Część ogólna

Część ogólna
Część ogólna
Tabl. 1
Tabl. 1. Prawo prywatne a prawo publiczne
Prawo prywatne
Prawo publiczne
Metoda regulacji
cywilistyczna metoda regulacji
publicznoprawna metoda regulacji
Wzajemny stosunek
podmiotów prawa
• autonomia i równorzędność podmiotów;
• żaden z podmiotów nie ma w stosunku do drugiego możliwości władczego
oddziaływania na jego sferę uprawnień i obowiązków (brak imperium)
podległość jednego podmiotu drugiemu
podmiotowi posiadającemu możliwość
władczego oddziaływania na sferę
uprawnień i obowiązków podmiotu
podległego (imperium)
Rodzaj chronionych
interesów
indywidualne (prywatne)
ogólne (publiczne)
Prawo cywilne – gałąź prawa regulująca majątkowe i niemajątkowe stosunki prawne za pomocą cywilistycznej
metody regulacji.
Prawo prywatne – normy prawa prywatnego regulują stosunki pomiędzy autonomicznymi podmiotami, zaś
celem tych norm jest ochrona jednostkowych interesów majątkowych i niemajątkowych podmiotów prawa.
Prawo publiczne – normy prawa publicznego regulują stosunki prawne, w których co najmniej po jednej
stronie występuje organ państwowy lub inny organ uprawniony do władczego kształtowania sytuacji prawnej
podmiotów prawa, zaś celem tych norm jest ochrona interesu ogólnego (państwowego, publicznego).
Orzecznictwo
Stosunek cywilnoprawny (postanowienie SN z 21.11.2000 r. – III CKN 1048/00, niepubl.): 1. Powstanie stosunku cywilnoprawnego zależy od istnienia stanu faktycznego, z którym norma prawa cywilnego łączy taki stosunek. Prawo cywilne
wiąże powstanie stosunku cywilnoprawnego ze zdarzeniami prawnymi, wśród których wyróżnia działania i zaniechania.
Są nimi zarówno zdarzenia cywilnoprawne uregulowane w Kodeksie cywilnym, takie jak czynności prawne i czyny niedozwolone, a także akty administracyjne wywołujące skutki w zakresie prawa cywilnego.
2. Droga sądowa jest dopuszczalna zawsze, gdy powód opiera swoje roszczenie na zdarzeniach prawnych, z których wynikać mogą skutki cywilnoprawne.
Prawo cywilne a prawo publiczne (wyrok NSA z 6.7.2004 r., FSK 228/04, niepubl.): Przepisy prawa cywilnego regulują
stosunki cywilnoprawne pomiędzy osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Nie znajdują one zastosowania dla oceny
skuteczności czynności, jakie podejmują organy egzekucyjne w wykonawczym postępowaniu podatkowym, a więc w postępowaniu o charakterze publicznoprawnym.
T. Sadurski, S. Wawruch, Prawo cywilne. Plansze Becka
3
Część ogólna
Tabl. 2
Tabl. 2. Źródła prawa cywilnego
Źródła prawa
prawo stanowione – na gruncie prawa cywilnego znaczenie mają tylko akty prawa powszechnie obowiązującego (zob. art. 87 ust. 1 i 2 Konstytucji)
Konstytucja RP
rozporządzenia KE i dyrektywy KE
ratyfikowane umowy międzynarodowe
ustawy – Kodeks cywilny – podstawowe źródło prawa cywilnego
rozporządzenia
akty prawa miejscowego na obszarze działania organów, które je ustanowiły – na gruncie
prawa cywilnego mają niewielkie znaczenie
prawo zwyczajowe – stała praktyka postępowania uznana i stosowana przez organy państwowe
wyznaczniki treści normy prawnej niebędące źródłem prawa
poprzez odesłanie zawarte w przepisach prawa:
• zasady współżycia społecznego – normy moralne powszechnie akceptowalne w danym
miejscu i czasie (zob. np. odesłanie w art. 140, 298, 3531 KC )
• zwyczaj – praktyka określonego postępowania w danym miejscu i czasie (zob. np. odesłanie
w art. 56, 65, 287 KC)
inne
orzecznictwo – istotne przy odkodowywaniu treści normy prawnej
nauka prawa – istotne przy odkodowywaniu treści normy prawnej
Źródła prawa – fakty uznane w danym systemie prawnym za fakty prawotwórcze.
4
T. Sadurski, S. Wawruch, Prawo cywilne. Plansze Becka
Część ogólna
Tabl. 2
cd. Tabl. 2.
Orzecznictwo
Znaczenie zwyczaju przy wykładni treści oświadczenia woli (wyrok SN z 12.10.1999 r., III CKN 357/98, niepubl.):
Pojęciem zwyczaju określa się powszechnie stosowaną w danym okresie, środowisku i stosunkach praktykę pewnego zachowania się. Istniejący zwyczaj uzyskuje znaczenie normatywne wówczas, gdy powołują się na niego przepisy prawa
(m.in. art. 56, 65, 354 KC). Nie może on być utożsamiany z prawem zwyczajowym i nie stanowi źródła prawa. Dopuszczalne jest wszakże co do zasady sięganie do zwyczaju także wówczas, gdy prawo stanowione nie zawiera w tym względzie
wyraźnego przepisu, ale i nie sprzeciwia się temu, na przykład przy ustalaniu dorozumianej woli stron.
Zwyczaj jako forma zawarcia umowy o zakazie konkurencji po ustaniu zatrudnienia z członkiem zarządu
spółki (wyrok SN z 4.11.2008 r., I PK 82/08, OSNAPiUS 2010, Nr 9–10, poz. 107, s. 363): Zwyczaj nie stanowi źródła
prawa jako podstawy dla zawarcia umowy o zakazie konkurencji. Zwyczaj nie stanowi też oświadczenia woli – może być
tylko przydatny w jego wykładni (art. 56 i 65 KC) oraz w ocenie wykonania zobowiązania (art. 354 KC). Tam, gdzie prawo
pozytywne wymaga wyrażenia woli przez organ spółki, tam zwyczaj nie może go zastąpić.
T. Sadurski, S. Wawruch, Prawo cywilne. Plansze Becka
5
Część ogólna
Tabl. 3
Tabl. 3. Stosunek cywilnoprawny
Elementy stosunku cywilnoprawnego
Treść stosunku cywilnoprawnego – zespół praw i obowiązków podmiotów stosunku cywilnoprawnego.
podmioty (strony)
osoby fizyczne
osoby prawne (art. 33 KC)
jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (tzw. ułomne osoby prawne – art. 331 KC)
przedmiot
rzeczy ruchome
rzeczy nieruchome (nieruchomości) (art. 46 KC):
• nieruchomości gruntowe (rolne i nierolne),
• budynki (nieruchomości budynkowe),
• części budynków (nieruchomości lokalowe)
przedmioty materialne niebędące rzeczami:
• kopaliny,
• ciecze i gazy,
• zwierzęta w stanie wolnym
przedmioty niematerialne:
• energia,
• dobra osobiste (np. dobre imię, wizerunek) (art. 23 KC),
• dobra intelektualne (utwory literackie, artystyczne, naukowe itp., jednak już nie ich nośnik,
czyli np. książka, płyta CD),
• pieniądz (jako miernik wartości, a nie banknot czy moneta),
• papiery wartościowe (jako określona treść, a nie jej nośnik w postaci np. kartki papieru)
zorganizowany kompleks majątkowy:
• przedsiębiorstwo (art. 551 KC),
• gospodarstwo rolne (art. 553 KC)
6
T. Sadurski, S. Wawruch, Prawo cywilne. Plansze Becka
Część ogólna
Tabl. 3
cd. Tabl. 3.
Stosunek cywilnoprawny – rodzaj stosunku społecznego regulowanego przez normy prawa cywilnego charakteryzujący się równorzędnością i autonomią stron, których interesy podlegają ochronie sądowej.
Podmiot stosunku cywilnoprawnego – w każdym stosunku prawnym powinny funkcjonować co najmniej dwa
podmioty tworzące przynajmniej dwie strony (np. wierzyciel – dłużnik). Istnieją także stosunki wielostronne,
np. stosunek spółki cywilnej zawiązanej przez więcej niż dwóch wspólników (np. wspólnik–wspólnik–wspólnik,
przy czym każdy ze wspólników traktowany jest jako strona stosunku cywilnoprawnego).
Przedmiot stosunku cywilnoprawnego – przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest zachowanie się podmiotów stosunku cywilnoprawnego, jednak przedmiotem stosunku cywilnoprawnego mogą być także obiekty,
których to zachowanie dotyczy. Tablica prezentuje obiekty jako przedmioty stosunku cywilnego.
Orzecznictwo
Niedopuszczalność wniesienia kasacji od postanowienia sądu II instancji oddalającego zażalenie na postanowienie o oddaleniu zarzutu braku drogi sądowej; przesłanki uznania sprawy za sprawę cywilną (postanowienie SN z 11.1.2001 r., IV CKN 1630/00, niepubl.): Pierwszoplanowe znaczenie dla ustalenia dopuszczalności drogi sądowej ma stwierdzenie cywilnego charakteru sprawy. Daną sprawę należy uznać za cywilną przede wszystkim wtedy, gdy
treść żądania pozwu i przytoczone na jego poparcie twierdzenia wskazują na to, że powód poszukuje ochrony prawnej
w związku z szeroko rozumianym stosunkiem cywilnoprawnym, charakteryzującym się równorzędnością stron, tj. nieistnieniem władczego podporządkowania jednej strony drugiej.
T. Sadurski, S. Wawruch, Prawo cywilne. Plansze Becka
7
Część ogólna
Tabl. 4
Tabl. 4. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych
Osoby fizyczne
Osoby prawne
Ułomne osoby prawne
Chwila nabycia zdolności prawnej
narodziny (wyjątek:
nasciturus)
z chwilą powstania (nabycia osobowości prawnej)
z chwilą powstania
Chwila ustania zdolności prawnej
śmierć
likwidacja (wykreślenie
z właściwego rejestru,
jeżeli przepisy przewidują
wpisanie osoby prawnej
do właściwego rejestru)
likwidacja
Chwila nabycia zdolności do czynności
prawnej
zróżnicowana, w zależności od wieku, faktu
ubezwłasnowolnienia
z chwilą nabycia zdolności
prawnej
z chwilą nabycia zdolności
prawnej
Zakres zdolności do
czynności prawnej
zróżnicowany, w zależności od wieku, faktu
ubezwłasnowolnienia
w zasadzie zawsze pełny,
choć z oczywistych względów osoby prawne nie
mogą dokonywać czynności, które ze swojej istoty
właściwe są dla osób
fizycznych, np. z zakresu
prawa rodzinnego czy
spadkowego (np. małżeństwo, testament)
w zasadzie zawsze pełny,
choć z oczywistych względów osoby prawne nie
mogą dokonywać czynności, które ze swojej istoty
właściwe są dla osób
fizycznych, np. z zakresu
prawa rodzinnego czy
spadkowego (np. małżeństwo, testament)
Zdolność prawna – zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków o charakterze cywilnoprawnym.
Zdolność do czynności prawnych – zdolność do tego, aby przez własne działanie nabywać prawa i obowiązki
o charakterze cywilnoprawnym.
Orzecznictwo
Nabycie praw do majątku przez wspólnotę mieszkaniową (uchwała (7) SN z 21.12.2007 r., III CZP 65/07, Prok. i Pr.
2008, Nr 12, poz. 47): Wspólnota mieszkaniowa, działając w ramach przyznanej jej zdolności prawnej, może nabywać
prawa i obowiązki do własnego majątku.
Zamknięty katalog „ułomnych osób prawnych” (postanowienie SA we Wrocławiu z 16.1.2012 r., I ACz 32/12, niepubl.): 1. Artykuł 331 § 1 KC stosuje zasadę numerus clausus tzw. ułomnych osób prawnych, zgodnie z którą do kategorii
tych jednostek należą wyłącznie takie podmioty, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Źródłem zdolności prawnej
nie może być więc orzeczenie sądowe, decyzja administracyjna ani czynność prawna czy faktyczna. Zdolności prawnej nie
można też domniemywać ani konstruować przy wykorzystaniu wykładni celowościowej przepisów. Okoliczności posiadania organów, działania na podstawie statutu czy wpisania do określonego rejestru również nie przesądzają o posiadaniu
zdolności prawnej.
8
T. Sadurski, S. Wawruch, Prawo cywilne. Plansze Becka
Część ogólna
Tabl. 5
Tabl. 5. Zdolność prawna osób fizycznych
Zdolność prawna osób fizycznych (art. 8 KC)
Powstanie
Zdolność prawną ma każdy człowiek od chwili urodzenia (art. 8 KC). W pewnych szczególnych sytuacjach zdolność prawną ma także człowiek już poczęty, a jeszcze nienarodzony
(łac. nasciturus – mający się narodzić), przy czym przysługuje mu ona pod warunkiem zawieszającym, o ile narodzi się żywy (tzw. warunkowa zdolność prawna) (zob. np. art. 927 § 2 KC,
art. 4461 KC).
Zakres
Zakres zdolności prawnej może być różny, a zdolność podlegać ograniczeniom. Ograniczenia te
mogą wynikać z:
• zakresu zdolności do czynności prawnych – brak lub ograniczenie zdolności do czynności
prawnych wyklucza bycie podmiotem niektórych praw (np. opiekunem może być tylko osoba
o pełnej zdolności do czynności prawnych – art. 148 § 1 KRO),
• choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego (osoby nimi dotknięte, co do zasady, nie
mogą zawrzeć związku małżeńskiego (art. 12 § 1 KRO), chyba że uzyskają na nie zezwolenie sądu),
• wieku – małżeństwo może zawrzeć, co do zasady, pełnoletni,
• orzeczenia sądu (np. w przedmiocie pozbawienia władzy rodzicielskiej – art. 111 KRO).
Ustanie
Zdolność prawna ustaje wraz ze śmiercią osoby fizycznej – dowodem śmierci jest akt zgonu.
Akt zgonu może być sporządzony na podstawie:
• karty zgonu wystawionej przez lekarza stwierdzającego zgon,
• postanowienia sądu stwierdzającego zgon (zob. tabl. 6),
• postanowienia sądu uznającego daną osobę fizyczną za zmarłą (zob. tabl. 6).
Orzecznictwo
Pozycja nasciturusa w świetle przepisów o odszkodowaniu za pracę przymusową w Rzeszy (wyrok WSA w Białymstoku z 27.10.2005 r., II SA/Bk 503/05, niepubl.): Po uchyleniu § 2 art. 8 KC generalnie możność warunkowego stania
się podmiotem praw przez nasciturusa dopuszczalna jest jedynie wówczas, gdy wynika to wprost z przepisów szczególnych. Ustawa z 31.5.1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej
oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (Dz.U. Nr 87, poz. 395
ze zm.) takiej szczególnej regulacji nie zawiera. Dlatego też okres represji nie może być liczony od dnia poczęcia.
T. Sadurski, S. Wawruch, Prawo cywilne. Plansze Becka
9
Część ogólna
Tabl. 6
Tabl. 6. Ustanie zdolności prawnej osoby fizycznej
Ustanie zdolności prawnej osoby fizycznej
śmierć
sporządzenie aktu zgonu po wystawieniu przez lekarza karty zgonu
sporządzenie aktu zgonu po wystawieniu przez lekarza karty zgonu
sądowe stwierdzenie zgonu (art. 535–538 KPC) w sytuacji, gdy łącznie zajdą następujące przesłanki:
• brak możliwości wystawienia aktu zgonu, ponieważ nie sporządzono karty zgonu z powodu nieodnalezienia zwłok,
• śmierć danej osoby jest niewątpliwa – zespół okoliczności towarzyszących zdarzeniu wskazuje, że
osoba nie żyje, choć nie odnaleziono jej zwłok.
Po zajściu tych przesłanek sąd wydaje postanowienie stwierdzające zgon i w sposób ścisły oznacza
w nim chwilę śmierci zmarłego, przyjmując w braku dostatecznych danych chwilę najbardziej
prawdopodobną
sądowe uznanie za zmarłego – postępowanie podejmowane w sytuacji, gdy nie da się ustalić czy osoba
zmarła, czy nadal żyje (art. 29 KC)
osoba zaginęła, tzn. nie wiadomo czy zmarła, czy nadal żyje
osoba zaginęła, tzn. nie wiadomo czy zmarła, czy nadal żyje
upłynął czas wymagany w określonej sytuacji przez przepisy prawa:
• co do zasady, 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących informacji
dana osoba jeszcze żyła (art. 29 § 1 zd. 1 KC), chyba że:
− w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończyłby 70 lat – wtedy dla uznania osoby za zmarłą
wystarczy upływ 5 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących informacji
dana osoba jeszcze żyła (art. 29 § 1 zd. 2 KC),
− w chwili uznania za zmarłego zaginiony nie ukończyłby 23 lat – uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby 23 lata, (art. 29 § 2 KC),
• 6 miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa lub inne szczególne zdarzenie (art. 30 § 1
KC), w sytuacji gdy:
− zaginięcie nastąpiło podczas podróży morskiej lub powietrznej,
− w związku z katastrofą statku lub okrętu bądź w związku z innym szczególnym zdarzeniem
zaistniałym podczas tej podróży,
• rok i 6 miesięcy od dnia, w którym statek lub okręt miał przybyć do portu przeznaczenia
(art. 30 § 2 KC),
• 2 lata i 6 miesięcy od dnia, w którym była ostatnia wiadomość o statku – w sytuacji gdy nie
miał on swojego portu przeznaczenia (art. 30 § 2 KC),
• rok od dnia, w którym bezpośrednie niebezpieczeństwo niezwiązane z podróżą powietrzną
lub morską ustało lub powinno było ustać.
Po zajściu tych przesłanek sąd wydaje postanowienie uznające zaginionego za zmarłego i oznacza chwilę domniemanej śmierci, przyjmując chwilę najbardziej prawdopodobną, a w przypadku braku wszelkich danych – pierwszy dzień terminu z którego upływem uznanie stało się
możliwe (np. 1.8.1990 r. zaginął 40-letni człowiek, 10-letni termin, o którym mowa w art. 29 § 1
KC zaczął biec 31.12.1990 r. i po jego upływie, tzn. najwcześniej z dniem 1.1.2001 r., ten człowiek
może być uznany za zmarłego).
10
T. Sadurski, S. Wawruch, Prawo cywilne. Plansze Becka