1 Twórczość Czesława Janczarskiego Twórczość Janczarskiego dla

1
Twórczość Czesława Janczarskiego
Twórczość Janczarskiego dla dzieci rozwijała się najintensywniej w latach 1956- 1971.
Pojawiły się wówczas utwory, które określiły w sposób precyzyjny charakter i walory artystyczne jego
liryki i prozy dziecięcej: Wesoły Florek (1956), Świerszczykowe nutki (1957), Gdzie mieszka bajeczka
(1958), Gromadka Misia Uszatka (1964), Bajki Misia Uszatka (1967), Zaczarowane kółko Misia
Uszatka (1970), O czym szumiały czereśnie (1970), Ptaki mówią po polsku (wspólnie z Tadeuszem
Kubiakiem- 1971), Nasza ziemia i słońce (1972), Niezwykła przygoda kapitana Łukasza w państwie
motyli (1976). W sumie po roku 1945 Janczarski opublikował ponad 70 tomików utworów pisanych
wierszem lub prozą, przeznaczonych dla dzieci w wieku od dwóch do ośmiu lat. Wiele jego
książeczek zostało przetłumaczonych na języki obce m. in. niemiecki, rosyjski, rumuński, bułgarski,
holenderski.
Już przed wojną w artykule Szukamy dobrej książeczki dla dzieci („Tygodnik Ilustrowany”
1938, nr 51) Janczarski próbował określić swój stosunek do literatury dla dzieci i jej walorów ideowoartystycznych. Stwierdził wyraźnie, że dobre pod względem artystycznym książki dla dzieci powinny
„budować zamiłowanie do rzeczy pięknych, uczyć je czystości języka”. Prawdziwa poezja – jego
zdaniem to:
 bogata obrazowość, skomplikowana nieraz fantastyka, uplastyczniona słowem jasnym i celnym,
pejzaż malowany kilkoma kreskami, ale sugestywny i narastający,
 lekki, łatwy i naturalny wiersz, wyrażający się oszczędnością słowa oraz walory liryczne,
 niewyczerpanym źródłem poezji jest fantastyka ludowa, legendy, podania. Z niej też przenika do
książki skondensowany język, bogata skala ludowej rytmiki.
Janczarski nie lekceważył jednak wychowawczej roli książki. W jednym z artykułów powojennych,
zamieszczonych na łamach czasopisma („Życie Szkoły” 1965, nr 4), pisał:
Każdy utwór wierszowany dla dzieci winien służyć wychowaniu dziecka. Wychowanie moralne,
rozszerzanie zakresu wiadomości o świecie- to dwie najczęściej spotykane tendencje w utworach dla
małych czytelników. Wiersz może spełniać również cele praktyczne rozszerzając słownictwo, ucząc
prawidłowej wymowy, inspirując spostrzegawczość, rozwijając wrażliwość na rzeczy piękne,
wyrabiając poczucie humoru.
Opowiadając się za prostotą i komunikatywnością wiersza dziecięcego, Janczarski przeciwny
był daleko idącym „eksperymentom formalnym”, które by utrudniały małemu dziecku dotarcie do
świata uczuć i rzeczy. Potrzeby dziecięcej wyobraźni były dlań głównym kryterium wyboru
określonych treści i środków wyrazu poetyckiego; preferował nieraz doraźne cele wychowawcze,
choć jego subtelna wrażliwość na piękno przyrody, wrodzony liryzm i klarowny język skutecznie
przeciwstawiały się pułapkom uproszczonego dydaktyzmu czy moralizatorstwa.
2
Bogusław Żurakowski tak pisał o wierszach Janczarskiego:
Nacelowanie na ideał wychowawczy sprawia, że znajdujemy w nich niemal wyłącznie przykłady
wzorowego postępowania dzieci. Ideał wychowawczy , jaki przeziera przez utwory Janczarskiego ,
niemal w całości odpowiada rozpowszechnionemu modelowi wychowania, jaki w zasadzie prezentuje
przedszkole, szkoła, dom. Znajdujemy tu więc obraz dziecka- w przedszkolu, w szkole i w domudziecka zdyscyplinowanego, pilnego, zaradnego, uspołecznionego i koleżeńskiego.
Wydaje się jednak, że to tylko jeden aspekt twórczości Janczarskiego; spojrzenie na całokształt jego
twórczych działań pozwala dostrzec o wiele więcej „dominant artystycznych”.
Gdyby szukać rodowodu poezji uprawianej przez Janczarskiego na użytek małych czytelników,
należałoby odwołać się do żywej wciąż tradycji twórczości Konopnickiej, Porazińskiej, Brzechwy,
Milne’a i innych. Podstawowe składniki jego pisarstwa to przecież: motywy ludowe, przyrodnicze,
tradycja historyczna, fantastyka, baśniowość, realia życia codziennego. Rozpiętość tematyczna
wierszy, bajeczek, prozy Janczarskiego jest bogata, stale różnicowana i rozszerzana. Poeta jest bowiem
przekonany, że umysł małego dziecka odznacza się dużą chłonnością, zdolną do przyswajania
zarówno treści realistycznych, scenek z życia przyrody i z życia codziennego, jak i tematów
baśniowych, fantastyczno- legendarnych. Równocześnie wprowadza też zasadę stopniowania środków
artystycznych w zależności od wieku czytelnika. Respektuje zatem Janczarski- zgodnie z założeniami
psychologii- prawo dziecka do własnej lektury uwzględniającej jego rodzaj wrażliwości i sposób
odczuwania zjawisk świata. Stąd zasadniczymi formami wypowiedzi literackiej Janczarskiego stały
się: wiersze o tematyce przyrodniczej, piosenki, bajka animalistyczna, opowiadania fantastycznobaśniowe, opowieści legendarne, wierszyki zabawowe, humorystyczne, scenki z życia codziennego
itp.
J. Białek sądzi, że pisarstwo Janczarskiego poprzez umiejętne i wielostronne związanie ze
światem małego odbiorcy realizuje na ogół konsekwentnie zasadę łączenia treści wychowawczych ze
strukturą wartości estetycznych. Zręcznie operuje on „orientacja dydaktyczną” i artyzmemwłaściwościami sztuki literackiej. Funkcjonują one w świadomości społeczności dziecięcej,
wywołując określone przeżycia.
E. Balcerzan w rozprawie „Odbiorca w poezji dla dzieci” stwierdza, że: Świat przedstawiony w
utworze dla dzieci, ulokowany między dydaktyką dorosłych a dziecięcym autodydaktyzmem, podlega
prawom specjalnym: uniwersalnie poetyckim. Można zatem powiedzieć, że w tekstach Janczarskiego
mowa poetycka nie jest zjawiskiem rzadkim; kod poetycki dominuje w wielu wierszach tego poety,
gwarantując odbiorcy dziecięcemu przeżycie artyzmu.
Twórczość literacka Cz. Janczarskiego traktowana instrumentalnie jest jednym w swoim
rodzaju przykładem realizacji założeń wychowawczych. W kreowanym przez niego świecie pełnym
życzliwości i łagodności pojawiają się niemal wszystkie sprawy dotyczące dziecka, jego uczuć,
3
wyobraźni, prawa współodczuwania, wrażliwości, zainteresowań, powinności, zachowania itp. W celu
uzyskania odpowiednich efektów poetyckich poeta uruchamia określone środki literackie, środki
wyrazu artystycznego.
Należy zauważyć, że zgodnie z charakterem swej twórczości Janczarski odwołuje się do tych
obszarów psychiki dziecka, które najlepiej zna, a więc przede wszystkim do wyobraźni, zawsze żywej
i pobudliwej, sfery uczuć, umiejętności spostrzegania rzeczy i zjawisk. Uwzględnia przy tym elementy
animizmu dziecięcego, właściwego dla wieku od 3 do 9 lat. Stara się tak ukształtować materiał danego
wiersza czy opowiastki, by dziecko mogło przeżyć i odpowiednio się wzruszyć przedstawioną sytuacją
liryczną, w której uczestnikami są albo małe dzieci, albo zwierzęta, często uczłowieczone. Dlatego
raczej unika opisu o funkcji tylko informacyjno- poznawczej. W liryce „świata dziecięcego”
Janczarskiego można zatem wyróżnić kilka płaszczyzn uczuciowego kontaktu dziecka z najbliższym
otoczeniem; najlepiej je określił sam autor w ostatnim zbiorze wierszy „Nasza ziemia i słońce”,
dzieląc tomik na cztery części, w których znalazły się teksty o tematyce patriotycznej, obywatelskiej,
przyrodniczej, wiersze opowiadające o życiu dzieci w kraju, w środowisku rodzinnym czy szkolnym.
Na pierwszy plan wysuwają się tu wiersze pejzażowe, o porach roku, o zwierzętach, o ptakach,
o roślinach. Autor wyraża w nich bardzo osobisty stosunek do świata przyrody, postawę zachwytu,
uwielbienia i serdeczności. Mamy przykłady wnikliwej obserwacji szczegółów, subtelnej wrażliwości
na zmienność barwy, kształtu i ruchu. Poeta wprowadza trafne, zwięzłe porównania, interesujące
„definicje poetyckie” motyli, ptaków, roślin, żywe dynamiczne obrazy o urozmaiconej tonacji
uczuciowej. Sam poeta, od dzieciństwa kontemplujący uroki krajobrazu, zaznaczał, że w jego
piosenkach jest „śpiew skowronka, flet słowika, żabek trąbka, plusk strumyka, szum dąbrowy, szept
wietrzyka wieczorowy”. Próbował więc słowami odmalować czy oddać niedostrzegalny rytm życia
przyrody, całą swoistą melodię polskich pól i lasów, określić formy emocjonalnego „przeżywania”
obrazów ukazujących piękno natury. Taki typ wiersza uprawia Janczarski zarówno w pierwszych
tomikach (Dzięciołowe mieszkanie, O świerszczu, co przepiłował skrzypce), jak i późniejszych
(Świerszczykowe nutki, Gdzie mieszka bajeczka, Nasza ziemia i słońce).
Szerokim nurtem wkracza również do twórczości Janczarskiego fantastyka; motywy baśniowe,
ujęte tradycyjnie lub nowocześnie, pojawiają się w wielu jego utworach, kształtując poprzez określone
„wzorce osobowe i wzory postępowania”, przedstawione w formie upersonifikowanej, symbolicznej i
sfabularyzowanej, postawę moralną realnego czytelnika. Poeta poznaje dzieci zarówno z dawnymi,
znanymi wątkami bajek ludowych i czarodziejskich, jak np. baśń o Kopciuszku, Srebrnogrzywku, o
królewnie Śnieżce i siedmiu krasnoludkach, o wyprawie po żywą wodę; przekazuje młodemu odbiorcy
legendy narodowe o Lechu, Czechu i Rusie, o smoku wawelskim, hejnale mariackim, śpiących
rycerzach w Tatrach; poprzez śpiewy ptaków odsłania ważne miejsca historyczne w różnych regionach
kraju ojczystego. Jednocześnie tworzy w latach sześćdziesiątych niezwykle popularny w kręgu
4
najmłodszych „pięcioksiąg” przygód i wędrówek Misia Uszatka (Przygody i wędrówki Misia Uszatka,
Nowi przyjaciele Misia Uszatka, Gromadka Misia Uszatka, Bajki Misia Uszatka, Zaczarowane Kółko
Misia Uszatka).
W literaturze dla dzieci etos niedźwiedzia, bohatera bajki i rymowanki dziecięcej oraz
pierwszej zabawki- pluszowego misia- skodyfikowała niewątpliwie książka Milne’a – Kubuś
Puchatek. Uszatek Janczarskiego jest „kubek w kubek podobny do Puchatka, jak zresztą cały świat
zabawek tej dziecięcej, misiowej epopei świeci odbitym blaskiem powieści Milne’a”. Natomiast
problematyka tego swoiście skomponowanego cyklu opowieści o przygodach Uszatka dotyczy
ważkich spraw, jakie pojawiają się w polu widzenia dziecka w miarę jego dojrzewania psychicznego i
umysłowego. Janczarski potrafi w sposób niezwykle kunsztowny, a zarazem komunikatywny tak
usystematyzować ów poetycki wykład o życiu dla maluczkich, że wydaje nam się, jakby to była
naturalna kompozycja, pozwalająca poprzez uhierarchizowany opis wprowadzać dziecko w bliski mu
świat pojęć, uczuć, form współżycia, działania. Stale poszerzają się więc horyzonty poznawcze dzieci
dzięki zastosowaniu coraz to nowych pojęć, słów, definicji zjawisk i rzeczy, obrazów zmieniających
się pór roku, krain, zwyczajów, obyczajów, prac, czynności na wsi i w mieście, w domu i w lesie, na
łące. Równocześnie poprzez serdeczne, przyjacielskie kontakty i współprzeżywanie różnych
bohaterów (dzieci, zwierzęta uczłowieczone, lalki ożywione) zwiększa się skala odczuć i wzruszeń,
pogłębia kultura współżycia i wzory zachowań. Janczarski nie waha się też włączyć do opowieści o
Misiu Uszatku starych i nowych motywów baśniowych, lotnych marzeń, uroków fantazji i
poetyckiego wzruszenia.
Już po śmierci poety ukazała się urocza baśń pt. Niezwykła przygoda kapitana Łukasza w
państwie motyli, rozwijająca zanotowane już w dzieciństwie wątki o papierowych ludzikach i ich
państwie. Dokonał tu autor niejako „zsyntetyzowania” stosowanych przez siebie środków wyrazu
poetyckiego. Ponadto zaprezentował jeszcze raz swoją postawę jako człowieka głoszącego pochwałę
piękna, spokoju, łagodności, wszelkiej serdeczności. Wyczarował poetycką opowieść o państwie
motyli, o sile dobra nad złem i triumfie piękna nad ciemnymi mocami:
Bronić się pięknem
nikt nie potrafi.
Lecz kiedy piękno
do serca trafi,
gdy w nim zamieszka
jak w dobrym domu,
nie da już krzywdy
zrobić nikomu.
Przetwarzając rzeczywistość w fantazji i zabawie, dostarczał niewątpliwie Janczarski dzieciom
okazji do „ujrzenia nowych, nieznanych stron rzeczywistości, dając przy tym poczucie niekłamanej
satysfakcji i wzmacniając ich poczucie własnej siły i niezależności. Fantastyka baśniowa i zabawy
tematyczne pozwalają także dziecku chronić niedojrzałe struktury osobowościowe i gromadzić siły do
opanowywania złożonych problemów życia realnego i świata własnych przeżyć wewnętrznych”.
5
W dorobku twórczym Janczarskiego niepoślednie miejsce zajmują wiersze o dzieciach, ich
zabawach, grach, zachowaniu, wadach, zaletach, działaniach, pracy itp. Nie rezygnuje też z
magicznego lusterka, obnażającego w sposób „namacalny” niewłaściwe zachowanie czy wady dzieci.
Podobnie jak Konopnicka, Brzechwa czy Tuwim, Janczarski posługuje się tu humorem. Postawa ironii
czy delikatnej satyry pozwala mu skutecznie oddziaływać na czytelników. Również „kod
autodydaktyczny” spełnia w tych wierszach swoistą rolę wychowawczą. Z pozytywnymi wzorami
zachowań spotykamy się w tomikach wierszy opowiadających o całorocznym rytmie pracy szkolnej
(Wesoły Florek), o funkcjonowaniu przedszkola (Przedszkole na kole, Dzień w przedszkolu,
Przedszkole Krysi i Jurka), o pięknie zawodu strażaka (Jak Wojtek został strażakiem) i innych
sprawach. W serii Książeczki z Misiowej Półeczki Janczarski wydrukował kilka pozycji, np. Tęcza
Małgosi, Nasz mały teatrzyk i inne, o funkcji poznawczo- rozrywkowej i inspirującej.
Przedstawione w dużym skrócie rozliczne twórcze działania Janczarskiego układają się w
całość zwartą i przejrzystą. Ogarniał on wszystkie sprawy dotyczące odbiorcy dziecięcego, wpisując w
poszczególnych kręgach owego koncentrycznego układu coraz to inne treści potrzebne w procesie
kształtowania osobowości małego czytelnika. Mimo upływu czasu, siła oddziaływania jego twórczości
nic nie zmalała, wprost przeciwnie- wśród najmłodszych odbiorców twórczość ta w dalszym ciągu
cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem.