Untitled
advertisement
1 Polsk a i jej sąsiedzi z a j ag i e l l o n ów Krzysztof BaczKowsKi Polsk a i jej sąsiedzi z a j ag i e l l o n ów Avalon Kraków 2012 Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność ­statutową Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Redaktor naukowy serii Marcin Starzyński Opracowanie typograficzne Sławomir Onyszko Korekta Joanna Cybula KorTekst Projekt okładki i stron tytułowych Andrzej Najder Na okładce Maciej Korwin — fragment miniatury z karty węgierskiej kroniki Jana Thuróczy’ego Copyright by Krzysztof Baczkowski & Wydawnictwo AVALON T. Janowski sp.j., Kraków 2012 ISBN 978-83-7730-985-8 WYDAWNICTWO AVALON Skład, druk i oprawa Drukarnia TECHNET Zamówienia przyjmuje Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j. ul. Fiołkowa 4/13; 31-457 Kraków tel. + 48 606 750 749 [email protected] www.wydawnictwoAVALON.pl Spis treści Anna Waśko Krzysztofa Baczkowskiego studia nad dziejami Europy jagiellońskiej.....VII Specyfika rozwoju Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1386–1526.......1 „Panowie przyrodzeni” a elekcyjność tronu w Polsce średniowiecznej......27 Europa w dobie świętej Jadwigi, królowej Polski..........................................43 Polityka Zygmunta Luksemburskiego wobec Polski w pierwszych dwu dekadach XV wieku a Mikołaj Trąba......................................................57 Zbigniew Oleśnicki wobec drugiej unii polsko-węgierskiej 1440–1444......81 Stosunek leopoldyńskiej linii Habsburgów do walki o tron węgierski po śmierci Albrechta II.................................................................................105 Idea jagiellońska a stosunki polsko-węgierskie w XV wieku.....................131 Złota Bulla króla węgierskiego Andrzeja II z roku 1222 i jej wpływ na prawo oporu stanów przeciw monarsze w środkowej Europie w średniowieczu.............................................................................................145 Państwa jagiellońskie u schyłku średniowiecza...........................................159 Argument obrony wiary w służbie dyplomacji polskiej w XV wieku........171 Europa Środkowo-Wschodnia w oczach włoskich historyków i pamiętnikarzy drugiej połowy XV wieku..................................................193 Polacy i Czesi w okresie rywalizacji habsbursko-jagiellońskiej lat 1437–1526 w opinii austriackiej....................................................................211 Stanowisko Kurii Rzymskiej wobec jagiellońskiej ekspektatywy na tron czeski po Jerzym z Podiebradów.........................................................229 Państwa Europy Środkowo-Wschodniej wobec antytureckich projektów Innocentego VIII (1484–1492)..................................................265 Władysław II Jagiellończyk król Czech i Węgier w opinii współczesnych.....295 V Wokół projektów mariaży dynastycznych Jagiellonów w końcu XV wieku........................................................................................................305 Państwa jagiellońskie wobec elekcji Maksymiliana I w 1486 roku.............329 Kontrowersje wokół pokoju pożońskiego (bratysławskiego) z 1491 roku i jego ratyfikacji przez sejm węgierski w 1492 roku...............343 Europa wobec problemu tureckiego w latach 1493–1495...........................359 Działalność polsko-węgierskiej dyplomacji w Rzeszy Niemieckiej w latach 1498–1500 oraz sojusz Jagiellonów z Francją...............................391 Próby włączenia państw jagiellońskich do koalicji antytureckiej przez papieża Aleksandra VI na przełomie XV–XVI wieku......................417 Węgierskie pośrednictwo pokojowe w konflikcie litewsko-moskiewskim na początku XVI wieku.......................................................463 Przesilenie polityczne na Węgrzech w latach 1505–1507 na tle stosunków habsbursko-jagiellońskich.........................................................477 Stosunki polsko-węgierskie w pierwszych latach panowania Zygmunta Starego 1507–1510......................................................................501 Stosunki między elitami władzy Polski i Węgier na przełomie XV i XVI wieku.............................................................................................525 Państwo polsko-litewskie w koncepcjach politycznych Maksymiliana I.....543 Od artykułów mielnickich 1501 roku do konstytucji Nihil novi 1505 roku.......................................................................................................569 Komunikacja dyplomatyczna między Polską a Czechami w dobie jagiellońskiej — jej formy i sposoby realizacji.............................................583 Czas i odległość jako czynniki determinujące charakter stosunków dyplomatycznych między Habsburgami i Wielkim Księstwem Moskiewskim w końcu XV i na początku XVI wieku................................597 Rola dyplomacji polskiej w przygotowaniu i rezultatach zjazdu wiedeńskiego 1515 roku................................................................................609 Sprawa posagu Jadwigi Jagiellonki, księżnej bawarskiej.............................649 VI Krzysztofa Baczkowskiego studia nad dziejami Europy jagiellońskiej Profesor Krzysztof Baczkowski — mediewista, przez długie lata swojej zawodowej pracy związany z Uniwersytetem Jagiellońskim, znakomity wykładowca, opiekun wielu pokoleń studentów, autor kilkuset artykułów naukowych i wielu książek, jest wytrawnym i cenionym znawcą epoki Jagiellonów oraz historii Europy Środkowej o międzynarodowym autorytecie1. Urodzony w Wilnie 9 marca 1938 r., w rodzinie o dużych tradycjach patriotycznych (ojciec Mieczysław był między innymi żołnierzem Legionów [1915–1918], walczył pod Monte Cassino i Ankoną; matka, Krystyna z Malewskich, była wnuczką Jana Malewskiego, walczącego w latach 1848–1849 w Legionie Polskim na Węgrzech), lata wojny spędził wraz z rodziną w położonym w pobliżu Kielc Staszowie, gdzie ukończył szkołę podstawową i liceum ogólnokształcące. W 1955 r. rozpoczął studia historyczne w Uniwersytecie Jagiellońskim, które uwieńczył napisaną na seminarium mediewistycznym Profesora Józefa Garbacika (1907–1976) pracą magisterską pt. Stosunki dyplomatyczne między cesarzem Karolem V a Polską w latach 1519–1532. Skomplikowane dzieje Polski i jej sąsiadów w późnym średniowieczu pozostały, także później, jego największą pasją. Doktorat uzyskał w 1970 r. na podstawie pracy Geneza zjazdu wiedeńskiego 1515 r., opublikowanej pięć lat później2. Podstawę habilitacji stanowiła zaś rozprawa Walka Jagiellonów z Maciejem Korwinem o koronę czeską w latach 1471–14793. Tytuł Profesora Krzysztof Baczkowski uzyskał w 1996 r. Pracę w Zakładzie (wówczas Katedrze) Historii Powszechnej Średniowiecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego Profesor rozpoczął w 1963 r. i pozostał mu wierny przez blisko pięć dziesięcioleci swojej obecności w najstarszej 1 2 3 Bibliografię prac drukowanych Profesora za lata 1965–2008 zestawił J. Smołucha, Bibliografia prac prof. dr. hab. Krzysztofa Baczkowskiego, w: Historia vero testis temporum. Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Krzysztofowi Baczkowskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. J. Smołucha, A. Waśko, T. Graff, P.F. Nowakowski, Kraków 2008, s. 7–21. K. Baczkowski, Zjazd wiedeński 1515 r. Geneza, przebieg i znaczenie, Warszawa 1975. Kraków 1980. VII polskiej uczelni, pełniąc między innymi funkcję kierownika tegoż Zakładu (od 1993 r.) oraz wicedyrektora Instytutu Historycznego do spraw ogólnych (1984–1988). Jego aktywność zawodowa daleko wykraczała poza pracę naukową i dydaktyczną. W 1998 r. został wybrany do Wydziału II Polskiej Akademii Umiejętności, jej członek czynny od 2009 r., jest również członkiem Komisji Historii Czech i Stosunków Polsko-Czeskich Polskiej Akademii Nauk oraz Sekretarzem Wydziału II PAU. Przez wiele lat Profesor był ponadto redaktorem Prac Historycznych, ukazujących się jako jedna z serii „Zeszytów Naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego”, członkiem wielu komisji senackich oraz kuratorem Koła Naukowego Historyków Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Choć w centrum zainteresowań Profesora, już od czasu studiów, leżały dzieje Europy Środkowej w późnym średniowieczu oraz wczesnej epoce nowożytnej i temu właśnie tematowi poświęcił najwięcej pracy i zaangażowania, zajmował się również wieloma innymi problemami badawczymi. Już w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku zaangażował się w prace nad komentarzem do krytycznej edycji Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae Jana Długosza, współredagując komentarz do ksiąg VII–IX. Po latach kontynuował tę pracę, uczestnicząc w wydaniu trzech ostatnich ksiąg (X–XII) tego monumentalnego dzieła4. Zainteresowanie postacią i działalnością Jana Długosza5, a także innymi wybitnymi ludźmi kultury przełomu średniowiecza i nowożytności w Polsce znalazło wyraz w szeregu tekstów Profesora poświęconych nauce, kulturze i ideom politycznym tego okresu, Uniwersytetowi Krakowskiemu czy początkom humanizmu i renesansu w Europie Środkowej. Już w 1973 r. opublikował artykuł o związkach intelektualnych Uniwersytetu z Węgrami, gdzie w drugiej połowie XV w. prądy renesansu i humanizmu były szczególnie silne6; tematykę tę kontynuował zresztą 4 5 6 Joannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, lib. VII–XII, Varsoviae– Cracoviae 1974–1975, 1997, 2005; Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 7–9, 11–12, Warszawa 1974–1975, 1985, 2006. K. Baczkowski, Religijność Jana Długosza i jego fundacje kościelne, „Zeszyty Długoszowskie”, 1, 2002, s. 23–34; tenże, Obraz społeczeństwa polskiego w Rocznikach i Kronikach Jana Długosza, tamże, 3, 2004, s. 44–51. Tenże, Związki intelektualne Uniwersytetu Krakowskiego z Węgrami w dobie Kopernika, w: Międzynarodowe powiązania Uniwersytetu Krakowskiego w dobie Kopernika, red. J. Gierowski, (Copernicana Cracoviensia, t. I), Kraków 1973, s. 9–42. O studentach węgierskich w Krakowie Profesor pisał natomiast w artykule: Die ungarischen Studen- VIII w pracach: Renaissance — Einflüsse auf die polnische Historiographie am Ende des 15. und in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts im Lichte der polnischen Geschichtsschreibung7 oraz Humanismus in Krakau und Wien um die Wende vom 15. zum 16. Jahrhundert8. Pisał o Grzegorzu z Sanoka, o koncepcjach politycznych Jana Ostroroga i Andrzeja Frycza Modrzewskiego9, szczególnym zainteresowaniem obdarzył natomiast Filipa Kallimacha, o działalności którego pisał w artykułach: Callimaco e le ambascerie veneziane in Polonia negli anni’70 del XV secolo10, Kallimach’s Stelle in der Kulturgeschichte Polens czy Wartość źródłowa prac historyczno-literackich Filipa Kallimacha11. Do postaci tego wybitnego humanisty Profesor odwołał się także w znakomitym syntetycznym studium dziejów późnośredniowiecznej Polski, zatytułowanym Rady Kallimacha12. Bardzo istotnym nurtem w pracy badawczej Profesora są również rozważania nie tylko nad historiografią polską, ale także niemiecką, austriacką oraz czeską, które zaowocowały licznymi artykułami poświęconymi tej tematyce, w tym na przykład dwoma tekstami dotyten an der Krakauer Akademie im 15. Jahrhundert, w: Universitas Budensis 1395–1995, red. L. Szógi, J. Varga, Budapest 1997, s. 117–128. 7 W: Historiographie in Polen und in der Schweiz, red. K. Baczkowski, C. Simon, („Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” [dalej: ZNUJ], 1145, Prace Historyczne, z. 113 [Studia Polono-Helvetica, 2]), Kraków 1994, s. 29–40. 8 W: Metropolen und Kulturtransfer im 15./16. Jahrhundert, Prag–Krakau–Danzig–Wien, red. A. Langner, G. Michels, Stuttgart 2001, s. 53–64. 9 K. Baczkowski, Jan Ostroróg und Gregor von Heimburg. Ause der Geschichte des deutschen und polnischen politischen Denkens im 15. Jahrhundert, w: Studien zur Geschichte der deutsch-polnischen Kulturbeziehungen vom Mittelalter zum 19. Jahrhundert, red. J. Pirożyński, (ZNUJ, 1138, Prace Historyczne, z 111 [Studia Germano-Polonica, 2]), Kraków 1994, s. 153–162; tenże. Die Frage des Bewahrung des Friedens und der Gerechtigkeit zwischen den Staaten und Nationen im polnischen politischen Denken des XV/XVI Jahrhunderts, besonders in den Ideen von Andrzej Frycz Modrzewski, w: Friedensgedanke und Friedensbewahrung am Beginn der Neuzeit, red. S. Hoyer, W. Held, Leipzig 1987, s. 120–128. 10 W: Viaggio in Italia e viaggio in Polonia, red. D. Quirini-Popławska, (ZNUJ, 1128, Prace Historyczne, z. 110 [Studia Italo-Polonica, 5]), Kraków 1994, s. 43–52. 11 W: Der polnische Humanismus und die europäischen Sodalitäten, red. S. Fussel, J. Pirożyński, Wiesbaden 1997, s. 73–90. 12 (Dzieje narodu i państwa polskiego, t. XVIII), Kraków 1989; zob. także: K. Baczkowski, Wartość źródłowa prac historyczno-literackich Filipa Kallimacha, w: Nihil superfluum esse. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań 2000, s. 471–478. IX czącymi Niemiec i stosunków polsko-niemieckich w historiografii polskiej, umieszczonymi w wydawnictwie zbiorowym Geschichtsschreibung zwischen Wissenschaft und Politik (1987)13, czy pracą Historiographie in Polen und in Schweiz, której Profesor był współredaktorem14. Innym ważnym obszarem zainteresowań badawczych Profesora jest historia regionalna. Uczestniczył — jako autor i redaktor — w powstaniu kilku monografii dotyczących dziejów regionalnych Małopolski, wśród których przywołać można Strzyżów — studia z dziejów miasta i regionu, Szkice z dziejów Sędziszowa Małopolskiego i okolicy, Grybów. Studia z dziejów miasta i regionu, Dzieje Leżajska15. Wybór artykułów Profesora umieszczony w tym tomie odzwierciedla jego główną pasję i najważniejsze pole badań naukowych — dzieje Polski i Europy Środkowej w późnym średniowieczu widziane przez pryzmat dyplomacji, kontaktów politycznych, gospodarczych i kulturowych, ukazywane wielowątkowo, jako splot różnorakich interesów — dynastycznych, narodowych, gospodarczych, wynik przepływu idei, koncepcji prawnych, zmian w mentalności i kulturze krajów tego obszaru. Profesor jest mistrzem syntezy — obok wspomnianych już Rad Kallimacha spod jego pióra wyszły: znakomite opracowanie Dzieje Polski późnośredniowiecznej, które ukazało się w 1999 r. jako tom trzeci Wielkiej historii Polski publikowanej przez oficynę Fogra16, a także teksty poświęcone demografii oraz ustrojowi Europy schyłku średniowiecza czy wreszcie dziejom cesarstwa rzymsko-niemieckiego w piątym Tenże, Deutschland und die Deutsche Frage in der polnischen Geschitsschreibung, w: Geschichtsschreibung zwischen Wissenschaft und Politik, wyd. H. Timmermann, Saarbrücken 1987, s. 37–59; tenże, Die deutsch-polnischen Beziehungen im Mittelalter und in der Frühneuzeit im Lichte der polnischen Historiographie des 19. und 20. Jahrhunderts, w: tamże, s. 207–221. 14 Zob. przyp. 7. 15 K. Baczkowski, Osadnictwo ziemi strzyżowskiej do połowy XV w., w: Strzyżów — studia z dziejów miasta i regionu, red. S. Cynarski, Rzeszów 1980, s. 59–83; tenże, Dzieje Sędziszowa Małopolskiego i okolicy do końca XVI wieku, w: Szkice z dziejów Sędziszowa Małopolskiego i okolicy, red. tenże, Rzeszów 1983; tenże, Sędziszów w XVII i XVIII wieku, w: tamże, s. 61–84; tenże, Dzieje Grybowa i wsi podgrybowskich w XIV–XVI wieku, w: Grybów. Studia z dziejów miasta i regionu, t. I, red. D. Quirini-Popławska, Kraków 1992, s. 59–92; Dzieje Leżajska, red. K. Baczkowski, J. Półćwiartek, Leżajsk 1996. 16 K. Baczkowski, Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370–1506), (Wielka historia Polski, t. III), Kraków 1999. 13 X tomie Wielkiej historii świata, który redagował17. W prezentowanym tutaj wyborze Czytelnik znajdzie studia, które — dotycząc różnych, szczegółowych aspektów historii Europy Środkowej — składają się także na swego rodzaju syntezę jej dziejów w późnym średniowieczu. Są też owe teksty uzupełnieniem lub szczegółowym rozszerzeniem prac monograficznych Profesora, poświęconych rywalizacji habsbursko-jagiellońskiej w tym okresie. Prac, które zajęły ważne miejsce w historiografii dziejów tej części Europy. Europę Środkową Profesor definiuje geograficznie jako obszar obejmujący w XIV w. należące do kręgu kultury łacińskiej królestwa Polski, Czech i Węgier, Prusy i północne Bałkany wraz z terytoriami zależnymi, a więc obszar, na którym procesy integracyjne w XIV i XV w. przeważały nad czynnikami odśrodkowymi „i określały odrębność rozwoju tych państw w stosunku do pozostałych części kontynentu”, jak czytamy w opublikowanym przez niego w 1985 r. artykule Specyfika rozwoju Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1386–152618. Dokonujący się w tych krajach postęp kulturowy, gospodarczy, rozwój urbanizacji i górnictwa, względna stabilizacja polityczna (mniej konfliktów zbrojnych w porównaniu z Europą Zachodnią w tym okresie) pozwoliły na uniknięcie tzw. kryzysu XIV w., który objął właśnie Europę Zachodnią i Południową, a pewne podobieństwo procesów wewnętrznych ułatwiło ich późniejszą integrację. W tekście Europa w dobie świętej Jadwigi, królowej Polski Profesor zwraca uwagę na różnice w ustroju państw zachodu i środka Europy: „Podczas, gdy na zachodzie Europy ustrój feudalno-lenny był dopiero w fazie przezwyciężania, najczęściej drogą starć zbrojnych, w Niemczech zaś będące jego efektem rozbicie pogłębiało się ustawicznie, stając się źródłem niekończących się konfliktów, kraje środkowoeuropejskie po likwidacji rozdrobnienia dzielnicowego były od początku XIV w. państwami scentralizowanymi”19. Profesor wskazuje zatem nie tylko na współzależności rozwojowe w dziedzinie stosunków prawno-ustrojowych, ale Tenże, Dynamika rozwoju demograficznego Europy w okresie 1200–1400, w: Późne średniowiecze, red. tenże, (Wielka historia świata, t. V), Kraków–Warszawa 2005, s. 5–16; tenże, Ustrój Europy późnośredniowiecznej, w: tamże, s. 28–41; tenże, Cesarstwo rzymsko-niemieckie, w: tamże, s. 333–413. 18 ZNUJ, 765, 1985, Prace Historyczne, z. 80 (Studia Polono-Danubiana et Balcanica, 1), s. 42. 19 „Universitas”, 1998, nr 23 (Święta Jadwiga królowa patronką Europy), s. 56. 17 XI też na podobną formację kulturową elit, na rodzenie się tożsamości narodowej, rozkwit kultury i przepływ idei. Dalsza unifikacja regionu była możliwa dzięki objęciu przez dynastię Jagiellonów tronów węgierskiego i czeskiego w XV w. oraz dzięki charakterowi prowadzonej przez nich polityki (o czym niżej). W efekcie w drugiej połowie XV stulecia Europa Środkowa stała się Europą jagiellońską, obejmującą „zespół państw i ludów zamieszkujących międzymorze bałtycko-adriatycko-czarnomorskie”20. Autor konsekwentnie widzi kraje Europy jagiellońskiej jako pewną całość, związaną nie tylko osobami monarchów, lecz także, pomimo wszelkich odrębności i sprzeczności interesów politycznych, więzami głębszymi — kulturowymi, ideowymi, gospodarczymi. W latach siedemdziesiątych XX w. w dwóch artykułach opublikowanych w języku niemieckim pisał na przykład o roli czynników gospodarczych w rywalizacji między krajami jagiellońskimi i Habsburgami na przełomie XV i XVI w.21 Dlatego też cezurą rozpoczynającą okres nowożytny w dziejach tych państw jest zdaniem Profesora bitwa pod Mohaczem (1526), kończąca rządy dynastii jagiellońskiej w Czechach i na Węgrzech. Rozpadowi związku polityczno-dynastycznego (wyznaczanemu przez ową datę) towarzyszyła zachodząca w XVI w. w państwach tego regionu odmienna ewolucja ustrojowa. W ważnym tekście Idea jagiellońska a stosunki polsko-węgierskie w XV wieku Profesor odnosi się do koncepcji tzw. idei jagiellońskiej, wypracowanej przez część polskiej historiografii pierwszej połowy XX w. Miała to być oryginalna — na tle europejskim — koncepcja państwa wielonarodowego i tolerancyjnego, prowadzącego politykę pokojową i kompromisową. Jej źródłem była polityka prowadzona w XV w. przez dynastię Jagiellonów w Polsce i na Litwie, polityka której celem było dokonanie unifikacji obu organizmów państwowych w poszanowaniu ich różnorodności religijnej, narodowej i kulturowej. Owa oparta na kompromisie i tolerancji unifikacja była źródłem ro K. Baczkowski, Idea jagiellońska a stosunki polsko-węgierskie w XV wieku, w: Polska i Węgry w kulturze i cywilizacji europejskiej, red. J. Wyrozumski, Kraków 1997, s. 57. 21 Tenże, Die Rolle der ökonomischen Faktoren in den politischen Beziehungen zwischen Jagiellonen und Habsburgern um die Wende vom 15. zum 16. Jahrhundert in Mitteleuropa, „Wissenschaftliche Zeitschrift Friedrich-Schiller-Universität Jena”, 26, 1977, s. 355–376; tenże. Die ökonomischen Bindungen der Rivalität zwischen Jagiellonen und Habsburgern and der Wende vom 15. zum 16. Jahrhundert, w: Europäische Städtegeschichte in Mittelalter und früher Neuzeit, red. W. Mägdefrau, Weimar 1979, s. 92–113. 20 XII snącej pozycji państwa i dynastii w Europie. Idea jagiellońska wymagała nie tylko zdolności politycznych i dyplomatycznych, u jej źródeł leżały duch chrześcijańskiego poświęcenia, braterstwa i miłosierdzia22, widoczne w wystąpieniach Pawła Włodkowica na rzecz praw pogan czy przyjęciu bojarów ruskich do polskich rodów szlacheckich w unii horodelskiej. Według Profesora do koncepcji tej warto powrócić w rozważaniach o historii późnośredniowiecznej Europy Środkowej, bowiem w dziejach dynastii jagiellońskiej można „dostrzec pewne stałe wątki powtarzające się z pokolenia na pokolenie. Należeć będzie do nich umiar, umiejętność rozwiązywania pokojową drogą nabrzmiałych konfliktów społecznych i narodowo-religijnych oraz dążność do kompromisu w kwestiach politycznych”23. Pisząc o atrakcyjności idei jagiellońskiej dla krajów ościennych, Profesor zwraca uwagę, że takie postrzeganie polityki dynastii Jagiellonów umożliwiło objęcie przez nich tronu czeskiego (1471) i węgierskiego (1490). Celem polityki jagiellońskiej w tym wielkim bloku krajów i terytoriów była stabilizacja polityczna, oparta na równowadze i współdziałaniu24. Jednym z ważniejszych elementów idei jagiellońskiej była też koncepcja antemurale, przedmurza chrześcijaństwa. Profesor odnosi się do niej między innymi w artykule Argument obrony wiary w służbie dyplomacji polskiej XV wieku oraz w kilku tekstach poruszających kwestię turecką w XV i XVI w., a także polityki papieży Innocentego VIII i Aleksandra VI wobec państw Europy Środkowej w kontekście projektowanych krucjat anytureckich25. W opi Pisząc o rozpadzie unii kalmarskiej w artykule Europa w dobie świętej Jadwigi (s. 60), Profesor zadaje pytanie: „czy u jej podstaw nie zabrakło także owego szerszego ducha chrześcijańskiego, ducha poświęcenia, miłosierdzia i braterstwa, zwanego przez część historyków ideą jagiellońską”. 23 Tenże, Idea, s. 66. O idei jagiellońskiej Profesor pisał też w studium: Die sogenannte Jagellonen-Idee in der Innen- und Aussenpolitik der Dynastie im 15. und 16. Jahrhundert, „Berichte und Beiträge des Geisteswissenschaftliches Zentrum, Geschichte und Kultur Ostmitteleuropas”, 1997 (1998), s. 47–60. 24 Tamże; zob. również: tenże, Państwa jagiellońskie u schyłku średniowiecza, w: Schyłek średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz, Warszawa 2003, s. 205–233. 25 Tenże, Argument obrony wiary w służbie dyplomacji polskiej XV wieku, w: Ludzie, Kościół, wierzenia. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa Europy Środkowej (średniowiecze — wczesna epoka nowożytna) [dedykowane Stanisławowi Bylinie], Warszawa 2004, s. 141–154; Europa wobec problemu tureckiego w latach 1493–1495, „Studia Historyczne” (dalej: SH), 40, 1997, s. 313–340; tenże, Próby włączenia państw jagiel22 XIII nii Profesora idea antemurale, stanowiąca w XV w. istotną część języka europejskiej dyplomacji, była wykorzystywana w dyplomacji polskiej często doraźnie, w zależności od sytuacji politycznej. Konflikt z zakonem i oskarżenia o wspieranie husytyzmu czyniły z idei krucjatowej oręż w rękach wrogów Jagiellonów, czemu starano się przeciwdziałać, wskazując na własne zasługi i poświęcenia w obronie chrześcijaństwa (klęski nad Worsklą i pod Warną). Polskim uczonym i dyplomatom udało się jednak w XV w. utrwalić w oczach opinii europejskiej koncepcję Polski, a później szerzej krajów jagiellońskich, jako „przedmurza chrześcijaństwa”. Idea ta zyskała głęboki oddźwięk także wśród elit politycznych oraz szlachty polskiej i węgierskiej. W licznych artykułach Profesor ukazał sposób, w jaki idea jagiellońska była realizowana przez Jagiellonów i elity ich państw w dyplomacji i polityce zagranicznej. Przekonanie, iż owa idea kompromisu, współdziałania i szukania rozwiązań pokojowych była pewną cenną wartością, odróżniającą pozytywnie politykę Jagiellonów od współczesnych im dynastii, pozwoliła na dokonanie rewizji ocen historiografii, w której często monarcha prowadzący politykę kompromisu przedstawiany jest jako władca słaby. Profesor nie zgadza się z owym „kultem siły” w historiografii, w charakterystyczny dla jego narracji wyważony sposób, jednocześnie ukazując przesłanki, które prowadziły często historyków do błędnej, czy wręcz ahistorycznej oceny tak ważnych w historii „krajów jagiellońskich” zdarzeń jak układ wiedeński (1515), czy też do oceniania władców z dynastii jagiellońskiej jako nieudolnych lub słabych. W artykule Przesilenie polityczne na Węgrzech w latach 1505–1507 na tle stosunków habsbursko-jagiellońskich Autor wskazuje także, że kryterium oceny polityki królewskiej nie może być jedynie „kompromisowość” polityki władcy lub jej brak, lecz zdolność monarchy do zespolenia racji stanu z interesami dynastycznymi, czego nie potrafił król Czech i Węgier Władysław II, a co udało się w efekcie Zygmuntowi Staremu26. lońskich do koalicji antytureckiej przez papieża Aleksandra VI na przełomie XV/XVI wieku, „Nasza Przeszłość”(dalej: NP), 81, 1994, s. 5–50; tenże, Państwa Europy Środkowo-Wschodniej wobec antytureckich projektów Innocentego VIII (1484–1492), NP, 74, 1990, s. 207–235. 26 Tenże, Przesilenie polityczne na Węgrzech w latach 1505–1507 na tle stosunków habsbursko-jagiellońskich, ZNUJ, 935, 1988, Prace Historyczne, z. 91 (Studia Polono-Danubiana et Balcanica, 3), s. 20–21. XIV Odrzucenie arbitralnych ocen pozwala Profesorowi na pełniejsze i bardziej obiektywne przedstawienie wydarzeń, także tych ocenianych w historiografii na ogół negatywnie. Na przykład, opisując kontrowersje związane z nieobecnością króla czeskiego Władysława na elekcji króla rzymskiego Maksymiliana w 1486 r., Profesor wykazuje, że uzyskane później porozumienie umocniło „skutecznie nieco już zapomniane prawa elekcyjne czeskiego władcy”, choć dyplomacja Jagiellonów nie odniosła sukcesu w innych punktach sporu27. Podobnie Autor ocenia traktat polsko-węgierski zawarty po objęciu tronu polskiego przez Zygmunta Starego w 1507 r. Pozornie korzystny jedynie dla Węgier, w rzeczywistości odpowiadał także interesom Polski, umacniał bowiem pozycję obu państw wobec Habsburgów, papiestwa czy Turcji28. Artykuły dotyczące dyplomacji Jagiellonów w latach 1471–1515 układają się w pewną całość, dając syntezę dziejów politycznych tego okresu. Autor ukazuje panoramę polityczną tych czasów, stosunki krajów jagiellońskich z cesarstwem, ze Stolicą Apostolską i Turcją. „Bohaterem zbiorowym” wielu tekstów Profesora jest dyplomacja Jagiellonów i ich konkurentów, Habsburgów, przede wszystkim Maksymiliana I, ukazana — dzięki szczegółowej analizie źródeł — w całej jej złożoności. Działania dyplomatów są w przekonaniu Autora wypadkową bardzo wielu czynników, które należy wziąć pod uwagę, poddając ocenie ich skuteczność i rezultaty — interesów dynastycznych monarchów, elit kształtujących się narodów, mentalności, idei i koncepcji politycznych, a także czynników bardziej „bezpośrednich”, jak możliwości komunikacyjne czy zdolności i charakter posłów. W tekście o kryzysie politycznym na Węgrzech w latach 1505–1507 Autor ukazuje w niezmiernie interesujący sposób, jak wojna splata się z dyplomacją i wspomaga ją na przykładzie działań Maksymiliana I wobec Węgier29. Owa złożoność materii dyplomatycznej — jeśli historyk weźmie ją pod uwagę — pozwala na uzyskanie jasnego obrazu i przeformułowanie pewnych utrwalonych w historio- Tenże, Państwa jagiellońskie wobec elekcji Maksymiliana I w 1486 roku, ZNUJ, 663, 1985, Prace Historyczne, z. 74, s. 120. 28 Tenże, Stosunki polsko-węgierskie w pierwszych latach panowania Zygmunta Starego 1507–1510, w: Cracovia, Polonia, Europa. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Kraków 1995, s. 563–580. 29 Tenże, Przesilenie, s. 15–18. 27 XV grafii sądów. W tekście omawiającym ratyfikację układu pożońskiego (1491) przez sejm węgierski w 1492 r. Autor wykazuje, że język dokumentów staje się zrozumiały dopiero przy uwzględnieniu kontekstu historycznego (brak potwierdzenia układu z Habsburgami przez średnią szlachtę węgierską nie oznacza, że ów układ nie został ratyfikowany, bowiem w XV w. szlachta nie była jeszcze zorganizowaną siłą polityczną)30. Artykuły omawiające próby zorganizowania krucjat antytureckich w XV w. wskazują natomiast, jak pewne koncepcje ideowe przystosowywano do potrzeb dyplomacji, interpretując je dość dowolnie w zależności od sytuacji politycznej. Problem dyplomacji na pograniczu łacińskiego i wschodniego kręgu kulturowego porusza interesujący tekst Węgierskie pośrednictwo pokojowe w konflikcie litewsko-moskiewskim w początku XVI wieku, ukazujący trudności w działaniach dyplomatycznych wynikające z odmiennej mentalności i koncepcji politycznych obu stron. Trudności te dobrze obrazuje przytoczona przez Autora odpowiedź Iwana III na prośbę posła węgierskiego o wypuszczenie jeńców litewskich za poręką: „nie ma w zwyczaju w moskiewskiej ziemi wypuszczać jeńców, którym w niewoli niczego nie brakuje”31. Kwestie mentalności i rodzących się stereotypów narodowych, a także ich wykorzystywania w polityce (i zmiany pod wpływem sytuacji politycznej) Profesor poruszył w tekstach Polacy i Czesi w okresie rywalizacji habsbursko-jagiellońskiej lat 1437–1526 w opinii austriackiej32 i Europa Środkowo-Wschodnia w oczach włoskich historyków i pamiętnikarzy drugiej połowy XV wieku33. Z badaniami nad historią polityczną łączą się ściśle kwestie prawno-ustrojowe i historia idei, którym Profesor poświęcał zawsze wiele uwagi. Wymieńmy jedynie artykuły: Próby reformy ustroju Rzeszy Niemieckiej pod koniec średniowiecza w świetle nowych badań34, Die geistesgeschichtlichen Grundla Tenże, Kontrowersje wokół pokoju pożońskiego (bratysławskiego) z 1491 roku i jego ratyfikacji przez sejm węgierski w 1492 roku, „Polska Akademia Umiejętności. Prace Komisji Środkowoeuropejskiej”, 5, 1997, s. 33. 31 W: Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII–XVII wieku ofiarowane Marianowi Biskupowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Z.H. Nowak, Toruń 1992, s. 39. 32 W: Polaków i Czechów wizerunek wzajemny (X–XVII w.), red. W. Iwańczak, R. Gładkiwiecz, Wrocław–Warszawa 2004, s. 141–154. 33 „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, 49, 1999, s. 111–125. 34 SH, 19, 1986, s. 163–180. 30 XVI gen der Repräsentation in Polen im Mittelalter35 czy Idea jedności europejskiej w średniowieczu36. Z kolei w artykule „Panowie przyrodzeni” a elekcyjność tronu w Polsce średniowiecznej Krzysztof Baczkowski zainteresował się problemem zmiany ustrojowej, jaką było wprowadzenie w Polsce zasady elekcyjności tronu. Autor zauważył, iż pomimo odchodzenia od teorii „panów przyrodzonych” (Piastów) już w XIV w., na co wskazują na przykład umowy o dziedziczeniu tronu z dynastiami innymi niż piastowska, i coraz silniejszy nacisk na zgodę stanów w powoływaniu władcy, co torowało drogę do elekcyjności, idea panów przyrodzonych przetrwała bardzo długo (aż do elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego w 1669 r.), a pojęcie to przeniesiono z Piastów na Jagiellonów i później na spokrewnionych z nimi Wazów37. Zainteresowanie Profesora historią myśli, idei i prawa ustrojowego zaowocowało także tekstami o Złotej Bulli Andrzeja II węgierskiego i o przywileju mielnickim (1501). Rozważania na temat wpływu Złotej Bulli na rozwój idei prawa oporu w Europie Środkowej kończą się konkluzją, iż o przyjęciu tej idei można mówić dopiero po jej zinstytucjonalizowaniu, a w Polsce pierwszym aktem odnoszącym się do niej był dopiero przywilej mielnicki38. Temuż przywilejowi i konstytucji Nihil novi poświęcony został tekst Od artykułów mielnickich 1501 roku do konstytucji Nihil novi 1505 roku, ukazujący pewien proces polityczny i ustrojowy, którego zwieńczeniem była owa sławna ustawa39. W przeświadczeniu Autora zadaniem historyka jest ukazanie procesu historycznego w całej jego złożoności i dokonanie wyważonej, obiektywnej oceny — zadanie to Profesor realizuje w całej swojej naukowej twórczości. W: Repräsentationen. Aspekte historischer Entwicklung in Deutschland und Polen, red. H. Timmermann, Saarbrücken 1992, s. 37–53. 36 W: Z dziejów prób integracji europejskiej. Od średniowiecza do współczesności, red. M. Pułaski, (ZNUJ, 1177, Prace Historyczne, z. 118 [Studia Polono-Danubiana et Balcanica, 7]), Kraków 1995, s. 11–24. 37 ZNUJ, 1296, 2008, Prace Historyczne, z. 135, s. 53–63. 38 K. Baczkowski, Złota Bulla króla węgierskiego Andrzeja II z roku 1222 i jej wpływ na prawo oporu stanów przeciw monarsze w środkowej Europie w średniowieczu, w: Król a prawo stanów do oporu, red. M. Markiewicz, E. Opaliński, R. Skowron, Kraków 2010, s. 15–25. 39 W: Przełomy w historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich, Wrocław 15–18 września 1999 roku. Pamiętnik, t. II, cz. 1, Toruń 2000, s. 187–195. 35 XVII Chłodna analiza połączona z eleganckim, jasnym stylem, szeroka panorama dziejów ukazana z wielką erudycją, mistrzowskie połączenie myśli ogólnej i syntezy z analizą źródeł i bogactwem szczegółów — te cechy pisarstwa historycznego Profesora sprawiają, iż obcowanie z jego tekstami jest prawdziwą intelektualną przyjemnością. * Podczas prac redakcyjnych nad prezentowanym Czytelnikowi zbiorem trzydziestu jeden artykułów Profesora, drukowanych wcześniej w latach 1975– 2010 i rozproszonych w różnych wydawnictwach, nie ingerowano w treść publikowanych rozpraw, wyjątek od tej zasady czyniąc jedynie względem ewidentnych błędów dostrzeżonych w druku (zecerskich, ortograficznych bądź interpunkcyjnych). Wszystkie zapisy bibliograficzne pomieszczone w przypisach zostały zweryfikowane i ujednolicone zgodnie z zasadami przyjętymi w trzech poprzednich tomach serii „Mistrzowie Historiografii”, a streszczenia obcojęzyczne, towarzyszące pierwotnie niektórym artykułom, pominięte. Dwóm nieznacznym modyfikacjom (względem poprzednich tomów serii) uległ natomiast układ graficzny przedrukowywanych tekstów. Na każdej kolejnej stronie z tytułem artykułu w prawnym górnym rogu zamieszczony został adres bibliograficzny pierwodruku. Przy pomocy znaku || w poszczególnych tekstach oznaczono zaś miejsca zmiany stron w pierwszym wydaniu (pierwotną numerację rozmieszczono na marginesach bocznych). Wybór oraz układ tekstów są dziełem Autora. Anna Waśko XVIII Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie
