AGRESJA DZIECI WIEKU PRZEDSZKOLNEGO BARBARA
advertisement
AGRESJA DZIECI WIEKU PRZEDSZKOLNEGO BARBARA ZALEWSKA W bogatej literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji agresji i zwracających uwagę na różne aspekty tego zjawiska. Zawierają one próbę rozstrzygnięcia, co jest, a co nie jest agresją w znaczeniu psychologicznym, poprzez wskazanie motywów uruchamiających i sterujących tą czynnością. Niektórzy autorzy, definiując agresję, biorą pod uwagę intrapsychiczne struktury regulacyjne, czyli intencje i zamiary sprawcy agresywnego czynu (szkodzenie drugiej osobie, zadawanie cierpienia). Inni podkreślają występowanie negatywnych emocji, takich jak gniew, złość, niechęć kierowanych do obiektu agresji. Część badaczy akcentuje obserwowalne konsekwencje zachowań agresywnej jednostki dla otoczenia społecznego. Przyczynowe uwarunkowania zachowań agresywnych są bardzo różnorodne i złożone. Do najważniejszych należą: frustracja, wzorowanie się na agresywnych postawach w otoczeniu, normy lub wzmocnienia związane z agresywnym zachowaniem sprzyjające wyuczaniu się reakcji agresywnych oraz czynniki temperamentalne (impulsywność, poziom aktywności, reaktywność, niezależność). Błędy wychowawcze, oglądanie przez dzieci brutalnych zachowań, filmów, na których „krew ścieka z ekranu” prowadzi do wzrostu agresywnych zachowań. Należy, więc uświadomić konieczność przeciwdziałania i zapobiegania wzrostowi agresywności. Największą szansę prowadzenia pracy profilaktycznej, tak w tym, jak i każdym innym zakresie, zapewnia rozpoczęcie jej możliwie wcześnie, gdy zaburzone zachowanie nie stało się jeszcze trwałą cechą osobowości, a więc w dzieciństwie. W każdym przypadku agresji można teoretycznie wyróżnić kilka czynników: 1. Czynnik wrodzony – u wszystkich ludzi mniej więcej jednakowy. Większe różnice w tym zakresie determinują w szczególnym stopniu agresję patologiczną. Czynnik ten trzeba w wychowaniu uwzględnić, dostosowując działania do wrodzonych możliwości dziecka. 2. Czynnik aktywnościowy – stwarzający różne możliwości w zakresie zdobywania przez dziecko doświadczeń. Bardziej aktywne dziecko wcześniej i częściej będzie narażone na przypadkowe konflikty i związane z nim frustracje. Będzie prawdopodobnie częściej nagradzane i karane, będzie zatem miało większe szanse wyuczenia się agresywnych, ale i nieagresywnych sposobów zachowania. Wychowując, możemy się starać stymulować aktywność dziecka lub też hamować nadmierną aktywność. 3. Czynnik frustracyjny – zależy w dużym stopniu od środowiska i postaw rodzicielskich. 4. Czynnik naśladowczy – zależy głównie od środowiska. Można go modyfikować przez wychowanie – dostarczając odpowiednich wzorów do naśladowania lub wpływając na środowisko dziecka zwłaszcza na jego środowisko domowe. 5. Czynnik instrumentalny – bardzo zależy od pozostałych czynników, jest też w największym stopniu podatny na wpływy wychowawcze. Jeśli dziecko zachowuje się agresywnie częściej niż jego rówieśnicy, jest możliwe, że przyczyna została uwarunkowana czynnikiem pierwszym, drugim lub trzecim, a nawet wszystkimi trzema łącznie. Czynniki frustracyjny naśladowczy i instrumentalny łącznie można nazwać doświadczeniowym. Zwracając uwagę na jego istnienie psychologowie humanistyczni przyznają mu szczególnie doniosłą rolę w zakresie społecznego i emocjonalnego rozwoju człowieka. Człowiek uczy się na podstawie własnych subiektywnych doświadczeń. Jakość tych doświadczeń sprawia, ze potencjalne właściwości rozwojowe dziecka realizują się lub zostają zablokowane, a zaczyna ono przejawiać zachowania zaburzone, np. agresywne. Dzieci często bywają agresywne, przy czym u młodszych z nich agresja przybiera formy bądź bójek, bądź ubliżania słownego. A.J. Jersild i F.V. Markey zanalizowali 1400 konfliktów małych dzieci, w przebiegu, których wystąpiły różne zachowania agresywne. Konflikty te były stosunkowo krótkotrwałe, przy czym u chłopców stwierdzono częstsze występowanie zachowań agresywnych w formie napaści fizycznej. U dziewcząt zachowania agresywne pojawiały się rzadziej i to raczej w postaci agresji słownej niż fizycznej. Różnice w zachowaniu, związane z płcią mają wiele aspektów znacznie subtelniejszych niż zainteresowanie lalkami u dziewcząt, a elektrycznymi pociągami u chłopców. Zdrowe dzieci są aktywne, a dzieci aktywne stają się agresywne. W momencie agresywności dziecko może uderzyć dorosłego, może zaatakować inne dziecko, może dokuczyć psu lub kotu, może zniszczyć jakiś sprzęt. Rodzice różnią się pod względem surowości, z jaką ograniczają agresywność dzieci, lecz w ten czy inny sposób muszą je uczyć powściągliwości. Przeprowadzono badania nad agresywnym zachowaniem się u chłopców i dziewcząt w wieku przedszkolnym (mniej więcej pięcioletnich), a w siedem lat później zbadano ich postawy wobec agresji. Już wtedy, gdy dzieci miały po pięć lat, było jasne, że chłopcom w większym stopniu niż dziewczynkom pozwalano (a nawet zachęcano ich), aby byli agresywni. Nic więc dziwnego, że u tych samych dzieci i ich kolegów szkolnych w wieku lat 12 stwierdzono różnice związane z płcią, w stosunku do antyspołeczności agresji, przy czym średnia dla 261 chłopców wynosiła 6,09 na dziesięciopunktowej skali, a dla dziewcząt – 4,75 na tej samej skali różnica wysoce statystycznie istotna. Zachowania agresywne występują na ogół częściej u chłopców niż u dziewcząt. Wyniki szeregu badań świadczą o tym, że różnice w nasileniu agresywności są uzależnione od przebiegu szeroko rozumianego procesu uczenia się, nabywanie nowych doświadczeń życiowych, uleganie różnym wpływom wychowawczym. Niektóre z tych czynników kształtują się odmiennie u dziewcząt i u chłopców, powodując powstanie różnic w częstości i intensywności zachowań agresywnych występujących u przedstawicieli różnych płci. Jednym z czynników wpływających na agresywne zachowanie się są role społeczne. Wpływ wywiera tu otoczenie: zarówno dorośli jak też inne dzieci. Dzieje się to za pośrednictwem ich określonych reakcji motorycznych i werbalnych, zawierających aprobatę lub dezaprobatę różnych zachowań i wpływających przez to w sposób pobudzający lub hamujący na wystąpienie takich zachowań. W niektórych społeczeństwach zaznaczają się dość poważne różnicy w rolach społecznych kobiet i mężczyzn. Według przyjmowanych w nich wzorów i norm postępowania mężczyzna powinien być męski, czyli bardziej aktywny niż kobieta. Agresywność u dzieci uzależniona jest od stosowania wobec nich metod wychowawczych F. Goodenough stwierdziła, że rodzice stosują różne metody wychowawcze wobec dziewcząt i chłopców, co może być jednym z powodów różnic między mini, jeśli chodzi o agresywność. Potwierdziły to badania R.R. Searsa, E.E. Maccoby, których przedmiotem były metody wychowawcze stosowane przez matki wobec dzieci w wieku przedszkolnym. Różne sposoby traktowania przez matki dziewcząt i chłopców wymienieni autorzy tłumaczą uwzględnieniem przez wychowawców społecznych roli. Chłopcy jako przyszli mężczyźni powinni być silni, odważni, energiczni, „iść przebojem przez życie”. Od dziewcząt natomiast wymaga się cechy „kobiecych” uprzejmości, łagodności, cierpliwości, ustępliwości. Dostosowanie do takiego zrozumienia społecznej roli kobiety i mężczyzny, sposoby postępowania wychowawczego pobudzają chłopców do agresywnych zachowań, hamują zaś agresywne zachowania się dziewcząt czym można tłumaczyć istniejące w tym względzie różnice między przedstawicielami różnej płci. Ważną rolę w kształtowaniu postaw, spełniają rodzice. Przekazywane przez nich wzory zachowań, przede wszystkim stosowany system kar i nagród zdają się jednak nie sprzyjać wyrabianiu pozytywnych nawyków. Większość rodziców wymierza karę za agresywne zachowanie, gdy tylko je dostrzeże. Sprawia to, że dziecko bardzo szybko uczy się hamować agresję, ale w obecności rodziców i w domu. Codzienna praktyka wychowawcza wykazuje, że dzieci karane za przejawy agresji przez rodziców zachowują się bardzo brutalnie poza domem – w szkole, wśród rówieśników. Kompensują sobie w ten sposób „domową ascezę”, wstrzemięźliwość w agresji. Wielu rodziców z niedowierzaniem przyjmuje skargi nauczycieli za złe zachowania ich „grzecznego dziecka”. Brzmi to paradoksalnie, ale ci rodzice, którzy stosują kary fizyczne wobec agresywnie zachowujących się dzieci, modelują i kształtują właśnie te wzory zachowań, które pragną wyeliminować. Przykładów takiej niekompetencji wychowawczej rodziców jest o wiele więcej. Do często popełnianych błędów należy nieświadome uczenie agresji poprzez przekazywanie dzieciom poleceń w rodzaju „bądź mężczyzną”, „jak cię szturchają oddaj”, „pamiętaj, że masz łokcie” itp. Rodzice pochwalają w ten sposób przemoc, oczekują jej i nagradzają za nią, co w rezultacie prowadzi do utrwalania tego negatywnego wzoru zachowań. Nie zaspokojone potrzeby są przyczyną stosowania przez dzieci różnych zachowań zmierzających do ich realizacji. Dzieci agresywne manifestują w takich sytuacjach, częściej niż ich rówieśnicy zachowania agresywne. Inne dzieci mogą w tedy płakać, zamykać się w sobie, nadmiernie podporządkowywać się innym itp. Karanie niepożądanych zachowań (zarówno agresywnych jak i pozostałych) zwiększa zagrożenie, pogłębia poczucie niezaspokojenia potrzeby, podnosi napięcie emocjonalne i w rezultacie raczej utrwala niż likwiduje występowanie takich zahamowań. Najczęściej występującymi formami agresji werbalnej są: przezywanie, skarżenie, aroganckie odzywanie się do dorosłych lub rówieśników, wyśmiewanie, czynienie złośliwych uwag mających na celu zrobienie koledze przykrości. Agresja niewerbalna występuje pod dwoma postaciami: - agresji fizycznej - agresji niefizycznej Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom. W momencie wybuchu złości dziecko rzuca się z pięściami, bije inne dzieci, niekiedy gryzie lub drapie. Atak nie zawsze jest skierowany na tę osobę, która wywołała zachowanie agresywne. Może być tak, że atak złości wyrażony w zachowaniu agresywnym wywołała jakaś osoba dorosła, a dziecko uderzy swojego kolegę, kopnie psa lub podrze rysunek. Ta forma agresji nazywa się agresją z przeniesienia, jest ona bowiem przeniesiona z osoby, która ją wywołała, na inną osobę, zwykle mniej zagrożoną. Agresja niefizyczna to bardzo częsta forma agresji występująca szczególnie u dzieci w wieku przedszkolnym. Jest to np. przedrzeźnianie, robienie min, pokazywanie języka innemu dziecku z zamiarem zrobienia mu przykrości, różnego typu gesty mające zranić inną osobę. Są one postrzegane przez nie jako bardzo raniące. W reakcji na tego rodzaju bodźce dochodzi często do konfliktów. Co ciekawe, dorośli są raczej skłonni do lekceważenia tej formy agresji i dziecko, które tłumaczy się, że dlatego uderzyło kolegę, bo ten się do niego wstrętnie wykrzywił, nie jest zrozumiane przez dorosłego. Słyszy on często: no to co, że się wykrzywił (pokazał język, zrobił minę), to nie jest powód... Inaczej oceniają to dzieci. Być może, dlatego, że w pierwszym okresie życia komunikacja ze światem odbywa się przecież poprzez sygnały niewerbalne: w tym okresie dziecko nie rozumiało słów, rozumiało natomiast uśmiech, przyjazny gest albo rozgniewaną minę. Te sygnały mówiły dziecku bardzo dużo o ustosunkowaniu się do niego osoby, z którą było w kontakcie. Brak wyczucia przez osobę dorosłą istoty konfliktu między dziećmi prowadzi do niesprawiedliwego traktowania dziecka jawnie odpowiadającego na niewerbalne i niefizyczne formy agresji. Dlatego nie warto ingerować w konflikty dziecięce, jeżeli nie przybierają one szczególnie drastycznej formy, ponieważ dzieci lepiej wiedzą, kto naprawdę zawinił i sprawiedliwiej osądzą. Zachowania dzieci agresywnych są najczęściej skutkiem kilku powiązanych ze sobą czynników. Jednym z takich czynników jest oglądanie telewizji. Im więcej czasu dziecko spędza przed telewizorem, tym bardziej rośnie ilość oglądanych przez nie scen przemocy. Możliwość pojawienia się zachowań agresywnych w wyniku oglądania scen przemocy w TV według Erona jest wysoka jedynie wtedy, gdy dziecko jest niepopularne w swojej grupie rówieśniczej, gdy ma niskie zdolności intelektualne lub skłonne do oddawania się fantazjom agresywnym, często stymulowanym przez przemoc telewizyjną. Tendencje do uczenia się agresji w wyniku oglądania TV w sposób istotny wzmacnia stosowanie kar fizycznych, emocjonalne odrzucenie dziecka przez rodziców oraz tendencje rodziców do aprobowania postaw socjopatycznych. i zachowań spostrzeganych Współwystępowanie takich często u warunków jednostek nasila prawdopodobieństwo otwartej agresji. Zwiększa się ono jeszcze bardziej, jeśli dziecko często jest frustrowane i charakteryzuje się wysokim poziomem agresji. Tymczasem agresywne zachowanie się dziecka wzmaga tendencję rodziców do karania i emocjonalnego odrzucenia, co pogłębia u dzieci izolację społeczną i chęć ucieczki w świat telewizji. (Heusmann,Guerra, Miller, Zelli). Zatem wpływy środowiska rodzinnego oraz uleganie wzmacniającym tendencje agresywne wpływom telewizji zdają się działać na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Występowanie agresywnego zachowania się jest ściśle związane z praktykami wychowawczymi rodziców. Najbardziej niebezpieczna jest tzw. agresywna edukacja jednostek wzrastających pod wpływem wzorów (modeli) agresywnego zachowania się i narażonych w najbliższym otoczeniu na znaczną agresję i wrogość oraz żyjących pod naciskiem wymogu dominacji i podporządkowaniu. Podstawowe znaczenie ma rodzina i styl wychowania w kształtowaniu się agresywnych zachowań. Wrogie orientacje życiowe i postawy są wzmacniane przez autokratyczne, destruktywne postawy rodziców. Brak więzi emocjonalnej (zwłaszcza z matką). Dziecko, którego domowe życie jest zamknięte w sztywne ramy autorytetu rodzicielskiego, które w domu nie ma żadnych praw, tylko obowiązek wykonywania poleceń bez żadnego sprzeciwu, będzie gromadziło w sobie gniew i wyzwalało go w sytuacjach, w których nie obawia się kary. Należy podkreślić znaczną rolę rodziców i wychowawców w pomaganiu w wyborze takich akceptowanych społecznie rodzajów aktywności, które pozwalają rozwijać zainteresowania, zaspokajać potrzeby psychiczne i rozładowywać napięcia. Nie każda agresja ma charakter negatywny. Są warunki, w których pewne formy agresji są nie tylko akceptowane, ale i konieczne. Zadaniem wychowania nie jest hamowanie wszystkich przejawów agresji dziecka, lecz skierowanie ich z drogi aspołecznej na drogę pro społeczną, a w miejscu form prymitywnych, surowych wytworzenie takich form agresji, które są akceptowane przez społeczeństwo. Dzieci czy młodzież, którzy otwarcie bronią swych przekonań (przeciwko poglądom lub działaniom aspołecznym), lub biorą udział w zawodach sportowych, współzawodnictwie w nauce stosują korzystne dla interesów środowiska prospołeczne formy agresji, akceptowane przez cywilizację. W każdy prawie zachowanie agresywne jest wołaniem dziecka o pomoc w sytuacji, w której samo nie może sobie poradzić. Każde zachowanie dorosłych wobec dziecka jest wzorem, jaki ono naśladuje. Rodzice i wychowawcy muszą mieć tego świadomość, a w związku z tym kontrolować bardziej własne reakcje. Jeśli chcemy wzmocnić określone zachowanie, powinniśmy je zauważać i mówić o nim; jeśli pragniemy określone zachowania wykluczyć, nie należy koncentrować się na nim. Każde dziecko chce być pozytywnie oceniane i jeśli zobaczy, że jego próby dobrego zachowania są dostrzeżone i znajdują uznanie, będzie je powtarzać po to, aby zasłużyć na pozytywną ocenę dorosłych.
