kwiatkowski2010.1 internet
advertisement
Biblioteka Policjanta Prewencji Damian Kwiatkowski POLICJA W SYSTEMIE ZAPOBIEGANIA PRZEMOCY WOBEC DZIECKA (materiał dydaktyczny) Według stanu prawnego na kwiecień 2010 roku SŁUPSK 2010 Materiał opracowany w Zakładzie Prewencji i Ruchu Drogowego Szkoły Policji w Słupsku Korekta i redakcja językowa: GraŜyna Szot Redakcja techniczna: Zenon Trzciński Zatwierdzam i wprowadzam do uŜytku jako materiał dydaktyczny KIEROWNIK Zakładu Komunikacji Społecznej podinsp. Czesław Purowski Wydawnictwo Szkoły Policji w Słupsku Słupsk 2010 2 Spis treści Wstęp ........................................................................................................... 1. Problematyka społeczna ......................................................................... 1.1. Zjawisko przemocy wobec dzieci .................................................. 1.2. Mity i stereotypy związane z przemocą wobec dziecka ................ 1.3. Formy krzywdzenia dziecka ........................................................... 1.4. Aspekty prawne związane z przemocą wobec dziecka .................. 2. Rola Policji w systemie zapobiegania przemocy wobec dziecka ......... 2.1. Policja w systemie interdyscyplinarnym ....................................... 2.2. Rozpoznawanie przemocy wobec dziecka .................................... 2.3. Charakterystyka zachowań sprawców przemocy .......................... 2.4. Postępowanie policjanta w związku z ujawnieniem przemocy wobec dziecka ............................................................................... 3. Profilaktyka patologii przemocy wobec dziecka .................................. 3.1. Profilaktyka ukierunkowana na rodziców dziecka ....................... 3.2. Profilaktyka ukierunkowana na dziecko ....................................... Zakończenie ................................................................................................ Bibliografia ................................................................................................. 5 7 7 8 9 9 22 22 23 27 29 33 33 35 38 39 3 Ta strona jest pusta 4 Wstęp Przemoc sama w sobie jest problematyczna, często usprawiedliwiana i powszechnie akceptowana. Stosowanie przemocy w trosce o dobro dziecka jest jedną z metod wychowawczych, mającą zapewnić ochronę dziecka przed zgubnymi następstwami róŜnych form demoralizacji i patologii społecznych. Kwestie wychowawcze zawsze budziły kontrowersje mające na celu zaniechanie ingerowania w sposób wychowywania dziecka w rodzinie. Na co dzień spotykamy się z określeniem: ,,Nawet najgorsi rodzice to przecieŜ zawsze rodzice”. MoŜe to nasza wygoda i brak chęci niesienia pomocy drugiemu człowiekowi sprawiają, Ŝe przechodzimy obojętnie obok krzywdy dziecka, moŜe brak świadomości w kwestii rozpoznawania i interpretowania przemocy jako przestępstwa i w związku z tym właściwego postępowania. Rozpatrując przemoc wobec dziecka z punktu widzenia prawnego, często widzimy, Ŝe właściwa reakcja jest moŜliwa, ponadto ujęcie to podnosi naszą świadomość. Rozpoznanie przemocy wobec dziecka to szczególny obowiązek wszystkich osób mających moŜliwości, zwłaszcza prawne, wglądu w środowisko rodzinne dziecka. Będą to z pewnością wychowawcy, pedagodzy, pracownicy pomocy społecznej, kuratorzy sądowi, ale przede wszystkim policjanci. Rozpoznanie przemocy to obowiązek zawodowy, prawny i moralny, to nie tylko właściwa reakcja i postawa, ale równieŜ związane z tym zdarzeniem wsparcie dla ofiary przemocy – dziecka, to takŜe przedsięwzięcia prewencyjne, a więc wyprzedzające, podnoszące świadomość dzieci i ich opiekunów prawnych, w odniesieniu do zjawiska patologicznego, którym niewątpliwie jest krzywdzenie dziecka. 5 Ta strona jest pusta 6 1. Problematyka społeczna 1.1. Zjawisko przemocy wobec dzieci Spotykamy się ze stwierdzeniami, Ŝe nie naleŜy ingerować w cudze Ŝycie rodzinne i związane z tym kwestie wychowawcze dzieci, Ŝe dzieci są naszą własnością i moŜemy je wychowywać, jak tylko zechcemy. Stosowanie przemocy usprawiedliwiamy tradycjonalizmem, przyzwyczajeniem i edukacją wychowawczą przekazaną przez starsze pokolenia. Widzimy w niej swoistą formę komunikacji z dzieckiem, a więc kimś słabszym, zaleŜnym od nas, jako jedyną moŜliwość w rozwiązywaniu konfliktów natury wychowawczej. Przemoc zatem traktujemy jako coś normalnego, twierdzimy, Ŝe dotyczy ona tylko środowisk patologicznych i skoro nie odnosi się do nas, nie jest naszym problemem. Sami bezpieczni w swoich przekonaniach o beztroskim, szczęśliwym Ŝyciu dziecka nie dostrzegamy w stosowaniu przemocy zagroŜeń ze strony najbliŜszych: rodziców, opiekunów czy wychowawców, którzy powinni być wraŜliwi i otwarci na miłość. W naszym kraju zjawisko krzywdzenia dzieci nasiliło się szczególnie w ostatnich latach. W wyniku badań przeprowadzonych przez TNS OBOP na 3 000 respondentów oraz ustaleń dotyczących 502 wywiadów z przedstawicielami grup zawodowych, które jako pierwsze stykają się z przemocą (pedagogami, policjantami, kuratorami, pracownikami słuŜby zdrowia oraz pracownikami socjalnymi ośrodków pomocy społecznej), ustalono, iŜ 15 proc. Polaków mających dzieci do 18 roku Ŝycia stosowało wobec nich przemoc przynajmniej raz, 12 proc. więcej niŜ raz, 1 proc. wiele razy. Wśród osób, które przyznały się do stosowania przemocy fizycznej wobec swoich dzieci, najwięcej – 56 proc. stosowało klapsy, 20 proc. uciekało się do szarpania i popychania, 15 proc. stosowało uderzenia ścierką, paskiem lub innym przedmiotem. Przemoc psychiczną stosowało 8 proc. rodziców, a 2 proc. przemoc ekonomiczną. Do stosowania wobec swojego dziecka przemocy seksualnej przyznało się mniej niŜ 1 proc. badanych. Z badań wynika teŜ, Ŝe osoby bite w dzieciństwie często biją własne dzieci: 35 proc. bitych rodziców przynajmniej raz uderzyło swoje dziecko. Prawie jedna piąta (19 proc.) badanych przyznaje, Ŝe dopuściła się przemocy wobec swojego dziecka, gdy miała kłopoty w pracy, jedna trzecia (30 proc.) – gdy miała problemy w rodzinie lub Ŝyciu osobistym1. Mając powyŜsze na uwadze, moŜemy niestety wnioskować, Ŝe w większości polskich rodzin dochodzi do przemocy wobec dziecka, a blisko połowa naszej populacji jest zdania, Ŝe nie moŜna wychowywać dziecka bez bicia. Na uwagę zasługuje równieŜ fakt, iŜ doznawanie kar cielesnych w dzieciństwie 1 J. Górski, Polacy a przemoc wobec dzieci, LexPolonica, według stanu prawnego na 14 stycznia 2009 r. 7 przekłada się na stosowanie podobnych metod wychowawczych przez rodziców wobec własnych dzieci. Ze statystyk policyjnych dowiadujemy się, Ŝe w 2008 r. ponad 46 000 dzieci w wieku do lat 18 było ofiarami przemocy domowej, ponadto stwierdzono 1 683 przypadki wykorzystania seksualnego dziecka (przestępstwo z art. 200 k.k.), 21 przypadków czerpania korzyści z nierządu małoletnich ofiar (przestępstwo z art. 204 § 3 k.k.), ujawniono 816 przypadków prezentowania treści pornograficznych osobom małoletnim (przestępstwo z art. 202 § 2 i 3 k.k.), 13 przypadków dzieciobójstwa (przestępstwo z art. 149 k.k.) oraz 46 przypadków porzucenia małoletniej osoby poniŜej lat 15 (przestępstwo z art. 210 § 1 k.k.). Skala zjawiska nie przynosi pozytywnych stwierdzeń, a jedynie przedstawia nam rzeczywisty obraz stosowania przemocy wobec osoby małoletniej2. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe powyŜsza statystyka dotyczy tylko ujawnionych czynów przestępczych i nie informuje nas o całości problematyki, o czynach dokonywanych ,,w domowym zaciszu” z dala od opinii publicznej, jak równieŜ nie obejmuje wszystkich zachowań wyczerpujących znamiona krzywdzenia dziecka. 1.2. Mity i stereotypy związane z przemocą wobec dziecka Akceptujemy przemoc wobec naszych dzieci, utwierdzając się w przekonaniu, Ŝe to są sprawy prywatne i nikt nie powinien w nie ingerować. Mity i stereotypy według Hanny Doroty Sasal3 utrudniają nam prawidłowe reagowanie na akty brutalności czy okrucieństwa wobec bliskich. Według niej na szczególną uwagę zasługują powiedzenia: ,,przemoc w rodzinie to sprawa prywatna, nikt nie powinien się wtrącać”, ,,przemoc zdarza się tylko w rodzinach z marginesu społecznego”, ,,przemoc jest wtedy, gdy są widoczne ślady na ciele ofiar”, ,,jeśli ktoś jest bity, to na to zasłuŜył”, ,,policja nie powinna interweniować w sprawach rodzinnych”, ,,ofiary przemocy w rodzinie akceptują przemoc”, ,,to był jednorazowy incydent, który się nie powtórzy”, ,,przyczyną przemocy w rodzinie jest alkohol”, ,,osoby uŜywające przemocy w rodzinie muszą być chore psychicznie”. Oczywiście nie moŜna się zgodzić z tymi utrwalonymi przekonaniami większości społeczeństwa, gdyŜ przemoc godzi w dobro drugiego człowieka, jest to zamierzone, wykorzystujące przewagę sił działanie przeciwko człowiekowi, naruszające jego prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienie i szkody. Interpretując art. 207 § 1 k.k., trzeba uznać, Ŝe przemoc w rodzinie jest przestępstwem. Sposób myślenia o przemocy, postawy i sądy policjanta mającego informacje o stosowanej przemocy wpływają na sposób i jakość podejmowanych przez niego działań. JeŜeli policjant stosuje przemoc wobec własnych dzieci, będzie nieczuły na krzywdę innych dzieci. 2 www.policja.pl, według stanu na 21 listopada 2009 r. H.D. Sasal, Niebieskie Karty, przewodnik do procedury interwencji Policji wobec przemocy w rodzinie, Warszawa 1998, s. 19. 3 8 1.3. Formy krzywdzenia dziecka W stosunkach międzyludzkich doszukamy się wielu zachowań agresywnych ukierunkowanych na zadawanie bólu i cierpienia, szczególnie w najbliŜszym otoczeniu – często własnym rodzinnym środowisku. Jedną z form zachowań agresywnych jest stosowanie przemocy wobec dziecka, która przejawia się w czterech wymiarach jako: 1) przemoc fizyczna – jest to celowe i świadome zadawanie bólu, zmuszanie do określonego zachowania, jakiego Ŝyczy sobie lub chciałaby osoba sprawcy, to podporządkowanie sobie ofiary za pomocą siły; przemoc ta moŜe przedstawiać się jako uderzanie ręką lub rzucanie przedmiotami, szarpanie, duszenie, odpychanie, popychanie, szczypanie itp., 2) przemoc psychiczna – określana w literaturze równieŜ jako przemoc emocjonalna jest najczęstszą formą przemocy wobec dziecka, to m.in. poniŜanie i upokarzanie, odrzucanie, brak zainteresowania się problemami dziecka, zmuszanie do zachowań przekraczających jego moŜliwości, niezaspokajanie potrzeb emocjonalnych, izolacja, 3) wykorzystywanie seksualne – oznacza włączenie go w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i / lub na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie moŜe zgodzić się w waŜny prawnie sposób, i / lub która nie jest zgodna z normami prawnymi i obyczajowymi danego społeczeństwa. Celem takiej aktywności jest zaspokojenie potrzeb seksualnych drugiej osoby. Według ONZ jest to działanie, które dotyczy wszelkich zachowań, usiłowań lub gróźb natury seksualnej powodujących lub mogących powodować szkody fizyczne, psychiczne i emocjonalne, 4) zaniedbywanie – to brak inicjatywy ze strony opiekunów, rodziców ukierunkowany na niezaspokajanie podstawowych potrzeb emocjonalnych, fizycznych i materialnych dziecka, w wyniku którego dochodzi do zagroŜenia jego bezpieczeństwa. 1.4. Aspekty prawne związane z przemocą wobec dziecka Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Art. 40. Nikt nie moŜe być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniŜającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych. (…) Art. 71. 1. Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych. (…) 9 Art. 72. 1. Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. KaŜdy ma prawo Ŝądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. 2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. 3. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę moŜliwości uwzględnienia zdania dziecka. Konwencja o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r. Art. 18. 1. Państwa-Strony podejmą wszelkie moŜliwe starania dla pełnego uznania zasady, Ŝe oboje rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Rodzice lub w określonych przypadkach opiekunowie prawni ponoszą główną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka ma być przedmiotem ich największej troski. 2. W celu zagwarantowania i popierania praw zawartych w niniejszej Konwencji Państwa-Strony będą okazywały odpowiednią pomoc rodzicom oraz opiekunom prawnym w wykonywaniu przez nich obowiązków, związanych z wychowywaniem dzieci, oraz zapewnią rozwój instytucji, udogodnień i usług z zakresu opieki nad dzieckiem. 3. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki dla zapewnienia dzieciom pracujących rodziców prawa do korzystania z usług instytucji i udogodnień z zakresu opieki nad dziećmi, do których są one uprawnione. Art. 19. 1. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie kroki w dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej, społecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy lub naduŜyć, zaniedbania bądź niedbałego traktowania lub wyzysku, a w tym wykorzystywania w celach seksualnych dzieci pozostających pod opieką rodzica(ów), opiekuna(ów) prawnego(ych) lub innej osoby sprawującej opiekę nad dzieckiem. 2. Tego rodzaju środki ochronne powinny zawierać, tam, gdzie jest to właściwe, skuteczne przedsięwzięcia w celu stworzenia programów socjalnych dla realizacji pomocy dziecku oraz osobom sprawującym opiekę nad dzieckiem, jak równieŜ inne formy działań prewencyjnych dla ustalania, informowania, wszczynania i prowadzenia śledztwa, postępowania, notowania wymienionych wyŜej przypadków niewłaściwego traktowania dzieci oraz tam, gdzie jest to właściwe, ingerencji sądu. Art. 20. 1. Dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego lub w przypadku, gdy ze względu na swoje dobro nie moŜe pozostawać w tym środowisku, będzie miało prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa. (...) Art. 34. Państwa-Strony zobowiązują się do ochrony dzieci przed wszelkimi formami wyzysku seksualnego i naduŜyć seksualnych. Dla osiągnięcia tych celów Państwa-Strony podejmą w szczególności wszelkie kroki o zasięgu krajowym, dwustronnym oraz wielostronnym dla przeciwdziałania: a) nakłanianiu lub zmuszaniu dziecka do jakichkolwiek nielegalnych działań seksualnych; b) wykorzystywaniu dzieci do prostytucji lub innych nielegalnych praktyk seksualnych; c) wykorzystywaniu dzieci w pornograficznych przedstawieniach i materiałach. 10 Zaniedbywanie Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny Art. 160. § 1. Kto naraŜa człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty Ŝycia albo cięŜkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. JeŜeli na sprawcy ciąŜy obowiązek opieki nad osobą naraŜoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. JeŜeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 4. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1–3 sprawca, który dobrowolnie uchylił groŜące niebezpieczeństwo. § 5. Ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na wniosek pokrzywdzonego. (…) Art. 162. § 1. Kto człowiekowi znajdującemu się w połoŜeniu groŜącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty Ŝycia albo cięŜkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez naraŜenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty Ŝycia albo cięŜkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Nie popełnia przestępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których moŜliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej. (…) Art. 210. § 1. Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniŜej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. JeŜeli następstwem czynu jest śmierć osoby określonej w § 1, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń Art. 89. Kto, mając obowiązek opieki lub nadzoru nad małoletnim do lat 7, dopuszcza do przebywania małoletniego na drodze publicznej lub na torach pojazdu szynowego, podlega karze grzywny albo karze nagany. (…) Art. 106. Kto, mając obowiązek opieki lub nadzoru nad małoletnim do lat 7 albo nad inną osobą niezdolną rozpoznać lub obronić się przed niebezpieczeństwem, dopuszcza do jej przebywania w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia człowieka, podlega karze grzywny albo karze nagany. 11 Przejawy przemocy Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny Art. 189. § 1. Kto pozbawia człowieka wolności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. § 2. JeŜeli pozbawienie wolności trwało dłuŜej niŜ 7 dni lub łączyło się ze szczególnym udręczeniem, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Art. 190. § 1. Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliŜszej, jeŜeli groźba wzbudza w zagroŜonym uzasadnioną obawę, Ŝe będzie spełniona, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. Art. 191. § 1. Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. JeŜeli sprawca działa w sposób określony w § 1 w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. (…) Art. 207. § 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliŜszą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zaleŜności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. JeŜeli czyn określony w § 1 połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 3. JeŜeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne Ŝycie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Art. 208. Kto rozpija małoletniego, dostarczając mu napoju alkoholowego, ułatwiając jego spoŜycie lub nakłaniając go do spoŜycia takiego napoju, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Wykorzystanie seksualne Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny Art. 197. § 1. Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 2. JeŜeli sprawca, w sposób określony w § 1, doprowadza inną osobę do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 3. JeŜeli sprawca dopuszcza się zgwałcenia wspólnie z inną osobą, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. § 4. JeŜeli sprawca czynu określonego w § 1–3 działa ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5. 12 Art. 198. Kto, wykorzystując bezradność innej osoby lub wynikający z upośledzenia umysłowego lub choroby psychicznej brak zdolności tej osoby do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem, doprowadza ją do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Art. 199. § 1. Kto, przez naduŜycie stosunku zaleŜności lub wykorzystanie krytycznego połoŜenia, doprowadza inną osobę do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. JeŜeli czyn określony w § 1 został popełniony na szkodę małoletniego, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto doprowadza małoletniego do obcowania płciowego lub poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, naduŜywając zaufania lub udzielając mu korzyści majątkowej lub osobistej, albo jej obietnicy. Art. 200. § 1. Kto obcuje płciowo z małoletnim poniŜej lat 15 lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 2. Tej samej karze podlega, kto w celu zaspokojenia seksualnego prezentuje małoletniemu poniŜej lat 15 wykonanie czynności seksualnej. Art. 201. Kto dopuszcza się obcowania płciowego w stosunku do wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Pornografia dziecięca Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny Art. 202. § 1. Kto publicznie prezentuje treści pornograficzne w taki sposób, Ŝe moŜe to narzucić ich odbiór osobie, która tego sobie nie Ŝyczy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 2. Kto małoletniemu poniŜej lat 15 prezentuje treści pornograficzne lub udostępnia mu przedmioty mające taki charakter albo rozpowszechnia treści pornograficzne w sposób umoŜliwiający takiemu małoletniemu zapoznanie się z nimi, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 3. Kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, przechowuje lub posiada albo rozpowszechnia lub publicznie prezentuje treści pornograficzne z udziałem małoletniego albo treści pornograficzne związane z prezentowaniem przemocy lub posługiwaniem się zwierzęciem, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 4. Kto utrwala treści pornograficzne z udziałem małoletniego poniŜej lat 15, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 4a. Kto sprowadza, przechowuje lub posiada treści pornograficzne z udziałem małoletniego poniŜej lat 15, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. 13 § 4b. Kto produkuje, rozpowszechnia, prezentuje, przechowuje lub posiada treści pornograficzne przedstawiające wytworzony albo przetworzony wizerunek małoletniego uczestniczącego w czynności seksualnej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 5. Sąd moŜe orzec przepadek narzędzi lub innych przedmiotów, które słuŜyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstw określonych w § 1–4b, chociaŜby nie stanowiły własności sprawcy. Prostytucja i handel ludźmi Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny Art. 203. Kto, przemocą, groźbą bezprawną, podstępem lub wykorzystując stosunek zaleŜności lub krytyczne połoŜenie, doprowadza inną osobę do uprawiania prostytucji, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Art. 204. § 1. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, nakłania inną osobę do uprawiania prostytucji lub jej to ułatwia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Karze określonej w § 1 podlega, kto czerpie korzyści majątkowe z uprawiania prostytucji przez inną osobę. § 3. JeŜeli osoba określona w § 1 lub 2 jest małoletnim, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 4. Karze określonej w § 3 podlega, kto zwabia lub uprowadza inną osobę w celu uprawiania prostytucji za granicą. (…) Art. 211. Kto, wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru, uprowadza lub zatrzymuje małoletniego poniŜej lat 15 albo osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. (…) Art. 253. § 1. Kto uprawia handel ludźmi nawet za ich zgodą, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. § 2. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, zajmuje się organizowaniem adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego Art. 49. § 1. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagroŜone przez przestępstwo. § 2. Pokrzywdzonym moŜe być takŜe instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej. § 3. Za pokrzywdzonego uwaŜa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia. § 3a. W sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art. 218–221 oraz w art. 225 § 2 Kodeksu karnego, organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeŜeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania. 14 § 4. W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, jeŜeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania. (…) Art. 51. § 1. Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu. § 2. JeŜeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. § 3. JeŜeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa moŜe wykonać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje. (…) Art. 304. § 1. KaŜdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Przepis art. 191 § 3 stosuje się odpowiednio. § 2. Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa (…). Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy Art. 87. Rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się. (…) Art. 92. Dziecko pozostaje aŜ do pełnoletności pod władzą rodzicielską. Art. 93. § 1. Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. § 2. JeŜeli wymaga tego dobro dziecka, sąd w wyroku ustalającym pochodzenie dziecka moŜe orzec o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców. Przepisy art. 107 i art. 109–111 stosuje się odpowiednio. Art. 94. § 1. JeŜeli jedno z rodziców nie Ŝyje albo nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, władza rodzicielska przysługuje drugiemu z rodziców. To samo dotyczy wypadku, gdy jedno z rodziców zostało pozbawione władzy rodzicielskiej albo gdy jego władza rodzicielska uległa zawieszeniu. (…) § 3. JeŜeli Ŝadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska albo jeŜeli rodzice są nieznani, ustanawia się dla dziecka opiekę. (…) Art. 96. § 1. Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je naleŜycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień. (…) Art. 98. § 1. Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. JeŜeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga ro- 15 dziców, kaŜde z nich moŜe działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka. § 2. JednakŜe Ŝadne z rodziców nie moŜe reprezentować dziecka: 1) przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską; 2) przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małŜonkiem, chyba Ŝe czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo Ŝe dotyczy naleŜnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania. § 3. Przepisy paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio w postępowaniu przed sądem lub innym organem państwowym. Art. 99. JeŜeli Ŝadne z rodziców nie moŜe reprezentować dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy. Art. 100. § 1. Sąd opiekuńczy i inne organy władzy publicznej są obowiązane udzielać pomocy rodzicom, jeŜeli jest ona potrzebna do naleŜytego wykonywania władzy rodzicielskiej. W szczególności kaŜde z rodziców moŜe zwrócić się do sądu opiekuńczego o odebranie dziecka od osoby nieuprawnionej, a takŜe zwrócić się do sądu opiekuńczego lub innego właściwego organu władzy publicznej o zapewnienie dziecku pieczy zastępczej. (…) Art. 106. JeŜeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy moŜe zmienić orzeczenie o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania zawarte w wyroku orzekającym rozwód, separację bądź uniewaŜnienie małŜeństwa, albo ustalającym pochodzenie dziecka. Art. 107. § 1. JeŜeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom Ŝyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy moŜe ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania. § 2. Sąd moŜe powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Sąd moŜe pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeŜeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem, i jest zasadne oczekiwanie, Ŝe będą współdziałać w sprawach dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba Ŝe dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia. Art. 108. Rodzice, którzy wykonywają władzę rodzicielską nad dzieckiem ubezwłasnowolnionym całkowicie, podlegają takim ograniczeniom, jakim podlega opiekun. Art. 109. § 1. JeŜeli dobro dziecka jest zagroŜone, sąd opiekuńczy wyda odpowiednie zarządzenia. § 2. Sąd opiekuńczy moŜe w szczególności: 1) zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania lub skierować rodziców do placówek albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń; 2) określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun; 3) poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego; 4) skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi; 5) zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej. 16 § 3. Sąd opiekuńczy moŜe takŜe powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi. § 4. W wypadku, o którym mowa w § 2 pkt 5, sąd opiekuńczy zawiadamia o wydaniu orzeczenia właściwą jednostkę organizacyjną pomocy społecznej, która udziela rodzinie dziecka odpowiedniej pomocy i składa sądowi opiekuńczemu sprawozdania dotyczące sytuacji rodziny i udzielanej pomocy, w terminach określonych przez sąd, a takŜe współpracuje z kuratorem sądowym. Sąd opiekuńczy, ze względu na okoliczności uzasadniające umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej, moŜe takŜe ustanowić nadzór kuratora sądowego nad sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnim. Art. 110. § 1. W razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy moŜe orzec jej zawieszenie. § 2. Zawieszenie będzie uchylone, gdy jego przyczyna odpadnie. Art. 111. § 1. JeŜeli władza rodzicielska nie moŜe być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeŜeli rodzice naduŜywają władzy rodzicielskiej lub w sposób raŜący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej moŜe być orzeczone takŜe w stosunku do jednego z rodziców. § 1a. Sąd moŜe pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeŜeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 § 2 pkt 5, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem. § 2. W razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy moŜe władzę rodzicielską przywrócić. Art. 112. Pozbawienie władzy rodzicielskiej lub jej zawieszenie moŜe być orzeczone takŜe w wyroku orzekającym rozwód, separację albo uniewaŜnienie małŜeństwa. Art. 1121. § 1. Obowiązek i prawo wykonywania bieŜącej pieczy nad osobą dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej, jego wychowania i reprezentowania w tych sprawach, a w szczególności w dochodzeniu świadczeń alimentacyjnych, naleŜą do rodziny zastępczej albo placówki opiekuńczo-wychowawczej. Pozostałe obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej naleŜą do rodziców dziecka. Art. 1122. Sprawy doboru rodzin zastępczych oraz współdziałania sądów opiekuńczych z organami administracji państwowej w tych sprawach, a takŜe zakresu i form pomocy Państwa na rzecz dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych i zasady odpłatności rodziców za pobyt ich dzieci w tych rodzinach oraz postępowanie w tych sprawach – regulują odrębne przepisy. Oddział 3 Kontakty z dzieckiem Art. 113. § 1. NiezaleŜnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. § 2. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej. 17 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego Art. 572. § 1. KaŜdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuńczy. § 2. Obowiązek wymieniony w § 1 ciąŜy przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratorach, notariuszach, komornikach, organach samorządu i administracji rządowej, organach Policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie Art. 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o: 1) członku rodziny – naleŜy przez to rozumieć osobę najbliŜszą w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.1)), a takŜe inną osobę wspólnie zamieszkującą lub gospodarującą; 2) przemocy w rodzinie – naleŜy przez to rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w pkt 1, w szczególności naraŜające te osoby na niebezpieczeństwo utraty Ŝycia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a takŜe wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Art. 3. Osobie dotkniętej przemocą w rodzinie udziela się pomocy, w szczególności w formie: 1) poradnictwa medycznego, psychologicznego, prawnego i socjalnego; 2) interwencji kryzysowej i wsparcia; 3) ochrony przed dalszym krzywdzeniem, poprzez uniemoŜliwienie osobom stosującym przemoc korzystania ze wspólnie zajmowanego z innymi członkami rodziny mieszkania oraz zakazanie kontaktowania się z osobą pokrzywdzoną; 4) zapewnienia, na Ŝądanie osoby dotkniętej przemocą, bezpiecznego schronienia w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie. (…) Art. 12. Osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków słuŜbowych powzięły podejrzenie o popełnieniu przestępstwa z uŜyciem przemocy wobec członków rodziny, powinny niezwłocznie zawiadomić o tym Policję lub prokuratora. (…) Art. 14. 1. JeŜeli zachodzą przesłanki dla zastosowania tymczasowego aresztowania wobec oskarŜonego o przestępstwo, o którym mowa w art. 134, sąd moŜe zamiast tymczasowego aresztowania zastosować dozór Policji, pod warunkiem Ŝe oskarŜony opuści lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym, w wyznaczonym przez sąd terminie, i określi miejsce pobytu. 2. W razie opuszczenia lokalu, o którym mowa w ust. 1, ograniczenie przewidziane w art. 275 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm.5) moŜe takŜe polegać na powstrzymywaniu się od kontaktu z pokrzywdzonym w określony sposób. 4 Chodzi o przestępstwo popełnione z uŜyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny. 18 Ustawa o systemie oświaty nakłada na szkołę obowiązek wspomagania wychowawczej roli rodziny, a takŜe wspomagania ucznia znajdującego się w trudnej sytuacji Ŝyciowej. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności: 1) realizację prawa kaŜdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej do kształcenia się oraz prawa dzieci i młodzieŜy do wychowania i opieki, odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju; 2) wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny; 3) moŜliwość zakładania i prowadzenia szkół i placówek przez róŜne podmioty; 4) dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do moŜliwości psychofizycznych uczniów, a takŜe moŜliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej; 5) moŜliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzieŜ niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami; 5a) opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umoŜliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych; 6) opiekę nad uczniami szczególnie uzdolnionymi poprzez umoŜliwianie realizowania indywidualnych programów nauczania oraz ukończenia szkoły kaŜdego typu w skróconym czasie; 7) upowszechnianie dostępu do szkół, których ukończenie umoŜliwia dalsze kształcenie w szkołach wyŜszych; 8) moŜliwość uzupełniania przez osoby dorosłe wykształcenia ogólnego, zdobywania lub zmiany kwalifikacji zawodowych i specjalistycznych; 9) zmniejszanie róŜnic w warunkach kształcenia, wychowania i opieki między poszczególnymi regionami kraju, a zwłaszcza ośrodkami wielkomiejskimi i wiejskimi; 10) utrzymywanie bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach i placówkach; 11) upowszechnianie wśród dzieci i młodzieŜy wiedzy o zasadach zrównowaŜonego rozwoju oraz kształtowanie postaw sprzyjających jego wdraŜaniu w skali lokalnej, krajowej i globalnej; 12) opiekę uczniom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej i Ŝyciowej; 13) dostosowywanie kierunków i treści kształcenia do wymogów rynku pracy; 13a) kształtowanie u uczniów postaw przedsiębiorczości sprzyjających aktywnemu uczestnictwu w Ŝyciu gospodarczym; 14) przygotowywanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia; 15) warunki do rozwoju zainteresowań i uzdolnień uczniów przez organizowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych oraz kształtowanie aktywności społecznej i umiejętności spędzania czasu wolnego; 16) upowszechnianie wśród dzieci i młodzieŜy wiedzy o bezpieczeństwie oraz kształtowanie właściwych postaw wobec zagroŜeń i sytuacji nadzwyczajnych. (…) Art. 4. Nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską z poszanowaniem godności osobistej ucznia. 19 Zarządzenie nr 162 Komendanta Głównego Policji z dnia 18 lutego 2008 r. w sprawie metod i form wykonywania przez Policję zadań w związku z przemocą w rodzinie w ramach procedury „Niebieskie Karty” § 3. 1. Policjant podejmuje czynności w ramach procedury „Niebieskie Karty” w przypadku przeprowadzania interwencji domowej wobec przemocy w rodzinie. 2. Podstawą interwencji, o której mowa w ust. 1, jest: 1) polecenie wydane przez dyŜurnego jednostki organizacyjnej Policji; 2) polecenie wydane przez inną upowaŜnioną osobę; 3) inicjatywa własna wynikająca z dokonanych ustaleń. 3. Policjant podejmuje takŜe czynności w ramach procedury „Niebieskie Karty”, jeŜeli podczas wykonywania innych, niŜ wymienione w ust. 1, obowiązków słuŜbowych, w tym podejmowania róŜnych interwencji, uzyskał informację o istniejącej przemocy w rodzinie bądź ma uzasadnione podejrzenie jej występowania i jednocześnie zachodzi konieczność udzielenia pomocy jej ofiarom. Rozdział 2 Zakres zadań i obowiązków policjantów w ramach procedury „Niebieskie Karty” § 4. 1. Podczas przeprowadzania interwencji domowej wobec przemocy w rodzinie policjant ma obowiązek: 1) udzielenia ofiarom przemocy niezbędnej pomocy, w tym udzielenia pierwszej pomocy, wezwania pogotowia ratunkowego lub zawiadomienia innych instytucji, które mogą udzielić pomocy; 2) podjęcia, w razie potrzeby, innych niezbędnych czynności zapewniających ochronę Ŝycia, zdrowia i mienia osób będących ofiarami przemocy, włącznie z zastosowaniem, na podstawie odrębnych przepisów, wobec sprawcy przemocy środków przymusu bezpośredniego i zatrzymania; 3) ustalenia przebiegu zdarzenia i jego następstw; 4) przeprowadzenia, jeŜeli jest to moŜliwe, ze sprawcą przemocy rozmowy, w szczególności o odpowiedzialności karnej za znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad osobą najbliŜszą lub inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zaleŜności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, oraz wezwania sprawcy do zachowania zgodnego z prawem i zasadami współŜycia społecznego; 5) przeprowadzenia na miejscu zdarzenia, w przypadkach niecierpiących zwłoki, czynności procesowych w niezbędnym zakresie, w granicach koniecznych do zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa. 2. Policjant przeprowadzający interwencję kaŜdorazowo sporządza „Notatkę urzędową o przemocy w rodzinie”, zwaną dalej „Kartą A”, której wzór określa załącznik nr 1 do zarządzenia. W zaleŜności od zaistniałych okoliczności policjant sporządza ją na miejscu interwencji lub bezpośrednio po jej zakończeniu w jednostce organizacyjnej Policji. 3. Policjant, o którym mowa w ust. 2, przekazuje ofiarom przemocy w rodzinie „Informację dla ofiar przemocy w rodzinie”, zwaną „Kartą B”, której wzór określa załącznik nr 2 do zarządzenia, informując jednocześnie o uruchomieniu procedury „Niebieskie Karty” i zasadach jej realizacji, w tym o moŜliwości przekazania przez Policję organom administracji rządowej i jednostkom samorządu terytorialnego bądź podmiotom, którym zleciły one realizację zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, informacji o sytuacji rodziny i potrzebie udzielenia jej pomocy. 20 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 października 2007 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych § 4. 1. Całodobowa placówka opiekuńczo-wychowawcza typu interwencyjnego, zwana dalej „placówką interwencyjną”, zapewnia dziecku: 1) doraźną opiekę na czas trwania sytuacji kryzysowej; 2) dostęp do kształcenia dostosowanego do jego wieku i moŜliwości rozwojowych; 3) opiekę i wychowanie do czasu powrotu do rodziny naturalnej lub umieszczenia w rodzinie adopcyjnej albo zastępczej, całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej typu rodzinnego albo socjalizacyjnego; 4) dostęp do pomocy psychologiczno-pedagogicznej odpowiedniej do zaburzeń i odchyleń rozwojowych lub specyficznych trudności w uczeniu się. 2. Placówka interwencyjna przyjmuje dzieci w sytuacjach wymagających natychmiastowego rozpoczęcia sprawowania opieki i wychowania. 3. Do placówki interwencyjnej są przyjmowane dzieci od 11. roku Ŝycia na podstawie rozstrzygnięcia sądu w sprawach opiekuńczych, niezaleŜnie od miejsca zamieszkania. W wyjątkowych przypadkach do placówki interwencyjnej mogą być przyjmowane dzieci młodsze. 4. Placówka interwencyjna moŜe specjalizować się w opiece nad niemowlętami przygotowywanymi do adopcji. 5. Placówka interwencyjna sporządza diagnozę psychologiczno-pedagogiczną dziecka i diagnozę jego sytuacji rodzinnej oraz ustala wskazania do dalszej pracy z dzieckiem. 6. Placówka interwencyjna informuje centrum pomocy o przebywających w niej dzieciach. 7. Pobyt dziecka w placówce interwencyjnej nie moŜe trwać dłuŜej niŜ 3 miesiące. W przypadku gdy postępowanie sądowe w sprawie uregulowania sytuacji prawnej dziecka jest w toku, pobyt w placówce interwencyjnej moŜe być przedłuŜony, nie dłuŜej jednak niŜ o 3 miesiące. 8. Placówka interwencyjna moŜe prowadzić hostel. (…) § 5. 1. Do placówki dziecko kieruje powiat właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, posiadający miejsce w tej placówce. 2. JeŜeli powiat nie moŜe skierować dziecka do placówki z powodu braku odpowiedniej placówki lub z powodu braku miejsca w tego typu placówce na jego terenie, zwraca się do innego powiatu z wnioskiem o skierowanie dziecka do odpowiedniej placówki. 3. Powiat wydaje skierowanie do placówki w porozumieniu z jej dyrektorem. 4. Placówki przyjmują bez skierowania oraz bez uzyskania zgody przedstawicieli ustawowych lub bez orzeczenia sądu kaŜde dziecko w wieku poniŜej 13. roku Ŝycia i zapewniają mu opiekę do czasu wyjaśnienia sytuacji dziecka w przypadkach wymagających natychmiastowego zapewnienia dziecku opieki – na polecenie sędziego, doprowadzone przez Policję, szkołę lub osoby stwierdzające porzucenie dziecka, zagroŜenie jego Ŝycia lub zdrowia [pogrubienie autora]. 5. W przypadku braku miejsc w placówce dyrektor moŜe odmówić przyjęcia dziecka, o którym mowa w ust. 4. Dyrektor jest jednak zobowiązany do przewiezienia dziecka do innej tego typu placówki, w której aktualnie jest miejsce. 21 6. Dzieci przyjęte do placówki w trybie, o którym mowa w ust. 4, mogą zostać przeniesione do innej placówki, w której warunki pobytu będą korzystne dla rozwoju psychofizycznego dziecka. 7. Przyjęcie niemowlęcia do placówki, o której mowa w § 4 ust. 4, następuje bez skierowania oraz bez orzeczenia sądu. Zgłoszenia dokonują oddziały noworodkowe, oddziały pediatryczne, ośrodki adopcyjno-opiekuńcze, Policja [pogrubienie autora] oraz inne osoby i organizacje upowaŜnione na podstawie odrębnych przepisów. 8. Podstawą skierowania do placówki jest orzeczenie sądu o umieszczeniu dziecka w placówce albo wniosek rodziców lub opiekunów prawnych o umieszczenie dziecka w placówce. 9. O skierowaniu dziecka do placówki centrum pomocy powiadamia sąd, który wydał orzeczenie o umieszczeniu dziecka w placówce. 10. Przy kwalifikowaniu dziecka do placówki rodzinnej uwzględnia się odpowiednią róŜnicę wieku między dzieckiem a dyrektorem placówki rodzinnej tak, aby usamodzielnienie dzieci umieszczonych w tej placówce nastąpiło przed osiągnięciem wieku emerytalnego przez dyrektora placówki rodzinnej. (…) § 17. 1. Przyjmowanie dzieci do placówek odbywa się przez całą dobę. 2. Dyrektor placówki, do której zostało przyjęte dziecko bez skierowania w trybie określonym w § 15 ust. 4 oraz § 18 ust. 1, powiadamia o tym fakcie niezwłocznie, nie później niŜ w ciągu 24 godzin, sąd oraz właściwe centrum pomocy. 3. Centrum pomocy wspólnie z dyrektorem placówki podejmuje niezbędne działania zmierzające do uregulowania sytuacji dziecka. 2. Rola Policji w systemie zapobiegania przemocy wobec dziecka 2.1. Policja w systemie interdyscyplinarnym System pomocy dzieciom krzywdzonym opiera się na współpracy wszystkich słuŜb społecznych, które z mocy prawa chronią dziecko przed bezprawną przemocą, podejmując właściwe rozwiązania problemu krzywdzenia dziecka. Główne zadanie zespołów to wypracowanie wspólnej polityki pomocowej dla dziecka krzywdzonego i jego rodziny. Współpraca pozwala na prowadzenie odpowiednich działań pomocowych polegających m.in. na wzajemnej wymianie informacji w związku ze zjawiskiem przemocy oraz monitorowaniu sytuacji prawnej, socjalnej, rodzinnej i zdrowotnej dziecka. System pomocowy tworzony jest lokalnie i w jego skład wchodzą słuŜby zainteresowane danym przypadkiem, zazwyczaj jednak tworzą go przedstawiciele oświaty (wychowawcy, nauczyciele, pedagodzy), poradni psychologicznych (psycholodzy), miejskich i gminnych ośrodków pomocy społecznej, opieki zdrowotnej (lekarze, 22 pielęgniarki, zwłaszcza środowiskowe), Policji, wymiaru sprawiedliwości (kuratorzy sądowi), instytucji i organizacji pozarządowych. Istotną rolę w systemie pomocy dziecku krzywdzonemu odgrywają policjanci, którzy ponoszą odpowiedzialność prawną, moralną i społeczną. Obowiązki obrony dziecka przed przemocą wpisują się w ich rolę zawodową. Ich świadomość pełnienia funkcji w zespole interdyscyplinarnym musi być na wysokim poziomie i wyraŜać się m.in. w znajomości procedur prawnych i sposobów rozwiązywania problemów, a więc algorytmów postępowania. Często to oni jako pierwsi zwracają uwagę na symptomy świadczące o krzywdzie zadawanej dziecku, to od ich umiejętności w zakresie rozpoznawania przemocy wobec dziecka oraz wsparcia dla ofiary przemocy zaleŜy zdrowie, jak równieŜ Ŝycie małoletnich ofiar. Dziecko doznające przemocy potrzebuje kontaktu z osobami potrafiącymi rozpoznawać podstawowe objawy przemocy, które nie są rozpoznawalne lub teŜ są ukrywane przez ich prawnych opiekunów, i w związku z tym oczekuje od nich właściwych reakcji. Przedstawicieli Policji z racji odgrywanej roli zawodowej nie moŜna pominąć w składzie kaŜdego zespołu interdyscyplinarnego, który powinien być powoływany w sytuacjach kryzysowych dotykających dziecko. Przepływ i waga informacji mogących przyczynić się do poprawy sytuacji dziecka krzywdzonego w głównej mierze zaleŜą od właściwej reakcji interweniującego policjanta, często jedynej osoby przyczyniającej się do przerwania kręgu tej przemocy. Nie moŜna dziecka obwiniać o to, Ŝe nie przyjdzie i wprost nie poprosi o pomoc. Rodzice, rodzina są dla niego podstawą poczucia bezpieczeństwa, niezaleŜnie od tego, jakich krzywd doznaje. Dziecko nie jest w stanie wyobrazić sobie funkcjonowania bez rodziny. Lęki te często są podsycane przez sprawcę przemocy, stąd trudno mu jest wprost prosić o pomoc w sytuacji krzywdzenia. Ujawnienie przez dziecko tego, co dzieje się w domu, często nie jest jednorazowym aktem, ale procesem rozciągniętym w czasie, gdy wysyła ono wobec osób dorosłych sygnały i bada reakcję. Dlatego naleŜy mieć na względzie nawet najmniejsze i najbardziej dyskretne sygnały ze strony dziecka, które oczekuje na pomoc. 2.2. Rozpoznawanie przemocy wobec dziecka Właściwa interpretacja i umiejętności rozpoznawania objawów przemocy u dziecka krzywdzonego są koniecznym elementem niesienia mu pomocy. Aby jednak dostrzec symptomy świadczące o przemocy fizycznej i psychicznej, wykorzystywaniu seksualnym i zaniedbywaniu, naleŜy pamiętać, iŜ dzieci doznające krzywdy nie zawsze chcą dzielić się takimi informacjami. Powodem jest obawa przed następstwami ujawnienia prawdy, wynikająca z zachowania się agresora – sprawcy przemocy mogącej przybierać rozmaite formy: groźby, podstępu, gry na emocjach dziecka, nakłaniania do zachowania tajemnicy. Obserwując dziecko, moŜemy wykryć przypadki znęcania się nad nim. Lękliwość 23 w stosunku do dorosłych, oczekiwanie na kary nawet za błahostki, gwałtowne uchylanie się w odpowiedzi na gest, wybuch płaczu, trudności w kontrolowaniu emocji, brak koncentracji, obojętność na cierpienie swoje i innych dzieci, niechęć do zabawy, unikanie kontaktu, apatia, ale takŜe zachowania agresywne, buntownicze – to wszystko będzie wskazywało na stosowanie przemocy wobec dziecka5. Właściwe rozpoznanie objawów przemocy będzie zaleŜało od formy, której będziemy przypisywali zachowania dziecka, i pozwoli nam odpowiednio zinterpretować sygnały wysyłane przez dziecko. Objawy przemocy fizycznej Do objawów stosowania przemocy fizycznej według RoŜnowskiej naleŜą: ,,niechęć dziecka do rozbierania się, lęk przed kontaktem fizycznym, dotykaniem (np. dziecko kuli się, wzdryga, gdy nagle jest dotknięte), nadmierne wycofanie się lub agresywność, przesadna układność, uległość i lęk, nadmierna czujność, tłumiona lub jawna złość, nienawiść do oprawcy, poczucie bezradności i bezsilności, poczucie winy, niska samoocena, obniŜone poczucie własnej wartości, myśli samobójcze itp.”6. Prócz wymienionych wskazówek na uwagę zasługują równieŜ siniaki i stłuczenia, oparzenia, złamania i pęknięcia kości, wewnętrzne urazy głowy. Tych informacji jest bardzo wiele, dlatego aby stwierdzić i uznać przemoc fizyczną wobec dziecka, musimy dokładnie obserwować jego zachowanie. Często moŜemy omyłkowo je zinterpretować przez zaobserwowanie jednorazowego incydentu, które wcale nie musi świadczyć o tym, Ŝe jest ono maltretowane, ale powinno być dla nas wskazówką do zwiększenia uwagi na jego sposób bycia. Objawy przemocy psychicznej Obserwując objawy u dzieci, takie jak: „(…) zaburzenia mowy, wynikające z napięcia nerwowego; zaburzenia snu; dolegliwości psychosomatyczne (np. bóle głowy, brzucha, mdłości); moczenie się i zanieczyszczanie, lęk; stałe poczucie winy, zamykanie się w sobie, tiki; wycofywanie się, depresja, brak poczucia pewności siebie, kłamstwa (…)”7, będziemy mieli na względzie przemoc psychiczną i jej negatywny wpływ na zachowanie się dziecka. Jak ukazała to w swoim podejściu do problematyki przemocy Jadwiga Mazur, znęcanie psychiczne jest nieuchwytną formą złego traktowania drugiego człowieka. Podaje, iŜ nie pozostawia widocznych śladów, trudno jest cokolwiek udowodnić w trakcie postępowania przygotowawczego. Nie moŜna teŜ precyzyjnie określić rozmiarów psychicznego krzywdzenia czy nawet wszystkich wymienić, nie da się równieŜ w sposób jednoznaczny sklasyfikować intensywności oraz stopnia dolegliwości wszystkich powstałych urazów, które są następstwem stosowania przemocy psychicznej8. 5 H.D. Sasal, dz. cyt., s. 37. A. RoŜnowska, Psychologiczna pomoc dzieciom-ofiarom przemocy w rodzinie, [w:] P. Próchniak (red.), Pomoc psychologiczna, wybrane zagadnienia, Słupsk 2006, s. 102. 7 TamŜe, s. 103. 8 J. Mazur, Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002, s. 43. 6 24 Objawy wykorzystania seksualnego dziecka Trudno wyszczególnić elementy zachowania dziecka, które jednoznacznie wskazywałyby na wykorzystywanie seksualne. Mimo iŜ to najbardziej z dotkliwszych forma krzywdzenia dziecka, organy ścigania mają problemy z jej rozpoznaniem i udowodnieniem sprawcy w celu zastosowania przeciwko niemu odpowiedniej sankcji prawnej. Charakterystykę objawów wykorzystywania seksualnego naleŜy rozpatrywać indywidualnie, jednakŜe pewne symptomy wskazujące na tę patologię odnajdują swe odzwierciedlenie w zachowaniu się ofiar wykorzystania seksualnego. Do objawów moŜemy zaliczyć, takie jak: – specyficzne objawy somatyczne: ciąŜa u dziewczynki, choroby weneryczne, obecność plemników w pochwie / odbycie, urazy zewnętrznych narządów płciowych, – niespecyficzne objawy somatyczne: infekcje dróg moczowo-płciowych, siniaki, opuchlizny, krwawienia na zewnętrznych częściach narządów płciowych, ból podczas oddawania moczu lub ból utrudniający siadanie lub chodzenie, nawracające zapalenia pochwy, rany w ustach, krew na bieliźnie9. Wśród objawów psychologicznych wykorzystania seksualnego mamy: nadpobudliwość psychoruchową, obniŜony nastrój, lęk, niepokój, poczucie winy, niską samoocenę, trudności z koncentracją, moczenie nocne, erotyzację zachowań10. Bardzo wiele wskazówek mogących świadczyć o wykorzystywaniu seksualnym odnajdziemy w werbalnym wyraŜaniu się dziecka na tematy związane np. z genitaliami męskimi lub penisem, nazewnictwem i określeniami nieodpowiednimi do wieku dziecka, na uwagę zasługują równieŜ ilustracje dzieci, w których moŜemy zaobserwować wyraźnie zaznaczone miejsca intymne zarówno dziecka, jak i sprawcy przemocy. Agnieszka Widera-Wysoczańska twierdzi, Ŝe ,,U chłopców mogą pojawić się wybujałe fantazje seksualne, stają się nadmiernie wulgarni, bywa, Ŝe w ramach języka polskiego piszą wypracowania na temat seksu. Nauczyciele mogą zaobserwować dziecko, które masturbuje się na lekcjach lub podczas przerwy, w obecności innych osób lub wymusza zachowania seksualne wobec uczniów – zazwyczaj w tym samym wieku lub młodszych (…)”11. Natomiast Kazimierz Pospiszyl sądzi, iŜ na uwagę zasługuje podział aktywności seksualnej stworzony przez Johansona, który opracował praktyczny poradnik dla rodziców i opiekunów dzieci, wyróŜniając w nim trzy typy aktywności seksualnej przejawianej przez dzieci w wieku od 2 do 5 lat i od 6 do 10 lat. Określił je jako: 1) normalna i potrzebna, 2) wymagająca czujności i interwencji rodziców lub opiekunów, 3) wymagająca pomocy profesjonalisty. 9 A. RoŜnowska, dz. cyt., s. 103. S. Kluczyńska, Przemoc seksualna wobec dzieci, „Niebieska Linia” 2002, nr 3, s. 2. 11 A. Widera-Wysoczańska, Twój uczeń ofiarą seksualnej przemocy, „Psychologia w Szkole” 2004, nr 2, s. 18. 10 25 Dla dzieci w wieku od 2 do 5 lat normalnymi są takie zachowania, jak: – dotykanie genitaliów i piersi osób dorosłych lub dzieci pozostających w bliskim związku z danym dzieckiem, – wkładanie róŜnych przedmiotów do genitaliów i odbytnicy sobie lub innym dzieciom w celu zaspokojenia ciekawości, – zabawy w tatę i mamę przy wzajemnej gotowości (chęci) do takich zabaw ze strony ich uczestników, – występowanie erekcji członka, – zainteresowanie odmiennościami anatomicznymi męŜczyzn i kobiet, chłopców i dziewczynek. Objawy, które powinny nasilić czujność rodziców i opiekunów, są następujące: – dotykanie genitaliów i piersi osób innych niŜ najbliŜsi znajomi (dorosłych i dzieci), prowokowanie do tego, aby dotykano jego / jej genitaliów, – wkładanie róŜnych przedmiotów do genitaliów bądź odbytnicy innym dzieciom pomimo protestów z ich strony, – zmuszanie innych dzieci do ,,praktyk małŜeńskich” w ramach zabawy w tatę i mamę, – występowanie długotrwałych erekcji, – bezustanne zadawanie pytań dotyczących róŜnych aspektów sfery seksualnej pomimo uprzedniego wyjaśnienia wielu zagadnień z tym związanych. Natomiast do objawów wymagających specjalistycznej interwencji naleŜą: – obsesyjne dotykanie piersi i genitaliów innych osób oraz uporczywe domaganie się dotykania własnych genitaliów, – stosowanie przymusu i groźby w celu zmuszenia innych dzieci do róŜnego rodzaju, niejednokrotnie bolesnych, eksperymentów z genitaliami i odbytnicą, – zmuszanie innych dzieci do zabawy w doktora z równoczesnym wymuszaniem obnaŜania się, – bolesne erekcje, – odgrywanie męskich albo kobiecych ról seksualnych w sposób agresywny, nacechowany nienawiścią i pogardą. W przypadku dzieci 6–10-letnich normalne, a nawet poŜądane są następujące objawy: – pytania o funkcje genitaliów oraz o szczegóły zapłodnienia i porodu, – przyglądanie się genitaliom innych osób, – dotykanie lub pocieranie własnych genitaliów przed zaśnięciem lub w momentach podniecenia bądź strachu, – aranŜowanie zabaw seksualnych z dziećmi w zbliŜonym wieku, – przebieranie się za przedstawiciela płci przeciwnej, – wstydliwość i Ŝądanie intymności w czasie kąpieli i przebierania się. A oto objawy, które powinny wzbudzać niepokój: – reakcje lękowe i agresywne w przypadku poruszania tematów związanych z Ŝyciem seksualnym, 26 – uporczywe obnaŜanie się przed innymi pomimo wyraźnego zakazu, – uporczywe dotykanie i pocieranie genitaliów w miejscach publicznych wbrew zakazom, – onanizowanie się z zastosowaniem przedmiotów, takich jak meble, wibratory lub inne, – aranŜowanie zabaw seksualnych z duŜo młodszymi lub znacznie starszymi dziećmi, – demonstrowanie chęci bycia przedstawicielem płci przeciwnej, – wykazywanie wielkiego zdenerwowania, jeśli w czasie kąpieli lub przebierania się zostaje naruszona intymność. Zachowania seksualne, które wymagają profesjonalnej pomocy ze strony psychologa: – bezustanne pytania dotyczące problemów Ŝycia seksualnego, znacznie wykraczające poza odpowiedni dla wieku dziecka zakres wiadomości na ten temat, – obnaŜanie się w miejscach publicznych i uporczywe odmawianie zaprzestania tego procederu pomimo usilnych próśb i upomnień, – dotykanie i pocieranie genitaliów w miejscach publicznych, – onanizowanie się w obecności osób postronnych, – nakłanianie, a nawet zmuszanie innych do zabaw seksualnych, – nienawiść do posiadanej płci i genitaliów, – reagowanie agresją lub przeraŜeniem w momencie naruszenia prywatności w łazience lub przy przebieraniu się12. Z pewnością nie będą to wszystkie wskazówki świadczące o wykorzystaniu seksualnym dziecka, bo w głównej mierze będą one zaleŜne od indywidualnych cech kaŜdego dziecka. Natomiast właściwa reakcja na tę formę krzywdzenia będzie zaleŜała od wiedzy opiekuna i znajomości zachowań dziecka, nad którym sprawuje opiekę. 2.3. Charakterystyka zachowań sprawców przemocy Sprawcy przemocy wobec dzieci to w większości osoby dla nich najbliŜsze, osoby przez nie kochane i akceptowane. Ufność dziecka i nieznajomość funkcjonowania otaczającego świata, w tym nieumiejętność postrzegania przemocy jako coś złego i patologicznego, nie ułatwiają właściwie zidentyfikować problemu znęcania się nad nim. Częstokroć sprawcy przemocy wobec dzieci wywierają na nich ogromną presję psychiczną, co daje im nad nimi przewagę ugruntowaną dzięki własnemu doświadczeniu społecznemu i moŜliwościom manipulowania społecznością, w której Ŝyją. 12 K. Pospiszyl, Dziecko jako sprawca przemocy seksualnej, „Psychologia w Szkole” 2005, nr 1, s. 21. 27 Hanna Dorota Sasal przytacza następujące zachowania sprawcy przemocy : – kwestionowanie odpowiedzialności – sprawca przekonuje siebie i innych, Ŝe ulega jakimś siłom zewnętrznym, nad którymi nie panuje, Ŝe jego zachowanie to dzieło przypadku, Ŝe traci nerwy itd., – kwestionowanie szkody – sprawca nie kwestionuje odpowiedzialności, nie zaprzecza, Ŝe on to zrobił, ale próbuje przekonać siebie i innych, Ŝe nic wielkiego się nie stało, – kwestionowanie ofiary – sprawca nie neguje ani odpowiedzialności, ani szkody, odbiera natomiast ludziom, którzy ucierpieli, prawo do nazwania siebie ofiarami jego czynów, – potępienie potępiających – sprawca odbiera potencjalnym osobom oceniającym jego czyn prawo do oceniania go w ogóle. Chodzi mu o odwrócenie uwagi od tego, co zrobił, i skierowanie jej na motywy czy zachowania osób, które mogą go ocenić, potępić, osądzić, – odwoływanie się do wyŜszych racji – sprawca uznaje konieczność poświęcania jednego dobra w imię innego, jakby działał w stanie wyŜszej konieczności. Na szczególną uwagę zasługują tu sprawcy przemocy seksualnej wobec dziecka, których charakteryzuje wykorzystanie przewagi psychicznej nad dzieckiem. Ich działania, zdaniem MacFarlane’a i Feldmetha, opierają się na14: – tajemnicy – w obawie przed odpowiedzialnością nakłaniają oni ofiary do milczenia na temat intymnych relacji pomiędzy nimi, – groźbach lub przymusie – mogą one przybierać róŜne formy (np. słów: ,,coś strasznego się stanie”, ,,zabiję cię, jeśli powiesz”), mogą to być groźby dotyczące wyrządzenia krzywdy zwierzętom, bliskim, które dziecko kocha, demonstracyjne niszczenie przedmiotów, wykorzystanie czyjejś śmierci (np. dziadka) do obciąŜenia odpowiedzialnością za nie dziecka, groŜenie, Ŝe zostanie ono wykluczone z rodziny i oddane do domu dziecka, Ŝe podejmowane czyny seksualne są przestępstwem dokonywanym takŜe przez nie, przekonywanie dziecka, Ŝe nikt mu nie uwierzy, groŜenie emocjonalnymi konsekwencjami wobec osób najbliŜszych dziecku (np. ,,mamusia będzie zła i pójdzie do szpitala, gdzie będzie płakać juŜ do końca Ŝycia”), groŜenie rozpadem rodziny, ostrzeganie przed konsekwencjami duchowymi, groŜenie utratą miłości najbliŜszych, – przekupstwach i obietnicach – są to nagrody (np. słodycze, zabawki, wycieczki, niespodzianki), pieniądze, dodatkowa uwaga i uczucie, których dziecko nie otrzymuje od innych osób, specjalne względy i przywileje, zwłaszcza w rodzinie, gdzie jest rodzeństwo, lub w innych grupach rówieśniczych, róŜne formy zabawy, które prowadzą do wykorzystywania, edukacja seksualna, narkotyki, alkohol. 13 13 H.D. Sasal, dz. cyt., s. 32. K. MacFarlane, J.R. Feldmeth i in., Przesłuchanie i diagnoza małego dziecka, Warszawa 2002, s. 25. 14 28 W kontaktach z dzieckiem sprawca moŜe równieŜ wykorzystywać mechanizm uwiedzenia ofiary czy budowania w niej poczucia winy i współodpowiedzialności za to, co się stało (np. mówiąc dziecku, Ŝe odczuwało przyjemność w trakcie kontaktu seksualnego). Warto teŜ pamiętać, Ŝe często sprawca daje dziecku to, czego mu brakuje (np. poczucie bezpieczeństwa, uwagę, akceptację). Dlatego w rozmowie z dzieckiem nie naleŜy negować sprawcy, informować o sankcjach karnych, gdyŜ nie znamy mechanizmu więzi i znaczenia, jakie ma sprawca w Ŝyciu dziecka. Dotyczy to sytuacji kazirodztwa lub długotrwałej sytuacji wykorzystania seksualnego. Istotą niesienia pomocy, w związku z doznaną traumą powodowaną krzywdą ze strony często najbliŜszych osób, jest jej właściwe rozpoznanie oraz przyporządkowanie do określonej formy i okresu trwania. 2.4. Postępowanie policjanta w związku z ujawnieniem przemocy wobec dziecka Postępowanie policjanta związane z ujawnieniem krzywdzenia dziecka będzie zaleŜało głównie od rodzaju przemocy stosowanej wobec niego, doznanych obraŜeń w wyniku działania sprawcy, rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka, jak równieŜ zagroŜeń płynących bezpośrednio ze strony sprawcy przemocy, w tym zagroŜenia Ŝycia i zdrowia. W przypadku ujawnienia przemocy wobec dziecka najwaŜniejszym zadaniem policjanta będzie przede wszystkim zapewnienie bezpieczeństwa dziecku przez zagwarantowanie mu wsparcia najbliŜszej rodziny i odpowiednich słuŜb (np. pogotowia ratunkowego w sytuacji zagroŜenia Ŝycia, nawet oddanie go pod stały dozór medyczny, dozór opieki społecznej i kuratora sądowego, jeŜeli rodzina objęta jest kuratelą sądową). Obowiązki policjanta zawarte są w Zarządzeniu nr 162 Komendanta Głównego Policji z dnia 18 lutego 2008 r. w sprawie metod i form wykonywania przez Policję zadań w związku z przemocą w rodzinie w ramach procedury „Niebieskie Karty”. Zgodnie z tym zarządzeniem powinien on dąŜyć do ustalenia przebiegu zdarzenia i jego następstw, przeprowadzenia, jeŜeli jest to moŜliwe, ze sprawcą przemocy rozmowy, w szczególności o odpowiedzialności karnej za znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad małoletnim, oraz wezwać sprawcę do zachowania zgodnego z prawem i zasadami współŜycia społecznego. Policjant przeprowadzający interwencję kaŜdorazowo sporządza notatkę urzędową o przemocy w rodzinie – w zaleŜności od zaistniałych okoliczności na miejscu interwencji lub bezpośrednio po jej zakończeniu w jednostce organizacyjnej Policji. Policjant, jeśli jest to moŜliwe ze względów formalno-prawnych (małoletniego reprezentuje opiekun prawny), przekazuje ofiarom przemocy informacje o instytucjach pomocowych w zakresie przemocy w rodzinie, powiadamiając jednocześnie o uruchomieniu procedury „Niebieskie Karty” i zasadach jej 29 realizacji, w tym o moŜliwości przekazania przez Policję organom administracji rządowej i jednostkom samorządu terytorialnego bądź podmiotom, którym zleciły one realizację zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, informacji o sytuacji rodziny i potrzebie udzielenia jej pomocy. W zaleŜności od potrzeby, opierając się na przepisach zawartych w kodeksie postępowania karnego, policjanci utrwalają dowody przestępstwa, wykonując czynności w niezbędnym zakresie – czynności te mogą być dokonywane tylko w ciągu pięciu dni od dnia pierwszej czynności w wypadku niecierpiącym zwłoki. W toku tych czynności mogą oni przesłuchać osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego, zatrzymać podejrzanego na 48 godzin w policyjnej izbie zatrzymań, wystąpić z wnioskiem o zastosowanie środka zapobiegawczego w postaci aresztu. Gdy pokrzywdzony jest małoletni, jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. Małoletniego powinno się przesłuchać w charakterze świadka tylko raz, chyba Ŝe wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub zaŜąda tego podejrzany, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego, o ile dobro postępowania nie stoi temu na przeszkodzie. Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Prokurator, obrońca, pełnomocnik i opiekun prawny przesłuchiwanego pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu, jeŜeli to nie ogranicza swobody wypowiedzi małoletniego. Dowodami w procesie karnym mogą być: – zeznania świadków, – zaświadczenie lekarskie (zaświadczenia o obdukcji; moŜe to być zaświadczenie od kaŜdego lekarza opisujące obraŜenia ciała oraz czas trwania upośledzenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia), – dowody rzeczowe w postaci zniszczonej odzieŜy, śladów krwi, materiału biologicznego płynów fizjologicznych na ubraniu, – utrwalone postacie-ofiary (nagrania na róŜnych nośnikach medialnych). Na szczególną uwagę zasługuje reakcja związana z ujawnieniem wykorzystania seksualnego dziecka, którą moŜna podzielić na dwa zasadnicze etapy: stwierdzenia okoliczności świadczących o zjawisku oraz potwierdzenia wcześniejszych przypuszczeń. Pierwszy etap będzie opierał się na zbieraniu informacji mającej na celu właściwe określenie problemu. Pamiętać naleŜy, Ŝe w pierwszej kolejności zbiera się informacje o zdarzeniu od osoby dorosłej, którą dziecko obdarzyło zaufaniem i której powierzyło swój sekret. Następnie przeprowadza się ustalenia, zbierając odpowiedzi na pytania: 1. Co się stało? 2. Kto dziecku zrobił krzywdę? 3. Kiedy sytuacja się zdarzyła i jak długo trwała? 30 Uzyskana wiedza będzie niezbędna dla prowadzenia dalszej procedury. W rozmowie z dzieckiem nie naleŜy się śpieszyć, naciskać, dziecko często nie powie, kto je skrzywdził i czy w ogóle zostało skrzywdzone (to proces zaprzeczania, mówi „moŜe”, „czasem”, „tak”). Zadając pytania, naleŜy pamiętać o przestrzeganiu następujących zasad, które według RoŜnowskiej muszą być realizowane w następujący sposób: „– dziecko trzeba przygotować do rozmowy: uprzedzić o rozmowie (nie wyciągać np. z lekcji, nie mówić: »będziemy się bawić«), wyjaśnić, Ŝe mamy zamiar rozmawiać o tym, co się wydarzyło, – cel rozmowy musi być wyjaśniony w języku odpowiadającym poziomowi rozwoju dziecka, – trzeba uŜywać określeń dziecka, – naleŜy uwzględniać pytania dziecka, – z dzieckiem trzeba rozmawiać jak o innych problemach, np. kłopotach w szkole, – nie moŜna się wstydzić i bać się pytań o sprawy seksualne. W Ŝadnym przypadku nie naleŜy: – sugerować dziecku odpowiedzi, – wywierać presji na nie, – krytykować języka dziecka, – oferować nagród, – okazywać przeraŜenia czy zdziwienia, – oskarŜać i obwiniać dziecka (np. »czemu wcześniej nie powiedziałaś«)”15. Większość osób czuje lęk i skrępowanie, uczestnicząc w rozmowie z dzieckiem krzywdzonym, zwłaszcza seksualnie. Boi się, Ŝe nie poradzi sobie w trakcie rozmowy, Ŝe jeszcze bardziej je skrzywdzi. MoŜe czuć się bezradnym, bo nie wie, jak naprawdę moŜe mu pomóc, do kogo się zwrócić o wsparcie i jakie będą konsekwencje działań16. Jolanta Zmarzlik twierdzi, iŜ w tej sytuacji liczy się dobry kontakt z dzieckiem, wiedza na temat zjawiska krzywdzenia i wykorzystania seksualnego, umiejętność rozmowy z nim, znajomość procedur. UwaŜa, Ŝe przed przystąpieniem do rozmowy z dzieckiem naleŜy zaplanować jej przebieg i ustalić cel, którym będzie nie tylko zebranie informacji o przykrych dla niego wydarzeniach, ale teŜ udzielenie mu wsparcia. Jej zdaniem dzieci krzywdzone często mają trudności w szczerym opowiadaniu o swoich przykrych przeŜyciach. Dlatego waŜne jest, aby dorosły nie pośpieszał dziecka i dostosował się do jego tempa relacjonowania zdarzeń. Na początku naleŜy stworzyć dobrą relację z nim. Często zdarza się, Ŝe osoba kontaktująca się z dzieckiem krzywdzonym sama przeŜywa szereg silnych uczuć, dlatego naleŜy pamiętać, aby własne emocje nie przytłoczyły dziecka i aby nie przypisywać mu tego, co przeŜywa się samemu. Dodaje, Ŝe pod Ŝadnym pozorem 15 16 A. RoŜnowska, dz. cyt., s. 107. J. Zmarzlik, www.niebieskalinia.pl, według stanu na 30 listopada 2009 r. 31 nie naleŜy obiecywać dziecku, Ŝe rozmowa z nim pozostanie w tajemnicy, ale po tym, jak dziecko ujawniło, Ŝe było krzywdzone lub wykorzystywane seksualnie, naleŜy zapewnić je, Ŝe nie jest winne temu, co się stało, i Ŝe mu wierzymy, cała odpowiedzialność leŜy po stronie dorosłego, który je skrzywdził. Jej zdaniem naleŜy poinformować dziecko, co dalej będzie się działo, z kim będzie rozmawiać. W sytuacjach nagłych i drastycznych, gdy wiadomo, Ŝe zagroŜenie dziecka jest realne, bądź odmawia ono powrotu do domu z obawy przed opiekunami, moŜna umieścić je w pogotowiu opiekuńczym. Jest to jedyna instytucja, która ma prawo zatrzymać dziecko bez zgody rodziców i bez postanowienia sądu17. Pogotowie opiekuńcze często znajduje się daleko od miejsca zamieszkania dziecka, co powoduje, Ŝe czuje się ono zagubione i wyobcowane, gdyŜ zostaje pozbawione kontaktu nie tylko z rodziną, ale takŜe z kolegami i znajomymi miejscami. Udoskonalone niedawno przepisy zezwalają na umieszczenie dziecka od razu w domu dziecka najbliŜszym jego miejscu zamieszkania lub w rodzinnym pogotowiu opiekuńczym. Dyrektor domu dziecka moŜe (ale nie musi) przyjąć dziecko bez postanowienia sądu (czyli bez uregulowanej sytuacji prawnej) i wziąć na siebie obowiązek doprowadzenia do regulacji sytuacji prawnej dziecka. Niestety, trzeba przyznać, Ŝe dyrektorzy robią to niechętnie, poniewaŜ nakłada to na placówkę dodatkowe obowiązki. Dziecko moŜna umieścić w domu dziecka na podstawie tzw. postanowienia natychmiastowego. Sędzia sądu rodzinnego wydaje je na tzw. posiedzeniu niejawnym18. Istotnym elementem wykonywania obowiązków słuŜbowych względem dziecka krzywdzonego jest zatem takŜe znajomość funkcjonowania odpowiednich placówek pomocowych na terenie działania poszczególnych powiatów. Drugi etap podejmowanych czynności związany jest bezpośrednio z potwierdzeniem faktu zaistnienia przestępstwa i z odpowiednią procedurą prawną nadzorowaną przez właściwe instytucje (sądy i prokuratury), które na podstawie przepisów stosują odpowiednie sankcje dla sprawców przemocy wobec dziecka i wdraŜają je poprzez instytucje współpracujące (np. powiatowe-miejskie centra pomocy rodzinie, miejskie lub gminne ośrodki pomocy, fundacje) lub udzielają odpowiedniej pomocy rodzinie w postaci terapii zarówno dla ofiar, jak i sprawców przemocy. 17 18 32 TamŜe. TamŜe. 3. Profilaktyka patologii przemocy wobec dziecka 3.1. Profilaktyka ukierunkowana na rodziców dziecka Profilaktykę związaną z przemocą wobec dzieci naleŜy rozpocząć od ich ustawowych opiekunów-rodziców, wzbogacając ich o wiedzę z zakresu stosowania właściwych metod wychowawczych łącznie z eliminowaniem kar cielesnych wobec dziecka i zastępowaniem ich pracą z dzieckiem polegającą na wzmocnieniach pozytywnych (chwalenie, wspieranie, pozytywne modelowanie). W czasie rozmowy z rodzicami naleŜy uświadomić im istotę problematyki krzywdzenia dziecka, ilustrując zagroŜenia z tym związane, wszystkie negatywne skutki wdraŜania przemocowych zachowań wobec dziecka oraz następstwa traumy wywołane takimi zachowaniami rodziców. Przykład sposobu rozmowy z rodzicami – prawnymi opiekunami Na samym początku rozmowy naleŜy poinformować zebranych o jej celu, a następnie wzmocnić pozytywnie uczestników spotkania, aby zaangaŜować ich do konstruktywnego uczestnictwa w rozmowie. NaleŜy pamiętać, Ŝe z reguły rodzice kochają swoje dzieci, a wiele krzywd z ich strony wynika często z nieświadomego stosowania przemocy. Nie powinno się publicznie identyfikować osób, gdyŜ mogłyby poczuć się jako sprawcy, co w konsekwencji wzmocniłoby ich opór. Nie informujemy ich teŜ o statystykach związanych z przemocą wobec dzieci, gdyŜ to tylko wpłynie na ich przekonanie, Ŝe ,,wszyscy tak robią”. Wykład moŜna rozpocząć od wskazówek prawnych zawartych w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w którym czytamy, Ŝe władza rodzicielska to przede wszystkim zespół obowiązków rodziców względem dziecka, a generalną zasadą wykonywania władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka. Oznacza to, Ŝe rodzice powinni władzę rodzicielską tak sprawować, aby wszystkie ich poczynania były zgodne z interesem dziecka. (Zawierający tę zasadę art. 95 § 3 k.r.o. ma charakter bezwzględnie obowiązujący). Obowiązki rodziców są zawarte w poszczególnych artykułach: Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy Art. 95. § 1. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw. (…) § 3. Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny. (…) Art. 96. § 1. Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je naleŜycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień. 33 Wadliwe wykonywanie władzy rodzicielskiej jest uregulowane takŜe w innych ustawach (np. w kodeksie karnym, kodeksie wykroczeń) i pociąga za sobą ujemne konsekwencje. Pozostałe akty prawne moŜna wymienić w zaleŜności od potrzeby lub zdarzenia (w spotkaniu moŜe brać udział np. kurator sądowy, policjant, psycholog, pracownik socjalny). Następnie policjant przekazuje informacje o sankcjach wobec rodziców, którzy niewłaściwie wykonują swoje obowiązki (pozbawienie władzy rodzicielskiej, zawieszenie władzy rodzicielskiej oraz ograniczenie władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców). W dalszej części spotkania z rodzicami powinien omówić formy przemocy wobec dzieci, w tym symptomy wskazujące na jej występowanie, zwrócić uwagę na wykorzystanie seksualne oraz podkreślić wagę problemu, zachęcając do rozmowy z dziećmi na powyŜszy temat i informując jednocześnie o potrzebie działania – pomocy dziecku w sytuacji zagroŜenia tą formą przemocy. MoŜna podać kilka wskazówek, jak rozmawiać z dziećmi na temat molestowania seksualnego19. Historyjka 1. Jedna z moich koleŜanek martwi się o swoją córkę. Opowiadała mi o tym w pracy. Jej córka nazywa się Marysia. Marysia jest w tym samym wieku co ty i ma jakieś kłopoty. Jej mama zauwaŜyła, Ŝe Marysia nie chce chodzić do swojego wujka w odwiedziny. Mama pytała ją, dlaczego nie lubi wujka, ale ona nie chciała powiedzieć. Mama Marysi mówi, Ŝe Marysia jest od pewnego czasu bardzo smutna i nie wiadomo, co jej jest. Prosiła mnie o radę. Jak myślisz, co się dzieje z Marysią? Dlaczego nagle przestała lubić swojego wujka? Czy moŜna jej jakoś pomóc? MoŜna wskazać rodzicom, Ŝe w zaleŜności od sytuacji mogą dopasować odpowiednie historie, które pozwolą im zacząć rozmowę z dzieckiem na trudne tematy związane z wykorzystaniem seksualnym. Historyjka 2. Wczoraj widziałem w telewizji ciekawy program dla nauczycieli. Brało w nim udział kilka osób. Jedna z nich opowiadała o chłopcu, który nazywa się Michał i jest w twoim wieku, chłopiec chodzi do czwartej klasy. Od pewnego czasu Michał ma coraz gorsze stopnie w szkole, zaczął nawet wagarować. Nauczyciele zauwaŜyli, Ŝe Michał ma jakieś kłopoty, ale nikt nie wie, co to za kłopoty. Nauczyciele pytali o to rodziców Michała, ale oni takŜe nie wiedzą, co się dzieje z ich synem; zauwaŜyli tylko, Ŝe Michał ostatnio nie ma apetytu i często boli go głowa. Nie wiem, co dalej mówiono, bo musiałem odejść od telewizora, ale od wczoraj kilka razy się nad tym zastanawiałem. Jak myślisz, co się dzieje z Michałem? Czy spotkało go coś złego? Czy moŜna mu jakoś pomóc? Historyjka 3. Wczoraj słyszałem w radiu ciekawą rozmowę z mamą dziewczynki, która ma na imię Joasia. Joasia jest w twoim wieku i ostatnio zaczęła się dziwnie zachowywać; często się złości, nie chce się bawić z koleŜankami, ciągle jest czymś zmartwiona. Któregoś dnia Joasia powiedziała swojej mamie: „Mamo, powiem ci coś, ale dopiero, jak będę dorosła”, i dlatego mama Joasi podejrzewa, Ŝe Joasia zna jakąś tajemnicę. 19 Porady w formie historyjek zob.: J. WyŜyńska, Jak chronić dzieci przed molestowaniem seksualnym. Poradnik nie tylko dla rodziców, Poznań 2007, s. 210. 34 Mama kilka razy pytała Joasię, co to za tajemnica, ale Joasia nie chciała powiedzieć. Mama Joasi martwi się o nią, więc w końcu zadzwoniła do radia i poprosiła o radę. Jak myślisz, co moŜna by poradzić mamie Joasi? Jakie kłopoty moŜe mieć Joasia? I co to za tajemnica? A moŜe Joasia się boi, Ŝe mama będzie się na nią za coś gniewać? Czy w ogóle moŜna jakoś pomóc Joasi i jej mamie? NaleŜy przypomnieć rodzicom, Ŝe to oni najlepiej znają swoje pociechy i powinni wiedzieć, jak reagują na wypowiadane słowa związane z tajemnicą, z lękiem. Dzieciom łatwiej jest opowiadać o koleŜance lub koledze niŜ o sobie. W trakcie takich opowieści o innych dzieciach bardzo często opowiadają o swoich przeŜyciach. 3.2. Profilaktyka ukierunkowana na dziecko Działania profilaktyczne są utrudnione poprzez społeczne mity usprawiedliwiające sprawcę i oskarŜające ofiary oraz funkcjonujące w naszym społeczeństwie przekonania co do tego, jakie musi być grzeczne dziecko. Sprawca moŜe sięgać po te przekonania, by krzywdzić dziecko bez lęku przed napiętnowaniem społecznym czy ujawnieniem krzywdzenia. Podczas zajęć profilaktycznych z dziećmi naleŜy uczyć je, jak mają reagować na manipulację sprawcy. Celem ma być zmiana zachowania i sposobu myślenia w kontakcie z potencjalnym sprawcą20. Propozycje zajęć profilaktycznych dla dzieci Przykładowe zajęcia z profilaktyki wykorzystania seksualnego dla dzieci ilustrują poniŜsze scenki. Na ich przykładzie moŜna przećwiczyć wiele elementów zagroŜenia dziecka pojawiających się w Ŝyciu codziennym. Scenka 1. Dziecko samo w domu. Sprawdzamy, jakie dziecko ma ustalenia z rodzicami, czy w ogóle pozostaje samo w domu. Wiele dzieci juŜ doświadczało takich sytuacji i kiedy ktoś puka do drzwi, podają róŜne odpowiedzi, jednak bardzo często niewłaściwe i mogące zagraŜać ich bezpieczeństwu (np. „otwieram drzwi troszeczkę, mówię, Ŝe jestem w domu sam, rodzice pojechali do… i będą w domu dopiero o…”). Takie informacje są wystarczające dla sprawcy, aby miał czas działać. W celu dokładniejszego odzwierciedlenia rzeczywistej sytuacji prowadzący zajęcia moŜe przeobrazić się w sąsiada, lekarza, policjanta, listonosza, znajomego rodziny itp. i prosić o otwarcie drzwi (moŜe uŜywać perswazji, gróźb). Instrukcje dla dzieci: – nigdy nie informuj, Ŝe jesteś sam w domu, – nigdy nie informuj, gdzie są rodzice i kiedy powrócą, – w ogóle nie otwieraj drzwi, nawet na szparkę, – zapytaj, kto stoi za drzwiami i czego chce, – nie rozmawiaj długo, 20 A. Widera-Wysoczańska, Bezpieczna prywatność dziecka, „Psychologia w Szkole” 2004, nr 2, s. 77–86. 35 – poinformuj, Ŝe babcia (dziadek, siostra) śpi lub bierze prysznic i nie moŜe podejść, – zrób głośniej odbiornik telewizyjny, radiowy itp., – głośno mów tak, jakbyś rozmawiał z jednym z rodziców, – zadzwoń do rodziców, a jak się obawiasz – zadzwoń na Policję. Scenka 2. Dziecko w czasie drogi do i ze szkoły. Prowadzący zajęcia przedstawia się jako nieznajomy, który pyta o drogę lub o sąsiada, prosi o przysługę (np. potrzymanie przedmiotu, wskazanie drogi – często przy poruszaniu się samochodem), obiecuje pokazanie małych zwierząt w piwnicy lub w pobliskich zaroślach, grzecznie częstuje słodyczami. Następnie zadaje dzieciom pytanie, jak powinny się zachować w takiej sytuacji (zazwyczaj dzieci są bardzo ufne i dają się oszukać sprawcom, którzy nimi manipulują). Informuje o właściwych relacjach z takimi osobami, zwracając uwagę na to, kto to jest nieznajomy (dziecku naleŜy wyjaśnić, iŜ nawet jeśli rozmawia z sąsiadem, z inną osobą, która moŜe znać jej imię i nazwisko – to nie jest to osoba znajoma). Instrukcje dla dzieci: – nigdy nie przybliŜaj się do takiej osoby, – nie rozmawiaj z obcym, – powiedz „nie chcę”, „nie, dziękuję”, – pośpiesznie odejdź, – w miarę moŜliwości natychmiast poinformuj nauczyciela w szkole lub rodziców. WaŜną i istotną kwestią w profilaktyce zachowań dziecka jest zwrócenie uwagi na jego sposób bycia. Dzieci nie mogą być uległe i miłe w czasie, kiedy grozi im niebezpieczeństwo. W celu dokładniejszego odzwierciedlenia rzeczywistej sytuacji prowadzący kładzie dziecku rękę na szyi, na głowie lub ramieniu, natomiast dziecko odpycha rękę wyraźnym szybkim ruchem i głośno wyraŜa swoją dezaprobatę: ,,zostaw mnie” lub ,,nie dotykaj mnie”, ,,nie chcę”, ,,odejdź”. NaleŜy dzieciom powiedzieć, Ŝe w momencie zagroŜenia powinny wyrywać się i natychmiast podejmować ucieczkę, krzyczeć „ratunku!”, „pomocy!”, „policja!”. W trakcie prowadzonych zajęć profilaktycznych dla dzieci moŜna skorzystać z następujących opowieści, które w zaleŜności od sytuacji lub od fazy rozwojowej dziecka moŜna zmieniać. Opowieść 1. O dobrych dorosłych i o złych dorosłych. Są dobrzy dorośli, którzy postępują dobrze. Są źli dorośli, którzy postępują źle, bo robią rzeczy, których nie wolno robić dorosłym. Dobrych dorosłych jest duŜo więcej niŜ złych dorosłych. Opowieść 2. Dorosłych nie zawsze trzeba słuchać. Zwykle dorośli mówią dzieciom, Ŝe zawsze trzeba ich słuchać. To nieprawda. Jeśli dorosły robi rzeczy, których nie wolno mu robić, dziecko moŜe go nie słuchać. Takiemu dorosłemu trzeba zawsze powiedzieć ,,nie”, ,,zostaw mnie!’’ albo ,,powiem mamie!’’ i opowiedzieć o wszystkim rodzicom. 36 Opowieść 3. O złych dorosłych. Są tacy dorośli, panowie albo panie, którzy lubią dotykać małe dzieci, chłopców i dziewczynki, tam, gdzie dziecko nosi majteczki. Chcą, Ŝeby dziecko ich dotykało w róŜne miejsca, a czasem chcą, Ŝeby dziecko się przy nich rozbierało. Dlaczego lubią to robić? Cieszą się z tego, Ŝe robi to z nimi dziecko i Ŝe jest im posłuszne. Tacy ludzie udają, Ŝe kochają dzieci. Wyglądają bardzo sympatycznie i są bardzo mili. Głaszczą dziecko po głowie, przytulają je, bawią się w łaskotki lub w inne zabawy i zaprzyjaźniają się z nim. Niekiedy są nawet milsi niŜ mama i tata (bo mama i tata potrafią się czasem rozgniewać). Tacy ludzie są naprawdę mili dla dziecka tylko dlatego, Ŝeby pozwoliło im się dotykać tam, gdzie nosi majteczki. Dlatego oszukują dziecko, Ŝe je kochają. To źli dorośli. Opowieść 4. Ciało dziecka jest jego własnością. Twoje ciało jest twoją własnością. Tylko ty decydujesz, czy ktoś moŜe dotykać twojego ciała. Jeśli dorosły lub inne dziecko chce go dotykać, zawsze moŜesz powiedzieć ,,nie” i nie pozwolić dotykać. Czasem zdarza się, Ŝe nie lubisz pocałunków dorosłego albo innego dziecka, wtedy moŜesz powiedzieć: ,,nie chcę tych całusów”. Masz prawo to zrobić, bo twoje ciało jest twoją własnością. Opowieść 5. Dzieci nie mogą mieć tajemnic z dorosłymi. Jeśli jakiś dorosły albo starsze dziecko namawia młodsze, Ŝeby miało z nim tajemnice, to ten dorosły chce coś ukryć. A jeśli dorosły chce coś ukryć, to na pewno jest to coś złego, bo dorośli nie ukrywają dobrych rzeczy. Czasem dorosły chce ukryć, Ŝe dotyka dziecko tam, gdzie nosi ono majteczki. Dlatego dziecko nie moŜe się zgodzić na to, Ŝeby mieć tajemnice, nawet najmniejsze, z Ŝadnym dorosłym, panem albo panią, albo ze starszym dzieckiem. Kiedy jakikolwiek dorosły pan albo pani, lub starsze dziecko mówi młodszemu dziecku, Ŝe chce mieć z nim tajemnice, powinno ono powiedzieć: ,,nie chcę mieć tajemnic”. A zaraz potem powinno opowiedzieć o wszystkim mamie, tacie albo innemu dorosłemu21. Dzięki takim opowieściom przekaŜemy dzieciom jasne wskazówki związane z relacjami z dorosłymi i pozwolimy im na zidentyfikowanie się z omawianymi postaciami, co umoŜliwi otwartą dyskusję na wymienione tematy. Jednocześnie będą to wskazówki dla dzieci, które mogą mieć podobne problemy, oraz zachęta do tego, aby o nich zacząć bez obaw rozmawiać. 21 TamŜe, s. 197–201. 37 Zakończenie W dzisiejszej dobie coraz głośniej mówimy o przemocy wobec dziecka, co chwilę docierają do nas informacje o krzywdzie i maltretowanych dzieciach, które na skutek działania dorosłego, często rodzica, doznały obraŜeń zagraŜających nawet ich Ŝyciu. Zastanawiamy się nad moŜliwością przeciwdziałania takim negatywnym zjawiskom, szukamy właściwych recept i dróg wyjścia, oczekujemy często gotowych rozwiązań od wszystkich, a rzadko od samego siebie. Obserwując dziecko, które doznało traumy i tragedii, bezpiecznie wolimy zachować wstrzemięźliwość od pochopnego działania w obawie przed jego negatywnymi skutkami. Obawiamy się wkraczać w intymne Ŝycie naszych podopiecznych i ich rodzin. Dlaczego? Czy jest tak lepiej: nic nie widzieć, nic nie wiedzieć, oczekiwać, aŜ problem sam się rozwiąŜe? Brak doświadczenia i negatywna reakcja otoczenia – takie problemy mają dziś nauczyciele, pedagodzy, policjanci, kuratorzy, sędziowie, którzy przerywając łańcuch okrucieństw wobec dziecka, mogą zrobić bardzo wiele, a jednak wolą nie podejmować prób pomocy dziecku krzywdzonemu, nie chcąc naraŜać się na potępienie społeczne, a czasami na odpowiedzialność karną. Jako społeczeństwo dziś dojrzewamy do rozumienia tej problematyki, odkrywamy prawdę, nawiązujemy do tematu tabu, zgłębiamy wiedzę z zakresu wychowania dziecka, zmieniamy prawo ukierunkowane na sankcje dla osób stosujących kary cielesne, ale czy to wystarczy? Odpowiedzią na to pytanie jest zwiększanie moralnej i prawnej świadomości społecznej, szczególnie świadomości rodziców, innych dorosłych, ale przede wszystkim funkcjonariuszy Policji, którzy jako nieliczni ze świata dorosłych mogą dziecku przynieść ulgę w jego cierpieniu. 38 Bibliografia Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483). Konwencja o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 2, poz. 11). Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.). Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2007 r. Nr 7, poz. 28 z późn. zm.). Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 12, poz. 114 z późn. zm.). Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jednolity: Dz.U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn. zm.). Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.). Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. Nr 64, poz. 593). Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180, poz. 1493). Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Szkolnictwa z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieŜy zagroŜonych uzaleŜnieniem (Dz.U. Nr 26, poz. 226). Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 października 2007 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych (Dz.U. Nr 201, poz. 1455). Zarządzenie nr 162 Komendanta Głównego Policji z dnia 18 lutego 2008 r. w sprawie metod i form wykonywania przez Policję zadań w związku z przemocą w rodzinie w ramach procedury „Niebieskie Karty” (Dz.Urz. KGP Nr 4, poz. 30). Górski J., Polacy a przemoc wobec dzieci, LexPolonica, według stanu prawnego na 14 stycznia 2009 r. 39 Jarosz E., Odpowiedzialność pedagogów za dzieci krzywdzone, www.dzieckokrzywdzone.pl, według stanu na 20 sierpnia 2009 r. Kluczyńska S., Przemoc seksualna wobec dzieci, „Niebieska Linia” 2002, nr 3. MacFarlane K., Feldmeth J.R. i in., Przesłuchanie i diagnoza małego dziecka, Warszawa 2002. Mazur J., Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002. Pospiszyl K., Dziecko jako sprawca przemocy seksualnej, „Psychologia w Szkole” 2005, nr 1. Próchniak P. (red.), Pomoc psychologiczna, wybrane zagadnienia, Słupsk 2006. Sasal H.D., Niebieskie Karty, przewodnik do procedury interwencji Policji wobec przemocy w rodzinie, Warszawa 1998. Widera-Wysoczańska A., Bezpieczna prywatność dziecka, „Psychologia w Szkole” 2004, nr 2. Widera-Wysoczańska A., Twój uczeń ofiarą seksualnej przemocy, „Psychologia w Szkole” 2004, nr 2. www.policja.pl, według stanu na 21 listopada 2009 r. WyŜyńska J., Jak chronić dzieci przed molestowaniem seksualnym. Poradnik nie tylko dla rodziców, Poznań 2007. Zmarzlik J., www.niebieskalinia.pl, według stanu na 30 listopada 2009 r. 40
