Dr Witold Półtorak

Półtorak Witold
Przeworsk
23
Rozwój biologiczny
Porównanie stanu rozwoju biologicznego młodzieży
w okresie pokwitania w środowisku małego miasta i wsi
Wprowadzenie
W Polsce wpływ czynników środowiskowych na rozwój fizyczny w aspekcie porównań
dzieci wiejskich i miejskich był już tematem wielu opracowań. Z prac między innymi:
Burdukiewicza i Janusza [1], Dutkiewicza [2], Gwardjak [3], Hulanickiej i wsp. [4],
Kołodziej i Kozieł [7] oraz innych wiemy, że poziom rozwoju biologicznego jest wyższy w
ośrodkach miejskich niż wiejskich. Młode pokolenie wiejskie charakteryzuje się na ogół
niższym wzrostem, mniejszą masą ciała, słabszym umięśnieniem i mniejszą tkanką
tłuszczową. Cechuje je z kolei, jak twierdzą Janusz i Ignasiak [red. 5, 6] lepiej rozwinięte
niektóre segmenty ciała, np. szerokość miednicy, klatki piersiowej, krótkokończynowość
i większa mas ciała szczupłego.
Postępujące przemiany społeczno-ekonomiczne w kraju, a zarazem stwierdzenia o złej
kondycji wsi polskiej, uzasadniają potrzebę okresowego monitorowania zjawisk rozwoju
biologicznego w celu oceny zachodzących zmian i siły uwarunkowań środowiskowych
w rozwoju fizycznym dzieci i młodzieży w warunkach środowiska o zróżnicowanym stopniu
urbanizacji. Analizowany problem jest nadal aktualnym zagadnieniem badawczym ponieważ:
- w dalszym ciągu występują wyraźne różnice warunków bytowych pomiędzy
środowiskami o różnym stopniu urbanizacji (powszechnie podnoszona zła sytuacja
społeczno-ekonomiczna polskiej wsi),
- zaznacza się zróżnicowanie nasilenia zmian sekularnych w rozwoju osobniczym
w dwóch typach środowisk (miasto – wieś).
- badania ontogenetyczne w odmiennych środowiskach informują nas nie tylko
o różnicach biologicznego poziomu rozwoju dzieci i młodzieży, ale również o czynnikach
społeczno-ekonomicznych i kulturowych, które ten rozwój warunkują.
Celem pracy jest wykazanie pewnych różnic w poziomie rozwoju somatycznego i
dojrzewania płciowego młodzieży w okresie pokwitania w warunkach środowiska o
zróżnicowanym stopniu urbanizacji (małe miasto – wieś).
Materiał i metody
Badania przeprowadzono wiosną 2001 roku w szkołach podstawowych i gimnazjach w
powiecie przeworskim [8]. Powiat przeworski położony jest w środkowej części
województwa podkarpackiego. Osoby badane to chłopcy w wieku od 12 do 15 lat i
dziewczęta od 11 do 14 lat. Badani to uczniowie i uczennice uczęszczający do rocznych
oddziałów klasowych będący odpowiednio w równym wieku kalendarzowym. O doborze
materiału decydowało losowanie klas w obrębie szkół, które posiadały odpowiednią bazę do
przeprowadzenia badań masowych. Młodzież badano w godzinach przedpołudniowych, w
ramach lekcji wychowania fizycznego.
2
Do analizy wykorzystane zostały wyniki 2051 osób, tj. 30,7% populacji młodzieży w
powiecie przeworskim w okresie dojrzewania, u których zebrano komplet informacji. Grupy
wiekowe wydzielono tak, aby środek danej klasy wiekowej był liczbą całkowitą, np. do grupy
11-latek zaliczono dziewczęta w wieku od 10,5 do 11,49 lat. Całość materiału podzielono na
dwie zasadnicze grupy środowiskowe - miejską i wiejską (tab. 1). Badania miejskiej populacji
uczniów przeprowadzono w kilku szkołach Przeworska oraz Kańczugi i Sieniawy;
obejmowały one dzieci, które wraz z rodzicami zamieszkiwały wyłącznie w mieście. Badania
wiejskiej populacji przeprowadzono w szkołach wiejskich z siedzibą w Adamówce, Gaci,
Gorliczynie, Grzęsce, Jaworniku Polskim, Majdanie Sieniawskim, Manasterzu, Rozborzu,
Świętoniowej, Tryńczy, Urzejowicach i Zarzeczu, do których także uczęszczała młodzież
zamieszkująca sąsiednie wioski.
W pomiarach antropometrycznych wykonanych klasyczną techniką Martina
uwzględniono:
- cechy długościowe: wysokość ciała (B-v), wysokość siedząc (od płaszczyzny, na której
siedziała osoba badana, do punktu vertex),
- cechy szerokościowe: nasady dalszej przedramienia (supracarpale radiale-supracarpale
uluare) i kolana (epicondylion lateralis-epicondylion medialis),
- obwody: pasa (w najwęższym miejscu talii), bioder (w największej szerokości – przez
pośladki) i ramienia (w największej szerokości),
-masę ciała (w stroju sportowym bez obuwia),
- grubość fałdów skórno-tłuszczowych (nad mięśniem trójgłowym ramienia, poniżej dolnego
kąta łopatki, na brzuchu około 1cm w dół i 5cm w bok od pępka oraz na podudziu nieco
poniżej dołu podkolanowego).
Z danych pomiarowych obliczono:
- rozmach (amplitudę) klatki piersiowej (obwód klatki piersiowej wdech – obwód klatki
piersiowej wydech),
- sumę czterech fałdów skórnotłuszczowych,
- wskaźnik względnej masy ciała (BMI) (masa ciała w kg : wysokość ciała2 w m),
Stosując równanie przewidujące wg Slaughtera i wsp. [9] w oparciu o wyniki pomiarów
dwóch fałdów skórno-tłuszczowych na ramieniu i pod łopatką oszacowano procentową
zawartość tłuszczu w organizmie, a następnie uzupełnienie do 100 stanowiło procentową
wartość masy ciała szczupłego (LBM – lean body mass).
Ocenę zaawansowania w dojrzewaniu płciowym przeprowadzono na podstawie stopnia
rozwoju wtórnych cech płciowych według skali Tannera (u chłopców rozwój owłosienia
łonowego, u dziewcząt rozwój piersi i owłosienia łonowego), a także wiek pojawiania się
pierwszej miesiączki na podstawie retrospekcji badanych.
Analizę wyników przeprowadzono z zastosowaniem komputerowego pakietu Statistica
5.1 PL dla Windows [10], obliczając wartości przeciętne i miary rozproszenia. W celu
sprawdzenia istotności różnic między średnimi arytmetycznymi w kolejnych klasach wieku
zastosowano test t-Studenta lub C-Cochrana-Coxa w zależności od różnic wariancji
testowanych testem F na poziomie istotności co najmniej 5% (p≤0,05). Wyniki przedstawiono
na wykresach jako wartości populacji wiejskiej unormowane na średnią arytmetyczną i
odchylenie standardowe rówieśników miejskich.
Analiza wyników
W grupach chłopców wyniki unormowane cech somatycznych przyjmują na ogół wartości
ujemne z wyjątkiem klasy najmłodszej, co oznacza, że chłopcy wiejscy znajdują się poniżej
3
poziomu osiąganego przez ich rówieśników ze środowiska miejskiego. W badanym okresie
cechami najbardziej różniącymi chłopców z obu środowisk są: wysokość, wysokość siedząc
i masa ciała (ryc. 1a), nieco mniej – szerokość nadgarstka i kolana oraz rozmach klatki
piersiowej w grupie najstarszej (ryc. 1b, 2b). Chłopcy wiejscy wykazują jedynie bardziej
umięśnioną sylwetką w 12. roku życia i większy obwodem bioder w 15. roku życia (ryc. 2b,
a).
U dziewcząt największe różnice środowiskowe, podobnie jak u chłopców, zaznaczyły się
w wysokości ciała i wysokości siedząc, nieco mniej w masie ciała oraz szerokości kolana
(ryc. 3a i b). Dodatkowo dziewczęta miejskie w 13. i 14. roku życia odznaczają się bardziej
szczupłą sylwetką, np. mniejsze obwody pasa i bioder w stosunku do wysokości ciała (ryc.
4a). Dziewczęta wiejskie charakteryzują się większą szerokością nadgarstka w najstarszej
grupie, obwodem ramienia w 13. roku życia oraz amplitudą klatki piersiowej i masą ciała
szczupłego w najmłodszej klasie wiekowej (ryc. 3b, 4a i b).
Poziom rozwoju somatycznego dzieci w młodszych grupach przebiega na podobnym
poziomie, natomiast różnice środowiskowe pojawiają się stopniowo, wraz z dojrzewaniem, i
dotyczą one raczej wielkości ciała.
Różnice środowiskowe stanu dojrzewania płciowego młodzieży ujęto głównie w postaci
częstości występowania kolejnych stadiów rozwoju wtórnych cech płciowych (owłosienia
łonowego u chłopców oraz rozwoju piersi i owłosienia łonowego u dziewcząt), a także wieku
pojawiania się menarche.
U chłopców w 12. roku życia częstość występowania kolejnych stadiów owłosienia
łonowego okazał się bardzo podobna w obu środowiskach (tab. 2). Od 13. roku życia chłopcy
wiejscy wykazali opóźnienie w uzyskiwaniu wyższych stopni w porównaniu do rówieśników
miejskich. W najstarszej klasie wieku V stadium osiągnęła ponad połowa chłopców w
mieście i ponad jedna trzecia na wsi.
U dziewcząt proces rozwoju owłosienia łonowego zaznaczył się wcześniej niż u
chłopców. Wśród dziewcząt w młodszych grupach wiekowych proces dojrzewania przebiegał
na podobnym poziomie w obu środowiskach (tab. 3). Największe dysproporcje wystąpiły w
grupach starszych, gdyż dziewczęta miejskie, w porównaniu z ich rówieśniczkami z wiosek,
charakteryzowały się stosunkowo większym przyśpieszeniem rozwoju zarówno piersi, jak i
owłosienia łonowego. W grupie 13-latek postać dorosłą osiągnęło ponad 5% dziewcząt więcej
w środowisku miejskim, a wśród 14-latek różnica ta zwiększyła się do około 10%.
Na rycinie 5 zilustrowano rozkład dziewcząt, które już miesiączkowały w stosunku do
ogółu badanych w grupach wieku od 11. do 14. roku życia. Rozkład frakcji dziewcząt
menstruujących w kolejnych klasach wieku świadczy, iż proces dojrzewania zachodził
szybciej w środowisku miejskim. Mała liczba znacznie przyśpieszonych w rozwoju w
młodszych grupach wiekowych była podobna w obu środowiskach. Największe różnice
środowiskowe zauważono w 13. i 14. roku życia i wynoszą one odpowiednio 20% oraz 30%.
Dojrzewanie płciowe chłopców i dziewcząt rozważano także w oparciu o podstawowe
charakterystyki statystyczne ( x , s i Rmin-max). Istotność różnic między średnimi wieku
występowania kolejnych stadiów rozwoju wtórnych cech płciowych w wydzielonych grupach
środowiskowych szacowano za pomocą testu t. Analizie poddano wartości średnie wieku
kolejnych stadiów rozwoju owłosienia łonowego u chłopców oraz piersi i owłosienia
łonowego (łącznie) u dziewcząt (tab. 4).
Przeciętny okres dojrzewania wtórnych cech płciowych wśród chłopców miejskich
wynosił 2,37 lat, i - jak wynika z porównania – był on krótszy od okresu dojrzewania
chłopców wiejskich, który wynosił 2,59 lat. U dziewcząt w środowisku miejskim średni okres
4
rozwoju piersi i owłosienia łonowego przebiegał w ciągu 2,12 lat, natomiast u dziewcząt
wiejskich okres ten był nieco wydłużony i wynosił odpowiednio 2,47 lat.
Średnie wieku kolejnych stadiów wtórnych cech płciowych u chłopców miejskich okazał
się niższe w porównaniu do ich rówieśników z wiosek. Oznacza to, że chłopcy miejscy
wcześniej osiągali kolejne stopnie zaawansowania w dojrzewaniu w porównaniu do ich
rówieśników ze wsi. Istotne różnice między chłopcami z obu środowisk stwierdzono już od
III stadium rozwoju (tab. 4).
Średni wiek pojawiania się kolejnych stopni rozwoju piersi i owłosienia łonowego
u dziewcząt miejskich był wcześniejszy niż u ich rówieśniczek ze wsi z wyjątkiem dziewcząt,
u których pojawiły się pierwsze symptomy dojrzewania. Statystycznie istotne różnice między
przedstawicielkami obu środowisk odnotowano w grupach dziewcząt, które osiągnęły III i V
stadium rozwoju.
Wnioski i wnioski
Stan rozwoju somatycznego i dojrzewania płciowego młodzieży w okresie pokwitania
wykazuje pewne charakterystyczne różnice środowiskowe:
1. Zarówno chłopcy, jak i dziewczęta z małych miast wyróżniają się większymi rozmiarami
ciała, a mianowicie są wyżsi i ciężsi oraz posiadają dłuższy tułów. Z kolei młodzież wiejska
w starszych grupach wiekowych przeważa większymi obwodami pasa i bioder, a dziewczęta
dodatkowo szerszym nadgarstkiem.
2. Dzieci miejskie odznaczają się bardziej szczupłą sylwetką, np. mniejsze obwody pasa i
bioder w stosunku do wysokości ciała. Udział tkanki tłuszczowej w całkowitej masie ciała u
dziewcząt i chłopców jest podobny w obu środowiskach, podczas gdy masa ciała szczupłego
u przedstawicieli środowiska wiejskiego, na tle ich rówieśników z miast, wykazuje tendencję
do zmniejszania wraz z wiekiem.
3. Proces dojrzewania płciowego zarówno u chłopców, jak i dziewcząt z małych miast
przebiega szybciej niż u ich rówieśników z wiosek. Największe dysproporcje wystąpiły w
grupach starszych, gdyż u 15-letnich chłopców pełną dojrzałość płciową osiąga ponad połowa
badanych z miast i jedna trzecia z wiosek. Dziewczęta miejskie charakteryzują się większym
przyśpieszeniem rozwoju piersi i owłosienia łonowego, a także wcześniej pojawia się u nich
menarche. Postać dorosłą wśród 13-latek osiągnęło ponad 5% dziewcząt więcej w środowisku
miejskim, a u 14-latek różnica ta zwiększyła się do około 10%.
4. Z zaprezentowanego porównania, poza wynikami o charakterze teoretycznym, wynikają
dla rodziców, wychowawców i nauczycieli wychowania fizycznego pewne implikacje
praktyczne; w celu efektywniejszego kształtowania rozwoju sprawności fizycznej młodzieży,
zwłaszcza w środowisku miejskim, należy maksymalnie wykorzystać okres poprzedzający
pokwitanie, natomiast w fazie zaawansowanych zmian związanych z dojrzewaniem płciowym
powinno się nadal uwzględniać możliwości rozwojowe dziewcząt i chłopców, nie
przekraczając granic możliwości ich młodych organizmów.
5
Piśmiennictwo
[1] Burdukiewicz A., Janusz A., Porównanie stanu zaawansowania rozwoju cech
morfofunkcjonalnych dzieci i młodzieży miejskiej i wiejskiej. Studia i Monografie.
Wrocław 1997, 51, 252-277.
[2] Dutkiewicz W., Różnice środowiskowe w rozwoju biologicznym i sprawności ruchowej
dzieci w okresie dorastania. Instytut Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych.
Kielce 1980.
[3] Gwardjak T., Zróżnicowanie sprawności fizycznej dzieci i młodzieży w środowisku
wiejskim i miejskim w wieku 7.5 – 14.5 lat na tle uwarunkowań somatycznych. Praca
doktorska. AWF. Kraków 1995.
[4] Hulanicka B., Brajczewski C., Jedlińska W., Sławińska T., Waliszko A., City-TownVillage growth of children in Poland in 1988. Monographies of Institute of Anthropology
Polish Academy of Sciences. Wrocław 1990, 7.
[5] Janusz A., Ignasiak Z. (red.), Populacja dzieci wiejskich w badaniach longitudinalnych
(cz. I). Studia i Monogafie. AWF. Wrocław 1993, 36.
[6] Janusz A., Ignasiak Z. (red.), Populacja dzieci wiejskich w badaniach longitudinalnych
(cz. II). Studia i Monografie. AWF. Wrocław 1994, 42.
[7] Kołodziej H., Kozieł S., Charakterystyka społeczna i antropologiczna 13-15 letnich
chłopców i dziewcząt z Wrocławia i okolic. (W:) Społeczne kontrasty w stanie zdrowia
Polaków – Pierwsze Warsztaty Antropologiczne. AWF. Warszawa 1998, 75-87.
[8] Półtorak W., Rozwój somatyczny i sprawność motoryczna w okresie pokwitania
w świetle uwarunkowań społeczno-ekonomicznych w warunkach środowiska małego
miasta i wsi. Praca doktorska. AWF. Kraków 2003.
[9] Slaughter M. M., Lohmen F. G., Boilean R. A., Horswill S. A., Stillman R. J., Van Loan
A. D., Bemben D. A., Skinfold equations for estimation of body fitness in children and
youth. Human Biology, 1988, 69, 5.
[10] Stanisz A., Przystępny kurs statystyki w oparciu o program Statistica PL na
przykładach z medycyny. StatSoft Polska Sp. z o.o. Kraków 1998, 177-202.
6
Tabela 1. Liczebność badanych w dwóch typach środowiska
Wiek (lata)
Środowisko Płeć
miejskie
wiejskie
11
12
13
14
15
Ogółem
♂♂
-
146
112
66
76
400
♀♀
115
117
141
77
-
450
♂♂
-
159
119
164
194
636
♀♀
162
127
128
148
-
565
2051
Tabela 2. Częstość % występowania stadiów owłosienia łonowego u chłopców
Środowisko miejskie
Środowisko wiejskie
Wiek
N
IIo
IIIo
IVo
Vo
N
IIo
IIIo
IVo
Vo
146
35,6
47,3
17,1
-
12
159
37,1
49,7
13,2
-
112
8,0
51,8
29,5
10,7
13
119
18,5
63,0
14,3
4,2
66
-
30,3
45,4
24,2
14
164
-
42,1
39,0
18,9
7
76
-
2,6
42,1
55,3
15
194
-
18,0
43,8
38,1
400
15,3
37,3
30,0
17,5
Ogółem
636
12,7
40,6
29,4
17,3
Tabela 3. Częstość % występowania stadiów rozwoju piersi i owłosienia łonowego dziewcząt
Środowisko miejskie
Środowisko wiejskie
Wiek
N
IIo
IIIo
IVo
Vo
N
IIo
IIIo
IVo
Vo
115
50,4
40,0
9,7
-
11
162
51,2
41,3
7,4
-
117
17,9
41,9
36,7
3,4
12
127
15,7
54,3
28,3
1,6
141
4,2
17,7
54,6
23,4
13
128
7,0
34,4
40,6
17,9
77
-
3,9
55,8
40,3
14
148
0,7
25,7
43,2
30,4
450
18,9
27,3
38,7
15,1
Ogółem
565
20,0
38,6
29,0
12,4
Tabela 4. Średni wiek kolejnych stadiów owłosienia łonowego u chłopców oraz rozwoju
piersi i owłosienia łonowego u dziewcząt
Środowisko miejskie
Stadium N
x
s
xmin
Środowisko wiejskie
xmax
N
x
s
xmin
xmax
xM-xW
13,27
-0,07
Rozwój owłosienia łonowego - chłopcy
IIo
61
12,04
0,45
11,5
12,11
0,56
11,5
IIIo
149 12,63
0,77
11,51 15,07 258 13,15
1,04
11,51 15,28 -0,52***
IVo
120
13,5
1,08
11,45 15,22 187 14,13
0,97
11,44 15,31 -0,63***
Vo
70
14,41
0,8
12,53 15,25 110
0,58
12,93 15,31
13,16
81
14,7
-0,29**
8
Rozwój piersi i owłosienia łonowego - dziewczęta
IIo
85
11,27
0,7
10,5
13,17 113 11,13
0,78
10,5
13,71
0,14
IIIo
123 11,72
0,85
10,5
13,68 218 12,15
1,11
10,5
14,3
-0,43***
IVo
174 12,84
0,84
10,5
14,2
164 12,98
0,94
10,52 14,31
-0,14
Vo
68
0,63
12,15 14,21
70
0,48
12,24 14,32
-0,21*
13,39
Gdzie: istotność na poziomie *p≤0,05
**p≤0,01
13,6
***p≤0,001
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
a
12
wysokość
13
wiek [lata]
14
wysokość siedząc
15
masa ciała
9
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
b
12
13
szerokość nadgarstka
wiek [lata]
14
15
szerokość kolana
BMI
Rycina 1. Cechy somatyczne chłopców wiejskich unormowane na średnią arytmetyczną
i odchylenie standardowe chłopców miejskich
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
a
12
obwód ramienia
13
wiek [lata]
obwód pasa
14
15
obwód bioder
10
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
b
12
13
amplituda kl. piersiowej
wiek [lata]
14
15
suma 4-fałdów
LBM
Rycina 2. Cechy somatyczne chłopców wiejskich unormowane na średnią arytmetyczną
i odchylenie standardowe chłopców miejskich
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
a
11
wysokość
12
wiek [lata]
13
wysokość siedząc
14
masa ciała
11
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
b
11
12
szerokość nadgarstka
wiek [lata]
13
14
szerokość kolana
BMI
Rycina 3. Cechy somatyczne dziewcząt wiejskich unormowane na średnią arytmetyczną
i odchylenie standardowe dziewcząt miejskich
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
a
11
obwód ramienia
12
wiek [lata]
obwód pasa
13
14
obwód bioder
12
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
b
11
12
amplituda kl. piersiowej
13
wiek [lata]
14
suma 4-fałdów
LBM
Rycina 4. Cechy somatyczne dziewcząt wiejskich unormowane na średnią arytmetyczną
i odchylenie standardowe dziewcząt miejskich
83,12
90
80
66,67
70
56,76
47,66
60
50
40
23,93
18,11
30
20
5,22
3,7
10
0
11
12
Dziewczęta miejskie
13
14
Dziewczęta wiejskie
Rycina 5. Częstość występowania menarche u dziewcząt w środowisku miejskim i wiejskim
13
Streszczenie
Celem pracy jest wykazanie pewnych charakterystycznych różnic w poziomie rozwoju
somatycznego i dojrzewania płciowego młodzieży w okresie pokwitania w warunkach
środowiska o zróżnicowanym stopniu urbanizacji. Ogółem przebadano 30,7% populacji
młodzieży przeworskiej w okresie pokwitania. Młodzież podzielono na dwie zasadnicze
grupy środowiskowe (małe miasto – wieś), a wyniki pomiarów antropometrycznych i oceny
stopnia zaawansowania w dojrzałości płciowej obliczono z wykorzystaniem podstawowych
metod statystycznych.
Poziom rozwoju somatycznego i dojrzewanie płciowe młodzieży w okresie pokwitania
wykazują nadal charakterystyczne różnice środowiskowe. Na uwagę zasługuje fakt, że
zróżnicowanie to zarówno u chłopców, jak i dziewcząt zwiększa się wraz z dojrzewaniem.