wstep do prawoznawstwa . 9
advertisement
Wstęp do prawoznawstwa Lech Morawski Streszczenie Rozdział II Marcin W. UWM 2009 Pojęcie prawa i jego funkcje Dla jednych (realizm prawniczy) prawo było tożsame ze zbiorem przepisów prawnych zawartych w tekstach prawnych (prawo w książkach) lub zbiorem decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i urzędników (prawo w działaniu), dla innych było ono tożsame z pewnym przeżyciem psychicznym człowieka (psychologiczna teoria prawa L. Petrażyckiego), dla jeszcze innych prawo to tyle samo, co zbiór norm słusznych, które wynikają z tak lub inaczej rozumianej natury człowieka (prawo natury). Teoria Imperatywu – Opublikowana przez J. Austina w 1832 teoria zakładała, że przez prawo rozumiemy rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu. Zgodnie z tą teorią elementami konstytutywnymi prawa są następujące składniki: Rozkaz Suwerenność władzy Obowiązek wykonania Sankcja przymusu Prawo i moralność to dwa różne i niezależne od siebie porządki normatywne. Nieodłącznym elementem prawa jest fakt, że na straży jego norm stoi przymus państwowy Istota pozytywistycznej koncepcji prawa wg Harta – Prawo to zbiór norm ogólnych, pochodzących od organów państwa, na których straży stoi przymus państwowy. Prawo, państwo i przymus to dla pozytywistów nierozerwalny trójkąt. W duchu nie pozytywistycznej koncepcji prawa wypowiadał się na przykład G. Radbruch, gdy kwestionował legalność tych norm prawa nazistowskiego, które nakazywały eksterminację Żydów, Cyganów, przewidywały drakońskie kary dla przeciwników politycznych. Zdaniem Marcin W. UWM 2009 Radbrucha normy tego rodzaju nie mogą nigdy nabrać mocy obowiązującej i zasługują na miano „ustawowego bezprawia”. Ze sporem między pozytywistami i nie pozytywistami wiążę się znane odróżnienie lex od ius. Lex to normy zawarte w tekstach prawnych, ius obejmuje natomiast obok norm zawartych w tekstach prawnych również elementarne zasady sprawiedliwości, czy moralności politycznej, które uważa się za wiążące nawet wtedy, gdy nie zostały zapisane w żadnym tekście prawnym. Prawo przedmiotowe to tyle samo, co prawo pozytywne, a zatem ogół aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie, prawo podmiotowe w tym kontekście to ogół uprawnień, które na takiej lub innej zasadzie przypisujemy jednostce. Prawo wewnętrzne reguluje stosunki na terytorium danego państwa, natomiast prawo międzynarodowe publiczne normuje stosunki między państwami. Podmiotami prawa wewnętrznego są osoby fizyczne, osoby prawne, a także różnego rodzaju instytucje, podmiotami prawa międzynarodowego są przede wszystkim państwa. Prawo wewnętrzne jest kreowane z zasady w trybie jednostronnych decyzji organów państwowych takich jak np. ustawy czy precedensy sądowe, natomiast prawo międzynarodowe powstaje głównie w drodze umów dwustronnych (bilateralnych) oraz wielostronnych (multilateralnych) nazywanych konwencjami lub traktatami. Różna jest też rola sankcji w obydwu tych systemach prawa. Niewątpliwe jest, że sankcja przymusu odgrywa znacznie większą rolę w prawie wewnętrznym niż prawie międzynarodowym. W prawie międzynarodowym zasadą jest, bowiem dobrowolne i wzajemne wykonywanie przyjętych zobowiązań. Marcin W. UWM 2009 Prawo międzynarodowe prywatne jest gałęzią prawa wewnętrznego. Zadaniem prawa międzynarodowego prywatnego jest wskazanie systemu prawnego (prawo polskie czy prawo innego państwa), który będzie właściwy dla wszelkich roszczeń, jakie wynikają ze stosunków tego typu. Funkcje prawa: Kontrola zachowań Rozdział dóbr i ciężarów Regulacja konfliktów Sprawiedliwość dystrybutywna(rozdzielcza): Każdemu stosownie do pracy Każdemu stosownie do potrzeb Każdemu stosownie do zasług Każdemu stosownie do pozycji społecznej Każdemu to samo Wg liberałów rozdział dóbr i ciężarów powinien się dokonywać w oparciu o regułę sprawiedliwości komutatywnej (wymiennej): Każdemu stosownie do zobowiązań, które na siebie dobrowolnie przyjął Reguły sprawiedliwości proceduralnej – przedmiotem reguł jest problem, jak należy zorganizować procesy podejmowania decyzji, by podjęta w tych procesach decyzja mogła zostać uznana za decyzję fair. Mówiąc inaczej, przedmiotem sprawiedliwości proceduralnej jest zagadnienie uczciwej procedury. Jest niezmiernie trudno w sposób abstrakcyjny określić standardy sprawiedliwości proceduralnej są, bowiem zrelatywizowane do typu instytucji, które podejmują decyzję i rodzaju spraw, którymi się zajmują. Marcin W. UWM 2009 Elementarne zasady sprawiedliwości proceduralnej: Zasada bezstronności i niezawisłości sądu Zasada równości stron Prawo do obrony, które obejmuje prawo do przedstawienia własnych argumentów oraz ustosunkowania się do argumentów drugiej strony, a także prawo do korzystania z pomocy prawnej. Regulacja konfliktów. W trybie kontraktowym strony zachowują pełną autonomię w rozwiązywaniu konfliktów decydując zarówno o zasadach jak i procedurze rozwiązania sporu. Rozstrzygnięcie konfliktu następuje tutaj w drodze dobrowolnego porozumienia – umowy stron (konsensusu). W trybie mediacyjno – koncyliacyjnym obok stron konfliktu występuje mediator. Mediator jest pomocnikiem i doradcą stron, nie ma on żadnych uprawnień władczych. W trybie arbitrażowym strony również zachowują pełen wpływ na wybór osoby arbitra, procedury rokowań oraz zasad rozwiązywania sporu. Jednakże decyzja arbitra rozstrzygająca konflikt ma charakter władczy, jest wiążąca dla stron i zwykle może być przymusowo wyegzekwowana (np. w trybie postępowania egzekucyjnego). W trybie adiudykacyjnym postępowanie toczy się wg z góry ustalonych procedur i zasad. Strony zwykle nie mają też żadnego wpływu na wybór osoby adiudykatora. Modelem postępowania adjudykacjynego jest postępowanie sądowe. Mimo to należy te dwa postępowania od siebie odróżniać przede wszystkim z tego powodu, że w postępowaniu sądowym występują także elementy postępowania mediacyjnego (ugoda sądowa, postępowanie pojednawcze), a nawet trybu kontraktowego (np. w postępowaniu cywilnym sąd może zawiesić postępowanie na zgodny wniosek obu stron – art. 178 k.p.c.). Rozdział II Prawo a moralność Marcin W. UWM 2009 Relacje przedmiotowe. Teoria 1. Prawo to minimum moralności. Zakres czynów regulowanych przez prawo mieści się w zakresie czynów regulowanych przez moralność, a zatem każdy czyn uregulowany przez prawo ma swój odpowiednik w regulacji moralnej. Teoria 2. Zakresy regulacji prawej i moralnej krzyżują się, a zatem istnieją zarówno takie zachowania, które reguluje moralność, a nie reguluje prawo, jak i takie, które są regulowane wyłącznie przez prawo, ale nie przez moralność oraz taka sfera zachowań, która jest regulowana i przez prawo i przez moralność. Relacje walidacyjne. Odnoszą się do kwestii, w jaki sposób niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie norm prawnych. Przeciwnicy pozytywizmu dowodzą, że teza o rozdziale pozwala legitymować nawet akty barbarzyństwa, o ile dokonuje się ono w formach prawnych. Obrońcy pozytywizmu argumentują z kolei, że możliwości radykalnego konfliktu prawa z moralnością są w społeczeństwach demokratycznych niewielkie, ponieważ prawo jest tam stanowione z zasady zgodnie z wolą społeczną, natomiast formuła pozytywistyczna gwarantuje wszystkim w państwie poczucie pewności i bezpieczeństwa. Spektakularnym przykładem stanowiska antypozytywistycznego może być stanowisko wybitnego niemieckiego filozofa Gustawa Radburcha, który pod wpływem doświadczeń z reżimem narodowosocjalistycznym przeszedł z pozycji pozytywistycznych na pozycje zbliżone do prawa natury. Zdaniem Radbrucha wiele aktów normatywnych w czasach III Rzeszy w sposób tak rażący naruszało elementarne normy moralne, iż w najlepszym razie zasługiwały one na miano „ustawowego bezprawia”. Dotyczy to m.in. tych aktów normatywnych, które prowadziły do eksterminacji Żydów i Cyganów. Marcin W. UWM 2009 Formuła Radbrucha – Jeżeli norma prawna w sposób wyjątkowo rażący narusza elementarne normy moralne, to tym samym traci ona moc obowiązującą i ani organy państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania ani obywatele do jej przestrzegania. Relacje funkcjonalne. W tych relacjach chodzi natomiast o to, w jaki sposób normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie, w jaki sposób prawo wpływa na treść przekonań moralnych. Prawo jest systemem otwartym na wartości moralne. Techniki inkorporacji wartości moralnych. Bezpośrednia inkorporacja – mamy z nią do czynienia wówczas, gdy pewne normy moralne stają się z woli prawodawcy normami prawnymi. Przepisy odsyłające – przepisy prawne, które odsyłają do innych przepisów, reguł lub zasad. Przepisy, które odsyłają do ogólnych standardów postępowania czy oceny określonych zachowań przyjęło się nazywać klauzulami generalnymi. Wiele klauzul generalnych to właśnie normy odsyłające do reguł moralnych. Rozdział IV Normy prawne i przepisy prawne Norma prawna jest to zrekonstruowana z tekstu prawnego dyrektywa postępowania, która w najprostszym przypadku musi odpowiadać wyczerpująco na przynajmniej dwa następujące pytania: „kto i w jakich okolicznościach?”, „jak powinien się zachować?”. Większość norm prawnych, chociaż nie wszystkie, ma jeszcze trzeci element, który rekonstruujemy poszukując odpowiedzi na trzecie pytanie: „jakie będą konsekwencje w przypadku, gdy adresat nie zachowa się w sposób przewidziany przez normę?”. Marcin W. UWM 2009 Przepisem prawnym nazywa się natomiast elementarną jednostkę systematyzacyjną danego tekstu prawnego (paragraf, ustęp, punkt, tiret). Koncepcję budowy normy prawnej. Hipoteza (H) – jest tym elementem normy prawnej, który określa adresata normy oraz okoliczności w których powinien on zachować się w sposób przewidziany przez normę. Nazywa się ją zakresem zastosowania normy. Dyspozycja (D) – określa wzór zachowania się, formułuje nakazy, zakazy lub dozwolenia albo mówiąc jeszcze inaczej nakłada na adresata normy jakieś określone uprawnienia bądź obowiązki. Nazywa się ją zakresem normowania normy. Sankcja (S) – to z kolei ten element normy, który określa konsekwencje jakie nastąpią w sytuacji, gdyby adresat zachował się niezgodnie z normą, a więc ją naruszył. Koncepcje dwuczłonowe. H -> D Jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie, to adresat normy powinien zachować się tak jak mówi dyspozycja. H -> S Jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie, to organ państwa powinien wymierzyć podmiotowi wskazanemu w hipotezie przewidzianą sankcję. Koncepcja trójczłonowa. H -> D/S. Marcin W. UWM 2009 Jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie, to adresat powinien się zachować tak jak mówi dyspozycja bądź zostanie mu wymierzona sankcja. Koncepcja dwuczłonowa norm sprzężonych. H1 -> D/H2 -> S Jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie reguły sankcjonowanej (H1), to adresat tej reguły powinien zachować się tak jak mówi dyspozycja bądź jeżeli naruszy dyspozycję (H2), to zostanie wymierzona mu sankcja. Podział przepisów prawnych. Normy generalne to takie normy, w których adresat jest określony przez wskazanie jego cech, a więc nazwą generalną (np. każdy człowiek). Normy indywidualne to normy, których adresat jest oznaczony nazwą indywidualną, zwykle imieniem własnym (np. Lech Wałęsa). Normy abstrakcyjne to normy, które odnoszą się do zachowań powtarzalnych (np. „Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania” – art. 177 k.p.k.). Normy konkretne to normy, które odnoszą się do zachowań jednorazowych („Wzywa się Jana Kowalskiego do Urzędu Miejskiego w Toruniu w dniu 3.04.96”). Normy, które są jednocześnie generalnie i abstrakcyjne, to normy ogólne. Normy prawne mają właśnie charakter norm ogólnych. Konstytucja, ustawy, rozporządzenia to przykłady aktów tworzenia prawa. Normy indywidualno-konkretne to akty stosowania prawa, np. wyroki sądowe. Marcin W. UWM 2009 Przepisy imperatywne (ius cogens), nazywane są również przepisami bezwzględnie obowiązującymi. Są to takie przepisy, których działanie nie może być ani wyłączone ani ograniczone lub zmienione wolą stron. Przepisy dyspozytywne (ius dispositivum), nazywane także przepisami względnie obowiązującymi to z kolei przepisy, które stosuje się tylko wtedy, gdy strony nie uregulowały swych stosunków w odmienny sposób niż to przewiduje dany przepis, a więc wtedy, gdy strony nie przyjęły innych postanowień albo nic nie postanowiły w danej kwestii. Przepisy kompetencyjne. Zalicza się do nich zwykle przepisy, które upoważniają organy państwowe do stanowienia określonych norm, wydawania określonych decyzji lub dokonywania oznaczonych czynności. Normy programowe. Osobliwość tych norm, polega tym, iż nie wskazują one, jak powinien się zachować adresat normy, a jedynie wskazują, jaki cel powinien osiągnąć pozostawiając kwestę wyboru środków realizacji tego celu do jego dyspozycji. Rozdział V Obowiązywanie prawa Reguły walidacyjne – są to reguły określające kryteria obowiązywania aktów normatywnych oraz zawartych w nich przepisów prawnych W sensie normatywnym obowiązują te normy, które zostały prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone. W sensie faktycznym obowiązują te normy, za których naruszenie organy państwowe pociągają do odpowiedzialności, a zatem w sensie faktycznym obowiązują tylko te normy, które są stosowane przez organy państwowe. Marcin W. UWM 2009 W sensie aksjologicznym obowiązują te normy, które spełniają przyjęte kryteria etyczne. Charakterystyczne reguły walidacyjne dla koncepcji obowiązywania w rozumieniu praktyki prawniczej: Obowiązują tylko te normy, które zostały prawidłowo ustanowione, Norma prawna, by obowiązywać, musi zostać prawidłowo ogłoszona, Obowiązują nie tylko normy explicite ustanowione, ale także normy, które stanowią konsekwencje norm explicite ustanowionych, Nie obowiązują normy, które zostały wyraźnie lub milcząco uchylone (derogowane) Podstawą, w oparciu, o którą przyjmuje się, że doszło do derogacji milczącej są specjalne reguły nazywane regułami kolizyjnymi. Wymienić można trzy podstawowe typy reguł tego rodzaju: Regułę hierarchiczną (lex superior derogat legi inferiori) Regułę chronologiczną (lex posterior derogat legi priori) Regułę merytoryczną (lex specialis derogat legi generali) Zgodnie z regułą hierarchiczną norma hierarchicznie wyższa uchyla niezgodną z nią normę hierarchicznie niższą. Reguła chronologiczna mówi, ze akt wydany później uchyla akt wydany wcześniej pod warunkiem jednak, że akt późniejszy ma nie niższą moc prawną niż akt wcześniejszy. Regułę merytoryczną stosuje się do norm, których zakresy zastosowania pozostają w stosunku zawierania się. Zakres lex specialis musi się więc zawierać w zakresie lex generalis. Lex specialis oznacza zatem normę bardziej szczegółową, a lex generalis normę bardziej ogólną. Reguła „lex specialis derogat legi generali” nie jest więc regułą derogacyjną, a jedynie regułą wskazującą, jak stosować przepisy ogólne i specjalne w przypadku ich kolizji. Marcin W. UWM 2009 Lex posteriori generalis non derogat legi priori speciali – norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej specjalnej. Reguła desuetudo – norma prawna traci moc obowiązującą wskutek jej niestosowania przez dłuższy okres czasu lub w skutek radykalnej zmiany okoliczności. Formuła Radbrucha – nie obowiązują te normy prawne, nawet jeżeli nie zostały one formalnie uchylone, które w rażący sposób naruszają elementarne i nie kontrowersyjne zasady moralne. Norma obowiązuje w okresie od jej wejścia w życie do mementu uchylenia. Czas między ogłoszeniem normy a datą jej wejścia w życie to vacatio legis. Do terytorium państwa zalicza się obszar lądowy, to co się znajduje pod tym obszarem, pas powietrzny nad tym obszarem oraz morskie wody przybrzeżne. Do terytorium państwa zalicza się także należące do tego państwa statki morskie, powietrzne i kosmiczne. Wyłączone są placówki dyplomatyczne obcych państw. Zakres personalny obowiązywania aktu normatywnego – obowiązuje on wszystkie podmioty znajdujące się na terytorium danego państwa z wyłączeniem osób objętych immunitetem dyplomatycznym. Rozdział VI System prawa System-typ to zespół cech charakterystycznych dla porządków prawnych określonego rodzaju. Do pojęcia systemu-typu odwołujemy się na przykład, gdy mówimy o prawie Marcin W. UWM 2009 socjalistycznym, czy kapitalistycznym, gdy porównujemy ze sobą prawo kontynentalne (civil law) z prawem anglosaskim (common law). System konkretny to z kolei ogół norm, które obowiązują w określonym czasie, w określonym państwie. Typy współczesnych systemów prawnych: Civil law Common law System prawa socjalistycznego Systemy prawa Dalekiego Wschodu System prawa Islamu System prawa hinduskiego Systemy prawa afrykańskiego Cechy charakterystyczne dla prawa kapitalistycznego: Własność prywatna i gospodarka wolnorynkowa jako podstawa ustroju ekonomicznego Demokracja parlamentarna jako podstawa ustroju politycznego System praw i wolności obywatelskich z wolnością słowa i zrzeszania się jako podstawa porządku społecznego. Cechy charakterystyczne dla prawa socjalistycznego: Podstawą ustroju ekonomicznego jest własność państwowa i gospodarka planowa Postawą ustroju politycznego są nie instytucje demokratyczne i parlamentarne, ale dyktatura partii komunistycznej, dla której prawo i instytucje państwowe są jedynie pasem transmisyjnym do wykonywania zadań Marcin W. UWM 2009 Na płaszczyźnie społecznej prawo socjalistyczne cechuje się daleko posuniętą negacją podstawowych praw i wolności obywatelskich, a w szczególności wolności słowa i zrzeszania się. Cechy systemów civil law: Zasada prymatu ustawy Oddzielenie tworzenia i stosowania prawa Zakaz tworzenia prawa przez sądy Historycznym źródłem civil law jest prawo rzymskie Podstawowym źródłem prawa w civil law są ustawy tworzone przez parlamenty. Za najwyższą formę legislacji uważane są kodeksy. Systemy polityczno-prawne krajów prawa kontynentalnego nawiązują wyraźnie do teorii trójpodziału władz K. Monteskiusza. Tworzenie prawa powinno być zastrzeżone dla parlamentów, natomiast jego stosowanie – dla sądów. Konsekwencją tej zasady jest zakaz tworzenia prawa przez sądy. Cechy systemów common law: Zasada prymatu ustawy Brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa Sądy mogą tworzyć prawo Brak recepcji prawa rzymskiego Ustawa (statute) jest najwyższym źródłem prawa. Sądy nie tylko prawo stosują, ale w określonych okolicznościach mogą je również tworzyć. Decyzję sądu, która tworzy prawo nazywa się precedensem. Osobliwość precedensu polega na tym, iż sąd formułuje precedens w toku stosowania prawa, a więc w sytuacji, gdy rozstrzyga normalne sprawy cywilne czy karne. Precedensem nie jest jednak cały wyrok, ale sformułowana w wyroku reguła ogólna Marcin W. UWM 2009 (ratio decidendi) w oparciu o którą sąd rozstrzygnął daną sprawę i która staje się wiążąca przy rozstrzyganiu spraw tego samego rodzaju w przyszłości. Obowiązuje zasada związania precedensem tzw. zasada stare decisis. Zgodnie z tą zasadą sądy niższe są obowiązane stosować precedensy ustanowione przez sądy wyższe. Od precedensu może odstąpić zasadniczo tylko sąd, który go ustanowił albo sąd od niego wyższy. Systemy konkretne. Przepisy prawa tworzą hierarchiczną strukturę i są pogrupowane w kompleksy norm zbliżonych do siebie treściowo. Systematyzacja pionowa. Hierarchia aktów normatywnych odpowiada w dużym przybliżeniu hierarchii organów państwowych w tym sensie, iż organy hierarchicznie wyższe tworzą zwykle akty normatywne o wyższej mocy prawnej niż organy hierarchicznie niższe. Szczeble hierarchii aktów normatywnych: Konstytucja Ustawy Akty podstawowe Akty prawa terenowego Konstytucja jest niewątpliwie aktem normatywnym o najwyższej mocy prawnej. Reguluje ona podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego w państwie. Konstytucja zawiera zwykle katalog podstawowych praw obywatelskich. W państwach demokratycznych ustawy są podstawowym instrumentem legislacji. Tworzą je parlamenty. Marcin W. UWM 2009 Akty pochodzące od administracji publicznej należą do kategorii aktów prawa podstawowego. Noszą one zwykle nazwę rozporządzeń, uchwał lub zarządzeń. Akty podstawowe służą z zasady wykonywaniu ustaw i z tego powodu najczęściej konieczne do ich wykonania jest szczegółowe upoważnienie ustawy. Wśród aktów podstawowych należy wyróżnić tzw. interna administracji (akty prawa wewnętrznego). Ich cechą swoistą jest to, iż obowiązują one wyłącznie jednostki hierarchicznie podporządkowane danemu organowi administracji, nie mogą natomiast wiązać innych podmiotów, w tym zwykłych obywateli. Akty prawa miejscowego są wydawane zwykle przez organy samorządu terytorialnego i organy administracji terenowej. Ich moc obowiązująca jest terytorialnie ograniczona. Nw – Norma hierarchicznie wyższa Nn – Norma hierarchicznie niższa Nw może uchylić lub zmienić Nn, ale nie odwrotnie Nn powinna być zgodna (nie Może być sprzeczna) z Nw Nw może stanowić podstawę obowiązywania Nn, ale nie odwrotnie Nw może upoważniać do utworzenia Nn, ale nie odwrotnie Nw dotyczy zwykle spraw większej wagi niż Nn Systematyzacja pozioma. W aspekcie poziomym prawo dzieli się na pewne działy obejmujące kompleksy norm regulujących stosunki społeczne tego samego rodzaju, które nazywamy gałęziami prawa. 3 podstawowe kryteria podziału prawa na gałęzie: Kryterium przedmiotowe Kryterium podmiotowe Marcin W. UWM 2009 Kryterium metody regulacji W myśl kryterium przedmiotowego podstawą regulacji podziału prawa na różne gałęzie jest treść regulowanych stosunków społecznych. Kryterium metody regulacji pełni rolę posiłkową wobec kryterium przedmiotowego. Wyodrębnić można 3 podstawowe metody regulacji, które od nazwy gałęzi prawa w których są stosowane noszą nazwę metody cywilnej, karnej i administracyjnej. Metodę cywilną regulacji stosuje się w tych dziedzinach, w których prawo respektuje autonomię woli stron i w granicach określonych przez normy imperatywne (ius cogens) pozwala pomiotom prawa swobodnie kształtować stosunki prawne. Metodą administracyjną posługujemy się z kolei wówczas, gdy jeden z podmiotów jest w sensie prawnym podporządkowany drugiemu. Metodę karną stosuje się w tych przypadkach, w których pewne czyny są zabronione przez ustawę pod groźbą kary. Instytucją prawną nazywamy zwykle kompleks norm stanowiących funkcjonalną całość, które regulują typowy zespół stosunków społecznych (np. instytucja małżeństwa). Kodeksem nazywamy akt normatywny z reguły rzędu ustawowego zawierający podstawowe dla danej gałęzi prawa zasady i normy prawne. Kodeksy w Polsce: Kodeks cywilny – 23.04.1964 Kodeks rodzinny i opiekuńczy – 25.02.1964 Kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.) – 17.11.1964 Kodeks pracy (k.p.) – 26.06.1974 Kodeks spółek handlowych – 15.09.2000 Kodeks karny (k.k.) – 6.06.1997 Marcin W. UWM 2009 Kodeks postępowania karnego (k.p.k.) – 6.06.1997 Kodeks karny wykonawczy (k.k.w.) – 6.06.1997 Kodeks postępowania administracyjnego (k.p.a.) – 14.06.1960 Inkorporacja to prywatny lub urzędowy zbiór praw w danej dziedzinie. O ile kodeks jest aktem normatywnym, który w sposób kompleksowy reguluje stosunki w danej gałęzi prawa, o tyle inkorporacja jedynie porządkuje w jednym zbiorze już obowiązujące w danej gałęzi prawa akty normatywne, po prostu po to, by ułatwić korzystanie z nich. Prawo konstytucyjne, to zespół norm regulujących podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego. Podstawowymi aktami normatywnymi w zakresie prawa konstytucyjnego w naszym kraju jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku. Określa ona m.in. katalog podstawowych praw i wolności obywatelskich, podstawowe zasady ustroju politycznego, społecznego i ekonomicznego, strukturę, kompetencję naczelnych organów w państwie i relacje między nimi. Prawo administracyjne to niewątpliwie najbardziej rozbudowany dział prawa wewnętrznego. Reguluje ono władzą działalność organów państwa w różnych dziedzinach życia społecznego. Prawo cywilne. Jego najważniejsze działy to prawo rzeczowe (własność i inne prawa rzeczowe, zastaw hipoteka), prawo zobowiązań (różnego rodzaju stosunki umowne, odpowiedzialność za czyny niedozwolone) i prawo spadkowe (dziedziczenie ustawowe i testamentowe). W ścisłych związkach z prawem cywilnym pozostaje prawo pracy, które reguluje m.in. takie zagadnienia jak stosunki pracy wynikające z umowy, powołania, mianowania, prawa i obowiązki pracodawców i pracowników, ochrona pracowników, układy zbiorowe. Marcin W. UWM 2009 Z prawa cywilnego wyodrębniło się także prawo rodzinne (małżeństwa, stosunki rodzinne, prawa i obowiązki małżonków, rodziców i dzieci, przysposobienie, opieka, kuratela) W ścisłych związkach z prawem cywilnym i administracyjnym pozostaje prawo rolne regulujące własność i użytkowanie gruntów rolnych. Prawo karne określa jakie czyny są przestępstwami lub wykroczeniami i ustala zasady odpowiedzialności karnej. Prawo finansowe reguluje zasady funkcjonowania finansów publicznych (budżet, banki i podatki). Prawo materialne to zespoły norm regulujących w sposób pierwotny daną sferę stosunków społecznych, określających jakie prawa i obowiązki maja podmioty aktywne w tej sferze. Prawo procesowe (formalne) to natomiast normy regulujące sposób postępowania w przypadku, gdy doszło do naruszenia norm prawa materialnego, kompetencję i organizację organów rozstrzygających te sprawy. Prawo publiczne i prywatne. Ulpian określił prawo publiczne jako zbiór norm odnoszących się do interesu państwa, natomiast prawo prywatne scharakteryzował jako odnoszące się do interesu jednostki. Kryterium podmiotowe. Prawo publiczne reguluje stosunki między organami państwa oraz między organami państwa a obywatelami. Prawo prywatne zajmuje się stosunkami między obywatelami. Marcin W. UWM 2009 Kryterium przedmiotowe. Prawo publiczne zajmuje się stosunkami władczymi, w których jeden podmiot jest podporządkowany drugiemu. Prawo prywatne reguluje stosunki między podmiotami równorzędnymi. Kryterium sposobu dochodzenia roszczeń. Roszczenia publiczno-prawne są dochodzone z urzędu. Roszczenia prywatno-prawne są dochodzone na wniosek zainteresowanych stron. Do sfery prawa publicznego zalicza się zwykle prawo konstytucyjne, karne, administracyjne, finansowe, oraz działy prawa procesowego, natomiast klasyczny przykład dziedziny prawa prywatnego to oczywiście prawo cywilne. Rozdział VII Tworzenie Prawa Akty tworzenia prawa składają się z norm generalno-abstrakcyjnych (ogólnych). Akty stosowania prawa składają się z norm indywidualno-konkretnych. Akt tworzenia prawa jest to władczy akt organu władzy państwowej, który składa się z norm ogólnych. Prawo może być stanowione w drodze jednostronnej decyzji organu państwowego lub instytucji upoważnionej przez taki organ. Takie prawo będziemy nazywać prawem stanowionym sensu stricto. Prawo może również powstać w drodze umowy, której stronami są organy państwowe i/lub upoważnione przez nie instytucje. Marcin W. UWM 2009 Wszelkie formy prawa, które powstają w drodze umowy będziemy nazywać prawem kontraktowym. Prawo może powstać w drodze decyzji sądowej lub administracyjnej, jeżeli zawartą w tej decyzji normę ogólną uważa się za wiążącą (prawo precedensowe). Dawniej poglądy doktryny prawniczej, a mówiąc ściślej poglądy niektórych prawników były zaliczane do źródeł prawa (prawo prawnicze). Podstawowe formy prawa: Prawo stanowione sensu stricto Prawo kontraktowe Prawo precedensowe Prawo zwyczajowe Prawo religijne Prawo prawnicze Prawo stanowione sensu stricto Prawo przyjmuje formę dokumentu o określonej formie i budowie, który zwykło się nazywać tekstem prawnym. Tekstem prawnym jest np. ustawa, rozporządzenie, uchwała etc. Spośród różnych form prawa stanowionego (sensu stricto) niewątpliwie najważniejszą pozycję zajmuje prawo ustawowe. Prawo kontraktowe Umowa jest rzadko bezpośrednim źródłem prawa, nieformalnie jednak tryb negocjacyjny odgrywał ważną i odgrywa ważną i coraz ważniejszą rolę w stanowieniu prawa. W prawie wewnętrznym tryb negocjacyjny odgrywa nadal podrzędną rolę w stanowieniu prawa, lecz w prawie międzynarodowym publicznym jest on podstawową procedurą tworzenia prawa. Marcin W. UWM 2009 Prawo precedensowe Precedens jest to zawarta w decyzji sądowej norma ogólna, które de iure lub de facto wpływa na podejmowanie innych decyzji przez sądy. Odpowiednio do tego możemy odróżnić precedensy formalnie niewiążące (de iure) i precedensy formalnie wiążące (de facto). W praktyce sądowej precedensy są najczęściej tworzone przez najwyższe instancje sądowe. Ustawa może uchylić każdy precedens. Prawo zwyczajowe Subsydiarność prawa zwyczajowego polega na tym, iż wolno jest je zastosować pod warunkiem, iż dane zagadnienie nie jest uregulowane przez ustawy lub inne akty normatywne. Najważniejsze znaczenie dla ukonstytuowania się prawa zwyczajowego ma jego uznanie za wiążący przez odpowiednie organy państwowe, a zwłaszcza przez organy stosujące prawo. Zagadnienia racjonalnego tworzenia prawa stanowią dział nauki, którą przyjęło się u nas nazywać polityką prawa. W ramach polityki prawa można wyróżnić trzy działy: Politykę tworzenia prawa, która zajmuje się racjonalnym tworzeniem norm prawnych Politykę stosowania prawa, której przedmiotem jest racjonalne stosowanie tych norm Politykę realizacji prawa, która dotyczy kwestii racjonalnego wykonywania aktów stosowania prawa. Źródła prawa Źródła prawa w sensie formalnym Źródła poznania prawa Źródła prawa w sensie materialnym Samoistne i niesamoistne źródła prawa Marcin W. UWM 2009 Źródłem prawa w sensie formalnym nazywa się każdy akt, dokument lub decyzję, którą w danym systemie prawa uważa się za źródło norm prawnych. Takim źródłem prawa jest w naszym kraju m.in. ustawa czy rozporządzenie lub uchwała odpowiedniego organu państwowego, w innych krajach jest nim również precedens lub decyzja sądu lub innego organu uznająca zwyczaj za normę prawnie wiążącą. Źródłami poznania prawa są wszelkiego rodzaju dokumenty i obiekty na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych. Źródła poznania prawa można podzielić na oficjalne i nieoficjalne. We współczesnych państwach oficjalnym źródłem poznania prawa są nieomal wyłącznie urzędowe dzienniki promulgacyjne. W Polsce, w Dzienniku Ustaw publikuje się m.in. ustawy, rozporządzenia, a także ratyfikowane umowy międzynarodowe, natomiast w Monitorze Polskim uchwały Rady Ministrów i zarządzenia ministrów. Do nieoficjalnych źródeł poznania prawa zaliczyć należy wszelkie dokumenty i obiekty na podstawie których ustalić możemy treść norm prawnych. Mogą to być gazety, książki, informacje radiowe czy telewizyjne, a w przypadku źródeł starożytnych źródeł prawa nawet inskrypcje na pomnikach, czy płytach nagrobnych. Pojęcie źródeł prawa w sensie materialnym jest najmniej określone i zarazem najmniej przydatne dla praktyki prawniczej. Odnosi się zwykle do tych czynników społecznych, politycznych i ekonomicznych które warunkują treść prawa, a więc np. do panujących ideologii, przekonań moralnych i religijnych, układu sił politycznych w państwie, sytuacji ekonomicznej itd. Samoistnym źródłem prawa nazwiemy każdą regułę lub zasadę, która może stanowić samodzielną podstawę decyzji sędziowskiej lub innego aktu stosowania prawa, a tym samym taką regułę lub zasadę, która może być samodzielnym źródłem naszych praw lub obowiązków. Marcin W. UWM 2009 Prawo międzynarodowe. Większość państw demokratycznych uznaje prymat prawa międzynarodowego nad własnym prawem wewnętrznym. Do samoistnych źródeł prawa międzynarodowego zalicza się następujące kategorie norm: Umowy (traktaty) międzynarodowe Zwyczaj międzynarodowy Zasady ogólne prawa międzynarodowego Rada Europejska (w jej skład wchodzą szefowie rządów i państw, ustala ona podstawowe zasady polityki wspólnotowej). Rada UE jest głównym organem prawodawczym Unii Komisja Europejska która pełni funkcje egzekutywy. W skład Rady i Komisji wchodzą przedstawiciele rządów państw członkowskich. Parlament Europejski, który pochodzi z wyborów bezpośrednich. Powszechnie przyjmuje się podział wszystkich źródeł prawa europejskiego na prawo pierwotne i pochodne. Do prawa pierwotnego zalicza się traktaty założycielskie wraz z załącznikami i protokołami oraz traktaty akcesyjne. Do źródeł prawa pochodnego zalicza się z kolei wszystkie akty normatywne ustanowione przez organy UE. Podstawowymi aktami prawa pochodnego są rozporządzenia, dyrektywy oraz decyzje. Rozporządzenia są podstawowym instrumentem regulacyjnym stosowanym w UE. Do źródeł prawa europejskiego zalicza się również umowy międzynarodowe zawierane przez Unie lub Wspólnoty z innymi podmiotami oraz tzw. zasady ogólne prawa wspólnotowego. W państwach należących do UE ustaliła się następująca hierarchia porządków normatywnych: Prawo międzynarodowe Marcin W. UWM 2009 Prawo europejskie Prawo wewnętrzne Prawo wewnętrzne Konstytucja wprowadziła podział wszystkich aktów normatywnych na dwie kategorie: akty normatywne powszechnie obowiązujące i akty normatywne wewnętrzne. Do źródeł powszechnie obowiązującego prawa zalicza Konstytucja następujące kategorie aktów normatywnych: Konstytucję Ustawy Ratyfikowane umowy międzynarodowe Rozporządzenia Akty prawa miejscowego Konstytucja jest niewątpliwie aktem normatywnym o najwyższej mocy prawnej. Może ona uchylić każdy akt i nie może zostać uchylona poprzez żaden akt. Konstytucja reguluje podstawy ustroju politycznego, społecznego i ekonomicznego w państwie oraz formułuje katalog podstawowych praw i wolności obywatelskich. Zgodnie z art. 8 ust. 2 przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba, że sama Konstytucja stanowi inaczej. Jeżeli umowa międzynarodowa została ratyfikowana za zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie, to w razie kolizji takiej umowy z ustawą, pierwszeństwo a umowa międzynarodowa. Zgodnie z Konstytucją wszystkie ratyfikowane umowy międzynarodowe stają się częścią Polskiego prawa wewnętrznego i podobnie jak Konstytucja mogą być bezpośrednio stosowane. Marcin W. UWM 2009 Ustawy stanowią podstawową formę legislacji we wszystkich demokratycznych społeczeństwach. W Polsce do materii ustawowych zalicza się m.in. następujące kwestie: Prawa i obowiązki obywateli Przepisy prawa karnego Przepisy podatkowe i zagadnienia gospodarki finansowej państwa Ustanawianie monopolów Ustanawianie budżetu Wprowadzenie stanów nadzwyczajnych Normy regulujące strukturę państwa i samorządów Rozporządzenia może wydawać Prezydent, Rada Ministrów i ministrowie. RM może jednak uchylić rozporządzenie lub zarządzenie ministra. Rozporządzenia wolno wydawać wyłącznie na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego. Rozporządzenie jest aktem wykonawczym w stosunku do ustawy. Akty prawa miejscowego obejmują u nas akty tworzone przez organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej. Wydawać je wolno tylko na podstawie upoważnienia ustawowego i w jego granicach. Ich zasięg obowiązywania jest terytorialnie ograniczony. Uchwały RM, zarządzenia Prezydenta i ministrów zalicza Konstytucja do aktów wewnętrznych. Uchwały RM są wydawane na podstawie Konstytucji lub ustaw, natomiast uchwały innych organów oraz zarządzenia – na podstawie ustaw. Tworzenie prawa Marcin W. UWM 2009 Inicjatywa ustawodawcza Dyskusja nad projektem Głosowanie Podpisanie i ogłoszenie Inicjatywą ustawodawczą nazwiemy zgłoszenie projektu przez dany organ, które zobowiązuje parlament do jego rozpatrzenia. W Polsce, zgodnie z Konstytucją, inicjatywa ustawodawcza przysługuje posłom (grupie przynajmniej 15 posłów lub komisji sejmowej), Senatowi, Prezydentowi, Radzie Ministrów oraz grupie przynajmniej 100.000 obywateli posiadających prawa wyborcze. Następny etap to dyskusja nad projektem czyli tzw. jego czytania. Nasza procedura przewiduje w maksymalnym przypadku aż trzy czytania projektu. Dyskusję nad projektem kończy głosowanie. Minimalna liczba członków niezbędna do tego, by ciało kolegialne mogło ważnie funkcjonować to quorum. O większości bezwzględnej mówimy wtedy, gdy suma głosów „za” jest większa niż suma głosów „przeciw” i wstrzymujących się, o większości zwykłej – gdy suma głosów „za” jest większa niż „przeciw” nie licząc wstrzymujących się, większość względna to najwyższa liczba głosów uzyskana w przypadku wyborów między trzema kandydatami, z kolei większość kwalifikowana to większość wyższa od bezwzględnej, ale mniejsza od jednomyślności (np. 2/3, ¾ itd. ważnie oddanych głosów). Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, natomiast w Senacie bezwzględnej większości głosów przy takim samym quorum co w Sejmie. Ustawę uchwaloną przez Sejm Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi. Senat może w ciągu 30 dni ustawę przyjąć, wprowadzić do niej poprawki lub odrzucić. Uchwałę Senatu odrzucającą ustawę lub wprowadzającą do niej poprawki może jednak Sejm odrzucić bezwzględną większością głosów. Następnie Marszałek Sejmu przedstawia przyjętą ustawę do podpisu Prezydentowi. Prezydent może odmówić podpisania ustawy i przekazać ją Sejmowi do Marcin W. UWM 2009 ponownego rozpatrzenia (veto zawieszające). Veto Zawieszające może z kolei obalić Sejm uchwalając ponownie ustawę, jednak tym razem większością kwalifikowaną 3/5. Ostatni etap drogi ustawodawczej to podpisanie ustawy przez Prezydenta i ogłoszenie jej w Dzienniku Ustaw. Zasady techniki prawodawczej. Dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu normatywnego dotyczą budowy tekstu prawnego, kolejności przepisów, sposobu ich redagowania, notacji itd. Dyrektywy systematyki zewnętrznej aktu normatywnego to mówiąc najogólniej dyrektywy dot. relacji aktu normatywnego do innych aktów normatywnych. Dyrektywy odnoszące się do przepisów odsyłających do innych aktów normatywnych lub uchylających takie akty to przykład dyrektyw należących do tej grupy. Dyrektywy systematyzacji poziomej dot. kwestii, jak kształtować zakres podmiotowy i przedmiotowy aktu mając na uwadze jego stosunek do innych tekstów prawnych. Dyrektywy systematyzacji pionowej zajmują się natomiast relacjami hierarchicznymi między aktami normatywnymi różnego szczebla, przykładowo relacjami między ustawą a aktami wykonawczymi i zagadnieniami z tym związanymi. Dyrektywy adresata zajmują się sposobami określania adresata przepisu, natomiast dyrektywy warunków zastosowania przepisu – sposobami określenia okoliczności warunkujących zastosowanie przepisu. Dyrektywy języka aktu normatywnego to z kolei dyrektywy dot. poprawnego formułowania przepisów, wyboru języka aktu w zależności od celów stawianych sobie przez prawodawcę, sposobu definiowana pojęć itd. Przepisy upoważniające są to przepisy delegujące kompetencje do tworzenia aktów normatywnych. Akt normatywny wydany na podstawie przepisu upoważniającego to akt wykonawczy. Klasycznym przykładem aktu wykonawczego są rozporządzenia. Marcin W. UWM 2009 Definicje, które podają wszystkie kryteria stosowalności dla danego terminu nazywamy definicjami równościowymi. Definicje, które podają tylko niektóre kryteria stosowalności dla danego terminu, to definicje cząstkowe. Terminy zamknięte są zatem zdefiniowane równościowo, natomiast terminy otwarte – cząstkowo. Zagadnieniami tymi zajmuje się prawodawca w kontekście tzw. definicji zakresowych tj. definicji wyliczających elementy składowe zakresu danego pojęcia. Reguły definiowania wyrażeń języka prawnego Każda definicja składa się z następujących trzech elementów: Definiendum – zwrot definiowany Definiens – wyrażenie definiujące Funktor definicyjny – łącznik definicyjny który łączy definiendum z definiensem Jedną z najważniejszych funkcji definicji w tekstach prawnych jest sformułowanie kryterium stosowalności dla wyrażeń języka prawnego tj. określenie do jakich obiektów, zdarzeń, czy stanów rzeczy te wyrażenia się odnoszą. Jest to szczególnie istotne w przypadku terminów prawnych jak np. „testament”, „zachowek”, „zdolność prawna”, „rękojmia” etc., ponieważ terminy tego rodzaju nie mają odpowiednika w języku potocznym lub też funkcjonują w nim w innym znaczeniu niż w języku prawnym. W tekstach prawnych spotykamy się niekiedy z podziałami i klasyfikacjami. Podział polega na wyszczególnieniu pojęć podrzędnych względem pojęcia w taki sposób, że każdy desygnat pojęcia, którego zakres się dzieli, jest desygnatem tylko jednego pojęcia podrzędnego. Wielostopniowy podział logiczny tj. taki, w którym przynajmniej niektóre człony podziału dzielimy dalej, nazywa się klasyfikacją. Marcin W. UWM 2009 Budowa tekstu prawnego Tekstem prawnym nazywamy dokument, w którym zawarte są normy prawne. W każdym akcie normatywnym można wyróżnić dwie podstawowe części: Część nieartykułowaną Część artykułowaną W skład części nieartykułowanej wchodzi: tytuł, określenie podstawy prawnej oraz wstęp (preambuła) do aktu normatywnego. Część artykułowana tekstu prawnego to ta część aktu normatywnego, która składa się z przepisów prawnych. Wyróżnia się następujące jednostki redakcyjne przepisów: artykuły, ustępy, paragrafy, litery, punkty i tiret. Można wyróżnić cztery kategorie przepisów: Przepisy merytoryczne, które dzielą się na przepisy ogólne i szczegółowe Przepisy zmieniające Przepisy przejściowe i dostosowujące Przepisy końcowe Marcin W. UWM 2009 Przepisy ogólne – określają zakres przedmiotowy i podmiotowy stosunków regulowanych przez dany akt lub wyłączonych spod jego regulacji. W przepisach ogólnych objaśnia się także używane w akcie określenia lub skróty. Przepisy szczegółowe – to przede wszystkim katalog podstawowych instytucji regulowanych przez dany akt. Kolejność przepisów szczegółowych: 1. Przepisy prawa materialnego 2. Przepisy o organach i trybie postępowania 3. Wyjątkowo również przepisy karne W przepisach ustrojowych zamieszcza się przepisy o utworzeniu organów albo instytucji, ich zadaniach i kompetencjach, ich organizacji, sposobie ich obsadzania oraz o tym, jakim podmiotom podlegają lub jakie podmioty sprawują nad nimi nadzór. W przepisach proceduralnych określa się sposób postępowania przed organami albo instytucjami, strony i innych uczestników postępowania, ich prawa i obowiązki w postępowaniu oraz rodzaje rozstrzygnięć, które zapadają w postępowaniu i tryb ich wzruszania. Przepisy karne nie mogą powtarzać norm kodeksu karnego, kodeksu wykroczeń i ustawy karnej skarbowej. Przepisy przejściowe i dostosowujące W przepisach przejściowych normuje się wpływ nowego prawa na stosunki powstałe pod działaniem prawa dotychczasowego, a w szczególności: Sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku Rozstrzyga, czy i w jakim zakresie stosuje się nowe przepisy do uprawnień i obowiązków powstałych pod działaniem dotychczasowego prawa Marcin W. UWM 2009 Rozstrzyga, czy i przez jaki czas utrzymuje się w mocy instytucje, które znosi nowe prawo Rozstrzyga, czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe przepisy wykonawcze Uchylenie ustawy albo uchylenie przepisu upoważniającego do wydania aktu wykonawczego powoduje automatycznie utratę mocy obowiązującej przez akt wykonawczy. Przepisy końcowe Zamieszcza się je w następującej kolejności: 1. Przepisy uchylające 2. Przepisy o wejściu aktu normatywnego w życie 3. W razie potrzeby – przepisy o wygaśnięciu aktu normatywnego Przepisy uchylające to inaczej przepisy derogacyjne. Każdy akt normatywny powinien posiadać przepisy o wejściu jego w życie, czyli powinien określać termin swojego wejścia w życie. Przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego wprowadza się w przypadku tzw. „ustaw czasowych”, tj. aktów normatywnych które wprowadza się tylko na pewien okres czasu, przykładowo ze względów porządkowych lub po to, by rozwiązać o w określonym czasie określony problem. Nowelizacja Nowelizacja jest to zmiana aktu normatywnego. Przewiduje się dwie formy nowelizacji: Odrębną ustawę nowelizującą Przepis nowelizujący w innej ustawie Nowelizacja polega na wprowadzeniu: Marcin W. UWM 2009 Przepisów zmieniających Przepisów uchylających lub, Przepisów uzupełniających nowelizowany akt Tekst jednolity ustawy. Ogłasza się go w przypadku, jeżeli liczba zmian w ustawie jest znaczna lub gdy ustawa była już wielokrotnie nowelizowana. Tekst jednolity aktu normatywnego jest ot zatem tekst, który uwzględnia wszystkie dokonane w nim zmiany (nowelizacje). Marcin W. UWM 2009
