z polis – jej miejsce leży zaś w sferze Pierwszym analitykiem biopolityki był z pewno- mieniona na więzienie, a publiczne egzekucje znie- e-mail: [email protected] biologicznej reprodukcji, w domenie oikos (Arendt ścią Michel Foucault. Owszem, prehistoria użytku sione. Jeśli trzeba pozbawić kogoś życia, to robi się 92 ©2016 PSJ Tom XII Numer 1 na margines jej prerogatyw i ukryte. Foucault: od krwi do seksu Wraz z wejściem w nowoczesność kaźń zostaje za- Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org 93 Krzysztof Pacewicz Zboczony seks jako bioopór. Między Foucaultem a Agambenem to w sposób bezkrwawy – po cichu i w ukryciu, Władza nad życiem – biowładza – stara się bo- Nowoczesność stanowi kontynuację antycznej bio- tycznej, coraz bardziej wnika teraz w przestrzeń częściej jednak brutalne i jednorazowe kary zosta- wiem podporządkować sobie to, co stanowi wa- władzy – współczesnymi homini sacri są bowiem polityczną” (Lemke 2010: 68). Logika stanu wy- ją zamienione na długotrwałe procedury korekcji runek możliwości życia i wzrostu populacji: samą między innymi więźniowie obozów koncentra- jątku zostaje tym samym zgeneralizowana i prze- i „resocjalizacji” przestępców. „Przez tysiąclecia rozrodczość gatunku ludzkiego. Stąd też sfera sek- cyjnych, uchodźcy, bezpaństwowcy, osoby będące niesiona do centrum życia społecznego – dlatego człowiek pozostawał tym, czym był dla Arysto- sualności zostaje obdarzona gigantycznym zainte- w stanie śmierci mózgowej. Łączy ich to, że nie są świat przypomina obóz koncentracyjny, w którym telesa: wyposażonym w życie zwierzęciem, zdol- resowaniem. Mówiąc za Foucaultem: wraz z naro- podmiotem praw politycznych – nie mogą zostać nikt nie może być pewny tego, czy nie stanie się nym ponadto do egzystencji politycznej; człowiek dzinami nowoczesności władza zamiast na krwi prawomocnie złożeni w ofierze, czyli zostać skazani przedmiotem brutalnej, biopolitycznej władzy. nowoczesny jest zwierzęciem w polityce, w której skupia się na seksie. na śmierć – za to władza może dysponować ich bio- Nasze nagie życie znajduje się w centrum współ- logicznym życiem tak, jak chce. czesnej biopolityki. Wyrzucenie nagiego życia poza obręb polityczności Zoopolityka a etopolityka postawiona zostaje kwestia jego życia jako żyjącego bytu” (Foucault 2010b: 98). Agamben: władza suwerenna i nagie życie Według Foucaulta władzy nowoczesnej nie da i przejęcie nad nim absolutnej kontroli przez władzę się opisać za pomocą zwykle stosowanych do W przeciwieństwie do Foucaulta, który narodzin jest możliwe dzięki czemuś, co Agamben nazywa Pojęcie biopolityki porusza wyobraźnię filozofów tego kategorii zakazu czy represji – jest to przede biopolityki upatruje pod koniec XVIII wieku, logiką wyjątku. Zgadza się on z Carlem Schmittem, i publicystów przede wszystkim dlatego, że w jed- wszystkim władza nadzorująca i produkująca. Agamben jej źródeł doszukuje się już w starożyt- że tylko ten, kto może wprowadzić stan wyjątkowy, nej koncepcji łączy dwa bardzo odmienne procesy Aby rządzenie biopolityczne mogło być skutecz- ności. Ważne miejsce w jego koncepcji zajmuje jest suwerenny. Do ustanowienia brutalnej domi- charakterystyczne dla nowoczesności. Oba te wy- nie wprowadzone na dużą skalę, konieczne stało greckie rozróżnienie na dzoe – życie biologiczne nacji nad nagim życiem potrzebne jest zawieszenie miary nie są wprawdzie explicite rozdzielone ani się rozwinięcie technik „ujarzmiania”, czyli sztuki – i bios – życie polityczne. Według włoskiego filo- prawa, wyjście poza porządek prawny w dziedzi- nazwane w dziełach Foucaulta i Agambena, ale dla produkowania w ludziach potrzeb i pragnień albo, zofa proste życie biologiczne (dzoe) „jest w świe- nę czystej przemocy – ten akt jest jednak według jasności obrazu należałoby się o to pokusić. jak pisze Foucault, wytwarzania w nich „ja”, „du- cie klasycznym jednak wykluczone z polis we tego filozofa prawotwórczy. Oznacza to, że u źródeł szy” – przekonania ich, że powinni nadzorować, właściwym sensie i pozostaje jako zwykłe życie porządku prawnego i każdej władzy stoi w istocie Zoopolityką nazwijmy politykę ciał, politykę dzoe, kontrolować i korygować się sami. Biowładza dzia- rozrodcze ograniczone do sfery oikos” (Agamben gotowość do użycia pozaprawnej przemocy (zob. proces animalizacji człowieka, patrzenia na niego ła więc przede wszystkim „w duszach” (według 2008a: 10). Agamben twierdzi, że ten gest wy- Agamben 2010b: 62). przez pryzmat jego biologii, zamiany zoon politikon Foucaulta dusza to zaledwie „skutek i narzędzie rzucenia (bando) nagiego życia poza obręb poli- pewnej politycznej anatomii” [Foucault 2009: 31]), tyczności jest jednocześnie gestem wpisania go Według Agambena ten mechanizm został we określmy taką technologię władzy, która sprowadza jej procedury nastawione są na produkcję podmio- w samą polityczność. Tutaj staje się przydatna współczesności rozszerzony na wszystkie dziedzi- obywateli do poziomu bydła, podchodzi do nich tów jako „uległych ciał”, które będą zachowywać analiza rzymskiej kategorii prawnej homo sacer ny życia społecznego – żyjemy w permanentnym tak, jakby stanowili stado określane przez zmienne się w taki sposób, aby sprzyjać ogólnemu biopoli- – jest to człowiek, którego można bezkarnie za- stanie wyjątkowym. Dlatego paradygmatem no- o charakterze nie politycznym, lecz biologicznym, tycznemu celowi – zwiększeniu siły witalnej po- bić, ale nie można go złożyć w ofierze. Według woczesności jest obóz koncentracyjny – jesteśmy związanym z samym faktem życia. pulacji. Od nowoczesności „populacja” zastępuje Agambena gest sprowadzenia człowieka do jego nieustannie obserwowani i kontrolowani przez „lud” i staje się głównym przedmiotem biopoli- fizycznej egzystencji – do nagiego życia, którego władzę i w każdej chwili możemy zostać podej- Etopolityką zaś nazwijmy, za Nicolasem Rose’em, tyki; populacja zaś różni się od ludu tym, że jest nie można nawet złożyć w ofierze, jest podstawo- rzani o terroryzm, pozbawieni praw politycznych politykę stylu życia, politykę bios, normalizującą zasadniczo określana przez pewne zmienne o cha- wym gestem zachodniej polityki. Polityka zawsze i sprowadzeni do nagiego życia (zob. Agamben politykę zachowań, wpływanie na codzienne wy- rakterze biologicznym i statystycznym, takie jak była więc biopolityką – czyli właśnie władzą nad 2010b: 100). Nowoczesność więc tym różni się od bory dokonywane przez ludzi za pomocą rozbudo- liczebność, struktura wieku i płci, zdrowie, dziet- pozbawionym możliwości domagania się swoich poprzednich epok, że „nagie życie, które wcześniej wanych urządzeń ujarzmiających. Rose twierdzi, ność i tym podobne. praw biologicznym życiem. usytuowane było na obrzeżach egzystencji poli- że „etopolityka skupia się na technikach siebie, za 94 ©2016 PSJ Tom XII Numer 1 w animal laborans (zob. Arendt 2010). Zoopolityką Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org 95 Krzysztof Pacewicz Zboczony seks jako bioopór. Między Foucaultem a Agambenem pomocą których istoty ludzkie powinny oceniać tecznego dla państwa, dla jego sił” (Foucault 2010a: normalizującą produkcję stylów życia, okazuje z modyfikowaniem, wzmacnianiem i normalizo- i oddziaływać na siebie, aby czynić siebie lepszymi 331). Nicolas Rose tak opisuje, jak działa to w ramach się więc również przestrzenią polityczną – nawet waniem go za pośrednictwem wyrafinowanych niż są” (2011: 201). Etopolityka to inaczej „produk- współczesnego, etopolitycznego urządzenia zdrowia: wtedy, kiedy aktorzy społeczni nie mają tego świa- procedur. Agamben zarzuca Foucaultowi, że „nie domości. Na gruncie refleksji Foucaulta tożsamość przeniósł, jak można by zasadnie oczekiwać, swo- Od oficjalnych dyskursów promocji zdrowia, przez prywatna – „to, kim jestem naprawdę” – okazuje jej działalności na obszar, który mógł się zdawać Oczywiście, te dwa wymiary nie funkcjonują od- opowiadania o doświadczeniach choroby i cierpienia się bowiem efektem działania procedur biopoli- miejscem nowoczesnej biopolityki par excellence, dzielnie. Nie można zapominać, w jakim kontekście w mediach masowych, po popularne dyskursy o od- tycznych (zob. Kochanowski 2009). czyli w dziedzinę polityki wielkich państw tota- Foucault wprowadza pojęcie biowładzy czy bio- chudzaniu i ćwiczeniach, widzimy narastający nacisk polityki: robi to wtedy, kiedy analizuje urządzenie na osobistą odbudowę przez działanie na ciele w imię Z punktu widzenia inspirowanej Foucaultem zwieńczenia w analizach obozu koncentracyjne- seksualności – czyli mechanizm władzy, który jest sprawności, która jest równocześnie cielesna i psy- teorii queer strategia oporu wobec opresyjnej bio- go” (2008a: 164). właśnie dlatego tak interesujący, że czarno na bia- chologiczna. (2011: 201) polityki polega na lokalizowaniu relacji władzy cja” człowieka. łym widać w nim połączenie etopolityki z zoopolity- litarnych XX wieku. Jego badania [...] nie znalazły tam, gdzie są one najmniej widoczne, czyli wła- Obóz koncentracyjny jest być może miejscem bio- ką. Wpływanie za pomocą „miękkich środków” na Zainteresowanie Foucaulta seksualnością wynika śnie w sferze prywatnej i doprowadzaniu do ich politycznym par excellence dla Agambena, ale na wybory seksualne obywateli przekłada się bowiem w dużej mierze właśnie z tego, że jest to teren pod- repolityzacji. „Podobnie jak powierzchnię cia- pewno nie dla Foucaulta: „w społeczeństwie na- w bardzo bezpośredni sposób na biologiczny stan dany niezwykle rozbudowanej władzy etopolitycz- ła można zrealizować jako to, co naturalne, tak zistowskim jest więc coś mimo wszystko niezwy- populacji, jej liczebność, strukturę i tym podobne. nej. Nasza tożsamość seksualna okazuje się efektem może ona stać się okazją dla inscenizacji pozba- kłego: jest to społeczeństwo, które dokonało abso- „[Seks] sytuuje się bowiem na styku dwóch osi, relacji społecznej dominacji – wbrew potocznemu wionej harmonii i odnaturalnionej, która będzie lutnej generalizacji biowładzy, ale które jednocze- wzdłuż których rozwinęła się cała polityczna tech- przekonaniu o „naturalności” pociągu seksualnego, w stanie oddać performatywny charakter tego, śnie zgeneralizowało suwerenne prawo zabijania” nologia życia” (Foucault 2010b: 100). Dlatego też płci i tym podobnych, które według tego myśliciela co naturalne”, przekonuje Butler (2008: 260). Pa- (1997: 256–257). Obóz koncentracyjny okazuje się seksualność stanowi jeden z centralnych elementów bezkrytycznie przyjęła psychologia oraz psycho- rafrazując: etopolityczny opór wobec władzy ma więc, według Foucaulta, dziwacznym połączeniem nowoczesnej biowładzy. analiza. odbywać się przede wszystkim w domenie naj- dwóch zupełnie różnych modeli władzy, dziwacz- bardziej prywatnej – na powierzchni ciał, a jego nym miejscem, w którym władza zoopolityczna To właśnie połączeniu wymiaru zoopolitycznego Dla czerpiących z Foucaulta filozofek i socjologów metodą jest „inscenizacja pozbawiona harmonii łączy się z władzą suwerenną, spychając na bok z etopolitycznym koncepcja biopolityki zawdzięcza queer wymiar zoopolityczny jest znacznie mniej istot- i odnaturalniona”. Dzięki zachowaniom seksual- wymiar etopolityczny. Miejscem zaś biopolitycz- swoją płodność intelektualną, jednak pomiędzy ny, funkcjonuje gdzieś na obrzeżu ich myśli, pod- nym uważanym za „nienaturalne” możliwa staje nym par excellence jest dla Foucaulta raczej demo- tymi dwoma wymiarami istnieje stałe napięcie. czas gdy wymiar etopolityczny – wymiar polityki się eskpozycja arbitralności norm seksualnych liberalna republika francuska lat 70. XX wieku Foucault myśli o współczesnej biopolityce bardziej zachowań, na przykład zachowań seksualnych czy biowładzy i ich destabilizacja. z jej rozbudowaną siecią instytucji kontrolujących, przez pryzmat etopolityki – władzy nad bios, a Agam- związanych z płcią kulturową, jest absolutnie klu- ben – przez pryzmat zoopolityki, władzy nad dzoe. czowy. Jako oczywisty przykład można tu podać nadzorujących i korygujących, z rozbudowanymi Eugenika czy medycyna? dyskursami dotyczącymi technik siebie, z rozbu- Judith Butler, która na motto kanonicznej już książ- dowanymi mechanizmami „opieki” nad popula- W etopolityce chodzi o to, by wychować jednostki, ki Uwikłani w płeć obiera etopolityczny par excellence Według Agambena jądrem wszelkiej władzy su- cją, słowem – z niezwykle rozbudowaną strukturą które troszczą się o siebie. Troska o siebie jest jednak cytat z Foucaulta: „Urządzenie seksualności wpro- werennej jest biopolityczna operacja sprowadzenia władzy etopolitycznej. rozumiana w specyficzny sposób – jej celem nie jest wadziło pojęcie płci” (2008: 41). poddanego do nagiego życia. Dlatego mniej intere- bowiem dobrobyt jednostki, lecz dobrobyt popula- suje go specyficznie etopolityczny wymiar biopoli- Kiedy przyjrzymy się Agambenowskim analizom cji, który jest warunkiem dobrobytu państwa. „Cho- W ramach refleksji etopolitycznej sfera „prywat- tyki, związany nie tyle z samym „wytworzeniem” praktyk medycznych, to uderza fakt, że interesują dzi o to, by ze szczęścia jednostek uczynić coś uży- na” czy „niepolityczna” jest współtworzona przez nagiego życia jako właściwości poddanego, ale go one o tyle, o ile odnoszą się do państwa i władzy 96 ©2016 PSJ Tom XII Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org 97 Krzysztof Pacewicz Zboczony seks jako bioopór. Między Foucaultem a Agambenem suwerennej, o tyle, o ile są w swojej istocie raczej zoopolityczne niż etopolityczne. Ciało – żywe czy martwe? Archetypicznym Pojawienie się nagiego życia jako właściwości ciała swoich poddanych i nie miał z nim żadnej relacji: nie jest więc zjawiskiem stricte historycznym. Jest „[przed XIX wiekiem] wobec władzy podmiot nie przykładem władzy lekarskiej jest dla niego euge- Ciało Agambena to zupełnie inne ciało niż cia- wydarzeniem z porządku transcendentalności hi- jest prawomocnie ani żywy, ani martwy. Z punktu nika, a szczególnie eksperymenty medyczne prze- ło Foucaulta. Ciało Foucaulta można, owszem, storycznej – dopiero dzięki wytworzeniu się pod- widzenia życia i śmierci jest neutralny i dopiero za prowadzane na więźniach obozów koncentracyj- przypalać gorącymi szczypcami, polewać wrzą- stawowej opozycji politycznej suweren – nagie ży- sprawą suwerena ma prawo żyć albo, ewentualnie, nych czy skazanych na śmierć więźniach w Stanach cą smołą albo smagać kolczastymi biczami. Ciało cie możliwe staje się istnienie człowieka jako zoon umrzeć” (Foucault 1997: 238). Zjednoczonych. Co jest charakterystyczne dla tych Foucaulta to ciało cierpiące, ale też, a może nawet politikon i zoon logon echon, czyli istnienie człowie- przykładów? To, że działania lekarzy mają na celu przede wszystkim, ciało doznające rozkoszy – to ka jako istoty historycznej. „Polityka istnieje, po- Sangwiniczne prawo miecza dopiero w XIX wieku nie dobro „pacjentów”, ale zdobycie wiedzy me- ciało wyjściowo niezapośredniczone przez rela- nieważ człowiek jest istotą żyjącą, która w języku przekształca się w inne prawo, w pewnym sensie dycznej, która posłuży państwu, oraz to, że działają cje władzy. Ciało, które może stykać się z innymi wydziela i przeciwstawia sobie samej nagie życie”, zupełnie odwrotne: „prawo suwerena jest więc pra- oni w imieniu państwa. Są przedłużeniem mocar- ciałami. Owszem – wraz z ekspansją biowładzy – zauważa Agamben (2008a: 19). wem skazywania na śmierć i zezwalania na życie. nej ręki suwerena, która wyjmuje poddanych spod ciało zostaje obdarzone wielką uwagą, baczne oko prawa, sprowadza ich do nagiego życia i traktuje instytucji dyscyplinujących przygląda mu się bez Agambenowskie „nagie życie” istnieje więc wy- i zezwalania na śmierć” (Foucault 1997: 238). Dopie- jako króliki doświadczalne. przerwy, korygując niedoskonałości, nieustannie łącznie jako element niesymetrycznej relacji z mo- ro wtedy człowiek staje się „zwierzęciem w polity- normalizując. Jednak same doznania tego ciała carną ręką suwerena, która jednym skinieniem ce, w której postawiona zostaje kwestia jego życia Foucault zaś powiedziałby, że takie paradoksalne wymykają się władzy. Dlatego też przyjemność palca może je odebrać. Nagie życie owiane jest tru- jako żyjącego bytu” (Foucault 2010b: 98). skrzyżowanie władzy suwerennej z władzą me- niesie w sobie potencjał emancypacyjny. pią aurą. A ponieważ w nowoczesności struktura dyczną jest raczej wyjątkiem i w żadnym sensie Teraz pojawia się nowe prawo: skazywania na życie wyjątku rozlała się na całą przestrzeń społeczną To właśnie przez tę kluczową różnicę w podejściu do nie stanowi ukrytej prawdy władzy lekarskiej. We- W porównaniu do radosnego ciała Foucaulta ciało i wszystkie dziedziny życia podlegają stanowi wy- kwestii życia dla Foucaulta procedury biopolityczne dług Foucaulta władza lekarska zasadniczo ma na Agambena jest czymś bardzo smutnym i kruchym. jątkowemu, to przestrzeń nagiego życia całkowicie są interesujące przede wszystkim wtedy, gdy starają celu właśnie dobro pacjenta i na tym właśnie pole- Najistotniejszą jego cechą jest to, że jest ono żywe – pokryła się z przestrzenią życia społecznego, za- się wpływać na życie, wzmacniać je, normalizować, ga jej niebezpieczeństwo. Pytanie brzmi bowiem: co może brzmieć radośnie, ale w istocie jest wręcz mieniając naszą planetę w świat żywych trupów. kierować nim, podczas gdy Agambena najbardziej jak to dobro jest problematyzowane? Kto decyduje przeciwnie, ponieważ to, co żywe zawsze można Człowiek jako zoon politikon jest od początku ist- interesują wtedy, gdy redukują je do nagiego życia, o tym, co mieści się w ramach „normy”, a co jest zabić. Agamben twierdzi, że nagie życie – życie nienia polityczności nagim życiem dla suwere- czystego życia biologicznego, a następnie odbierają. „patologią” i wymaga terapii? Modelowym przy- wydane na łaskę suwerena – pojawia się dopie- na – biowładza jest więc istotą wszelkiej władzy, To dlatego Foucault analizuje raczej „normalne” pro- kładem jest tutaj XIX-wieczna konstrukcja homo- ro w momencie ustanowienia relacji politycznej: a w nowoczesności biopolityczna relacja zostaje po cedury medyczne charakterystyczne dla ustroju de- seksualizmu jako dewiacji, odstępstwa od normy, „Podstawowym osiągnięciem suwerennej władzy prostu zgeneralizowana i rozciągnięta na całą sfe- mokapitalistycznego, a Agamben raczej nazistowską którą należy leczyć dla dobra pacjenta i dla dobra jest wytworzenie nagiego życia jako pierwotnego rę społeczną. eugenikę; to dlatego Foucault zajmuje się szpitalami populacji. Suwerenna władza państwowa miała tu elementu politycznego i jako progu artykułującego niewiele do powiedzenia – skonstruowanie homo- opozycję natura – kultura, dzoe – bios” (2008a: 247). I tutaj dochodzimy do fundamentalnej różnicy cyjnymi. To dlatego, w końcu, seksualność stanowi seksualizmu jako patologii wymagającej terapii Z drugiej strony pisze, że „polityka zatem jawi pomiędzy Foucaultem i Agambenem – dla tego dla Agambena tylko szczególny rejon ogólnej nie- jest raczej wynikiem pewnej specyficznej formy się jako struktura fundamentalna we właściwym pierwszego życie jako takie staje się elementem sprawiedliwej biowładzy suwerena nad nagim ży- racjonalności: normalizującej, właściwej nowo- sensie tego słowa dla zachodniej metafizyki, jako relacji politycznej dopiero w pewnej epoce histo- ciem poddanych, dla Foucaulta zaś – uprzywilejowa- czesnej medycynie i psychiatrii, która pozostaje struktura sytuująca się na progu, na którym doko- rycznej, w XIX wieku. Wcześniej suweren mógł, ną w nowoczesności sferę walki o ludzką podmioto- z władzą państwową w złożonych i dwustronnych nuje się połączenie istoty żyjącej z logos” (Agamben owszem, skazać kogoś na śmierć, ale poza tym za- wość, w której różne normy seksualne – czyli strate- relacjach. 2008a: 19). sadniczo nie interesował się biologicznym życiem gie korzystania z ciała – walczą ze sobą o dominację. 98 ©2016 PSJ Tom XII Numer 1 psychiatrycznymi, a Agamben obozami koncentra- Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org 99 Krzysztof Pacewicz Granice polityczności Zboczony seks jako bioopór. Między Foucaultem a Agambenem dzy. W przeciwieństwie jednak do skupionego na płci w sferę rozjątrzonych mechanizmów minionej Poszukiwanie nieciągłości i pęknięć oznacza ko- wszechmocy suwerena Agambena Foucault uwa- władzy suwerennej, pod stare sztandary całkowicie nieczność odrzucenia „tożsamości seksualnej”, ro- Dla Agambena polityczność jest pierwotną strukturą ża, że wszędzie „tam, gdzie jest władza, istnieje też osadzone we krwi; rozkosz ocieka krwią – krwią zumianej jako spójny system pragnień – ta rzekoma o trwałej budowie i wyraźnie ustalonych elementach. opór” (Foucault 2010b: 67). Dopiero wzajemna gra tortur i absolutnej władzy” (Foucault 2010b: 102). „tożsamość” okazuje się bowiem normatywnym Podmiotem polityczności jest tylko suweren – homo obu stron tej relacji tworzy rzeczywistość społecz- Foucault zachęca do porzucenia Sade’a, do przekro- efektem etopolitycznego działania urządzenia seksu- sacer nie ma na nic wpływu, więzień obozu koncen- ną. Każda relacja pomiędzy ludźmi jest oparta na czenia myślenia o seksualności w kategoriach repre- alności. Dlatego Foucault krytykował ruch gejow- tracyjnego nie działa politycznie. Polityczność jest jakiejś formie władzy-wiedzy – rywalizacji o to, kto sji, prawa czy suwerenności: w XIX wieku bowiem ski za próbę stworzenia takiej normatywnej, pozy- wektorem umocowanym w suwerenie i wymierzo- i na jakich prawach ustala granice tego, co normalne pole seksualności zostało według niego pokryte tywnej tożsamości gejowskiej jako alternatywy dla nym w nagie życie. Polityczne mogą być więc jedynie – i, w związku z tym, jest polityczna. Judith Butler niezwykle szczegółową siecią psychiatryczno-me- tożsamości heteroseksualnej (zob. 1998: 163). Opór poczynania władz państwowych albo ewentualnie (2008), obierając za podstawę myśl Foucaulta, stwier- dycznych norm i zasad, o charakterze zasadniczo przeciwko etopolitycznej polityce seksualnej prowa- osób i instytucji, na które spływa część splendoru dza, że cała rzeczywistość społeczna jest performa- niesangwinicznym, ale właśnie normalizującym, dzonej przez państwo, ale też kościoły, korporacje, oficjalnej władzy – szpitali, szkół, więzień. Co więcej, tywnie ustanawiana poprzez akty mowy. Dlatego etopolitycznym. Jednocześnie jednak wszystkie te instytucje i tym podobne powinien według Foucaul- jest tylko jeden prawdziwie (bio)polityczny akt – wy- to właśnie w sferze codziennych, drobnych, „nie- normy i zasady przekładają się na zoopolityczny stan ta opierać się nie na tożsamościach, lecz na prakty- rzucenie (bando), prawotwórczy akt czystej przemocy istotnych” relacji rozgrywają się największe wojny populacji: „mówiąc zwięźle, w punkcie łączącym kach przyjemności: „w kontrataku na urządzenie suwerena wobec nagiego życia. Polityczne nie są za to o dominację. Kwestionując granicę pomiędzy „co- «ciało» i «populację» seks staje się zasadniczym seksualności nie seks-pragnienie ma być punktem ani relacje pomiędzy partnerami w związku, ani po- dziennym życiem” a polityką, Foucault umożliwia celem władzy, której organizacja skupia się raczej oparcia, lecz ciała i przyjemności” (2010b: 108). radniki zdrowego żywienia, ani psychotesty publiko- myślenie o seksualności jako o domenie działań bio- na zarządzaniu życiem niż na groźbie śmierci”; to wane w Internecie, ani katalogi pozycji seksualnych. politycznych i analizę zachowań seksualnych jedno- właśnie dlatego według Foucaulta „tkwimy w spo- Ciała i przyjemności wyzwolone spod tyranii „pra- stek w kategoriach efektów społecznych systemów łeczeństwie «seksu», a raczej w społeczeństwie gnienia” i „seksualności” otwierają przestrzeń władzy. «z seksualnością»: mechanizmy władzy zwracają zmysłowej twórczości – przestrzeń biooporu. Do- się do ciała życia, rozmnażania, umocnienia gatun- kładnie z tego powodu Foucault cenił sobie eman- ku, jego tężyzny, zdolności panowania lub poten- cypacyjny potencjał praktyk BDSM: „sądzę, że jest cjalnej użyteczności” (2010b: 102). to [BDSM] rodzaj twórczości, twórczego działania, Takie ujęcie budzi żywiołowy opór Ernesta Laclaua, dla którego, podobnie jak dla Foucaulta, relacja polityczna ma miejsce wtedy, gdy obie jej strony wcho- Bioopór poprzez zboczony seks dzą ze sobą w konflikt, gdy relacja wyrzucenia (bando) jest obustronna, ponieważ „tylko w tym wypad- Jakkolwiek odnosilibyśmy się do Sade’a i Bataille’a [...] ku otrzymujemy radykalną opozycję pomiędzy si- nic nie zdoła sprawić, żeby rozpatrywanie seksualno- Seks może być subiektywnie przeżywany jako in- Możliwość używania naszych ciał jako źródła bar- łami społecznymi, a w rezultacie stałą renegocjację” ści w kategoriach ustawy, śmierci, krwi i suwerenno- tymne doświadczenie, ale w perspektywie analiz dzo licznych przyjemności jest czymś bardzo waż- (2010: 42), która jest dla argentyńskiego myśliciela ści nie okazało się w ostatecznym rozrachunku jedy- Foucaulta jest przede wszystkim kluczowym dla nym” (1998: 165 [tłum. własne]). Z takim oglądem istotą polityczności. Według Laclaua „Agamben nie historyczną „retro-wersją”. Urządzenie seksual- nowoczesności polem gry (bio)władzy. Oznacza to, zgadza się na przykład Sara Michelle Raab, która zaciemnia problem, przedstawiając jako polityczny ności rozważyć należy na podstawie współczesnych że podział na sferę publiczną i prywatną jest nie do po przeprowadzeniu badań jakościowych (wywia- moment coś, co w rzeczywistości sprowadza się do jej technik władzy. (Foucault 2010b: 103) utrzymania. Przyjęcie Foucaultowskiej teorii bio- dów pogłębionych z osobami uprawiającymi seks władzy, jak pisze Jacek Kochanowski, „prowadzi do sadomasochistyczny) zauważa, że praktyki BDSM radykalnego wyeliminowania polityczności – su- który polega na deseksualizacji przyjemności […]. werenną władzę, która redukuje więź społeczną do Według niego pole seksualności jest tą wyróżnioną sformułowania definicji biooporu jako strategii po- „są w oczywisty sposób transgresją normatywnej nagiego życia” (2010: 44). sferą, w której rządzenie biopolityczne jako pierw- szukiwania nieciągłości i pęknięć w determinującym dynamiki seksualnej, ponieważ skupiają się na ca- sze zdominowało suwerenne panowanie. Na tym nasz sposób myślenia płaszczu normatywnym i de- łym ciele, wymagają jawnych negocjacji, korzysta- Myśl Foucaulta, podobnie jak myśl Agambena, prze- polega według francuskiego myśliciela „niemoral- stabilizacji znaczeń tworzących implantowane nam ją z dużej ilości rekwizytów oraz wykorzystują ból nika duch sprzeciwu wobec opresyjnej (bio)wła- ność” Sade’a – „przenosi [on] wyczerpującą analizę narracje normatywne” (2009: 58). i poniżenie” (2013: 5 [tłum. własne]). Według Raab 100 ©2016 PSJ Tom XII Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org 101 Krzysztof Pacewicz Zboczony seks jako bioopór. Między Foucaultem a Agambenem (2013: 55) wyjście poza normę seksualną poprzez stale wymykać się seksualnej dyscyplinie, „musimy torium, na którym ona działa. Mogłoby się więc wy- stawa jego projektu profanacji ciał, czyli przywróce- praktyki BDSM posiada potencjał subwersji wobec być ostrożni i świadomi faktu, że trzeba iść do przo- dawać, że Agamben odrzuca możliwość seksualnego nia możliwości swobodnego z nich korzystania: „To, norm społecznych w ogóle – w szczególności norm du” (Foucault 1998: 167 [tłum. własne]). Żadna prak- biooporu – że w jego rozumieniu każda aktywność co było niedostępne i oddzielone, wskutek profanacji dotyczących ról płciowych (gender roles). tyka seksualna nie jest zboczona w swojej istocie, erotyczna jest ostatecznie wpisana w gry władzy, traci swoją aurę i może zostać przywrócone użyciu” aby więc stawiać biowładzy opór, należy zachować odbywa się bowiem na jej terytorium. Nic jednak (Agamben 2006: 98). W swoim eseju o „ciałach chwa- W praktyce biooporu chodzi więc o produkowanie czujność i sprawdzać, czy własne zwyczaje seksual- bardziej mylnego – Agamben nie tylko nie wyklucza lebnych” – czyli o teologicznym problemie istnienia nowych, twórczych form korzystania z ciał. W tym ne nie tracą swojego wywrotowego potencjału wraz możliwości seksualnego biooporu, ale wręcz zajmu- ciał zmartwychwstałych w raju – Agamben wskazuje sensie przypomina on etopolityczną biowładzę – tyle z tym, jak normy urządzenia seksualności ewoluują. je on ważne miejsce w jego dziełach – nie wtedy, gdy na możliwość radykalnego wykorzystania koncepcji snuje refleksje nad biopolityką, lecz, paradoksalnie, teologicznych do seksualnego wyzwolenia poprzez że podporządkowaną nie jednemu stałemu i unifikującemu urządzeniu seksualności, lecz raczej wie- W przeciwieństwie do Foucaulta Agamben skupio- gdy analizuje figury teologiczne i koncepcje reli- ukazanie wyzwalającego charakteru „bezcelowego” lu zmiennym maszynom przyjemności: „Wybieraj ny jest na zoopolitycznym aspekcie biopolityki, urzą- gijne. Można odnieść wrażenie, że aby móc myśleć korzystania z organów płciowych. Bezcelowość nale- to, co pozytywne i mnogie, różnicę zamiast jedno- dzenie seksualności interesuje go więc najbardziej o seksie poza biowładzą, Agamben musi wyjść poza ży jednak rozumieć nie jako bezczynność, ale raczej litości, przepływy zamiast całości, zmienne usta- wtedy, gdy używa fizycznej przemocy. Dlatego kie- filozofię polityczną, w stronę teologii. zaproszenie do swobodnej, miłosnej zabawy ciałem, wienia zamiast systemów. Uwierz, że to, co produk- dy analizuje techniki biowładzy, zajmuje się szcze- tywne nie musi być osiadłe, może być nomadyczne” gółowo eugenicznym prawem „o ochronie dzie- W utopijnym projekcie Wspólnoty, która nadcho- ga więc na wyrwaniu ciała z podporządkowania ja- (Foucault 2006). dzicznego zdrowia narodu niemieckiego” wprowa- dzi Agamben wykorzystuje scholastyczne pojęcie kiejkolwiek funkcji, wyrwaniu spod jarzma opresyj- dzonym w 1933 roku w III Rzeszy (Agamben 2008a: quodlibet – bytu jakiegokolwiek – które rozumie w ten nych biologicznych i społecznych norm – zboczoną Erotyka zgodna z wymaganiami urządzenia sek- 203), a nie na przykład popularnymi magazynami sposób: „określenie «jakikolwiek», o które tutaj idzie, zabawę ciałem: sualności to erotyka zdyscyplinowana. Według dla kobiet albo praktyką terapii psychoanalitycznej. odnosi się w istocie do pojedynczości bez względu Foucaulta uprawianie niedyscyplinarnych praktyk czyli właśnie jako profanację ciała. Bezcelowość pole- na jakąkolwiek wspólną własność (przykładowo Nie chodzi też tutaj o prosty i nijaki brak celu, z któ- przyjemności – czyli tego, co dewiacyjne, zboczo- Foucaultowska koncepcja biooporu oparta na szu- pojęcie: bycie czerwonym, Francuzem, muzułmani- rym często myli się etykę i piękno. Chodzi raczej ne w stosunku do norm społecznych – jest swego kaniu alternatywnej „ekonomii ciał i przyjemności” nem), jedynie w jej byciu taką, jaką jest” (2008b: 7). o uczynienie bezczynną czynności zmierzającej do rodzaju politycznym imperatywem: „Z ciał, ich budzi otwarty sprzeciw Agambena. W jego koncep- organów, powierzchni, zagłębień i krągłości trze- cji bowiem ciało jest zawsze uwikłane w relacje do- Jak jednak zauważa Sergei Prozorov, quodlibet do- ku [...] w ten sposób działają miłosne pragnienia i tak ba wydobywać erotyzm niedyscyplinarny: ero- minacji: „jest zawsze elementem pewnego mecha- słownie oznacza nie tyle „nieważne co”, ale „czego- zwane perwersje, kiedy posługują się organami od- tyzm ulotnych i przelotnych ciał, przypadkowych nizmu, jest wręcz zawsze ciałem biopolitycznym kolwiek pragniesz”. Dlatego „figura tego, co kocha- żywiania i płci, aby odwieść je – właśnie podczas spotkań i darmowej rozkoszy” (Foucault 1999: 271). i nagim życiem, i nic w nim samym, jak również ne czy pożądane nie jest zdefiniowana przez kon- wykonywanych przez nie działań – od ich funkcji w ekonomii jego przyjemności nie zdaje się ofero- kretne predykaty, ale oznacza czystą potencjalność fizjologicznej i skierować ku innym czynnościom. Rzecz jasna, kategoria zboczonego seksu ma dla wać nam pewnego oparcia przeciwko roszczeniom kochania czy pożądania, która jest wpisana w samo (Agamben 2010a: 113) Foucaulta znaczenie wyłącznie relacyjne, a każda władzy” (Agamben 2008a: 255). istnienie” (Prozorov 2011: 87 [tłum. własne]). pewnego celu, aby przygotować ją do nowego użyt- praktyka przyjemności jest zagrożona stopniową W tym fragmencie Agamben w jasny sposób odno- normalizacją. Seks może być zboczony wyłącznie W ramach koncepcji biopolityki Agambena władza Czysta potencjalność kochania czegokolwiek – mi- si się do seksu oralnego i analnego, które bawią się wobec historycznego zbioru norm; dlatego w dzie- jest rozumiana wąsko i nacechowana zdecydowanie łosny stosunek wyzwolony spod przywiązania do „organami odżywiania i płci” – te zboczone (nie tyl- dzinie seksualności bioopór polega przede wszyst- negatywnie, a ciała i przyjemności są już w punkcie poszczególności, przywiązania do konkretnych pre- ko odbiegające od norm, ale wręcz sprzeciwiające się kim na imperatywie nieustannej kreatywności. Aby wyjścia skorumpowane przez zoopolityczną biowła- dykatów czy właściwości – stanowi dla Agambena normom) formy seksualności, które jeszcze Freud praktykować seks nienormatywny i tym samym dzę – ostatecznie bowiem ciało jest właściwym tery- fundament oporu wobec władzy. Taka jest też pod- uznawał za „szaleństwa, osobliwości i okropieństwa” 102 ©2016 PSJ Tom XII Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org 103 Krzysztof Pacewicz Zboczony seks jako bioopór. Między Foucaultem a Agambenem (2001: 265), stają się w myśli Agambena praktykami ści, nowych „przypadkowych spotkań i darmowej biooporu w swoją teorię biopolityki – umożliwia ona Dla bardziej esencjalistycznie nastawionego Agam- biooporu. Ciało chwalebne, ciało w raju – wyzwolo- rozkoszy” (Foucault 1999: 271). Ta strategia nie musi prowadzenie relacyjnych analiz praktyk seksual- bena zaś biowładza i bioopór pochodzą z dwóch ne z norm społecznych i biologicznych – staje się dla oznaczać całkowitej rewolucji, raczej nieustanną pra- nych: na gruncie jego myśli łatwo można pokazać, jak różnych porządków. Zboczony seks – jako radykal- Agambena utopijną figurą miłosnego pragnienia, cę produkcji seksualnej – nieustannego biopolitycz- w różnych kulturach i okresach historycznych pewne ny akt egzystencjalno-metafizyczny – zyskuje status a jego realizacją na ziemi może być stosunek analny nego eksperymentowania. praktyki zyskują status „normalnych”, pożądanych utopii i przez to staje się oderwany od konkretnych społecznie, a inne „zboczonych”, kontrowersyjnych, norm seksualnych właściwych danej epoce czy kul- Agamben zaś dysponuje wąską i zasadniczo nega- awangardowych czy kontestujących ład społeczny. turze. Dlatego na gruncie myśli włoskiego filozofa myślącego tywną koncepcją biopolityki jako totalnego zoopoli- Biowładza i bioopór są dwiema stronami tej samej łatwiej o metafizykę seksualności niż o jej empirycz- Foucaulta Agamben rozumie zboczony seks cokol- tycznego zniewolenia ciała homo sacer przez suweren- społecznej relacji, stale zmieniającej swój kształt. ną analizę. wiek esencjalistycznie – za perwersje uznaje takie ną władzę – dlatego jego wizja biooporu jest oparta formy seksualności, które nie służą lub nie mogą na konieczności radykalnego wyjścia poza kondycję służyć prokreacji oraz wykraczają poza normy kul- homo sacer ku apolitycznemu homo profanus bezcelo- turowe. Włoski myśliciel nie zagłębia się wpraw- wej zabawy. i oralny. W przeciwieństwie do relacyjnie dzie w analizę współczesnych norm seksualnych i przytacza stosunkowo mało kontrowersyjne przy- Poprzez swoje oderwanie od analiz konkretnych kłady seksu analnego i oralnego, jednak z pewno- technik (bio)władzy i (bio)polityki oraz quasi-teo- ścią bioopór seksualny nie ogranicza się do tych logiczny rodowód Agambenowska propozycja pro- Bibliografia Agamben Giorgio (2006) Pochwała profanacji [w:] tenże, Profana- 1954–1984, Paul Rabinow, ed., New York: The New Press, cje. Przełożył Mateusz Kwaterko. Warszawa: Państwowy Insty- s. 163–173. tut Wydawniczy, s. 93–116. Foucault Michel (1999) Sade, kapral seksu [w:] tenże, Szaleństwo Agamben Giorgio (2008a) Homo sacer. Przełożył Mateusz Sal- i literatura. Przełożył Bogdan Banasiak i in. Warszawa: Alethe- wa. Warszawa: Prószyński i S-ka. ia, s. 267–272. dwóch form: dla Agambena istotą profanacji cia- fanacji ciała jako biooporu, jakkolwiek inspirująca, ła jest dostęp do całkowicie swobodnego użytku wydaje się mniej operacyjna w badaniu konkret- z jego organów w celu nieskrępowanej zabawy. nych strategii zachowań seksualnych niż koncep- Agamben Giorgio (2008b) Wspólnota, która nadchodzi. Przełożył Foucault Michel (2006) Przedmowa do Anty-Edypa, Przełożyła cja Foucaulta. Profanacja ciała jest w niej bowiem Sławomir Królak. Warszawa: Wydawnictwo Sic! Ewa Charkiewicz [dostęp 6 lutego 2015 r.]. Dostępny w Interne- Można więc odnieść wrażenie, że pomimo dokony- przedstawiona jako coś spoza świata polityczności, wanego explicite odcięcia się od Foucaulta recepta jako radykalny akt egzystencjalno-metafizyczny Agambena – profanacja ciała – ma wiele wspólnego i w porównaniu do Foucaultowskich analiz kon- z Foucaultowskim poszukiwaniem „innej ekonomii kretnych praktyk wydaje się funkcjonować na in- ciał i przyjemności”. Oba te projekty zakładają moż- nym, ogólniejszym, ale też bardziej oddalonym od liwość swobodnych seksualnych zachowań, nie- rzeczywistości poziomie. podporządkowanych ani rozrodczości, ani innym wymogom opresyjnych społecznych reżimów. Abstrahowanie od konkretnych warunków społecz- Zasadnicza różnica pomiędzy tymi projektami pole- powoduje, że myśl Agambena nosi znamiona filo- ga jednak na tym, że Foucault umieszcza swoją kon- zoficznej utopii w przeciwieństwie do teorii twardo cepcję biooporu w ramach swojej koncepcji biopoli- stąpającego po ziemi Foucaulta, która jest znacznie tyki. Zwracając uwagę na produktywny, etopolityczny bardziej przydatna w empirycznych badaniach sek- charakter nowoczesnej biowładzy, proponuje strategię ciągłych poszukiwań nowych form przyjemno- ©2016 PSJ Tom XII Numer 1 Agamben Giorgio (2010a) Ciało chwalebne [w:] tenże, Nagość. Przełożył Krzysztof Żaboklicki. Warszawa: Wydawnictwo Foucault Michel (2009) Nadzorować i karać. Przełożył Tadeusz WAB, s. 100–114. Komendant. Warszawa: Aletheia. Agamben Giorgio (2010b) Stan wyjątkowy. Przełożyła Monika Foucault Michel (2010a) Bezpieczeństwo, terytorium, populacja. Surma-Gawłowska. Kraków: Korporacja Ha!art. Przełożył Michał Herer. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Arendt Hannah (2010) Kondycja ludzka. Przełożyła Anna Ła- nych, w których bioopór miałby być praktykowany, 104 cie ‹http://www.ekologiasztuka.pl/articles.php?article_id=27›. Foucault Michel (2010b) Wola wiedzy. [w:] tenże, Historia godzka. Warszawa: Aletheia. seksualności. Przełożyli Bogdan Banasiak i Krzysztof MatuButler Judith (2008) Uwikłani w płeć. Przełożyła Karolina Krasu- szewski. Gdańsk: słowo/obraz terytoria, s. 11–110. ska. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej. Freud Sigmund (2001) Wstęp do psychoanalizy. Przełożyli SaFoucault Michel (1997) Trzeba bronić społeczeństwa. Przełożyła lomea Kempnerówna i Witold Zaniewicki. Warszawa: De Małgorzata Kowalska. Warszawa: KR. Agostini. sualności. Jej zasadnicza przewaga polega na tym, Foucault Michel (1998) Sex, Power, and the Politics of Identity [w:] Kochanowski Jacek (2009) Spektakl i wiedza. Perspektywa społecz- że – ponieważ Foucault wpisuje własną koncepcję tenże, Ethics, Subjectivity and Truth. Essential Works of Foucault nej teorii queer. Łódź: Wydawnictwo Wschód-Zachód. Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org 105 Krzysztof Pacewicz Laclau Ernesto (2010) Nagie życie czy społeczne nie wiadomo co? [w:] Raab Sara Michelle (2013) The Perpetuation and Subversion Agata Bielik-Robson i in., red., Agamben. Przewodnik Krytyki Poli- of Gender-Power Dynamics in BDSM: An Interview Study in tycznej. Przełożył Krystian Szadkowski. Warszawa: Wydawnic- Central Pennsylvania. „Dickinson College Honors Theses”, two Krytyki Politycznej, s. 35–54. paper 50 [dostęp 11 grudnia 2015 r.]. Dostępny w Internecie ‹http://scholar.dickinson.edu/cgi/viewcontent.cgi?article- Lemke Thomas (2010) Biopolityka. Przełożył Tomasz Dominiak. =1049&context=student_honors›. Warszawa: Sic! Rose Nikolas (2011) Polityka życia samego. Przełożyli AgnieszProzorov Sergei (2011) Pornography and Profanation in the Political Philoso- ka Kowalczyk, Maciej Szlinder. „Praktyka Teoretyczna”, nr 2, phy of Giorgio Agamben. „Theory Culture Society”, vol. 28, no. 4, s. 71–95. s. 187–209. Cytowanie Pacewicz Krzysztof (2016) Zboczony seks jako bioopór. Między Foucaultem a Agambenem. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 12, nr 1, s. 92‒106 [dostęp dzień, miesiąc, rok]. Dostępny w Internecie: ‹www.przegladsocjologiijakosciowej.org›. Deviant Sex As Bioresistance. Between Foucault and Agamben Abstract: Sex and sexuality play an important role in the theories of biopolitics of Michel Foucault and Giorgio Agamben. A theoretical division of biopolitics into two domains: zoopolitics (politics of bodies) and etopolitics (politics of behavior) exposes the differences between the two philosophers: Agamben focuses on zoopolitics, while Foucault – on etopolitics. This is why their research interests diverge: Foucault analyzes rather „typical” (etopolitical) medicine, sexology, or psychiatry, and Agamben – (zoopolitical) Nazi eugenics. Both thinkers have different attitude towards the body and conceptualize the political divergently. These differences in the basic assumptions result in different concepts of sexual bioresistance, however, Foucault and Agamben do not propose competing projects but rather operate on different levels – Foucault is focused on sexual practices of bioresistance, while Agamben – on a philosophical sexual utopia. Furthermore, both thinkers share the belief that non-normative, deviant sex has potential of bioresistance. Keywords: Bioresistance, Biopower, Michel Foucault, Giorgio Agamben, Biopolitics 106 ©2016 PSJ Tom XII Numer 1
