Dział

Poziom
Dział
KARTOGRAFIA

 AZYMUT
 DIAGRAM KOŁOWY,
PROSTOKĄTNY
 GENERALIZACJA
 IZO –TERMA, -BARA,
-HIETA, -HIPSA
 (POZIOMICA)
 MAPA
TOPOGRAFICZNA,
HIPSOMETRYCZNA
 ODWZOROWANIE
KARTOGRAFICZNE

PROFIL
HIPSOMETRYCZNY
/BATYMETRYCZNY

SIATKA
GEOGRAFICZNA
podstawowy
 SIATKA GEOGRAFICZNA,
KARTOGRAFICZNA
 SKALA LICZBOWA,
MIANOWANA, LINIOWA
(PODZIAŁKA)
 WSPÓŁRZĘDNE
GEOGRAFICZNE
(DŁUGOŚĆ, SZEROKOŚĆ
GEOGRAFICZNA)
 WYKRES LINIOWY,
SŁUPKOWY

rozszerzony
 BEZPOŚREDNIE i POŚREDNIE
METODY ZBIERANIA
DANYCH
 INTERPOLACJA (IZOLINII
METODA)
 IZARYTMICZNA METODA
 IZOHALINA
 KARTODIAGRAM
 KARTOGRAM
 KROPKOWA METODA
 KRZYWA HIPSOGRAFICZNA
/BATYMETRYCZNA
 ODWZOROWANIE
WALCOWE, STOŻKOWE,
AZYMUTALNE
(PŁASZCZYZNOWE),
PSEUDOSIATKI
 ODWZOROWANIE
NORMALNE,
POPRZECZNE, UKOŚNE
 ODWZOROWANIE WIERNO-POWIERZCHNIOWE,
-ODLEGŁOŚCIOWE,
-KĄTNE
 ORTODROMA,
LOKSODROMA
 SYGNATUROWA METODA
 ZASIĘGÓW METODA
WYMAGANIA – SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
ŹRÓDŁA INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ
POZIOM PODSTAWOWY
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Wymienić elementy składowe mapy. Wykazać
związek generalizacji treści mapy z jej skalą.
Narysować wykres liniowy, słupkowy, diagram
na podstawie danych statystycznych,
odczytywać informacje z wykresów i
diagramów oraz różnorodnych map.
Wykreślić na podstawie mapy poziomicowej
profil hipsometryczny ( batymetryczny).
Korzystając z mapy szczegółowej:
Odszukiwać obiekty na podstawie podanej
informacji
i legendy mapy;
Odczytywać informacje na niej zawarte (opisać
cechy terenu, opisać położenie, określać
współrzędne geograficzne z dokładnością do
minut, odczytać wysokość bezwzględną,
obliczyć wysokość względną);
Obliczyć odległość i powierzchnię korzystając
ze skali mapy;
Wykazać zależności zachodzące w środowisku
geograficznym na obszarze przedstawionym
na mapie, wykazać wpływ środowiska
przyrodniczego na formy działalności
człowieka;
Określać zalety i wady - dla społeczeństwa,
środowiska przyrodniczego, wynikające z
lokalizacji obiektów zagospodarowania terenu;
Zaplanować i uzasadnić lokalizację form
działalności człowieka (np. drogi, pola
namiotowego, stacji benzynowej i in.);
POZIOM ROZSZERZONY
JAK POZIOM PODSTAWOWY
oraz:
•
Wymienić przykłady bezpośrednich i
pośrednich metod zbierania informacji
geograficznej, ocenić wiarygodność i
przydatność zebranych danych.
•
Określić cechy siatki geograficznej oraz siatek:
płaszczyznowej, stożkowej, walcowej w
położeniu normalnym oraz. Porównać siatki
kartograficzne korzystając z rysunków siatek
na mapach.
•
Skonstruować kartodiagram, kartogram.
Wykreślić izolinie, krzywą hipsograficzną
/batymetryczną na podstawie danych.
Poziom
Dział
ASTRONOMIA

podstawowy
 ASTRONOMICZNE,
KALENDARZOWE
PORY ROKU
 CORIOLISA SIŁA
 CZAS MIEJSCOWY
(SŁONECZNY)
 CZAS UNIWERSALNY
(UT LUB GMT), CZAS
STREFOWY
 CZAS LETNI i ZIMOWY
 DOBA SŁONECZNA
 DZIEŃ, NOC
POLARNA, BIAŁE
NOCE
 GÓROWANIE SŁOŃCA
 GWIAZDA POLARNA
 KALENDARZ
GREGORIAŃSKI,
JULIAŃSKI
 KOŁO
PODBIEGUNOWE
PN. i PD.
 LINIA ZMIANY DATY
 OBIEGOWY RUCH
ZIEMI
 OBROTOWY RUCH
ZIEMI
 ORBITA
 OŚ ZIEMSKA
 POŁUDNIK NIEBIESKI MIEJSCOWY
 PROMIEŃ ZENITALNY
 ROK PRZESTĘPNY
 ROK ZWROTNIKOWY
 RÓWNIK, POŁUDNIK
 RÓWNONOC JESIENNA,
WIOSENNA,
PRZESILENIE LETNIE,
ZIMOWE
 SIŁA CORIOLISA
 SPŁASZCZENIE
BIEGUNOWE
 STREFA CZASOWA
 WIDNOKRĄG
 ZENIT
 ZWROTNIK RAKA
i KOZIOROŻCA

rozszerzony
 APHELIUM,
PERYHELIUM
 DOBA GWIAZDOWA
 EKLIPTYKA
(PŁASZCZYZNA
EKLIPTYKI)
 FAZY KSIĘŻYCA (NÓW,
PEŁNIA, KWADRA)
 GALAKTYKA (DROGA
MLECZNA) –
KSZTAŁTY GALAKTYK
 GEOCENTRYCZNA,
HELIOCENTRYCZNA
TEORIA
 GWIAZDA
 HORYZONT
ASTRONOMICZNY
 JEDNOSTKA
ASTRONOMICZNA
 KOMETA
 METEOR, METEORYT
 MIESIĄC KSIĘZYCOWY
i SYNODYCZNY
 MGŁAWICA
 OŚ ŚWIATA, BIEGUNY
NIEBIESKIE, RÓWNIK
NIEBIESKI
 PAS KUIPERA
 PLANETY
WEWNETRZNE
i ZEWNĘTRZNE
 PLANETOIDA
 PRECESJA OSI
ZIEMSKIEJ
 ROK GWIAZDOWY
 ROK ŚWIETLNY
 UKŁAD SŁONECZNY
(BUDOWA,
POWSTANIE)
 WIELKI WYBUCH
 WSZECHŚWIAT
(BUDOWA,
POWSTANIE)
 ZAĆMIENIE SŁOŃCA
i KSIĘŻYCA
WYMAGANIA – SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
ASTRONOMICZNE PODSTAWY GEOGRAFII
POZIOM PODSTAWOWY
1.
•
•
2.
•
•
•
•
•
•
3.
•
•
•
•
Kształt Ziemi i tego następstwa:
Opisać kształt Ziemi (geoida, spłaszczenie
biegunowe);
Uzasadnić wpływ kulistości Ziemi na kąt padania
promieni słonecznych i zróżnicowanie termiczne
– związek z szerokością geograficzną.
Ruch obrotowy Ziemi i jego następstwa:
Opisać cechy ruchu obrotowego ( oś i kierunek
obrotu, związek szerokości geograficznej z
wysokością Gwiazdy Polarnej, prędkość kątowa
i liniowa, czas obrotu );
Wymienić i uzasadnić skutki ruchu obrotowego
(spłaszczenie biegunowe, następstwo dni i nocy,
zmiany wysokości Słońca nad widnokręgiem,
działanie siły Coriolisa na wiatry, zmiany rytmu
życia przyrody, zmiana dobowa temperatury
powietrza);
Obliczyć czas słoneczny na podstawie różnicy
długości geograficznej oraz długość
geograficzną z różnicy czasu słonecznego;
Wyjaśnić zasadę wyznaczania czasu strefowego
i urzędowego, uzasadnić konieczność ich
wprowadzenia;
Obliczyć czas strefowy w wybranym miejscu,
korzystając z mapy stref czasowych;
Wyjaśnić różnicę pomiędzy czasem letnim i
zimowym stosowanym w Polsce i sposób ich
wprowadzania.
Ruch obiegowy Ziemi i jego następstwa:
Opisać cechy ruchu obiegowego - ruchu po
orbicie (czas obiegu, nachylenie osi ziemskiej,
kierunek obiegu);
Wymienić i uzasadnić skutki ruchu obiegowego
(przemieszczanie się zenitalnego promienia
słonecznego, zmiany wysokości wędrówki i
górowania Słońca nad widnokręgiem w ciągu
roku, zmiany długości trwania dni i nocy,
następstwo pór roku);
Obliczyć szerokość geograficzną z wysokości
górowania Słońca (i odwrotnie) w dniach
przesileń oraz równonocy, z wykorzystaniem
wzoru  = 90 -  +/-2327’;
Wykazać związek ruchu obiegowego z
kalendarzem gregoriańskim, określić
i uzasadnić czy dany rok jest rokiem
przestępnym czy zwykłym.
POZIOM ROZSZERZONY
JAK POZIOM PODSTAWOWY
oraz:
•
Określić założenia teorii Wielkiego Wybuchu,
wymienić skutki z niej wynikające, wymienić
elementy budujące Wszechświat,
scharakteryzować teorie jego rozwoju.
•
Opisać budowę Układu Słonecznego ( ciała
niebieskie go budujące i ich układ) i przedstawić
sposób jego powstania, w tym powstanie Ziemi.
•
Obliczyć odległość we Wszechświecie za pomocą
jednostki astronomicznej oraz roku świetlnego.
•
Porównać założenia teorii geocentrycznej
(Ptolemeusza) i heliocentrycznej (Kopernika).
•
Porównać cechy planet wewnętrznych (ziemskich)
i zewnętrznych (jowiszowych).
•
Przedstawić na rysunku elementy sfery niebieskiej
•
Wyjaśnić i przedstawić za pomocą rysunków
powstawanie faz księżycowych oraz warunki
powstawania zaćmień Słońca oraz Księżyca.
•
Obliczyć długość geograficzną z różnicy czasu
słonecznego i strefowego.
•
Obliczyć czas strefowy (urzędowy) z
uwzględnieniem linii zmiany daty.
•
Obliczyć szerokość geograficzną z wysokości
górowania Słońca w dniach przesileń oraz
równonocy – i odwrotnie, dla szerokości
międzyzwrotnikowych z wykorzystaniem wzoru
 =  - 66 33’).
Poziom
Budowa i dzieje Ziemi, procesy wewnętrzne, formy terenu
LITOSFERA
Dział

podstawowy
 BASEN OCEANICZNY
(GŁĘBIA OCEANICZNA )
 BOMBA WULKANICZNA
 DEPRESJA,
KRYPTODEPRESJA
 EPICENTRUM,
HIPOCENTRUM
 FAŁD / FAŁDOWANIE
 FAŁDOWANIE
KALEDOŃSKE,
HERCYŃSKIE,
ALPEJSKIE
 GRZBIET GÓRSKI
 GRZBIET OCEANICZNY
 KOTLINA
 KRYSTALICZNA BUDOWA
 LITYFIKACJA
 MAGMA, LAWA
 METAMORFIZM
 MINERAŁ
 NIZINA
 GÓRY ( FAŁDOWE,
ZRĘBOWE )
 ODMŁODZENIE RZEŹBY
TERENU
 PŁYTOWY UKŁAD
 RICHTERA SKALA
 RÓW OCEANICZNY
 RÓW TEKTONICZNY
 SEJSMICZNY,
ASEJSMICZNY,
PENSEJSMICZNY
OBSZAR
 SEJSMOGRAF
 SKAŁA LITA, LUŹNA,
ZWIĘZŁA
 SKAŁY MAGMOWE,
OSADOWE,
PRZEOBRAŻONE
(METAMORFICZNE)
 SKAŁY MAGMOWE
WYLEWNE
(WULKANICZNE),
GŁĘBINOWE, ŻYŁOWE
 SKAŁY OSADOWE
ORGANICZNE,
OKRUCHOWE,
CHEMICZNE
 SKAŁY- GRANIT, BAZALT,
WĘGIEL KAMIENNY i
BRUNATNY, WAPIEŃ,
KREDA, ROPA
NAFTOWA, PIASEK,
ŻWIR, IŁ, MUŁ, LESS,
PIASKOWIEC,
ZLEPIENIEC, IŁOWIEC,
MUŁOWIEC, GLINA, SÓL
KAMIENNA, GIPS,
GNEJS, MARMUR,
ŁUPEK ILASTY i
KRYSTALICZNY
 STOK KONTYNENTALNY
 SZELF KONTYNENTALNY
 USKOK TEKTONICZNY
 WULKAN CZYNNY,
WYGASŁY, UŚPIONY
 WULKANU BUDOWA
(KOMIN, OGNISKO
MAGMOWE, STOŻEK,
KRATER
 WYŻYNA
 ZASADOWY, KWAŚNY
ODCZYN SKAŁY
 ZRĄB

rozszerzony
 AKTUALIZMU
GEOLOGICZNEGO
ZASADA
 ANTYKLINA (ŁĘK)
 ASTENOSFERA
 BATOLIT
 BAZALTOWA,
GRANITOWA STREFA
 BEZWZGLĘDNY
WZGLĘDNY, WIEK SKAŁ
 BLOK KONTYNENTALNY
 DEFORMACJA CIAGŁA,
NIECIĄGŁA
 DIAGENEZA
 ERA, OKRES, EPOKA
GEOLOGICZNA
 ERUPCJA SZCZELINOWA
 EWAPORATY
 FLISZ
 FLEKSURA
 FORMY ZŁÓŻ: POKŁAD,
DIAPIR (WYSAD),
GNIAZDO, SOCZEWKA
 GEJZER
 GEOSYNKLINA
 GORĄCY PUNKT
 INTRUZJA MAGMOWA
(ZGODNA, NIEZGODNA)
 IZOTOPOWA METODA
(CZAS POŁOWICZNEGO
ROZPADU)
 JĄDRO (NIFE)
ZEWNĘTRZNE,
WEWNĘTRZNE
 IŁ WARWOWY
 IZOSTATYCZNE,
EPEJROGENICZNE
RUCHY
 KALDERA
 KONWEKCYJNA
KOMÓRKA
 KOPUŁOWE GÓRY
 KRA (PŁYTA) LITOSFERY
 KRATON
 LAKOLIT, LOPOLIT
 ŁAŃCUCH GÓRSKI
 ŁUK WYSPOWY
 MAGNETOSFERA
 MARGINALNE MORZE
 METAMORFIZM
KONTAKTOWY,
DYSLOKACYJNY,
REGIONALNY
 MINERALOID
 MINERAŁ
SKAŁOTWÓRCZY
 MINERAŁÓW CECHY:
ŁUPLIWOŚĆ, POŁYSK,
RYSA, BARWA,
PRZEŹROCZYSTOŚĆ,
POKRÓJ, TWARDOŚĆ
 MINERAŁY - KWARC,
SKALEŃ, ŁYSZCZYK
(MIKA, BIOTYT),
KALCYT, DIAMENT,
TALK, GIPS, HALIT,
PIRYT,ILASTE
 MOHSA SKALA
 MONOKLINA
 NIECKA TEKTONICZNA
 OROGENEZA
 PANGEA, GONDWANA,
LAURAZJA
 PASMO GÓRSKIE
 PASOŻYTNICZY STOŻEK































PŁASZCZ GÓRNY, DOLNY
PERYDOTYTOWA STREFA
PIROKLASTYCZNE SKAŁY
PLATFORMA KONTYNENTALNA
PLUTONICZNE PROCESY
PŁASZCZOWINA
PODZIAŁ DZIEJÓW ZIEMI
RYFT, RYFTOWA DOLINA
SEJSMICZNA FALA (PODŁUŻNA,
POPRZECZNA)
SKAŁY – GABRO, ANDEZYT,
PORFIR, PUMEKS, OBSYDIAN,
MARGIEL, ANHYDRYT,
BREKCJA, DOLOMIT,
KWARCYT, ZIELENIEC
SKAMIENIAŁOŚCI PRZEWODNIE
(AMONITY, TRYLOBITY,
BELEMNITY, GRAPTOLITY)
SKORUPA ZIEMSKA
STOPIEŃ GEOTERMICZNY
STREFA NIECIĄGŁOŚCI (
CONRADA, MOHO,
WIECHERTA-GUTENBERGA)
STRUKTURA SKAŁY (JAWNO-,
SKRYTO-, GRUBO-DROBNOKRYSTALICZNA),
STRATYGRAFIA
SUBDUKCJA
SYNKLINA (SIODŁO)
SYSTEM GÓRSKI
TARCZA KRYSTALICZNA
TETYDY OCEAN
TEKSTURA SKAŁY
TRANSGRESJA, REGRESJA
MORSKA
TUF WULKANICZNY
WULKAN EKSPLOZYWNY
(TUFOWY, STOŻKOWY),
EFUZYWNY (LAWOWY,
TARCZOWY), MIESZANY
(STRATOWULKAN)
USKOK TRANSFORMACYJNY
WYNIESIENIE, OBNIŻENIE
PREKAMBRYJSKIE
ZAPADLISKO PRZEDGÓRSKIE
ZŁOŻE MINERALNE
(MAGMOWE, WIETRZENIOWE,
OSADOWE,
METAMORFICZNE)
ZORZA POLARNA
ŻYŁA MAGMOWA
WYMAGANIA – litosfera procesy wewnętrzne (endogeniczne) kształtujące powierzchnię Ziemi
POZIOM PODSTAWOWY
POZIOM ROZSZERZONY
1.
Budowa Ziemi.
1.
Budowa i dzieje Ziemi.
•
Określić czym jest skała, wykazać się znajomością
klasyfikacji skał, biorąc pod uwagę ich genezę oraz spoistość;
•
Przedstawić kolejne etapy formowania się Ziemi i tworzenia się jej sfer,
uzasadnić, że Ziemia jest przyrodniczym systemem otwartym;
•
Zaklasyfikować daną skałę do odpowiedniej grupy
genetycznej, podać cechy charakterystyczne w budowie
wewnętrznej podstawowych skał oraz przykłady ich
wykorzystania gospodarczego;
Odczytywać z mapy geologicznej Polski informacje dotyczące
występowania podstawowych skał;
•
Uzasadnić rolę magnetosfery dla życia na Ziemi, przedstawić jej kształt i
wyjaśnić sposób powstania, przedstawić sposób powstawania zorzy
polarnej.
•
Przedstawić budowę wnętrza Ziemi, w tym budowę litosfery, zmiany
fizyczne (temperatura, ciśnienie, gęstość) zachodzące wraz z głębokością;
Opisać metody pośrednie i bezpośrednie badania wnętrza Ziemi i ocenić
ich przydatność dla poznawania wnętrza Ziemi;
•
•
•
•
Wykonać obliczenia z wykorzystaniem stopnia geotermicznego;
Przedstawić podział dziejów Ziemi z uwzględnieniem er, okresów oraz
epok geologicznych czwartorzędu;
•
Określić główne wydarzenia geologiczne oraz zmiany w świecie roślin i
zwierząt w poszczególnych erach, wymienić skamieniałości przewodnie
charakterystyczne dla danej ery;
Przedstawić dzieje geologiczne Polski, w tym wydarzenia zachodzące w
plejstocenie;
•
Ukształtowanie powierzchni Ziemi. Procesy wewnętrzne
kształtujące powierzchnię Ziemi.
2.
•
Wymienić rodzaje procesów wewnętrznych kształtujących
powierzchnię Ziemi, wyjaśnić na czym te procesy polegają;
•
Rozpoznawać na rysunkach podstawowe struktury
tektoniczne ( budowa płytowa, fałdowa, zrąb, rów
tektoniczny);
Podać w kolejności chronologicznej nazwy trzech ostatnich
fałdowań w dziejach Ziemi;
Wyjaśnić sposób powstawania gór (fałdowych i zrębowych),
podać przykłady, ze świata i Polski, gór o budowie fałdowej i
zrębowej, uzasadnić wpływ ruchów górotwórczych na rzeźbę
terenu, w tym na odmłodzenie rzeźby;
Uzasadnić rozmieszczenie zjawisk wulkanicznych na Ziemi,
wymienić części wulkanu, podzielić wulkany ze względu na
ich aktywność, wyjaśnić w jaki sposób dochodzi do erupcji
wulkanicznej, wymienić produkty erupcji oraz określić skutki
przyrodnicze (w tym zakłócenia równowagi środowiska) oraz
społeczno-gospodarcze (zagrożenia) związane ze zjawiskami
wulkanicznymi, podać przykłady zapobiegania negatywnym
skutkom;
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Uzasadnić rozmieszczenie trzęsień ziemi na Ziemi, podać
przykłady obszarów sejsmicznych i asejsmicznych, wyjaśnić
w jaki sposób dochodzi do trzęsień ziemi, określić skutki
przyrodnicze (w tym zakłócenia równowagi środowiska) oraz
społeczno-gospodarcze (zagrożenia) wynikające z trzęsień
ziemi, podać przykłady zapobiegania negatywnym skutkom;
Wskazać na mapie hipsometrycznej wielkie formy
ukształtowania powierzchni lądów i dna oceanów, opisać na
jej podstawie ukształtowanie powierzchni kontynentów i dna
oceanów na Ziemi, w tym przebieg wielkich łańcuchów
górskich;
Określić cechy wielkich form ukształtowania powierzchni
lądów i dna oceanów;
Opisać ukształtowanie powierzchni Polski, uwzględniając
pasowość rzeźby, wymienić krainy geograficzne wchodzące
w skład pasów rzeźby Polski;
Określić położenie, podać nazwę i wartość „rekordów” Ziemi
– najgłębszej depresji, rowu oceanicznego, szczytu;
Odczytywać informacje z map geologicznych i
hipsometrycznych świata i Polski, wykazać wpływ budowy
geologicznej i procesów wewnętrznych (ruchów
górotwórczych) na rzeźbę terenu;
•
Przedstawić i wyjaśnić budowę geologiczną Polski (przejściowość
geologiczną), wykazać wpływ wydarzeń geologicznych na rzeźbę terenu
Polski;
•
Wykazać się znajomością ogólnej budowy geologicznej kontynentów i
oceanów – rozmieszczeniem na Ziemi platform prekambryjskich,
obszarów fałdowań alpejskich i paleozoicznych (ze szczególnym
uwzględnieniem Europy) oraz grzbietów, basenów oraz rowów
oceanicznych;
Wymienić i scharakteryzować metody określania wieku względnego i
bezwzględnego skał;
•
•
Obliczyć wiek skał na podstawie zasady czasu połowicznego rozpadu
pierwiastków radioaktywnych;
•
Odczytywać informacje z przekroju geologicznego, ustalać na jego
podstawie kolejność wydarzeń geologicznych;
•
Klasyfikować pospolite minerały wg ich genezy, opisać ich cechy fizyczne
oraz rozpoznawać je na podstawie opisu, podać przykłady wykorzystania
gospodarczego;
•
Zdefiniować złoże mineralne, rozpoznawać na rysunkach, przekrojach
geologicznych formy złóż mineralnych, określić sposoby powstawania złóż
mineralnych (typy genetyczne złóż), w tym występujące w Polsce;
Zaklasyfikować daną skałę do odpowiedniej grupy genetycznej, podać
cechy charakterystyczne w budowie wewnętrznej pospolitych skał oraz
przykłady ich wykorzystania gospodarczego;
•
•
Wykazywać zależności i prawidłowości dotyczących procesów
geologicznych, budowy geologicznej i rzeźby terenu, na podstawie
informacji z map geologicznych i hipsometrycznych świata i Polski.
Procesy wewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi.
2.
•
•
Określić położenie, zasięg i kierunek ruchu głównych płyt litosfery,
wyjaśnić przyczyny oraz podać dowody ruchu płyt;
Przedstawić procesy i zjawiska charakterystyczne dla stref zderzania się i
rozrywania płyt litosfery;
•
Uzasadnić procesami wewnętrznymi (tektoniką płyt), rozmieszczenie,
i wyjaśnić powstawanie, wielkich form lądów i dna oceanicznego;
•
Określić przykłady obszarów objętych ruchami izostatycznymi ( w tym
Skandynawia), wyjaśnić przyczyny i przebieg ruchów epejrogenicznych,
podać ich skutki przyrodnicze (dowody ruchów) i społeczno-gospodarcze;
•
Określić obszary współczesnych ruchów górotwórczych, wyjaśnić
przyczyny i przebieg powstawania gór o różnej genezie;
•
Przedstawić za pomocą rysunku ciągłe i nieciągłe struktury tektoniczne
oraz ich elementy;
•
Przedstawić i rozpoznawać na rysunkach formy plutoniczne, wyjaśnić
sposób ich powstawania, uzasadnić obszary ich występowania;
Uzasadnić istnienie zjawisk wulkanicznych poza granicami płyt, podać
przykłady na Ziemi;
Porównać budowę, charakter erupcji, produkty erupcji różnych typów
wulkanów;
•
•
•
Opisać i wyjaśnić sposób powstawania powulkanicznych form rzeźby
terenu;
•
Podać przykłady trzęsień ziemi o różnej genezie;
Poziom
Dział
Procesy zewnętrzne
Procesy wewnętrzne


podstawowy
 AKUMULACJA
 BARHAN
 CYRK (KOCIOŁ)
POLODOWCOWY
 DELTA
 DOLINA ( V-, UKSZTAŁTNA,
PŁASKODENNA,
KRASOWA
 EROZJA
BOCZNA, WGŁĘBNA,
WSTECZNA
 ESTUARIUM (UJŚCIE
LEJKOWATE)
 GÓRNY, ŚRODKOWY,
DOLNY BIEG RZEKI
 GRANIAK
 GRZYB SKALNY
 JASKINIA
 KLIF
 KRASOWE ZJAWISKA
 MEANDER
 MIERZEJA
 MORENA CZOŁOWA,
BOCZNA, DENNA
 NISZA ABRAZYJNA
 OSUWISKO, OBRYW,
SPŁYW BŁOTNY
 PLATFORMA
ABRAZYJNA,
AKUMULACYJNA
 PLAŻA
 PRADOLINA
 PROFIL PODŁUZNY
RZEKI (BIEG DOLNY,
ŚRODKOWY,
GÓRNY)
 REWA
 RUCH MASOWY
 NACIEKI JASKINIOWE
STALAKTYT,
STALAGMIT,
STALAGNAT
 SANDRY
 SKAŁKI WAPIENNE
 STARORZECZE
 WĄWÓZ, KANION
 WIETRZENIE
CHEMICZNE,
FIZYCZNE,
ORGANICZNE
 WYBRZEŻE
DALMATYŃSKIE,
RIASOWE,
FIORDOWE,
SZKIEROWE,
DELTOWE,
MIERZEJOWE
/LAGUNOWE,
KORALOWE,
NAMORZYNOWE
 WYDMA
PARABOLICZNA
 ZWIETRZELINA





























rozszerzony
ABRAZJA
ALUWIUM
ATOL
BAZA EROZYJNA
DEFLACJA /NIECKA
DEFLACYJNA
DELTA SCHOWANA,
WYSUNIĘTA
DENUDACJA
DEZINEGRACJA
GRANULARNA,
BLOKOWA.
ŁUSZCZENIE
DOLINA ZAWIESZONA
DRAPERIA
DRUMLIN
EGZARACJA
ERATYK (GŁAZ
NARZUTOWY)
ERG, HAMADA, SERIR
EWORSYJNY KOCIOŁ
/MISA
FORMY FLUWIALNE,
GLACJALNE,
FLUWIOGLACJALNE,
EOLICZNE
GOŁOBORZE
INSOLACJA
INWERSJA RZEŹBY
JARDANGI
JĘZOR OSUWISKOWY
LEJ KRASOWY
LATERYT
ŁACHA KORYTOWA
KAOLINIT
KEM
KORAZJA
KUESTA
MŁODO- i STAROLODOWCOWY
KRAJOBRAZ




























MOGOT
MUTON (BARANIEC)
NEK
OSTANIEC,
TWARDZIEL
OZ
PERYGLACJALNA
RZEŻBA
POLJE
PONOR
PRÓG SKALNY
PRZEŁOM RZECZNY,
PRZEŁOM
REGRESYJNY
(KAPTAŻ RZECZNY)
SPEŁZYWANIE GRUNTU
SPŁUKIWANIE
STOŻEK NAPŁYWOWY
STOŻEK USYPISKOWY
(PIARGOWY)
TERASA ZALEWOWA,
NADZALEWOWA
TERASY RZECZNE
(EROZYJNE,
AKUMULACYJNE)
UWAŁ
UWODNIENIE,
ROZPUSZCZANIE,
UTLENIANIE,
UWĘGLANOWIENIE
WADI (UEDY)
WIETRZENIE
SELEKTYWNE
WYBRZEŻE LIMANOWE,
FIERDOWE
WYDMA POPRZECZNA,
PODŁUŻNA
WYGŁADY i RYSY
LODOWCOWE
WYWIERZYSKO
ZAMRÓZ
ZLODOWACENIE SANU,
ODRY, WISŁY
ZMARSZCZKI EOLICZNE
(ripplemarki)
ŻŁOBKI, ŻEBERKA
KRASOWE
WYMAGANIA – litosfera procesy zewnętrzne (egzogeniczne) kształtujące powierzchnię Ziemi
1.







2.




3.


4.



5.



Procesy zewnętrzne, wietrzenie i ruchy masowe,
zjawiska krasowe
Wymienić rodzaje procesów zewnętrznych
kształtujących powierzchnię Ziemi, wyjaśnić na czym te
procesy polegają, uzasadnić, że dążą one do
wyrównania powierzchni Ziemi, przyporządkować formy
terenu do procesów geologicznych, w wyniku których
powstały, rozpoznawać je na rysunkach;
Wykazać, że warunki atmosferyczne (amplituda
temperatury powietrza, zamarzanie wody – wietrzenie
fizyczne, działanie chemiczne wody – wietrzenie
chemiczne) oraz szata roślinna (wietrzenie biologiczne)
powodują rozpad (powstawanie rumowisk skalnych) i
rozkład skał (rozpuszczanie skał);
Uzasadnić zakazy i ograniczenia w poruszaniu się w
górach po rumowiskach skalnych;
Wykazać wpływ siły grawitacji i rzeźby terenu na
powstawanie ruchów masowych i obszary ich
występowania, uzasadnić wpływ czynników
przyrodniczych (rodzaj i ułożenie skał, nasycenie wodą,
pokrywa roślinna, podmycie stoku) oraz
pozaprzyrodniczych (podcinanie i obciążanie stoków,
wyrąb lasów) na występowanie ruchów masowych –
obrywów i lawin skalnych, osuwisk i spływów błotnych;
Określić zagrożenia, jakie niosą ze sobą dla życia i
działalności człowieka obrywy i lawiny skalne, osuwiska i
spływy błotne, podać przykłady zapobiegania i
ograniczania ruchów masowych;
Wyjaśnić na czym polega proces krasowienia skał,
kształtowania rzeźby terenu i powstawania form krasu
podziemnego, określić trzy podstawowe warunki
występowania zjawisk krasowych;
Scharakteryzować cechy krajobrazu krasowego, w tym
kształt doliny krasowej, oraz cechy krasu podziemnego,
podając przykłady form rzeźby;
Działalność rzek.
Zaznaczyć na rysunku profilu podłużnego bieg górny,
środkowy, dolny rzeki, dobrać do biegu rzeki dominujące
procesy rzeźbotwórcze;
Obliczyć spadek rzeki;
Wyjaśnić sposób powstawania doliny V-kształtnej,
wykazać wpływ budowy geologicznej na powstawanie
i rozwój wodospadów, przedstawić sposób powstawania
starorzeczy oraz doliny płaskodennej;
wyjaśnić sposób powstawania delty rzecznej, uzasadnić
wpływ otwartości morza na rodzaj ujścia rzeki;
Działalność lodowców.
Wyjaśnić sposób powstawania form rzeźby terenu
utworzonych przez lodowiec górski (cyrk, dolina
U-kształtna, moreny) oraz lodowiec kontynentalny
(moreny, sandry, pradoliny, rynny), rozpoznawać je na
rysunkach i fotografiach, podzielić formy utworzone
bezpośrednio przez lodowce oraz formy przez wody
roztopowe lodowców;
Podać cechy krajobrazu alpejskiego (po zlodowaceniu
górskim) oraz krajobrazu po zlodowaceniu
kontynentalnym;
Działalność mórz
Wymienić elementy wybrzeża wysokiego oraz niskiego,
scharakteryzować ich rozwój;
Wyjaśnić sposób powstawania podstawowych typów
wybrzeży morskich, rozpoznawać je na rysunkach
i mapach;
Uzasadnić negatywny wpływ działalności morza na
wybrzeżu wysokim i zagrożenia z tego wynikające,
podać przykłady zapobiegania negatywnym skutkom;
Działalność wiatru.
Wymienić czynniki sprzyjające działalności wiatru,
określić przykłady obszarów wzmożonej działalności
wiatru na Ziemi;
Porównać i uzasadnić kształt wydmy parabolicznej
i barchanu, określić cechy i sposób powstawania grzyba
skalnego i graniaka;
Określić zagrożenia związane z transportem materiału
skalnego dla działalności gospodarczej człowieka na
obszarach wzmożonej działalności eolicznej, podać
przykłady zapobiegania i ograniczania negatywnym
skutkom;
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Procesy zewnętrzne, wietrzenie i ruchy masowe, zjawiska krasowe
 Przyporządkować formy terenu do procesów geologicznych,
w wyniku których powstały, rozpoznawać je i przedstawiać na rysunkach;
 Wykazać wpływ warunków klimatycznych ( strefa tropikalna, gorąca – sucha,
umiarkowana morska a kontynentalna, okołobiegunowa) na intensywność
poszczególnych typów wietrzenia skał; wykazać związek zmian stanów pogody
w Polsce w ciągu roku, na zmiany intensywności poszczególnych typów
wietrzenia skał;
 Scharakteryzować różne sposoby wietrzenia chemicznego i fizycznego skał w
zależności od rodzaju skał (ich budowy wewnętrznej, składu chemicznego),
wyjaśnić sposób powstawania form rzeźby terenu (ostańców skalnych i
gołoborzy), z podaniem przykładów występowania na obszarze Polski;
 Klasyfikować ruchy masowe w zależności od cech ruchu mas skalnych,
uzasadnić ich zróżnicowany przebieg, rozpoznawać na rysunkach, schematach,
fotografiach, typy ruchów masowych oraz formy terenu powstałe w ich wyniku,
określić zmiany w rzeźbie terenu w wyniku różnych typów ruchów masowych;
 Określić obszary Polski o różnym (niewielkim, znacznym) natężeniu
występowania ruchów masowych, wskazać przykłady obszarów występowania
różnych typów ruchów masowych, biorąc pod uwagę zróżnicowanie budowy
geologicznej Polski;
 Określić czynniki wzmacniające intensywność występowania zjawisk krasowych,
podać przykłady skał, które poddają się procesowi krasowienia, przedstawić za
pomocą zapisu reakcji chemicznej proces krasowienia (wietrzenia chemicznego)
skał węglanowych;
 Przedstawić kolejne etapy kształtowania się rzeźby krasowej (rozwój form
krasowych), wymienić formy krasu powierzchniowego i podziemnego,
rozpoznawać je na rysunkach, fotografiach;
 Wymienić krainy geograficzne Polski charakteryzujące się rzeźbą krasową,
występowaniem zjawisk krasowych, uzasadnić słaby rozwój i zasięg rzeźby
krasowej w Polsce biorąc pod uwagę warunki klimatyczne oraz budowę
geologiczną;
Działalność rzek (fluwialna).
 Przedstawić sposoby przenoszenia materiału w rzece, określić czynniki, które
na to wpływają, określić co dzieje się z materiałem skalnym w czasie jego
transportu;
 Wykonać rysunek profilu podłużnego rzeki na podstawie danych;
 Wskazać na obszarze Polski przykłady obrazujące różny charakter pracy rzek
oraz skutki rzeźbotwórcze;
 Wyjaśnić sposób powstawania kotłów eworsyjnych, kaptażu rzecznego;
 Przedstawić sposób powstawania przełomów rzecznych, podać ich przykłady
z Polski;
 Wyjaśnić różnicę między deltą schowaną i wysuniętą, podać przykłady ujść
deltowych rzek w Polsce;
 Uzasadnić, że praca rzeki zależy od wysokości koryta w stosunku do bazy
erozyjnej, wykazać zależność pomiędzy zmianami bazy erozyjnej a
powstawaniem teras, określić przyczyny zmian wysokości bazy erozyjnej;
Działalność lodowców (glacjalna i fluwioglacjalna).
 Wyjaśnić sposób powstawania form rzeźby terenu utworzonych przez lodowiec
górski oraz lodowiec kontynentalny, rozpoznawać je na rysunkach i fotografiach,
podzielić formy utworzone bezpośrednio przez lodowce oraz formy przez wody
roztopowe lodowców;
 Porównać i uzasadnić różnice krajobrazowe Polski północnej i środkowej,
wymienić krainy geograficzne charakteryzujące się krajobrazem młodoi staroglacjalnym, podać nazwy polskich gór, które zostały zlodowacone;
 Określić zasięg zlodowaceń plejstoceńskich w Polsce, podać ich nazwy;
 Wykazać związek pomiędzy zlodowaceniami a utworzeniem obszarów
lessowych, określić obszary Polski pokryte lessem;
Działalność mórz.
 Wyjaśnić sposób powstawania typów wybrzeży morskich, rozpoznawać je na
mapach, przedstawić je za pomocą rysunku, podać przykłady występowania na
świecie i w Polsce;
 Wyjaśnić sposób i warunki powstawania atolu;
Działalność wiatru (eoliczna).
 Scharakteryzować etapy cyklu eolicznego, wymienić kolejne jego procesy;
 Opisać sposób powstawania erozyjnych i akumulacyjnych form eolicznych,
przedstawić je za pomocą rysunków;
 Określić i uzasadnić występowanie akumulacyjnych form eolicznych w Polsce
(wydm i obszarów lessowych) i na świecie;
Zależność rzeźby terenu od budowy geologicznej i procesów
zewnętrznych.
 Wyjaśnić sposób powstawania inwersji rzeźby terenu na obszarach o budowie
fałdowej;
 Wyjaśnić sposób powstawania kuest (progów skalnych) na obszarach o budowie
monoklinalnej;
 Wyjaśnić sposób powstawania ostańców skalnych (np. gór świadków na
obszarach o budowie płytowej, neków);
 Przedstawić formy rzeźby terenu za pomocą rysunków;
Poziom
Dział
ATMOSFERA

podstawowy
 AMPLITUDA
TEMPERATURY
 BEAUFORTA SKALA
 BRYZA (DZIENNA,
NOCNA)
 CHMURA PIERZASTA,
KŁĘBIASTA,
WARSTWOWA

CHMURY
KONWEKCYJNE,
OROGRAFICZNE,
FRONTOWE
 CIEPLARNIANY EFEKT
 CIŚNIENIE
ATMOSFERYCZNE
 CYKLON TROPIKALNY
(HURAGAN, TAJFUN)
 DESZCZ ZENITALNY
 EL NIŇO
 FEN (HALNY)
 FRONT
ATMOSFERYCZNY
(CHŁODNY, CIEPŁY)
 FRONT ARKTYCZNY,
POLARNY,
RÓWNIKOWY
 FRONT OKLUZJI
 KLIMAT, KLIMAT
LOKALNY,
STREFOWY,
ASTREFOWY
 KLIMAT
KONTYNENTALNY,
PRZEJŚCIOWY,
MORSKI,
MONSUNOWY
 KLIMATOTWÓRCZY
CZYNNIK
 KONDENSACJA

KONWEKCJA
(KONWEKCYJNE
RUCHY)
 KWAŚNE OPADY
 MASA POWIETRZA
 MGŁA
 MIEJSKA WYSPA
CIEPŁA
 MIKROKLIMAT
 MONSUN,
MONSUNOWA
CYRKULACJA
 NIŻ ISLANDZKI, WYŻ
AZORSKI
 OŚRODEK BARYCZNY
(NIŻ, WYŻ
BARYCZNY)
 OPADY
ATMOSFERYCZNE
(DESZCZ, MŻAWKA,
GRAD, ŚNIEG)
 OPADY FRONTALNE,
OROGRAFICZNE,
KONWEKCYJNE
 OSADY
ATMOSFERYCZNE
(ROSA, SZADŹ,
SZRON, GOŁOLEDŹ)
 OZONOWA DZIURA
 PAROWANIE,
TRANSPIRACJA
 POGODA
 POWIETRZE
ARKTYCZNE,
POLARNE,
ZWROTNIKOWE,
ROWNIKOWE
 POWIETRZE
MORSKIE,
KONTYNENTALNE
 SMOG
 STREFA
KLIMATYCZNA, TYP
KLIMATU
 SUBLIMACJA,
RESUBLIMACJA
 SYNOPTYCZNA MAPA
 TORNADO (TRĄBA
POWIETRZNA)
 WIATR
 WIATR DOLINNY
i GÓRSKI
 WIATRY STAŁE
(PASATY,
ZACHODNIE,
WSCHODNIE)
 ZATOKA NISKIEGO
CIŚNIENIA, KLIN
WYSOKIEGO
CIŚNIENIA

rozszerzony
 ADIABATYCZNE
PRZEMIANY
 ADWEKCJA
 ALBEDO
 ANOMALIA TERMICZNA
 ANTYPASAT
 CHMURY – RODZAJE
WG BUDOWY i PIĘTER
 CIEŃ OPADOWY
 HADLEYA, FERRELA,
POLARNA KOMÓRKA
 INWERSJA
TEMPERATURY,
OPADOWA
 INWERSJA PASATOWA
 JĄDRO KONDENSACJI
 MGŁA RADIACYJANA,
ADWEKCYJNA
 PRĄDY STRUMIENIOWE
 PRĘŻNOŚĆ PARY
WODNEJ
 PROMIENIOWANIE
ROZPROSZONE
 PUNKT ROSY
 RADIACJA
 RÓWNIKOWY,
ZWROTNIKOWY PAS
CISZY
 TURBULENCJA
(TURBULENCYJNE
RUCHY)
 WARSTWY ATMOSFERY
(TROPOSFERA,
STRATOSFERA,
OZONOSFERA
MEZOSFERA,
JONOSFERA
/TERMOSFERA,
EGZOSFERA)
 WILGOTNO-, SUCHOADIABATYCZNY
GRADIENT
 WILGOTNOŚĆ
BEZWZGLĘDNA,
WZGLĘDNA,
NIEDOSYT
WILGOTNOŚCI
WYMAGANIA – ATMOSFERA
1. Skład i budowa atmosfery.
1. Skład i budowa atmosfery.
 Podać przykłady uzasadniające ochronną rolę atmosfery dla życia na Ziemi;
 Określić składniki atmosfery, określić procentowy udział
procentowy najważniejszych gazów w troposferze;
 Przedstawić skutki przyrodnicze i społeczno-gospodarcze związane z efektem
cieplarnianym, dziurą ozonową oraz kwaśnymi opadami;
 Przedstawić i uzasadnić zachodzące zmiany w składzie
2. Temperatura.
atmosfery w wyniku procesów naturalnych i działalności
człowieka (efekt cieplarniany, dziura ozonowa oraz kwaśne
 Uzasadnić spadek temperatury powietrza od powierzchni Ziemi wraz ze wzrostem
opady), przedstawić przykłady podejmowanych działań w
wysokości;
celu rozwiązania wynikających z nich problemów;
 Obliczyć zmiany temperatury zachodzące wraz z wysokością z wykorzystaniem
 Uzasadnić podział atmosfery na poszczególne warstwy,
średniego gradientu termicznego ( 0,6°C/100m wysokości);
przedstawić i uzasadnić zmiany temperatury, ciśnienia,
 Obliczyć średnią temperaturę oraz amplitudę (dobową, roczną) temperatury
gęstości, składu chemicznego atmosfery zachodzące ze
powietrza;
wzrostem wysokości, uzasadnić zróżnicowanie grubości
 Odczytywać wartości temperatury powietrza z wykresów oraz map, wykonać
atmosfery na Ziemi;
wykres przedstawiający zmiany temperatury powietrza na podstawie danych;
2. Temperatura.
 Uzasadnić wpływ czynników geograficznych - szerokości geograficznej, odległości
 Uzasadnić stałość bilansu cieplnego Ziemi, wymienić
od zbiorników wodnych, wysokości n.p.m., prądów oceanicznych na wielkość oraz
elementy bilansu promieniowania (sposoby przenoszenia
zmiany w ciągu roku (amplitudę roczną) temperatury powietrza, odnosząc się do
ciepła);
przykładów obszarów na powierzchni Ziemi;
 Wykazać wpływ kąta padania promieni słonecznych,
3. Ciśnienie i wiatr.
zachmurzenia (przeźroczystości atmosfery), długości dnia i
 Wykazać związek pomiędzy ruchami pionowymi powietrza wynikającymi z
nocy, rodzaju podłoża i jego pokrycia, na dopływ
temperatury powietrza a powstawaniem ośrodków wysokiego i niskiego ciśnienia i
promieniowania słonecznego i oddawanie ciepła przez
w konsekwencji wiatru;
Ziemię i zmiany dobowe temperatury powietrza;
 Scharakteryzować czynniki wpływające na kierunek i siłę wiatru na Ziemi;
 Obliczyć albedo danej powierzchni;
 Rozpoznawać układy baryczne na podstawie układu izobar, przedstawić je za
 Wyjaśnić na czym polegają przemiany adiabatyczne,
pomocą rysunku izobar;
uzasadnić zróżnicowanie zmian adiabatycznych w powietrzu
 Opisać ogólny schemat cyrkulacji atmosfery (określić i uzasadnić rozmieszczenie
suchym i wilgotnym;
pasów wysokiego i niskiego ciśnienia oraz stref wiatrów stałych), określić i
 Obliczyć zmiany temperatury zachodzące wraz z wysokością
uzasadnić roczne zmiany ciśnienia atmosferycznego nad Azją;
z wykorzystaniem gradientów sucho- i
 Określić położenie i podać nazwy głównych (stałych i zmiennych) ośrodków
wilgotnoadiabatycznych, obliczyć gradient termiczny na
barycznych kształtujących pogodę w Polsce;
podstawie różnicy temperatury powietrza;
 Scharakteryzować wiatry lokalne /zmienne (bryza, monsun, cyklon tropikalny, fen,
 Określić na czym polega inwersja termiczna, wyjaśnić
dolinny /górski) - obszary ich występowania, sposób powstawania, określić i
powstawanie inwersji termicznych (przygruntowych,
uzasadnić ich cechy, określić skutki przyrodnicze oraz społeczno-gospodarcze
frontowych, w kotlinach śródgórskich), rozpoznawać warstwę
(zagrożenia) przez nie wywołane, podać przykłady zapobiegania negatywnym
inwersyjna na wykresie zmian pionowych temperatury
skutkom;
powietrza;
4. Wilgotność i opady.
 Wykazać, odnosząc się do przykładów obszarów na
 Określić warunki niezbędne do powstania opadów atmosferycznych,
powierzchni Ziemi, wpływ odległości od oceanu oraz prądów
scharakteryzować sposoby wznoszenia się powietrza ( konwekcja, orografia, fronty
morskich na powstawanie anomalii (dodatnich i ujemnych)
atmosferyczne);
temperatury powietrza;
 Przedstawić sposób powstawania opadów oraz osadów atmosferycznych (deszcz,
 Wykazać wpływ czynników geograficznych (wysokość
śnieg, grad, rosa, szron, szadź, gołoledź), określić skutki przyrodnicze (w tym
n.p.m., kontynentalizm, wpływ Bałtyku) na zróżnicowanie
zakłócenia równowagi środowiska) oraz społeczno-gospodarcze (zagrożenia)
termiczne Polski w styczniu i lipcu, uzasadnić zróżnicowanie
wynikające z występowania opadów i osadów atmosferycznych;
średniej rocznej amplitudy powietrza oraz długości okresu
 Rozpoznać na rysunkach, fotografiach główne rodzaje chmur wg ich kształtu,
wegetacyjnego w Polsce;
uzasadnić, że mgła jest również chmurą, przedstawić sposób tworzenia się smogu,
3. Ciśnienie i wiatr.
przedstawić skutki społeczno-gospodarcze (zagrożenia) wynikające z
 Przedstawić na rysunkach ośrodków barycznych kierunki
występowania mgieł oraz smogu, podać przykłady zapobiegania negatywnym
ruchu mas powietrza, na półkuli północnej i południowej;
skutkom tych zjawisk;
 Przedstawić i uzasadnić krążenie powietrza w komórkach
 Podać przykłady obszarów na Ziemi o niskich i wysokich rocznych opadach
cyrkulacyjnych strefy międzyzwrotnikowej, umiarkowanej i
atmosferycznych, uzasadnić czynnikami geograficznymi niewielką lub znaczną
polarnej;
sumę opadów rocznych na wybranych /wskazanych obszarach Ziemi;
4. Wilgotność i opady.
5. Pogoda i klimat.
 Wykazać wpływ czynników geograficznych na zawartość
 Wymienić elementy pogody i klimatu, określić jednostki oraz przyrządy, w których
pary wodnej (wilgotność bezwzględna, prężność pary
/którymi są mierzone, odczytywać informacje z map pogody synoptycznych) i map
wodnej) w powietrzu atmosferycznym, określić i uzasadnić
klimatycznych;
zależność pomiędzy temperaturą powietrza a zawartością
 Wymienić i określić położenie i cechy głównych mas powietrza na Ziemi, w tym
pary wodnej (wilgotność względna);
mas kształtujących pogodę w Polsce;
 Obliczyć wilgotność bezwzględną /prężność pary wodnej,
 Przedstawić za pomocą rysunków przekrój przez front ciepły i chłodny z
niedosyt wilgotności;
zaznaczeniem kierunku ruchu mas powietrza, typowych chmur, stref opadów,
 Przedstawić proces powstawania opadów atmosferycznych
opisać charakterystyczne zmiany pogody w czasie przemieszczania się frontów
(przemiany adiabatyczne, osiąganie punktu rosy, rola jąder
atmosferycznych;
kondensacji, wzrost produktów kondensacji /resublimacji);
 Uzasadnić stan pogody w Polsce /Europie opierając się na analizie rozkładu mas
 Przedstawić sposoby powstawania mgły adwekcyjnej i
powietrza oraz frontów atmosferycznych na mapie synoptycznej;
radiacyjnej;
 Uzasadnić konieczność prognozowania pogody, przedstawić przykłady wpływu
 Rozpoznawać na rysunkach, fotografiach i klasyfikować
pogody na warunki życia i działalność człowieka,
rodzaje chmur, wg budowy (nazwy i oznaczenia łacińskie),
 Wymienić strefy klimatyczne świata i główne typy klimatu, określić i uzasadnić ich
pięter występowania, genezy;
cechy, przedstawić obszar występowania (zasięg) stref klimatycznych i głównych
 Wykazać wpływ czynników geograficznych (wysokość
typów klimatu na Ziemi, określić strefę i typ klimatu Polski, określić i uzasadnić
n.p.m., wpływ Bałtyku) na zróżnicowanie wielkości sum
cechy klimatów astrefowych, wykazać wpływ czynników geograficznych na
rocznych opadów atmosferycznych na obszarze Polski;
warunki klimatyczne;
5. Pogoda i klimat.
 Odczytywać informacje z diagramów klimatycznych, porównywać i określać na ich
 Scharakteryzować i uzasadnić regionalne zróżnicowanie
podstawie strefy i typy klimatu;
klimatu Polski;
 Przedstawić zachodzące współcześnie zmiany klimatyczne na świecie,
 Przedstawić przyczyny przyrodnicze i gospodarcze
ich skutki przyrodnicze i antropogeniczne, w tym skutki bezpośrednie i pośrednie
współczesnych zmian klimatycznych oraz przykłady
efektu El Niňo;
podejmowanych działań mających na celu ograniczanie
 Przedstawić i uzasadnić wpływ dużych miast /aglomeracji miejskich na składniki
zmian i oraz rozwiązywanie problemów wynikających z
klimatu;
globalnych zmian klimatycznych;
Poziom
Dział
HYDROSFERA

podstawowy
 ARTEZYJSKIE,
SUBARTEZYJSKIE
WODY
 ASYMETRIA
DORZECZA
 BARIERA LODOWA
 BEZODPŁYWOWY
OBSZAR
 CIEŚNINA
 DORZECZE
 DZIAŁ WODNY
 FALE WIATROWE,
GRAWITACYJNE
 GÓRA LODOWA
 JEZIORO
POLODOWCOWE
(MORENOWE,
RYNNOWE, OCZKO,
CYRKOWE),
EOLICZNE,
KOSMICZNE,
KRASOWE,
DELTOWE,
TEKTONICZNE,
PRZYBRZEŻNE,
STARORZECZE,
WULKANICZNE,
ZAPOROWE
 JEZIORO
BEZODPŁYWOWE,
PRZEPŁYWOWE
 JĘZOR LODOWCOWY
 LĄDOLÓD (LODOWIEC
KONTYNENTALNY)
 LODOWIEC GÓRSKI
 MINERALNE, SŁODKIE
WODY
 MORZE OTWARTE
(PRZYBRZEŻNE),
ZAMKNIĘTE
(ŚRÓDLĄDOWE)
 OBIEG WODY (CYKL
WODNY – DUŻY,
MAŁY)
 PŁYWY MORSKIE
(PRZYPŁYW,
ODPŁYW)
 POLE FIRNOWE
 PRĄD MORSKI –
POWIERZCHNIOWY
(CIEPŁY, ZIMNY)
 PRZEPŁYW RZECZNY
 PRZYBÓJ
 RETENCJA WODY
 RZEKA (JEZIORO)
STAŁA, OKRESOWA,
EPIZODYCZNA
 SYSTEM RZECZNY
 SZELFOWY
LODOWIEC
 SZELFOWE MORZE
 TSUNAMI
 USTRÓJ /REŻIM
RZECZNY (PROSTY,
ZŁOZONY,
DESZCZOWY,
ŚNIEŻNY,
LODOWCOWY)
 WILOLETNIEGO
ŚNIEGU GRANICA
 ZATOKA
 ZASOLENIE
 ZLEWISKO
 ŹRÓDŁO

rozszerzony
 ABLACJA
 AERACJI, SATURACJI
STREFA
 BILANS WODNY
 CIEPLICE (TERMALNE
ŹRÓDŁA)
 FIRN
 INFILTRACJA
 JEZIORO
OLIGOTROFICZNE,
EUTROFICZNE,
DYSTROFICZNE
 HYDROSTATYCZNE
CIŚNIENIE
 KONWERGENCJI
STREFA
 KRA LODOWA, ZATOR
LODOWY
 LODOWCÓW TYPY
(HIMALAJSKI,
NORWESKI,
ALPEJSKI,
PIEDMONTOWY)
 LÓD STAŁY,
SEZONOWY
 PAK LODOWY
 PŁYWY SYZYGIJNE,
KWADRATUROWE
 PRĄD MORSKI
GŁĘBINOWY
 PRĄDY ZAWIESINOWE
 SEJSZA
 TERMOKLINA
 TORF, GYTIA
 TORFOWISKO, BAGNO
 UPWELLING
 WARSTWA CZYNNA
WIELOLETNIEJ
ZMARZLINY
 WIELOLETNIA ZMARZLINA
 WODY ZASKÓRNE
(PRZYPOWIERZCHNIOWE), GRUNTOWE,
WGŁĘBNE, GŁĘBINOWE,
SZCZELINOWE
 WÓD MINERALNYCH
RODZAJE (SZCZAWY,
SOLANKI, SIARKOWE,
RADOCZYNNE)
 ZWIERCIADŁO WODY
PODZIEMNEJ
 ZWIERCIADŁO
SWOBODNE, NAPIĘTE
WODY PODZIEMNEJ
 ŹRÓDŁO WARSTWOWE,
SZCZELINOWE,
KRASOWE, USKOKOWE
 ŹRÓDŁO ZSTĘPUJĄCE,
WSTĘPUJĄCE,
LEWAROWE
 ŹRÓDŁO ZBOCZOWE,
DOLINNE
WYMAGANIA - HYDROSFERA
1. Obieg wody w przyrodzie.
 Przedstawić elementy hydrosfery i ich udział w zasobach wodnych Ziemi
(struktura zasobów);
 Przedstawić i uzasadnić proces krążenia /obiegu wody/ w przyrodzie, podać
przykłady naturalnej i sztucznej retencji wody;
2. Wody morskie.
 Przedstawić podział wód morskich na Ziemi na poszczególne oceany,
przedstawić rodzaje /części akwenów morskich, rozpoznawać typy mórz
/kryterium otwartości, głębokości/, w tym dokonać klasyfikacji Bałtyku;
 Wymienić główne związki chemiczne powodujące zasolenie wody, wyjaśnić
zróżnicowanie zasolenia akwenów morskich na Ziemi, w tym uzasadnić
szczególnie małe zasolenie Morza Bałtyckiego;
 Wykazać wpływ szerokości geograficznej oraz układu prądów morskich na
powierzchniową temperaturę wód morskich, w tym na temperaturę Bałtyku;
 Wykazać wpływ wiatru, sił grawitacyjnych, trzęsień ziemi, na powstawanie,
wysokość /energię fal;
 Uzasadnić powierzchniową cyrkulację wód oceanicznych /prądów
morskich/ na Ziemi – wykazać wpływ wiatrów stałych, siły Coriolisa,
rozkładu lądów, określić i uzasadnić charakter prądu morskiego (ciepły
/zimny) na podstawie kierunku przemieszczania się wody;
 Wyjaśnić przyczyny powstawania pływów morskich, wykazać wpływ
otwartości zbiornika wodnego i charakteru wybrzeża na amplitudę pływów,
uzasadnić wysokość pływów na Bałtyku;
 Określić skutki przyrodnicze (w tym klimatyczne) oraz znaczenie ruchów
wody morskiej (korzyści i zagrożenia) dla życia i gospodarki człowieka;
3. Wody lądowe.
 Scharakteryzować różne typy wód podziemnych, klasyfikować wody
podziemne na podstawie ich cech, uzasadnić ich zróżnicowaną przydatność
z punktu widzenia gospodarki człowieka;
 Odczytywać z map informacje dotyczące rzek – rzeki główne, dopływy,
dorzecza, zlewiska;
 Wykreślić dział wodny /dorzecze na mapie zawierającej układy sieci
rzecznych;
 Scharakteryzować cechy sieci rzecznej Polski oraz kontynentów, uzasadnić
jej układ ukształtowaniem powierzchni terenu, określić i uzasadnić
rozmieszczenie obszarów bezodpływowych na kontynentach,
 Wykazać związek pomiędzy warunkami klimatycznymi a gęstością i
charakterem sieci rzecznej (rzeki stałe, okresowe, epizodyczne) oraz
zmianami wielkości przepływu wody w ciągu roku i sposobem zasilania,
odczytywać i interpretować informacje z diagramów przedstawiających
przepływy rzek w ciągu roku;
 Podać i uzasadnić różne możliwości gospodarczego wykorzystania rzek na
wybranych przykładach ze świata;
 Podać przykłady obszarów nawiedzanych przez powodzie, uzasadnić ich
występowanie (czynniki przyrodnicze i wynikające z działalności człowieka),
określić skutki przyrodnicze oraz społeczno-gospodarcze (zagrożenia) przez
nie wywołane, podać przykłady zapobiegania negatywnym skutkom;
 Scharakteryzować rozmieszczenie jezior na Ziemi, uzasadnić dużą
jeziorność północnej Europy i Ameryki Pn., uzasadnić rozmieszczenie
największych /najgłębszych jezior na Ziemi;
 Scharakteryzować i uzasadnić rozmieszczenie różnych genetycznie typów
jezior w Polsce, określić cechy tych jezior;
 Klasyfikować jeziora ze względu na chemizm wody (zasolenie), termikę,
wymianę wody, uzasadnić cechy jeziora na podstawie jego położenia
geograficznego;
 Przedstawić przykłady konsekwencji przyrodniczych wynikających z
ingerencji człowieka w hydrosferę (nadmierny pobór, zanieczyszczenia,
melioracje, budowa zbiorników retencyjnych i in.);
 Podać przykłady obszarów zasobnych w wodę oraz obszarów deficytowych
na świecie
4. Lodowce, lądolody, wieloletnia zmarzlina.
 Wymienić obszary współcześnie pokryte lądolodami oraz przykłady gór
zlodowaconych ( w tym europejskich), określić warunki tworzenia się oraz
cechy /budowę lodowców górskich i kontynentalnych;
 Określić obszary pokryte lodowcami szelfowymi oraz ich cechy, uzasadnić
ich lokalizację, wyjaśnić sposób powstawania gór lodowych, wykazać
związek pomiędzy prądami oceanicznymi a zasięgiem występowania gór
lodowych, uzasadnić niebezpieczeństwa wynikające z dryfem gór lodowych;
 Wyjaśnić wpływ współczesnych zmian klimatycznych na lodowce Ziemi i
podać tego skutki;
1. Obieg wody w przyrodzie.
 Uzasadnić zróżnicowanie bilansu wodnego i obiegu wody na
lądach czynnikami geograficznymi (np. warunkami klimatycznymi,
geologią, nachyleniem terenu, pokryciem terenu i in.);
 Obliczyć bilans wodny obszaru;
2. Wody morskie.
 Obliczyć zasolenie wody;
 Przedstawić i uzasadnić zmiany temperatury wody morskiej wraz z
głębokością;
 Wykazać wpływ układów barycznych na powstawanie fal;
 Określić strefy konwergencji i upwellingu wód oceanicznych oraz
kierunki przemieszczania się wód głębinowych, uzasadnić ich
powstawanie i znaczenie dla organizmów morskich;
 Wyjaśnić sposób powstawania prądów gęstościowych oraz
zawiesinowych;
 Przedstawić za pomocą rysunku powstawanie przypływu
syzygijnego i kwadraturowego, uzasadnić różnicę w wysokości
przypływu;
3. Wody lądowe.
 Przedstawić sposób powstawania wód podziemnych, wykazać
wpływ budowy geologicznej (skały przepuszczalne,
nieprzepuszczalne i ich układ) na powstawanie różnych typów wód
podziemnych (wody w warstwach wodonośnych, szczelinowe,
krasowe);
 Wyjaśnić, również za pomocą rysunku, sposób powstawania wód
subartezyjskich i artezyjskich, wskazać przykłady występowania
wód artezyjskich w Polsce i na świecie;
 Klasyfikować wody mineralne ze względu na ich skład chemiczny;
 Określić obszary występowania różnych typów wód na obszarze
Polski, uzasadnić ich występowanie budową geologiczną danego
obszar, wskazać obszary i miejsca występowania wód
mineralnych, w tym cieplicowych, w Polsce;
 Klasyfikować źródła w zależności od charakteru siły
wyprowadzającej wodę, położenie oraz ze względu na budowę
geologiczną;
 Przedstawić sposób powstawania różnych genetycznie typów
jezior;
 Scharakteryzować rozwój biologiczny jeziora, określić cechy jezior
w różnych stadiach rozwoju biologicznego, wykazać wpływ
czynników środowiskowych (np. klimat, głębokość jeziora, dopływ
rzeczny) na szybkość rozwoju biologicznego (wypełnianie
osadami) i zanik jeziora;
 Określić warunki sprzyjające tworzenia się bagien, wskazać
przykłady obszarów bagiennych z Polski i świata, uzasadnić ich
znaczenie przyrodnicze;
 Przedstawić i uzasadnić rozmieszczenie zasobów wodnych na
Ziemi, określić i uzasadnić czynnikami przyrodniczymi i
pozaprzyrodniczymi obszary deficytu wody w Polsce i wybranych
obszarach Ziemi;
4. Lodowce, lądolody, wieloletnia zmarzlina.
 Wyjaśnić sposób tworzenia się lodu lodowcowego oraz charakter i
przyczyny jego ruchu;
 Rozpoznawać i przedstawiać na rysunkach różne typy lodowców
górskich;
 Przedstawić i wyjaśnić sposób powstawania form zlodzenia
akwenów morskich oraz rzek i jezior, wskazać przykłady stale
pokrytych lodem i zamarzających sezonowo akwenów morskich,
uzasadnić przyczyny trudności w zamarzaniu akwenów morskich;
 Określić cechy, określić i uzasadnić obszary występowania
wieloletniej zmarzliny na Ziemi, wykazać jej negatywny wpływ na
życie i gospodarkę człowieka;
Poziom
Dział
PEDOSFERA i BIOSFERA, OCHRONA ŚRODOWISKA






podstawowy
ANTROPOPRESJA
EKOSYSYSEM
DEGRADACJA GLEBY
GLEBY ASTREFOWE
ROZMIESZCZENIE
i UWARUNKOWANIE
MADA, RĘDZINA,
BAGIENNE, CZARNE
ZIEMIE, SŁONE
 GLEBY STREFOWE
ROZMIESZCZENIE
i UWARUNKOWANIE
(CZERWONOZIEMY
i ŻÓŁTOZIEMY,
SZAROZIEMY,
BRĄZOWE
i CYNAMONOWE,
CZARNOZIEMY
i KASZTANOWE,
BRUNATNE
i PŁOWE,
BIELICOWE
i BIELICE,
TUNDROWE)
 HALE
 KOSODRZEWINA
 MANGROWE
(NAMORZYNOWE)
LASY
 OCHRONY PRZYRODY
FORMY (PARK
NARODOWY, PARK
KRAJOBRAZOWY,
REZERWAT, POMNIK
PRZYRODY)
 PIĘTROWOŚĆ
i STREFOWOŚĆ
ROSLINNA
 REGIEL DOLNY,
GÓRNY
 REKULTYWACJA
 ROŚLINNOŚCI CECHY,
ROZMIESZCZENIE
i UWARUNKOWANIE
KLIMATYCZNE
(LAS TROPIKALNY,
SAWANNA,
PUSTYNIE
i PÓŁPUSTYNIE
ROŚLINNOŚĆ
ŚRÓDZIEMNOMORSKA /MAKIA, LASY
LIŚCIASTE i IGLASTE
STREFY UMIARKOWANEJ, LASY
MONSUNOWE,
STEPY, TUNDRA)
















rozszerzony
BONITACJA GLEBOWA
BORY
BUCZYNY
CZYNNIKI
GLEBOTWÓRCZE
DĄBROWY
ENDEMIT
GLEBA INICJALNA
GLEB CECHY
i POWSTAWANIE
(BIELICOWA,
BRUNATNA, RĘDZINA,
CZARNOZIEM, MADA,
BAGIENNA, CZARNA
ZIEMIA)
GRĄDY
KRAINA
ZOOGEOGRAFICZNA
KRÓLESTWO
ZWIERZĘCE
(ARKTOGEA, NEOGEA,
NOTOGEA,
ANTARKTIS)
ŁĘGI
POZIOM PRÓCHNICZY,
HUMIFIKACJA
ODCZYN GLEBY
OLSY
POZIOM GLEJOWY
 POZIOM WYMYWANIA
(ELUWIALNY),
WMYWANIA
(ILUWIALNY)
 RELIKTOWA ROŚLINA
 STREFY ŻYCIA
MORSKIEGO
(LITORAL, PELAGIAL,
ABYSAL)
 SKAŁA MACIERZYSTA
 SYNANTROPIZACJA
WYMAGANIA – PEDOSFERA, BIOSFERA, OCHRONA PRZYRODY
1. Pedosfera
 Wykazać się znajomością rozmieszczenia
gleb strefowych na Ziemi i ich
uwarunkowań klimatycznych i roślinnych;
 Wykazać się znajomością uwarunkowań
rozmieszczenia gleb astrefowych na
Ziemi;
 Wykazać wpływ działalności człowieka na
degradację gleb oraz tego skutki,
przedstawić sposoby ochrony gleb;
2. Biosfera
 Wykazać się znajomością rozmieszczenia
i cech stref oraz pięter roślinnych (formacji
roślinnych) na Ziemi oraz ich
uwarunkowań klimatycznych;
 Wykazać wpływ działalności człowieka na
degradację roślinności oraz tego skutki,
przedstawić sposoby ochrony świata
roślinnego ;
3. Ochrona przyrody
 Przedstawić formy ochrony przyrody w
Polsce, uzasadnić rolę poszczególnych
form ochrony przyrody w zachowaniu
naturalnych walorów środowiska;
 Wykazać się znajomości położenia oraz
cech fauny i flory parków narodowych;
1. Pedosfera
 Przedstawić proces powstawania gleby, wymienić czynniki geograficzne wpływające na
powstawanie gleby, uzasadnić ich wpływ na proces powstawania gleby i poziomów glebowych,
wymienić składniki gleby;
 Scharakteryzować i wyjaśnić powstawanie genetycznych typów gleb, w tym gleby występujące w
Polsce, klasyfikować gleby wg ich genezy, przedstawić rozmieszczenie gleb w Polsce;
 Określić walory użytkowe (bonitację glebową) głównych typów genetycznych gleb w Polsce i na
Ziemi, określić obszary w Polsce i na Ziemi o najlepszych walorach użytkowych;
 Rozpoznawać poziomy glebowe oraz rodzaj gleby na rysunkach profili glebowych;
2. Biosfera
 Wykazać się znajomością rozmieszczenia oraz cech szaty roślinnej (zbiorowisk roślinnych), w tym
rozmieszczenia głównych zbiorowisk leśnych (typów lasów) w Polsce;
 Wykazać się znajomością położenia oraz cech fauny i flory największych kompleksów leśnych
Polski;
 Wykazać wpływ zmian klimatycznych zachodzących w czwartorzędzie na zmiany szaty roślinnej
Polski i występowanie reliktów, wykazać wpływ położenia geograficznego na występowanie granic
zasięgu drzew na obszarze Polski i przejściowości szaty roślinnej;
 Wyjaśnić strefowe i astrefowe zróżnicowanie strefowe i astrefowe (piętrowe) szaty roślinnej na Ziemi;
 Określić zasięg i scharakteryzować świat zwierzęcy królestw i krain zoogeograficznych na Ziemi, w
tym występowanie endemitów, uzasadnić ich zróżnicowanie czynnikami geograficznymi;
 Przedstawić podział wód morskich ze względu na środowisko życia (głębokość i oddalenie od
brzegu), scharakteryzować warunki w panujące w poszczególnych strefach;
3. Fizycznogeograficzna regionalizacja Polski.
 Wykazać się znajomością położenia pasów rzeźby oraz krain geograficznych Polski oraz ich cech,
określić kryteria ich wydzielania;
 Wyjaśnić przyczyny zróżnicowania pasów rzeźby i krain geograficznych Polski;
TERMINOLOGIA
LUDNOŚĆ I OSADNICTWO
Zakres treści
Ludność
Osadnictwo
 Poziom podstawowy
Aktywna zawodowo
Mniejszość etniczna
ludność
(narodowa)
Bariery osadnicze
Piramida wieku i płci
Cykl demograficzny
Przyrost
Deportacja
kompensacyjny
Echo wyżu (niżu)
Przyrost naturalny
demograficznego
(stopa przyrostu
Eksplozja
naturalnego)
demograficzna
Przyrost rzeczywisty
Ekumena oraz
Reemigracja
anekumena
Repatriacja
i subekumena
Saldo migracji
Emigracja
Stopa bezrobocia
Gęstość zaludnienia
Wiek przed-, poImigracja
i produkcyjny
Konferencja Kairska
Współczynnik
Migracje (wewnętrzne
feminizacji
i zewnętrzne)
Wyż (niż)
Młode, dojrzałe, stare demograficzny
społeczeństwo
Aglomeracja
Struktura
monocentryczna
funkcjonalna miasta
Dezurbanizacja
Suburbanizacja
(deglomeracja)
Urbanizacja
Konurbacja
(demograficzna,
(Aglomeracja
przestrzenna,
policentryczna)
społeczna,
Megalopolis
ekonomiczna)
Metropolia
Wieś zurbanizowana
Nadurbanizacja
Wieś zwarta
Reurbanizacja
(skupiona)
Sieć osadnicza
i rozproszona
Slumsy
Wskaźnik urbanizacji
Typy wsi (okolnica,
owalnica,
rzędówka,
ulicówka,
wielodrożnica,
łańcuchówka)
 Poziom rozszerzony
Apartheid
Rodzina, grupa
Aborygen
językowa
Dzietność
Teoria Malthusa
Grupa etniczna
Współczynnik
Język urzędowy
maskulinizacji
Języki oficjalne ONZ
Wskaźnik
Kastowy system
scholaryzacji
Kreol
Zambos
Metys
Mulat
Rasa europeidalna,
mongoloidalna,
negroidalna,
australoidalna
Regres demograficzny
Religie naturalne
(animistyczne)
Religie polii monoteistyczne
WYMAGANIA – LUDNOŚĆ I OSADNICTWO
POZIOM PODSTAWOWY
Rozmieszczenie ludności na Ziemi:
1.
•
Opisać rozmieszczenie ludności na Ziemi – określić i wskazać obszary najsłabiej i najgęściej
zaludnione na świecie i w Polsce;
•
•
Wymienić państwa o największej liczbie ludności;
Wykazać wpływ czynników przyrodniczych (klimat, gleby, ukształtowanie terenu, wody, surowce
mineralne) na zróżnicowanie rozmieszczenia ludności na kontynentach i Polsce;
•
Wykazać wpływ czynników pozaprzyrodniczych (np. przyrost naturalny, kolonizacja, rozwój
gospodarczy) na zróżnicowanie rozmieszczenia ludności kontynentach i w Polsce;
•
•
2.
•
•
•
Przedstawić skutki ekologiczne wynikające z dużej koncentracji ludności oraz skutki społecznogospodarcze wynikające z małej lub dużej koncentracji ludności na przykładach z Polski i świata;
Obliczyć średnią gęstość zaludnienia;
Zmiany liczby ludności na Ziemi:
Opisać i uzasadnić zmiany liczby ludności w ciągu wieków oraz zmiany liczby ludności Polski
w XX w.;
Obliczyć przyrost naturalny w tys. /mln oraz %o;
Określić regiony świata charakteryzujące się wysokim oraz niskim przyrostem naturalnym, wskazać
przyczyny zróżnicowania przyrostu naturalnego na świecie;
•
Określić konsekwencje społeczno – gospodarcze dla państw o wysokim oraz niskim przyroście
naturalnym;
Odczytywać z map, tabel, wykresów oraz przedstawiać graficznie dane demograficzne;
Struktura ludności na Ziemi:
3.
•
Odczytywać z piramid wieku, informacje na temat struktury biologicznej społeczeństw, w tym z
piramidy ludności Polski;
•
•
Wykazać wpływ wielkości przyrostu naturalnego oraz długości życia na strukturę wieku ludności;
Wykazać wpływ wyżu kompensacyjnego na przyrost naturalny ludności i zmiany liczby ludności
Polski do lat współczesnych;
•
Określić różnice w strukturze biologicznej i społeczno-zawodowej ludności krajów wysoko i słabo
rozwiniętych gospodarczo (struktura wieku i płci, długość życia) będących w różnych fazach cyklu
demograficznego;
•
Określić konsekwencje społeczno-gospodarcze dużego i bardzo małego przyrostu naturalnego,
podać przykłady podejmowanych działań mających na celu obniżenie lub zwiększenie przyrostu
naturalnego;
•
Sformułować zależność pomiędzy poziomem rozwoju gospodarczego państwa a strukturą
zatrudnienia w sektorach gospodarki oraz wielkością przyrostu naturalnego a strukturą wieku
ludności ( wiek przed-, po- i produkcyjny), określić tego konsekwencje społeczno-gospodarcze;
•
•
Obliczyć wskaźnik feminizacji, stopę bezrobocia;
Opisać i uzasadnić zróżnicowanie regionalne poziomu bezrobocia w Polsce;
Współczesne migracje ludności:
•
•
•
Klasyfikować migracje wg różnych kryteriów (czas trwania, zasięg, przyczyny);
Określić oraz uzasadnić główne kierunki współczesnych migracji zewnętrznych na świecie;
Podać przykłady pozytywnych i negatywnych skutków społecznych i gospodarczych migracji na
świecie, dla krajów imigracyjnych i emigracyjnych;
•
•
Określić oraz uzasadnić główne kierunki współczesnych migracji wewnętrznych w Polsce;
Przedstawić i uzasadnić główne kierunki emigracji ludności Polski po II wojnie światowej ( czynniki
polityczne i ekonomiczne), określić ich konsekwencje społeczno-gospodarcze, w tym ich wpływ na
występowanie skupisk Polonii;
Obliczyć saldo migracji w tys. /mln oraz %o oraz przyrost rzeczywisty w tys. /mln oraz %o;
Procesy przekształcania sieci osadniczej:
Rozpoznawać na mapach szczegółowych, typy osadnictwa wiejskiego w Polsce, porównać cechy
wsi tradycyjnej i zurbanizowanej, określić funkcje wsi (w tym agroturystyka);
4.
•
5.
•
•
Wykazać na mapach szczegółowych, wpływ warunków przyrodniczych i antropogenicznych na
kształtowanie się osadnictwa wiejskiego;
•
•
Wykazać wpływ czynników historycznych na zróżnicowanie sieci osadniczej w Polsce;
Określić czynniki przyrodnicze i ekonomiczne lokalizacji miast Polski i świata oraz ich funkcje, na
podstawie położenia miasta, struktury gospodarki i in.;
•
•
Porównać struktury miast krajów wysoko rozwiniętych i rozwijających się z różnych części świata;
Rozpoznawać na mapach, rysunkach typy zespołów miejskich, podać ich przykłady ze świata
i Polski;
Podać przykłady pozytywnych i negatywnych skutków przyrodniczych, społecznych i
gospodarczych wynikających ze wzrostu urbanizacji, rozwoju wielkich miast;
Opisać i wyjaśnić czynnikami historycznymi, ekonomicznymi, przestrzenne zróżnicowanie poziomu
urbanizacji na świecie i w Polsce;
•
•
•
Obliczyć wskaźnik urbanizacji;
Zasiedlanie i liczba ludności
Ziemi:
•
Opisać kierunki migracji człowieka
(zasiedlania Ziemi) od czasu
pojawienia się na Ziemi, wykazać
wpływ czynników przyrodniczych
(rozmieszczenia kontynentów,
warunków klimatycznych, zmian
poziomu mórz) oraz
pozaprzyrodniczych (odkrycia
geograficzne, konflikty), na
kierunki i okresy zasiedlania
poszczególnych części świata;
•
Określić obszary najwcześniej
zaludnione w Polsce, wykazać
wpływ warunków przyrodniczych
(gleby, sieć rzeczna, rzeźba
terenu) na zasiedlanie terenu
Polski;
Struktura ludności Ziemi:
Opisać zmiany stopy urodzeń i zgonów oraz przyrostu naturalnego w poszczególnych fazach cyklu
demograficznego;
•
•
POZIOM ROZSZERZONY
1.
2.
•
Opisać zróżnicowanie rasowe
(rasy główne i mieszane) ludności
na Ziemi;
•
Określić obszary posługiwania się
najliczniejszymi językami (chiński,
hindi, angielski, hiszpański,
francuski, portugalski, rosyjski,
arabski) uzasadnić przyczyny
dużej liczebności ludzi nimi się
posługującymi;
•
Określić rozmieszczenie głównych
grup językowych rodziny
indoeuropejskiej w Europie
(słowiańska, romańska,
germańska) oraz języków nie
należących do rodziny
indoeuropejskiej;
•
Przedstawić rozmieszczenie
mniejszości etnicznych w Polsce;
•
Przedstawić rozmieszczenie
i cechy wielkich religii na świecie
(chrześcijaństwo, islam, buddyzm,
hinduizm, judaizm), określić
rozmieszczenie odłamów
chrześcijaństwa w Europie
(katolicyzm, protestantyzm,
prawosławie);
•
Podać przykłady wpływu wielkich
religii na życie i gospodarkę
człowieka;
•
Podać przykłady państw
jednolitych i zróżnicowanych pod
względem rasy, narodowości,
języka i wyznania;
Podać przykłady konsekwencji
wynikających ze zróżnicowania
narodowościowego, religijnego,
i kulturowego ludności świata;
•
GEOGRAFIA GOSPODARCZA
Zakres treści
Rozwój społeczno –
gospodarczy
Rolnictwo, rybołówstwo,
leśnictwo
Przemysł
Usługi
Geografia polityczna,
współpraca
międzynarodowa
i regionalna, konflikty
Relacje człowiek –
środowisko przyrodnicze,
ochrona środowiska
przyrodniczego
Poziom podstawowy
Poziom rozszerzony
Antyglobalista
Bezrobocie technologiczne
Bogata Północ, Biedne
Południe
Dolina Krzemowa
Drenaż mózgów
Globalizacja
Gospodarcze Tygrysy
Gospodarka centralnie
planowana
Gospodarka kapitalistyczna
/rynkowa
Hi-tech
Industrializacja
Infrastruktura
Korporacje transnarodowe
Manufaktura
Mur berliński
PKB – Produkt
Krajowy Brutto
Prywatyzacja
Reprywatyzacja
Rewolucja przemysłowa
Restrukturyzacja
gospodarki
Sektory gospodarki
Technopolie
Trzeci Świat
Determinizm geograficzny
Ekorozwój
Faza przed-, poi industrialna
HDI (Wskaźnik Rozwoju
Społecznego Państw)
Nacjonalizacja (przemysłu)
Nihilizm geograficzny
Posybilizm geograficzny
PPP (Parytet Siły Nabywczej)
Protekcjonizm gospodarczy
Racjonalizm geograficzny
Rewolucja neolityczna
Specjalna strefa
ekonomiczna
Ściana wschodnia
Gospodarka ekstensywna,
intensywna, plantacyjna,
wysokotowarowa,
żarowo-odłogowa
Koczownictwo
Marikultura /akwakultura
Melioracje
Monokultura
Morska strefa ekonomiczna
Pestycydy
Plony
Płodozmian
Polder
Specjalizacja produkcji
rolnej
Uprawa terasowa
Zielona Rewolucja
Deforestacja
Rolnictwo
ekologiczne
Rośliny alimentacyjne,
przemysłowe, pastewne
Republiki bananowe
Struktura agrarna
Struktura użytkowania ziemi
Użytek zielony
Używki
Żywność zmodyfikowana
Alternatywne źródła energii
Biomasa
Czynniki lokalizacji
przemysłu
Elektrownia szczytowopompowa
Energia geotermiczna
Gałąź przemysłu
Agroturytyka
Atrakcyjność turystyczna
Bilans handlowy
Eksport /import
Okręg przemysłowy
(surowcowy, miejski,
portowy)
Petrochemia /karbochemia
Zasoby nieodnawialne,
odnawialne
(wyczerpywalne,
niewyczerpywalne)
Komunikacja
Bilans płatniczy
Kabotaż duży /mały
Know-how
Międzynarodowy podział
pracy
Praca przewozowa
Reeksport
Tania bandera
Al-Kaida
Azyl
Błękitne chełmy
CEFTA
Dezintegracja
Ekstradycja
Embargo
ETA
G7 (8)
Integracja
IRA
Izolacjonizm
Kolonializm
i Dekolonizacja
Kraj kapitalistyczny
Kraj socjalistyczny
NAFTA
NATO
Neokolonializm
OECD
ONZ (Pakt
Północnoatlantycki)
OPEC
OWP (Organizacja
Wyzwolenia Palestyny)
Państwo suwerenne
(niepodległe)
Podział administracyjny
Terroryzm
Terytorium zależne
Traktat ( Układ )
Antarktyczny
Transformacja ustrojowa
Uchodźca
UNHCR (Wysoki Komisarz
ONZ ds. Uchodźców)
Unia Europejska
Ustrój polityczny
Wody ekonomiczne
(Morska strefa
ekonomiczna)
Organizacja pozarządowa
Organizacje
wyspecjalizowane ONZ
( np. FAO )
Państwo federacyjne
Państwo unitarne
Preferencja wyborcza
Republika
Układ Warszawski
WNP (Wspólnota
Niepodległych Państw)
Wody terytorialne
Wody wewnętrzne
Wody archipelagowe
Wspólnota Narodów
(Commonwealth)
WTO ( Światowa
Organizacja Handlu )
Antropopresja
Chłonność turystyczna
Dziura ozonowa
Efekt cieplarniany
Efekt El Nino
Kwaśne opady
Park narodowy,
krajobrazowy
Pomnik przyrody
Racjonalna gopodarka
Recykling
Rekultywacja
Rezerwat przyrody
Amnesty International
APEC
Autarkia
Autonomia ( terytorium
autonomiczne )
Bank Światowy, EBOiR, IMF
(Międzynarodowy Fundusz
Walutowy)
Bliźniacze gminy
i miasta
Delimitacja
Eksklawa
Enklawa
Euroregiony
Greenpeace
HDI wskaźnik
Linia demarkacyjna
MCK ( Międzynarodowy
Czerwony Krzyż)
Monarchia
OBWE (Organizacja
Bezpieczeństwa
i
Współpracy
w
Europie)
Choroba cywilizacyjna (np.
pylica, SARS, Parkinsona,
nadciśnienie),
środowiskowa (np.
malaria, grypa,
reumatyzm)
Lej depresyjny
Konwencja Ramsarska
Protokół z Kioto
Renaturalizacja
Szczyt Ziemi