Gdy otwierasz Biblię
advertisement
ABY LEPIEJ SŁYSZEĆ SŁOWO PANA Pod redakcją i kierunkiem ks. Henryka Lempy GDY OTWIERASZ BIBLIĘ ks. Rajmund Pietkiewicz Tom l/l Wrocław 1995 1 WSTĘP Spotykamy się nieraz ze stwierdzeniem - bardzo trafnym zresztą - że „nie ma dzisiaj takiej książki, którą by tak często tłumaczono, tak szeroko rozpowszechniano i tak chętnie czytano jak Biblia" (J. Kremer). Zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie, a nawet muzułmanie zgodnie uznają jej wartość. Chrześcijańskie Kościoły różnych denominacji powołują się na księgi Starego i Nowego Przymierza jako na słowo Boże. Przez wiele wieków chrześcijanie czerpali z tych ksiąg moc, pociechę i życiową siłę. Kultura zachodnia, zwłaszcza zaś literatura i sztuka są bogato nasycone tematami i motywami biblijnymi. Nawet nie należący do Kościoła poeci wysoko sobie cenią tę jedyną w swoim rodzaju Księgę i często do niej sięgają. W Kościele Katolickim zainteresowanie Pismem świętym przechodziło różne etapy - raz to zainteresowanie wzrastało, innym razem malało. Od kilkudziesięciu jednak lat, zwłaszcza od czasów Soboru Watykańskiego II (1962-1965), Biblia nabrała dla katolików nowego znaczenia. Wprawdzie zawsze była ona dla nich słowem Bożym i czytano ją regularnie podczas nabożeństw liturgicznych, ale przeważnie pozostawała Księgą nieznaną, obcą. Nie wynika to wcale z obronnej postawy Kościoła Katolickiego wobec protestantów, którzy powoływali się na Biblię, jako na jedyne źródło objawienia. Po prostu brakowało katolikom odwagi, by po tę Księgę sięgnąć i uczynić ją podstawą ich życia. Dlatego też Kościół dzisiaj stale zachęca i napomina swoich wiernych, żeby czytali Pismo święte, rozważali je i nim żyli. Kościół pragnie, żeby lektura Biblii była kontynuacją czytań, które odbywają się podczas nabożeństw liturgicznych. Jest oczywiste, że owocność lektury Pisma świętego zależy w dużej mierze od tego, czy czytający właściwie rozumie tekst biblijny i wyciąga z niego odpowiednie wnioski dla swego życia. Potrzeba tutaj pewnego przewodnika, pewnych wskazówek, które taką lekturę umożliwiają. Niniejsza książka pragnie w tym właśnie względzie pomóc. Powstała ona jako owoc badań, dyskusji oraz ćwiczeń prowadzonych w ramach seminarium naukowego z Pisma świętego na Papieskim Fakultecie Teologicznym we Wrocławiu. Ma służyć pomocą nie tylko studentom wspomnianego fakultetu, ale wszystkim, którzy w sposób znaczący pragną zgłębić i wniknąć w słowo Boże zawarte w Biblii i uczynić je treścią swego życia. Jest to pierwszy tom planowanej serii pomocy biblijnych pt. Aby lepiej słyszeć Słowo Pana. Ufamy, że skromne tomiki tej serii spełnią swoje zadanie. Wrocław, dnia 3.05.1995 r., w Uroczystość NMP Królowej Polski ks. Henryk Lempa PO CO TAKI PODRĘCZNIK? W ostatnich latach, po Soborze Watykańskim II, obserwujemy ogromne ożywienie zainteresowania Biblią. Powstają kręgi biblijne, grupy modlitewne czerpiące duchowy pokarm z Pisma świętego. Systematyczna lektura Biblii stanowi istotny element formacji wielu ruchów odnowy Kościoła (Odnowa w Duchu Świętym, Neokatechumenat, Ruch Światło-Życie). Biblię czyta również wiele osób nie zrzeszonych w ramach ruchów. Systematycznej lekturze Biblii towarzyszy pragnienie coraz głębszego odkrywania treści objawionych w świętej Księdze chrześcijaństwa. Wiele osób indywidualnie czytających Biblię dba o zgodność swojego rozumienia słowa Bożego z autentyczną interpretacją Kościoła. Wielu pyta o reguły interpretacji świętych tekstów stosowane przez Kościół. Interesuje się procesem powstania Biblii, pragnie dowiedzieć się czegoś więcej na temat natchnienia biblijnego, historii formowania się zbioru ksiąg Pisma świętego, najnowszych metodach pomocnych w interpretacji Biblii. Poszerzone kontakty ekumeniczne, które zawdzięczamy w dużej mierze ruchom odnowy Kościoła, mnożą jeszcze bardziej pytania: Dlaczego Biblia używana przez katolików różni się liczbą, a nawet objętością ksiąg od Biblii, którą posługują się protestanci? Jakie są kryteria kanoniczności? Jaka jest relacja Pisma świętego do Tradycji? To pogłębione studium Pisma świętego wymaga sięgania do różnego rodzaju opracowań i podręczników. Na szczęście na polskim rynku w ostatnich latach pojawia się coraz więcej specjalistycznych i popularnych publikacji poświęconych Pismu świętemu. Jednak osoby rozpoczynające swoją przygodę z Pismem świętym napotykają na liczne trudności w korzystaniu z wyżej wspomnianych opracowań. Publikacje specjalistyczne są 2 dla nich niedostępne ze względu na niezrozumiały, naukowy język i często olbrzymią, zniechęcającą „początkującego biblistę" objętość. Literatura popularna natomiast, łatwiej dostępna i bardziej zrozumiała, nie daje możliwości weryfikacji zdobytej wiedzy. Wzrasta w związku z tym zapotrzebowanie na kursy biblijne i inne pozycje umożliwiające samodzielne studium, które: - umożliwiałyby zdobycie najważniejszych wiadomości o Biblii; - otwierałyby drogą do specjalistycznej literatury przez wyjaśnienie podstawowych pojęć i zagadnień współczesnej biblistyki; - ułatwiałyby korzystanie z dokumentów Kościoła zajmujących się Biblią i zasadami jej interpretacji; - dawałyby możliwość weryfikacji opanowanego materiału i próby posługiwania się zdobytą wiedzą, co podnosi atrakcję podręcznika i zachęca do dalszego studium. Książka, którą trzymasz w ręku, jest podręcznikiem umożliwiającym samodzielne zdobywanie wiedzy. Jest ona przeznaczona dla „początkujących biblistów", pragnących poszerzyć swoją znajomość Pisma świętego o wiedzę z zakresu współczesnej biblistyki. Książka ta jest przeznaczona szczególnie dla animatorów i liderów działających w r akatechetów i studentów teologii. Została tak napisana, aby sprostać wyżej wy mienionym kryteriom. Posiada dwie części: Podręcznik i Ćwiczenia. Podręcznik zawiera podstawowe wiadomości z zakresu wstępu ogólnego do Pisma świętego, czyli wiedzę pomocną wszystkim, którzy otwierają Biblię, aby rozpocząć jej studium. Pominięta została tylko proforystyka biblijna, która wymaga osobnego opracowania w jednym z tomików niniejszej serii. Po każdym z rozdziałów została podana najważniejsza literatura umożliwiająca poszerzenie wiadomości. Aby ułatwić zapamiętanie materiału ułożono go w sposób przejrzysty. Stąd Podręcznik zawiera wiele schematów graficznych oraz ramek z definicjami i podsumowaniami. W licznych miejscach, najważniejsze wiadomości zostały wypunktowane w sposób schematyczny. Książka Gdy otwierasz Biblię daje możliwość zweryfikowania zdobytej wiedzy. Temu celowi służą ćwiczenia do każdego rozdziału, zebrane w drugim zeszycie opatrzonym tytułem Ćwiczenia. Ćwiczenia są podzielona na dwie kategorie: ćwiczenia odtwórcze i odkrywcze. Ćwiczenia odtwórcze umożliwiają sprawdzenie pamięciowego opanowania materiału, a polegają na pisemnym odtworzeniu, z pamięci, zamieszczonych w Podręczniku wiadomości, definicji i schematów. Aby sprawdzić, czy ćwiczenia zostały poprawnie wykonane, należy konfrontować je z odpowiednimi miejscami w Podręczniku. Ćwiczenia odkrywcze, oznaczone gwiazdką (*), dają okazję do samodzielnej pracy z tekstem biblijnym, tekstami starochrześcijańskich pisarzy i fragmentami najważniejszych dokumentów Kościoła o Piśmie świętym. Cel tych ćwiczeń jest poczwórny: - zdobycie nowych wiadomości; - odkrycie wyjaśnianych w Podręczniku zagadnień w tekstach źródłowych (dokumen ty Kościoła, teksty biblijne i pozabiblijne); - sprawdzenie zrozumienia materiału; - sprawdzenie umiejętności posługiwania się nabytą wiedzą. Ćwiczenia odkrywcze na tekstach dokumentów mają ułatwić korzystanie z dokumentów Kościoła o Piśmie świętym w całości. Praca z tymi ćwiczeniami polega na odpowiedzi na postawione, szczegółowe pytania do fragmentów tekstu. Taki sposób wykonywania ćwiczeń umożliwia zapamiętanie pewnych „technicznych" określeń i zwrotów zamieszczonych w dokumentach oraz ułatwia odnalezienie w nich najważniejszych punktów nauczania. Na zakończenie pragnę serdecznie podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszej książki, szczególnie: ks. Henrykowi Lempie, ks. Bogusławowi Ste-cowi, ks. Andrzejowi Siemieniewskiemu oraz pani Annie Witek. Niech Bóg sprawi, aby to skromne dzieło trafiło do rąk ludzi pragnących głębiej poznać Pismo święte i niech pomoże im lepiej usłyszeć zawarte w Biblii Słowo Pana, skierowane do każdego z nas za pośrednictwem słów ludzkich. Wykaz skrótów 3 Skróty ksiąg biblijnych wg Biblii Tysiąclecia. AK - Ateneum Kapłańskie, Włocławek 1909 r. ALP - Antologia literatury Patrystycznej (zebrał: M. Michalski), t. 1-2, Warszawa 1975-82. AP - Antologia Patrystyczna. Światła Ekumeny (zebrał: A. Bober), Kraków 1965 r. Bdz - Biblia dzisiaj. Antologia (red. J. Kudasiewicz), Kraków 1969 r. BF - Breviarium Fidel Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 1989 r. BOK - Biblioteka Ojców Kościoła, Kraków (Maszachaba) 1992 r. DAS - Divino afflante Spiritu - Encyklika Piusa XII - 30. 09. 1943 r. EK - Encyklopedia Katolicka, Lublin (KUL) 1989 r. HK - Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, POK III, str. 1-460. HG Humani generis - Encyklika Piusa XII - 12. 08. 1950 r. IPSK - Interpretacja Pisma świętego w Kościele - Instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej - 23. 04. 1993 r. KK - Konstytucja dogmatyczna o Kościele - Lumen gentium - Sobór Watykański II -21. 11. 1964 r. KO - Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym - Dei verbum Sobór Watykański II - 18. 11. 1965 r. LXX - Septuaginta. NT - Nowy Testament. PJP - Przemówienie Jana Pawła II w setną rocznicę ogłoszenia Encykliki Providentissimus Deus i w pięćdziesiątą rocznicę Encykliki Divino afflante Spiritu - 23. 04. 1993 r. POK - Pisma Ojców Kościoła, Poznań 1924 r. PS Pismo święte. PSP - Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, Warszawa (ATK) 1969 r. PD Providentissimus Deus - Encyklika Leona XIII - 18. 11. 1893 r. RBL - Ruch Biblijny i Liturgiczny, Kraków 1948 r. SME - Sancta Mater Ecclesia - Instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej - 21.04.1964 r. SP - Spiritus Paraclitus - Encyklika Benedykta XV - 15. 09. 1920 r. PODSTAWOWE INFORMACJE O PIŚMIE ŚWIĘTYM NAZW Y I P ODZIA Ł Na pewno spotkaliśmy się z różnymi nazwami świętej Księgi chrześcijaństwa. „Pismo święte", „Biblia", „Stary i Nowy Testament", „Stare i Nowe Przymierze" - oto kilka z nich. Nazw tych używamy na co dzień, ale nie zawsze dokładnie wiemy, co one oznaczają i skąd pochodzą. Warto więc rozpocząć nasz kurs biblijny od dokładniejszego przyjrzenia się różnym określeniom świętej Księgi chrześcijan. Kiedy bierzemy do ręki Biblię, łatwo zauważamy, że jest ona zbiorem wielu dzieł literackich zwanych księgami. Księgi te są ułożone w pewnym porządku, tworzą grupy i zbiory. Zapoznanie się z układem i podziałem, Pisma świętego ułatwi później systematyczne studium całego zbioru Ksiąg świętych. 1. Nazwy A. Biblia Nazwa Biblia pochodzi od greckiego słowa biblos oznaczającego papirus bądź świętą i czcigodną księgę. W terminologii biblijnej słowo to znalazło się za sprawą tłumacza Biblii hebrajskiej na język grecki, 4 który przez biblos (lub biblion] oddał hebrajskie ha-sefer - zbiór ksiąg. We wczesnym chrześcijaństwie stosowano dla określenia Pisma świętego liczbę mnogą od biblion - biblia. Słowo to zostało zapożyczone przez język łaciński (używane w liczbie pojedynczej rodzaju żeńskiego -biblia, -ae), a za pośrednictwem łaciny przez języki europejskie (por.: fr. la Bibie, niem. die Bibel, wł. la Bibbia, poi. Biblia}. B. Pismo święte Już Nowy Testament określa księgi Starego Testamentu jako grafai (pisma) lub grafe (pismo). Kościół pierwotny posługiwał się tą nazwą odnosząc ją do Nowego i Starego Testamentu, a dla podkreślenia Bożego pochodzenia tekstu dodawał „święte". Stąd pochodzi nazwa Pismo święte. C. Stary Testament - Nowy Testament (Stare Przymierze i Nowe Przymierze) Religia Izraela była religią opartą na Przymierzu zawartym z Bogiem Jahwe na górze Synaj. Cały Stary Testament jest opisem dziejów tego Przymierza. Przez krew Jezusa Bóg zawarł z Nowym Izraelem Nowe Przymierze, o którym traktuje Nowy Testament (por.: 2 Kor 3, 14). Greckie słowo diateke znaczy przymierze i testament, stąd utarły się nazwy Stary Testament, Nowy Testament oraz Stare Przymierze, Nowe Przymierze. D. Inne nazwy Dla oznaczenia zbioru ksiąg natchnionych używa się ponadto takich określeń jak: Słowo Boże, Święte Litery, Księgi święte, itd. 2. Podział, liczba ksiąg A. Stary Testament a. Podział żydowski 5 Biblia hebrajska dzieli księgi Starego Testamentu na trzy grupy: O 1. Tora (Prawo): Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt 2. Nebiim (Prorocy): * wcześniejsi: Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl * późniejsi: Iz, Jr, Ez, Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml 3. Ketubim (Pisma): * wielkie: Ps, Prz, Hi * pięć zwojów: Pnp, Rt, Lm, Koń, Est * inne: Dn, Ezd, Ne, 1-2 Krn Żydowski Stary Testament liczy 24 księgi. Liczbę tę uzyskują Żydzi, tworząc po jednej księdze z następujących grup: l Sm 2Sm 1 Krn 2 Krn 1 Krl 2 Krl Ezd Ne b. Podział katolicki 6 Oz Jl Am Ab Jon Mi Na Ha So Ag Za Ml Biblia katolicka dzieli Stary Testament na następujące grupy: O Księgi historyczne (21): * Pięcioksiąg (5): Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt * dzieło Deuteronomisty (6): Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl * dzieło Kronikarza (4): 1-2 Krn, Ezd, Ne * księgi dydaktyczno-historyczne (6): Rt, Tb, Jdt, Est, 1-2 Mch © Księgi dydaktyczne (7): Hi, Ps, Prz, Koh, Pnp, Mdr, Syr © Księgi prorockie (18): * prorocy więksi (6): Iz, Jr (+ Ba, Lm), Ez, Dn * prorocy mniejsi (12): Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Mi Zestawienie porównawcze przedstawia tabela l na str 13. B. Nowy Testament Księgi Nowego Testamentu katolicy i protestanci dzielą w jednakowy sposób, wyróżniając trzy grupy, analogicznie jak w Starym Testamencie: 7 ciąg dalszy tabeli Tabela l Kanon żydowski Kanon katolicki Kanon protestancki Księgi historyczne Księgi historyczne Rdz Rdz Rdz Wj Kpł Lb Pwt Wj Kpł Lb Pwt Wj Kpł Lb Pwt Joz Sdz Rt 1-2 Sm 1-2 Krl 1-2 Km Ezd Joz Sdz Rt 1-2 Sm 1-2 Krl 1-2 Krn Ezd Joz Sdz Rt 1-2 Sm 1-2 Krl i -2 Krn Ezd 8 Kanon żydowski Kanon katolicki Kanon protestancki Księgi dydaktyczne Księgi dydaktyczne Hi Hi Hi Ps Prz Koh Pnp Ps Prz Koh Pnp Mdr Syr Ps Prz Koh Pnp Księgi prorockie Księgi prorockie Iz Iz Iz Ne Est Ne Tb Jdt Est* 1-2 Mch Ne Jr Lm Ez Est Dn Oz Jl Am Ab Jon Mi Na Ha So Ag Za Ml , Jr Lm Ez Ba Dn* Oz Jl Am Ab Jon Mi Na Ha So Ag Za Ml Jr Lm Ez Dn Oz Jl Am Ab Jon Mi Na Ha So Ag Za Ml Legenda do tabeli: Rdz - hebr. Pięcioksiąg – Tora Tb - księgi deuterokanoniczne 1 Joz - hebr. prorocy – Nebiim Ps - hebr. pisma - Ketubim Est* - księgi z dodatkami deuterokanonicznymi (Dn 3, 24-90; 13-14; Esl 10, 4-16, 24) 1. Księgi historyczne (5): Mt, Mk, Łk, J, Dz 2. Księgi dydaktyczne - listy (21): św. Pawła (13): Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef, Flp, Koi, 1-2 Tes, 1-2 Tm, Tt, Flm Hbr listy katolickie (7): Jk, 1-2 E 1-3 J, Jud 3. Księga prorocka (1): Ap Terminem „księga deuterokanoniczna" określa się te księgi Starego i Nowego Testamentu, odnośnie których Kościół miał w pewnym okresie (III - IV w.) wątpliwości, czy są natchnione. Jest to termin wyłącznie techniczny i nie oznacza mniejszej wartości i mniejszego autorytetu poszczególnych ksiąg. 1 9 Już na pierwszy rzut oka widać zasadniczą różnicę w podziale i liczbie ksiąg Starego Testamentu w Biblii hebrajskiej i katolickiej. Stary Testament w Biblii protestanckiej zawiera te same księgi, co Biblia hebrajska, brak tam ksiąg deutero-kanonicznych2 (tzn. takich, co do których natchnienia były wątpliwości) nazywanych przez protestantów apokryfami. Tabela l ukazuje różnice wszystkich podziałów Starego Testamentu. Podziały Nowego Testamentu w Biblii katolickiej i protestanckiej pokrywają się ze sobą. Nowy Testament liczy 27 ksiąg. Stary Testament: Biblia hebrajska - 24 (39) Biblia katolicka - 46; łącznie: 46 (ST) + 27 (NT) = 73 Biblia protestancka - 39; łącznie: 39 (ST) + 27 (NT) = 66 Bibliografia: 1. Hasło: Biblia I, w: EK II, koi. 377-379. 2. SzlagaJ, Wprowadzenie, w: WOPS, str. 11-16. II JAK POWSTAŁO PISMO ŚWIĘTE? Zanim przystąpimy do analizy jakiegoś dzieła literackiego, staramy się ustalić czas i sposób jego powstania, co jest konieczne dla właściwego odczytania utworu. Podobnie musimy zrobić przed przystąpieniem do wnikliwej lektury Biblii. Zapytajmy więc: Jak powstało Pismo święte? Ile lat trwało spisywanie świętych Ksiąg? Jak wyglądały poszczególne etapy powstawania Ksiąg? 1. Stary Testament A. Etap I: historia Obecny tekst Pisma Świętego jest owocem pracy wielu ludzi żyjących przynajmniej na przestrzeni 2000 lat. Pismo święte nie jest wytworem ludzkiej fantazji. U źródeł biblijnych opowiadań leży autentyczna historia. Nie jest to jednak historia, jaką znamy ze szkolnych podręczników. Historia spisana w Biblii obfituje w Boże interwencje i jest bardzo silnie naznaczona Bożym działaniem. Izraelici dostrzegali bowiem w każdym zaułku swoich dziejów Boże prowadzenie i doświadczali Jego działania w swoim życiu. Kluczowymi wydarzeniami leżącymi u źródeł dzisiejszego tekstu Pisma świętego są wydarzenia z życia Abrahama (ok. 1800 lat przed Chr.) i przede wszystkim wydarzenia wyjścia z niewoli egipskiej oraz zawarcia Przymierza na Synaju (ok. 1250 lat przed Chr.). Obydwa wydarzenia były zainicjowane przez Boga. To Bóg powołał Abrahama, który z Ur Chaldejskiego udał się do Kanaanu. Bóg również obiecał Abrahamowi ziemię i liczne potomstwo, przypieczętowując swoją obietnicę przymierzem. Ok. 1250 r. Jahwe wywiódł „silną ręką i wyciągniętym ramieniem" Hebrajczyków z niewoli egipskiej, rozdzielił Morze Czerwone i zawarł z ludem Przymierze na Synaju. Biblia nie opowiada jednak „czystej historii" w naszym współczesnym rozumieniu, nie zadowala się wyłącznie zdaniem relacji z mających miejsce wydarzeń. Izraelici żyjący nawet wiele lat po wydarzeniach historycznych, do których nawiązywali, pragną z pomocą Ducha Świętego interpretować je w świetle wydarzeń im współczesnych. Potomkowie Abrahama i pokoleń prowadzonych przez Boga po pustyni wierzyli bowiem, że w trudnych sytuacjach życiowych, dotykających cały naród lub tylko jednostki, mogą, tak jak przed laty ich ojcowie, doświadczyć wybawienia od gnębiącego ich zła, np. niewoli. Trzeba tylko opowiadać wydarzenia, które zaszły przed laty nad Morzem Czerwonym i na pustyni Synaj. Czyniono to przez setki lat podczas 2 Jest to termin wyłącznie techniczny i nie oznacza mniejszej wartości i niższego autorytetu 10 wieczerzy paschalnej, zgromadzeń liturgicznych w sanktuariach i świątyni. B. Etap II: przedliteracki 3 W ten sposób powstawały ustne tradycje, opowiadające o wydarzeniach z życia Izraela, naznaczone historią ludzi opowiadających je w różnorakich sytuacjach i warunkach historycznych. Śladem takiego traktowania historii jest istnienie do dzisiaj w Biblii tzw. dubletów, czyli dwu lub więcej opowiadań o jednym i tym samym wydarzeniu. Opowiadania te mają wiele elementów wspólnych, świadczących o tym, że u ich źródła leżało jedno i to samo historyczne zdarzenie. Różnice zachodzące między opowiadaniami powstały między innymi w wyniku przekazywania tych tradycji w różnych warunkach i sytuacjach historycznych. Odczytując z Bożą pomocą wciąż na nowo swoją historię, potomkowie Abrahama stawiali również podstawowe dla wszystkich ludzi pytania: Skąd wziął się człowiek? Czym jest zło i od kogo pochodzi? Jaki jest sens i cel życia ludzkiego? Jak człowiek może się zbawić, czyli wyzwolić od zła? Stopniowo ludzie natchnieni przez Boga zaczęli na te pytania odpowiadać, tworząc ustne tradycje o stworzeniu świata przez jedynego Boga, o raju, o upadku człowieka. Powstające ustne tradycje nie były wytworem ludzkiej fantazji. Izraelici prawdy o Bogu, człowieku i świecie, odczytywali z własnej historii. W stworzonych przez siebie opowiadaniach ukazali takiego Boga, jakiego doświadczali np. podczas czterdziestoletniej wędrówki przez pustynię. To ciągłe pogłębianie refleksji nad historią narodu nie było wyłącznie dziełem ludzkim. Opisanym procesom towarzyszyła ciągle Boża inspiracja, dzięki której Izraelici mogli odczytać właściwy sens historii. Tak powstały ustne tradycje przekazywane z pokolenia na pokolenie. Pogłębiająca się refleksja nad historia Izraela i podstawowymi dla człowieka pytaniami sprawiała, iż opowiadania były modyfikowane, uzupełniane, łączone w zbiory i stopniowo, począwszy od XII w. przed Chr. spisywane. Pierwszym spisanym dokumentem biblijnym były „Tablice Przymierza" - XIII w. p.n.e. (por. Wj 31, 18; 34, 1). Spisywano w tzw. „małych formach" nie tylko ustne tradycje interpretujące wydarzenia historyczne. Utrwalano również, komponowane przez ludzi natchnionych przez Ducha Jahwe, powtarzane ustnie przysłowia, przypowieści, sentencje mądrościowe, myśli sławnych mędrców, pieśni i psalmy używane w liturgii. W ten sposób powstawały księgi dydaktyczne Starego Testamentu. Proces powstania Starego Testamentu Na tym etapie pojawiają się również pierwsze próby spisania tzw. „małych form". Dominuje tutaj jednak przekaz ustny i stąd cały ten etap nazywamy „przedliterackim". 3 11 HISTORIA USTNY PRZEKAZ MATERIAŁY SPISANE REDAKCJA Część tekstów Starego Testamentu stanowią spisane objawienia, widzenia, słowa, w których Jahwe przez proroków ukazywał swoją wolę, upominał naród wybrany i zachęcał do wierności. W tym przypadku również nie powstawały od razu całe księgi prorockie, najpierw pojawiały się „małe formy" stanowiące materiał dla późniejszych redaktorów (mogły to być np. poszczególne widzenia, zbiory wyroczni przeciw narodom, opis powołania jakiegoś proroka, a w przypadku ksiąg dydaktycznych, zbiory sentencji jednego z mędrców, itd.). Proces przekazu ustnych tradycji i spisywania „małych form" zamyka się zasadniczo między 1800 (Abraham) a 586 - 538 r. (niewola babilońska). C. Etap III: redakcja ksiąg Trzeci etap powstania poszczególnych ksiąg stanowi ostateczna redakcja pism. Redaktorzy, działający po niewoli babilońskiej (czyli po 538 r.), zazwyczaj nie łączyli poszczególnych form w przypadkowy sposób. Ich celem nie było również oddanie chronologii wydarzeń. Łącząc poszczególne formy w całość, posługiwali się przeważnie planem o głęboko przemyślanej teologii. Również ich pracy 12 towarzyszyła szczególna Boża asystencja. Najszybciej zostało zredagowane Prawo (Tora}, następnie Prorocy (Nebiim), a na końcu Pisma (Ketubim). 2. Nowy Testament Proces powstania Nowego Testamentu jest o wiele krótszy (ok. 100 lat), lecz nie mniej skomplikowany. A. Powstanie Ewangelii a. Etap I: historia U podstaw Nowego Testamentu leży osoba i dzieło Jezusa z Nazaretu. Instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej O historycznej prawdzie Ewangelii (Sancta Mater Ecdesia] tak charakteryzuje ten etap powstania Ewangelii: Chrystus Pan wezwał wybranych uczniów (por. Mk 3, 14; Łk 6, 13), którzy od początku poszli za Nim (por. Łk l, 2; Dz l, 21-22), słuchali Jego słów i patrzyli na Jego dzieła, stając się w ten sposób świadkami Jego życia i nauki (por. Łk 24, 48; J 15, 27; Dz l, 8; 10,39; 13,31). Głosząc Swoją naukę żywym słowem, Chrystus Pan posługiwał się ogólnie przyjętymi w owym czasie sposobami przekonywania i wykładania. W ten sposób przystosował się do form myślenia słuchających, dzięki czemu nauka Jego silnie przemawiała do umysłów i łatwo wrażała się w pamięć uczniów. Ci zaś cuda i inne zdarzenia z życia Jezusa słusznie pojmowali jako fakty dokonane lub zamierzone w tym celu, aby przez nie ludzie mogli uwierzyć w Chrystusa i przez wiarę przyjąć naukę zbawienia. (SME 3) Centralnymi wydarzeniami z życia Jezusa z Nazaretu były Jego męka, śmierć zmartwychwstanie. i b. Etap II: przedliteracki Po wydarzeniach paschalnych, Dobra Nowina o Chrystusie szybko rozchodziła się po całym cesarstwie. Początkowo Apostołowie i ich uczniowie przekazywali ją ustnie. W centrum apostolskiego nauczania stała osoba Jezusa, a szczególnie wydarzenia Jego śmierci i zmartwychwstania. Próbowano również stworzyć syntetyczny obraz całej ziemskiej działalności Mistrza z Nazaretu. Głoszenie to nie było zwykłym opowiadaniem wydarzeń z ziemskiego życia Jezusa. Wszystko, co uczynił, jak i Jego samego widziano w świetle wiary i wydarzeń wielkanocnych. Nad pogłębieniem Dobrej Nowiny o Jezusie z Nazaretu czuwał Duch Święty, obiecany jeszcze przed wydarzeniami paschalnymi (J 14, 26; 16, 13). To On, „Duch Prawdy", prowadził uczniów Jezusa do coraz głębszego zrozumienia Ewangelii. Pod wpływem Ducha Apostołowie głosili, że Jezus jest Mesjaszem, wypełniającym proroctwa Starego Testamentu. Ustnemu przepowiadaniu towarzyszyła adaptacja nauczania Jezusa do nowych okoliczności i potrzeb wspólnot. Stąd nie zawsze troszczono się o historyczny kontekst Jezusowych wypowiedzi. Najważniejsze było zawarte w nich przesłanie. Wypowiedzi na różne tematy zbierano w grupy tematyczne. Pod koniec tego etapu pojawiały się próby utrwalania na piśmie apostolskiego nauczania. Do pierwszych spisanych materiałów należały opisy wydarzeń paschalnych: opis Ostatniej Wieczerzy powtarzany podczas sprawowania Eucharystii, narracja męki, śmierci i zmartwychwstania Jezusa. Powstawały również zbiory mów Jezusa, opisy cudów. Najmłodsze są tzw. „Ewangelie Dzieciństwa" (Mt 13 1-2; Łk l - 2). Z tych pisemnych materiałów korzystali misjonarze i osoby nauczające przygotowujących się do chrztu. Fragmentów wspomnianych pism używano podczas liturgii. c. Etap III: redakcja Ok. 70 r. zaczęto z istniejących materiałów redagować dłuższe teksty, obejmujące wszystkie ważniejsze (z punktu widzenia wiary) wydarzenia z życia Jezusa, ułożone tak, aby ukazać czytelnikowi prawdę o zbawczym dziele Boga. Redagując swoje księgi, każdy z Ewangelistów realizował obrany wcześniej cel. Czynił to przy użyciu właściwych sobie metod. Każdy z nich miał ulubione tematy teologiczne. Przy redakcji Ewangelii, podobnie jak w poprzednim etapie, redaktorzy dokonywali interpretacji wydarzeń z życia Jezusa. Redagując swoje księgi, brali pod uwagę potrzeby i problemy gmin, dla których pisali. Pojawiające się w pierwotnym Kościele trudności należało rozwiązywać w świetle nauki przekazanej przez Jezusa. Duch Święty tak prowadził Ewangelistów, że w sposób pewny i bez błędu potrafili zastosować ogólne wskazania Mistrza z Nazaretu do nowej sytuacji, w której znalazł się Kościół. Proces powstania Ewangelii Natchnienie Ducha Świętego Jezus z Nazaretu Apostołowie i ich uczniowie Ewangeliści-redaktorzy Etap II - ustne przepowiadanie i pierwsze materiały spisane: 1. Jezus z Nazaretu w cen trum przepowiadania (szczególnie śmierć i zmartwychwstanie), 2. pogłębienie orędzia Etap l - historia: czyny i słowa Jezusa z Nazaretu 14 o Jezusie z Nazaretu w świetle wiary, wydarzeń wielkanocnych i światła Ducha Św., 3. adaptacja nauczania Jezusa do nowych potrzeb K A T A M A P K O N A P Ξ Ή Τ Ο Υ Έ Ύ Α Г Г Ε Λ Ι Ο Ύ Έ Σ Ο Υ Ξ Ρ Ι Σ Τ Ο Υ Υ Ί Ο Θ Ε Ο Υ Κ Α dostosowanie do sytuacji adresatów - interpretacja i adaptacja Etap III redakc ja: 1. włas ny cel i metod y, 2. ulubi one tematy, 3 15 B. Powstanie listów Dobra Nowina szybko rozprzestrzeniała się, zdobywając zwolenników w coraz to nowych miastach. Nowo nawróceni uczniowie potrzebowali ciągłych pouczeń, wskazówek i upomnień. Potrzebom tym zaradzano pisząc pod natchnieniem Ducha Świętego listy rozsyłane do gmin chrześcijańskich. Również autorzy listów przekazywali swoim czytelnikom pogłębioną i zaadaptowaną do nowej sytuacji naukę o Jezusie z Nazaretu. C. Powstanie Apokalipsy Młodym wspólnotom, przeżywającym rozłamy, prześladowania oraz kryzys, spowodowany opóźnianiem się Paruzji, przesyłano pełne pocieszenia i otuchy słowa prorocze o ostatecznym zwycięstwie Chrystusa. W tym właśnie celu powstała Apokalipsa skierowana do gmin Azji Mniejszej. Bibliografia: 1. Hasło: Biblia II, w: EK II, koi. 379-389. 2. Papieska Komisja Biblijna, Sancta Mater Ecclesia (O historycznej prawdzie Ewangelii), w: E. Dąbrowski, Sobór Watykański II a biblistyka katolicka, Poznań 1967, str. 146-154. 3. GadeckiS., Wstęp do Ewangelii synoptycznych, Gniezno 1992. 4. HarringtonW.J., Klucz do Biblii, Warszawa 1984. 5. Kozyral, Jak powstały Ewangelie? Kraków 1993. 6. KremerJ., Czytać Biblie, ale jak? Krótki wstęp do lektury' Pisma świętego, Lublin 1988. 7. KudasiewiczJ, Jezus historii a Chrystus wiary, Lublin 1987. 8. Langkammer H, Ogólne wprowadzenie do współczesnej introdukcji do Starego Testa mentu, w: WST, str. 8-50. 9. Langkammer H, Wprowadzenie do Ksiąg Nowego Testamentu, Wrocław 1990. 10. SzlagaJ., Jak powstała Biblia? AK 442 (1982), str. 375-387. 11. YazA, Biblia - Słowo Boga, Communio 86 (1995), str. 14-31. III SKĄD SŁOWA BIBLII MAJĄ MOC? 1. Słowo ludzkie słowem Bożym? Wielokrotnie uczestnicząc w niedzielnej Mszy św., słuchamy homilii wyjaśniającej odczytane fragmenty Pisma świętego. Możemy wtedy zapytać: „Dlaczego mamy postępować według tego, co mówi la Księga? Dlaczego zawarte w niej nakazy są dla ludzi tak ważne? Dlaczego tylko one mogą zmienić nasze życie?" Odpowiedź na te pytania możemy znaleźć, uczestnicząc uważnie w Liturgii Słowa. Kiedy bowiem lektor odczyta słowa Pisma świętego, uroczyście ogłasza: „Oto słowo Boże". Tu właśnie znajdujemy odpowiedź: „Muszę być posłuszny słowom Pisma świętego i według nich kształtować swoje życie, bo jest to słowo Boże". W tym miejscu możemy pytać dalej: „Jak to się dzieje, że zwykłe 16 ludzkie słowa, wypowiadane przez człowieka, spisane na kartach księgi, są słowem Bożym?" 2. Doświadczenie mocy słów Biblii w Kościele W ciągu wielu wieków historii Kościoła Pismo święte towarzyszyło wszystkim wierzącym w Chrystusa. Było odczytywane i komentowane podczas zebrań liturgicznych, skrupulatnie badane w zaciszu chrześcijańskich domów. Wielu ludzi, stykających się ze słowami zapisanymi na kartach Pisma świętego, doświadczało ich przedziwnej mocy. Oto kilka przykładów. Żyjący w II wieku w Atenach, jeden z pierwszych apologetów chrześcijaństwa, Arystydes, napisał, zachęcając do poznania nauki Ewangelii, że „tkwiącą w niej moc" można poznać, czytając ją (Apologia II, 7). Inny z przedstawicieli wczesnego chrześcijaństwa tak opisuje zbawczą moc słowa Bożego, które pociągnęło go ku nauce Chrystusa: Stańcie się tym, czym ja, bo i ja byłem, czym wy. To wszystko mnie pociągnęło, tj. Boska nauka i moc Słowa. Jak zręczny zaklinacz wyprowadza z kryjówki przeraźliwego węża i zmusza go znów do ucieczki, tak Słowo wypędza z najskrytszych głębin duszy niebezpieczne uczucia i poruszenia, a więc pożądliwość, z której rodzi się wszelkie zło, dalej nieprzyjaźń, kłótnie, zazdrość, nienawiść i inne występki. (Pseudo-Justyn, Zachęta Greków 5) Według Ojców Kościoła Pismo święte jest szczególnym darem Boga dla człowieka, oświeca go i ratuje od śmierci wiecznej: Gdybyśmy nie poznali Słowa i nie zostali przez nie oświeceni, nie różnilibyśmy się od tucznego drobiu odżywianego w ciemności i karmionego na rzeź. (Klemens Aleksandryjski, Zachęta Greków 113, l, 3) Słowa Pisma świętego przemieniły życie wielu ludzi. Tkwiąca w nich moc pobudziła wiele serc do wewnętrznej przemiany. Św. Augustyn łączy moment swojego nawrócenia z doświadczeniem mocy słowa: Zdusiwszy w sobie łkanie, podniosłem się z ziemi, znajdując tylko takie wytłumaczenie, że musi to być nakaz Boży, abym otworzył książkę i czytał ten rozdział, na który najpierw natrafię. (...) Spiesznie więc wróciłem do tego miejsca, gdzie Alipiusz przez cały czas siedział. Pamiętam, że zostawiłem tam, odchodząc, tom pism apostoła [św. Pawła]. Chwyciłem książkę, otworzyłem i czytałem w milczeniu słowa, na które najpierw padł mój wzrok... „Przyobleczcie się w Pana Jezusa Chrystusa, a nie ulegajcie staraniom o ciało i jego pożądliwości"... Ledwie doczytałem te słowa, stało się tak, jakby do mego serca spłynęło strumieniem światło ufności, przed którym cała ciemność wątpienia natychmiast się rozproszyła. (Wyznania VIII, 12). Do tego szeregu świadectw można by było dołączyć jeszcze wiele innych, dawnych i współczesnych. 3. Historia nauki o natchnieniu Równolegle z doświadczeniem mocy słowa, chrześcijanie próbowali odpowiedzieć na pytanie o jej źródło. W odpowiedzi pomagała wnikliwa lektura Biblii. Napotykali oni w świętej Księdze zdania stwierdzające, iż zawarte tam słowa są słowami samego Boga. To On jest ich autorem i stąd właśnie płynie skuteczność i moc słów Pisma świętego. Będąc słowem samego Boga, jest ono jedynie prawdzi- 17 we i święte. Według Ojców Kościoła 4, na kartach Biblii przemawia do człowieka sam Bóg, posługując się natchnionymi autorami: To zaiste, co według mniemania ludzkiego niewiarygodne i niemożliwe, Bóg p rzepowiedział przez Ducha Proroczego... Tegośmy się dowiedzieli od tych, którzy opowiadali życie Zbawiciela naszego, Jezusa Chrystusa, i daliśmy im wiarę, ponieważ Duch Proroczy, jak się rzekło, przez co dopiero wspomnianego Izajasza powiedział, iż takie będzie narodzenie Jego. Że zaś ci, co prorokują, z nikąd natchnienia nie otrzymują, jak tylko od Słowa Bożego (tzn. od Logosu, drugiej osoby Trójcy), to przypuszczam, i wy chyba uznajecie. Gdy tak słyszycie owe słowa, które prorocy mówią jakby we własnym imieniu, nie myślcie, że one pochodzą od owych natchnionych mężów; nie, to wyraz Słowa Bożego, które im daje natchnienie. (św. Justyn Apologeta, Apologia /, 33, 2. 6. 9) Ojcowie, próbując wyjaśnić napotkane zjawisko, które nazwali natchnieniem, mówili o nadprzyrodzonym działaniu Ducha Świętego na ludzi. Aby lepiej wyjaśnić swoje poglądy, posługiwali się językiem obrazowym. Atenagoras z Aten w 177 r. działanie Ducha Świętego na proroków przekazujących słowo Boże porównywał do gry na instrumencie muzycznym: My natomiast jako gwarancję tego, co myślimy i w co wierzymy, mamy proroków, którzy opowiadali o Bogu i o prawach Bożych natchnieni przez Ducha Bożego. Również wy przewyższacie innych ludzi inteligencją i pobożnością względem prawdziwego Bóstwa, możecie stwierdzić, że niedorzecznością jest odrzucać wiarę w Ducha Bożego, który usta proroków poruszał niczym instrumenty muzyczne, a ufać ludzkim mniemaniom. (Atenagoras z Aten, Prośba za chrześcijanami 7) Prawdziwe Boże autorstwo Pisma świętego podkreślał św. Augustyn, nazywając Biblię listem podyktowanym ludziom przez Boga: A zatem to, co oni (Apostołowie) zapisali, a co On (Chrystus) im ukazał i powiedział, o tym w żadnym wypadku nie można powiedzieć, iż On tego nie napisał, jakkolwiek to Jego członki do tego się przyczyniły, co poznały pod dyktando (dictatum) głowy. Albowiem to wszystko, co raczył, byśmy czytali odnośnie Jego czynów i słów, to nakazał im napisać niczym swoim członkom. Kto zrozumie tajemnicę zgodności członków zależnych od jednej głowy, jak również współdziałanie jedności nawet różnych osób, taki nie będzie widział inaczej tego, co będzie czytał w opisie uczniów Chrystusa w Ewangelii, jakoby dokonał tego On sam w swoim własnym ciele i jakby Jego piszącego widział. (O zgodności Ewangelistów I, 35. 54) x Psalmy, które śpiewamy, zostały wygłoszone i spisane pod dyktando Ducha Świętego... (Objaśnienia Psalmów 62, 1) Przyszły do nas listy z naszej ojczyzny, to je wam odczytujemy. (tamże 149, 5) Starochrześcijańscy pisarze dostrzegali również rolę ludzi, których Bóg wybrał jako narzędzia do spisania Biblii: Lecz ludzie Boży, przez Ducha Świętego wywyższeni i prorokami uczynieni, po Bożemu byli wyuczeni, święci i sprawiedliwi, jako przez Boga samego natchnieni i wykształceni. Przeto zostali uznani godnymi tej nagrody, by byli narzędziami (organon) Boga, i czerpali mądrość, która od Niego Ojcowie Kościoła to starożytni pisarze kościelni, którzy są świętymi, odznaczają się prawo -wiernością nauki i posiadają aprobatę Kościoła. 4 18 pochodzi; ze skarbca tej to mądrości mówili; o stworzeniu świata i o wszystkich innych rzeczach. O tym poucza nas Pismo św. i mężowie natchnieni Duchem Świętym. Wśród nich Jan tak mówi: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga". (św. Teofil z Antiochii, Do Autolyka II, 9. 22) Już z tych kilku przykładów widać, jak rozwijała się katolicka nauka o natchnie niu Pisma świętego: 1. Z jednej strony podkreślano Boże autorstwo, nazywając Boga pierwszorzędnym lub głównym autorem Biblii (auctor primarius}. 2. Z drugiej strony zauważa się rolę człowieka, który będąc narzędziem (gr.: orga-non, łac.: instrumentum) w ręku Boga, nazwany jest autorem drugorzędnym lub narzędnym (auctor secundarius}. Rezultat tych dociekań można znaleźć w najnowszych dokumentach Kościoła o Piśmie świętym. Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Soboru Watykańskiego II Dei verbum (skrót: KO) tak naucza, powtarzając wypowiedzi Soboru Watykańskiego I i Papieża Piusa XII (Encyklika: Divino afflante Spiritu - 1943 r.): Prawdy przez Boga objawione, które są zawarte i wyrażone w Piśmie świętym, spisane zostały pod natchnieniem Ducha Świętego. Albowiem święta Matka-Kościół uważa na podstawie wiary apostolskiej księgi Starego, jak Nowego Testamentu w całości, ze wszystkimi ich częściami, za święte i kanoniczne dlatego, że spisane pod natchnieniem Ducha Świętego (por. J 20, 31; 2 Tm 3, 16; 2 P l, 19-21; 3, 15-16) Boga maja za autora i jako takie zostały Kościołowi przekazane. Do sporządzenia Ksiąg świętych wybrał Bóg ludzi, którymi jako używającymi własnych zdolności i sił posłużył się, aby przy Jego działaniu w nich i przez nich, jako prawdziwi autorowie przekazali na piśmie to wszystko i tylko to, co On chciał. (KO ll) Jak widać z powyższych rozważań (p. 1-3) na postawione pytanie o pochodzenie mocy, prawdy i świętości słów Pisma świętego, chrześcijanie od 2000 lat odpowiadają ciągle w jednakowy sposób: „Ludzkie słowa spisane w księdze Pisma świętego są równocześnie słowem Bożym, gdyż zostały spisane pod natchnieniem Ducha Świętego". W tym miejscu można już podać wstępną, na razie roboczą, definicję natchnienia biblijnego: Natchnieniem biblijnym nazywamy nadprzyrodzone działanie Ducha Świętego, które sprawia, że prawdziwe słowo ludzkie jest równocześnie prawdziwym słowem Bożym. 4. Pismo święte o natchnieniu Co natomiast mówi samo Pismo święte o natchnieniu? Czy święci pisarze mieli świadomość, że przekazują słowo Boże? Odpowiedź na powyższe pytania można otrzymać, przyglądając się najbardziej charakterystycznym tekstom Pisma świętego o natchnieniu. Należy zaznaczyć, że w tym miejscu Pismo święte traktujemy jako historyczny przekaz odzwierciedlający poglądy i przekonania pisarzy biblijnych. A. Stary Testament Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba jest Bogiem przemawiającym. Cały Stary Testament przenika 19 świadomość, że stanowi on Słowo Żywego Boga - Jahwe. W Starym Testamencie jest wiele świadectw, potwierdzających przekonanie świętych autorów o Boskim pochodzeniu przekazywanych słów. Często można przeczytać tam tego typu wypowiedzi: Wówczas zawładnął mną Duch Jahwe i rzekł: „Mów: Tak mówi Jahwe" (Ez 11, 5); Duch Jahwe mówi przeze mnie i Jego słowo jest na moim języku (2 Sm 23, 2). B. Nowy Testament Nowy Testament zawiera - podobnie jak Stary - wiele świadectw pośrednich potwierdzających Boski autorytet Pisma świętego (ciągłe odwoływanie się do Starego Testamentu, cytowanie Prawa i Proroków przez Jezusa jako ostatecznego, najwyższego kryterium prawdy objawionej). Są w Nowym Testamencie również teksty mówiące wprost o Bożym natchnieniu Starego Testamentu: a. 2Tm3,16-17 Wszelkie Pismo od Boga natchnione jest i pożyteczne do nauczania, do przekonywania, do poprawiania, do kształcenia w sprawiedliwości - aby człowiek Boży był doskonały, przysposobiony do każdego dobrego czynu. Przesłanie tekstu: Zwrot „wszelkie Pismo" oznacza cały Stary Testament. Zapewne chodzi tu o grecki przekład Starego Testamentu, tzw. Septuagintę, używaną przez Żydów z diaspory, do których należał Tymoteusz. Natchnione słowo Boga wypełnione jest życiodajnym tchnieniem Ducha Świętego i dlatego jest niezastąpionym, skutecznym środkiem uświęcenia. b. 2 P 1, 20-27 To przede wszystkim miejcie na uwadze, że żadne proroctwo Pisma nie jest dla prywatnego wyjaśnienia. Nie z woli bowiem ludzkiej zostało przyniesione kiedyś proroctwo, ale kierowani Duchem Świętym mówili od Boga święci ludzie. Przesłanie tekstu: Zwrot „proroctwo Pisma" oznacza całe Stare Przymierze rozumiane jako pro roctwo. Tak pojęte proroctwo nie jest sprawą ludzką, ale dziełem samego Ducha Świętego, który jest gwarantem prawdy, źródłem mocy i skuteczności tego Słowa (patrz zwrot: „kierowani Duchem Świętym..."). Kryterium i wykładnikiem prawdy Pisma świętego nie są prywatne sądy ludzkie. Sens zamierzony przez Boga opiera się na obiektywnym kryterium, którego gwarantem jest charyzmatyczne działanie Ducha Świętego, a wykładnikiem Kościół - bezpośredni adresat prorockiego słowa Pisma świętego. Nadprzyrodzona asystencja Ducha Świętego leży zarówno u źródła Pisma świętego, jak również towarzyszy i wspiera „świętych ludzi" w przekazywaniu Słowa Bożego. W procesie powstania proroctwa i jego przekazu człowiek spełnia rolę pośre dnika. Świętość ludzkich pośredników jest pierwszym owocem zbawczego (uświęcającego) działania przekazywanego słowa. „Proroctwo Pisma" jest więc owocem współdziałania Bożego tchnienia i działania człowieka. 20 5. Próba opisu natchnienia biblijnego - teoria P. Benoit s Mówiąc o natchnieniu biblijnym, myślimy o działaniu Ducha Świętego na ludzi, biorących udział w procesie powstania Biblii. Aby więc móc mówić o natchnieniu biblijnym, trzeba zapoznać się z procesem powstania ksiąg natchnionych. Przypomnijmy, że proces ten podzieliliśmy na trzy etapy: Etap I: historia Etap II: przedliteracki - ustny przekaz i spisanie „małych form" Etap III: ostateczna redakcja Bliższe zapoznanie się z procesem powstania Biblii wpłynęło na modyfikację nauki o naturze biblijnego natchnienia. Dawniej uważano, że poszczególne księgi wyszły spod pióra jednego autora. Tak rozumiany proces powstania ksiąg natchnionych ograniczał z konieczności natchnienie do Bożej asystencji towarzyszącej spisywaniu ksiąg. Naturę tak pojmowanego natchnienia w obrazowy sposób ukazywano jako dyktowanie tekstu przez Ducha Świętego. Jedną z nowszych teorii dotyczących natchnienia biblijnego zaproponował P. Benoit. Rozciągnął on zakres asystencji na czyny opisane w Biblii, a zdziałane pod mocą Bożą, i na słowa wypowiadane pod natchnieniem Ducha Jahwe. I tak P. Benoit mówi o Bożej asystencji towarzyszącej ludziom: 1. Działającym pod wpływem Ducha Bożego (natchnienie pastoralne) 2. Przemawiającym w imieniu Jahwe - są to głównie prorocy (natchnienie oralne, prorockie) 3. Biorącym udział w dziele spisywania słów Jahwe - chodzi tu o spisywanie „małych form" i kolejne redakcje tekstu (natchnienie skrypturystyczne). Można posunąć się jeszcze dalej, mówiąc o szczególnej Bożej asystencji towarzyszącej ludziom odczytującym i interpretującym wciąż na nowo słowo Boże. Tutaj też można mówić o Bożym natchnieniu Pisma świętego, które nie jest faktem jednorazowym, ale czymś ciągle trwałym i istniejącym w Kościele. pastoralne Natchnienie biblijne wg F. Benoit skrypturystyczne oralne Takie ujęcie problemu natchnienia narzuca się podczas lektury Biblii, w której wielokrotnie możemy spotkać opis działania Ducha Jahwe pobudzającego do czynu, mówienia, pisania. Ostatecznym wynikiem tak opisanego działania Boga jest Księga Pisma świętego zawierająca opisy i interpretacje czynów ludzi działających pod mocą Bożą i ich słowa. Ujęcie E Benoit znacznie poszerza grupę osób, z którymi współdziałał Duch Święty w procesie powstawania Biblii. W Starym Testamencie są to przedstawiciele Izraela, a w Nowym Kościół. Prezentowaną tutaj próbę opisania natchnienia biblijnego wielokrotnie uzupełniano. Obecnie uznaje się ją za najbardziej dojrzałą i pełną. Podsumowując, można podać definicję natchnienia biblijnego uwzględniającą cały proces powstania Ksiąg świętych: Natchnieniem biblijnym nazywamy szczególny, nadprzyrodzony dar Boga, udzielony wspólnocie Bożej 21 (Izraelowi i Kościołowi), obejmujący zarówno ludzi tworzących księgę, jak i samą Biblię. 6. Natura natchnienia skrypturystycznego. Próba systematycznego opisu według św. Tomasza z Akwinu Już wcześniej powiedzieliśmy, że Biblia jest dziełem Bosko-ludzkim. Pamiętając o tym, musimy spojrzeć na natchnienie biblijne (skrypturystyczne) z trzech stron, odpowiadając na trzy grupy pytań: 1. Jak wygląda Boży „wkład" w powstanie Pisma świętego lub inaczej: co to znaczy, że Bóg jest autorem Pisma świętego? 2. Jak wygląda ludzki „wkład" w powstanie Pisma świętego lub inaczej: co to znaczy, że człowiek jest autorem Pisma świętego? 3. Jak wygląda rezultat współpracy człowieka z Bogiem, czyli: jakie ślady działania Boga, człowieka i ich współpracy nosi sama Księga? W ten sposób ujęliśmy trzy, scalające się w praktyce, aspekty natchnienia biblijnego: od strony Boga, od strony człowieka i samej Księgi. Aby rozróżnić te trzy aspekty natchnienia, mówi się w teologii za św. Tomaszem z Akwinu o trzech rodzajach natchnienia5: 1. Natchnieniu czynnym - działanie Boga na człowieka 2. Natchnieniu biernym - przyjęcie działania Bożego przez człowieka 3. Natchnieniu terminatywnym - Biblia jako księga Natchnienie biblijne wg św. Tomasza z Akwinu czynne bierne terminatywne A. Bóg autorem Pisma świętego. Skrypturystyczne natchnienie czynne Doktrynalne wypowiedzi Kościoła stwierdzające, że Bóg jest autorem Pisma świętego, dotyczą nie autorstwa literackiego, ale teologicznego. Oznacza to, że: Św. Tomasz rozpatrywał wyszczególnione rodzaje natchnienia wyłącznie w obrębie natchnienia skrypturystycznego, co odpowiadało jego znajomości procesu powstania Biblii. 5 22 1. Bóg jest „twórcą" całej historii zbawienia spisanej w Piśmie świętym. 2. Bóg jest jedynym źródłem treści całego Pisma świętego. To znaczy, że wszystko, co znajduje się w Biblii, jest objęte charyzmatem natchnienia, który sprawia, że to i tylko to, co Bóg zamierzył, zostało objęte zbiorem Pism Starego i Nowego Testamentu. 3. Bóg sam wybrał ludzi do spisania Ksiąg świętych i kierował nimi, aby to i tylko to, co zamierzył, znalazło się w Biblii (co do treści i sposobu wyrażenia). Takie działanie Boga określamy jako natchnienie Skrypturystyczne czynne. Podsumowując, można powiedzieć, że natchnienie czynne jest nadprzyrodzonym i charyzmatycznym (tj. darmowym, służącym wspólnocie) wpływem Boga na ludzi spisujących teksty święte, trwającym do zakończenia spisywania księgi. B. Człowiek autorem Pisma świętego6. Skrypturystyczne natchnienie bierne Człowiek jest autorem Biblii w sensie literackim, to znaczy, że posługując się rozumem, wolą i władzami wykonawczymi, spisał Księgi święte. Powiedzieliśmy jednak wcześniej, że spisane przez człowieka słowa znajdujące się w Biblii są równocześnie słowami Boga. Do spisania takich słów nie wystarczą ludzkie umiejętności i czysto ludzkie poznanie. Aby więc utrwalić na piśmie słowa, które równocześnie są słowami Bożymi, człowiek musiał przyjąć Boże działanie, które oświecało jego rozum, pobudzało wolę i czuwało nad władzami wykonawczymi. Tak więc ludzcy autorzy Biblii przyjmowali Boże działanie na trzy swoje władze: 1. Na rozum - Bóg oświecał rozum pisarza i dawał mu poznać w sposób nadprzyrodzony (objawienie) lub naturalny to, co chciał, aby znalazło się w Biblii. 2. Na wolę - Bóg dawał pisarzowi impuls skłaniający go do pisania, nie odbierając mu jednak wolności (to znaczy, że pisarz nie był niewolnikiem w rękach Boga). Takim impulsem mogło być np. ukazanie przez Boga autorowi natchnionemu potrzeb jakiejś gminy, które domagały się wyjaśnienia przez list. 3. Na władze wykonawcze (wzrok, słuch, system nerwowy, wyobraźnia, pamięć, organy ruchowe) Bóg czuwał nad pisarzem podczas pisania, aby ujął poszczególne prawdy tak, jak Bóg chciał. Oddziaływując na władze wykonawcze, Bóg strzegł pisarza przed popełnieniem błędu. Podsumowując, można powiedzieć, że natchnienie bierne jest przyjęciem przez człowieka spisującego święte Księgi Bożego działania na rozum - oświecenie, wolę - impuls do działania, władze wykonawcze - asystencja chroniąca przed błędem. W tym miejscu można mówić o ludzkim autorstwie w dwu aspektach: 1) indywidualnym - poszczególni ludzie autorami Pisma świętego;2) zbiorowym - wspólnota wierzących autorem i środowiskiem powstania Pisma świętego (tutaj uwzględnia się udział całej wspólnoty w powstaniu Biblii). W niniejszym punkcie omówiony zostanie tylko aspekt indywidualny. 6 23 Natchnienie bierne Działanie na rozum (oświecenie) Działanie na wolę (pobudzenie do pisania) Działanie na władze wykonawcze (ustrzeżenie przed błędem) C. Księga natchniona dziełem Bosko-ludzkim. Skrypturystyczne natchnienie terminatywne Rezultatem współpracy człowieka z Bogiem jest księga natchniona, która posiada następujące cechy: 1. Świadczące o autorstwie Boskim - prawda, świętość, skuteczność słowa, jedność i ciągłość. 2. Świadczące o autorstwie ludzkim - w tekście można odkryć osobowość autora, sposób jego myślenia i wyrażania myśli, rozpoznać jego charakterystyczny styl, a nawet nieudolności. 3. Świadczące o współpracy człowieka z Bogiem, wspólne obu autorom. W Biblii nie ma ani jednego słowa, które byłoby tylko ludzkie albo tylko Boskie, wszystkie słowa tam spisane są Bosko-ludzkie. Stąd Kościół uznaje, że całe Pismo święte jest natchnione w tym samym stopniu. Pierwotnie natchniony jest tekst oryginalny, przekłady są o tyle natchnione, o ile oddają sens oryginału. Księgi Pisma świętego nigdy nie przestaną być natchnionymi. Natchnienie jest więc cechą stałą Pisma świętego, sprawiającą, że spisane w nim słowa są ciągle żywe, mają tę samą moc, co w chwili pierwszego ich wypowiedzenia. Ten sam Duch, który ożywiał proroków i apostołów, jest obecny w słowach Pisma świętego, ożywia je, daje im moc i skuteczność, poucza, oświeca i zbawia. Natchnienie terminatywne Cechy ksiegi świadczące o współpracy człowieka z Bogiem (księga natchniona) Cechy księgi świadczące o ludzkim autorstwie (styl, wybór gatunku, osobowość autora, itd.) Cechy księgi świadczące o boskim autorstwie (skuteczność, jedność i ciągłość, prawda, świętość) Podsumowując, można powiedzieć, że natchnienie terminatywne jest trwałym rezultatem współpracy Boga 24 z człowiekiem. Chodzi tu o księgę natchnioną. Po przeprowadzeniu powyższych rozważań można podać tradycyjną definicję natchnienia: Natchnieniem biblijnym nazywamy bezpośredni, pozytywny, nadprzyrodzony i charyzmatyczny wpływ Boga (czynne) na umysł, wolę i władze wykonawcze piszącego (bierne), dzięki czemu powstała pod tym wpływem Księga jest dziełem dwóch autorów: Boga i człowieka (terminatywne). 7. Boskie cechy Pisma świętego: prawda, świętość, skuteczność, jedność i ciągłość A. Prawda Pisma świętego Chcąc mówić o prawdzie Pisma świętego, należy najpierw uzmysłowić sobie, że prawdy zawarte przez Boga w Biblii nie mają wzbogacać naszej wiedzy o świecie i o ludziach, lecz mają być narzędziem w realizacji Bożego planu zbawienia. Stąd możemy powtórzyć za Soborem Watykańskim II, że „Księgi biblijne w sposób pewny, wiernie i bez błędu uczą prawdy, jaka z woli Bożej miała być przez Pismo święte utrwalona dla naszego zbawienia" (KO 11). Zwrot „utrwalona dla naszego zbawienia" oznacza, że prawda Biblii (jej poznanie) jest konieczna do zbawienia. Skutkiem jej poznania i przyjęcia nie ma być tylko wzbogacenie wiedzy. Poznanie i przyjęcie prawdy zawartej w Biblii jest równoznaczne ze zbawieniem (por. J 8, 31-32). Rozważając więc prawdziwość jakichś słów Biblii, nie należy najpierw pytać o ich zgodność z osiągnięciami nauk szczegółowych, ale o to, czy skutkiem przyjęcia danych słów będzie doświadczenie zbawienia. Tak bowiem rozumianą prawdę chciał Bóg wiernie i bez błędu zawrzeć w Piśmie świętym. Doszukiwanie się w Biblii np. prawd przyrodniczych mija się z celem spisania Ksiąg świętych. Celem pisarzy biblijnych było pouczenie o prawdach zbawczych, a nie przyrodniczych. Szukając prawdy objawionej przez Pismo święte, trzeba przyjąć progresywny charakter objawienia. Bóg bowiem nie objawił od razu wszystkich prawd zbawczych, lecz czynił to powoli na przestrzeni wieków. Dlatego, chcąc ująć jakąś prawdę zawartą w Biblii, np. o losie człowieka po śmierci, trzeba uwzględnić nie jeden tekst, ale naukę całej Biblii na ten temat, od „Księgi Rodzaju" do „Apokalipsy". W związku z tym, że celem Biblii nie jest przekaz prawd przyrodniczych i historycznych, rodzi się pytanie: w jaki sposób traktować informacje z zakresu nauk przyrodniczych i historii znajdujące się w Biblii? Na postawione pytanie dawano w historii egzegezy wiele odpowiedzi, począwszy od traktowania tekstów biblijnych w sposób dosłowny, a skończywszy na odmawianiu Boskiej inspiracji fragmentom zawierającym obraz świata niezgodny z osiągnięciami nauk przyrodniczych i historycznych. Posuwano się nawet do kwestionowania Boskiego charakteru Pisma świętego. W związku z powyższymi trudnościami Kościół wypracował pewne zasady (ogólne i szczegółowe) pomocne w interpretacji wspomnianych tekstów. Zasady ogólne 1. Nie może istnieć żadna sprzeczność między całkiem pewnymi i prawdziwymi wnioskami nauk ścisłych, a twierdzeniami Biblii. Wynika to stąd, że autorem Biblii i twórcą praw przyrody jest jeden i ten sam Bóg, od którego nie mogą pochodzić sprzeczne twierdzenia. 2. Jeżeli okaże się sprzeczność między twierdzeniem Pisma świętego a twierdzeniami nauki, wtedy należy uznać jedno z dwojga: albo słowa Pisma nie zostały należycie zrozumiane, albo dane twierdzenia naukowe nie są pewne, lecz są czystymi hipotezami. a. Biblia a nauki fizyczno-przyrodnicze - zasady interpretacji Druga z powyższych zasad dopuszcza możliwość niewłaściwego zrozumienia słów Pisma świętego. Poniższe 25 punkty są zasadami szczegółowymi ułatwiającymi właściwą interpretację tekstów. Zasady szczegółowe 1. Zasada negatywna. Celem Pisma świętego nie jest pouczenie w materii nauk ścisłych, lecz pouczenie o drodze zbawienia. Nie należy zatem traktować Biblii jako podręcznika przyrodoznawstwa, gdyż pisarze natchnieni nie mieli intencji wydawania sądów w tej dziedzinie7 2. Zasady pozytywne: 1) Zjawiska przyrodnicze pisarze natchnieni opisywali nie według istoty rzeczy, ale tak jak je postrzegali zmysłami. Taki sposób mówienia występuje również dzisiaj w mowie potocznej, popularnej, nienaukowej (np. słońce wstaje). 2) Autorzy natchnieni przekazując pouczenie religijne, musieli posługiwać się sposobem myślenia i zasobem wiedzy ludzi sobie współczesnych. W przeciwnym razie nie byliby zrozumiani przez tych, do których pisali. 3) Wiele wypowiedzi dotyczących zjawisk przyrody jest ujętych w Biblii językiem poetyckim, przenośnym i nie można tych zdań rozumieć dosłownie. b. Biblia a nauki historyczne - zasady interpretacji Nie można stosować tych samych zasad interpretacji do tekstów dotyczących materii przyrodniczej i historycznej. Jest bowiem rzeczą obojętną dla naszego zbawienia czy Ziemia obraca się dookoła Słońca. Przeciwnie jest w przypadku faktów historycznych, gdyż zbawienie dokonało się w ramach historii i przez wydarzenia historyczne. Nie jest zatem obojętne dla naszego zbawienia czy miały miejsce takie fakty jak narodzenie Jezusa, Jego śmierć i zmartwychwstanie. Aby więc właściwie zinterpretować teksty dotyczące materii historycznej, należy uwzględnić następujące zasady: 1. Nie można wymagać od autorów biblijnych ujęcia historii odpowiadającej współczesnym wymaganiom naukowym. 2. Pisarze biblijni inaczej pojmowali historię. Nie stawiali na pierwszym miejscu przekazu o fakcie, lecz chcieli oddać sens danego wydarzenia. Aby uwypuklić sens i pouczenie tkwiące w wydarzeniu, hagiografowie posuwali się do wyolbrzymiania i ubarwiania pewnych faktów, opuszczania tych, które nie miały znaczenia dla sensu danego wydarzenia. W celu uwyraźnienia pouczenia zmieniano nawet chronologię wydarzeń. Takie zabiegi, które nam mogą wydawać się zwykłym fałszerstwem, są jak najbardziej zgodne z semickim rozumieniem historii i odpowiadają świadomie założonym celom historiografii biblijnej. Pierwszorzędnym celem historiografii biblijnej jest więc odkrycie prawdy moralnej, religijnej, etycznej, posuwające się nawet do spychania faktu na drugi plan. 3. Tak rozumiana historia charakteryzuje się następującymi cechami: Jest to historia działania Boga w dziejach narodu wybranego. Celem tego działania było zbawienie człowieka. Historia biblijna jest więc historią typowo religijną, historią zbawienia. Historiografia biblijna posiada charakter praktyczno-pedagogiczny. Jej celem jest uczenie i wychowywanie. Pisarze biblijni posługiwali się różnymi historycznymi rodzajami literackimi. Aby odpowiednio zinterpretować tekst, należy ustalić jego rodzaj literacki. W różny Tę zasadę dobrze ilustruje wypowiedź św. Augustyna: „...nie czytamy w Ewangelii, by Pan powiedział, posyłamwam Pocieszyciela, który by was pouczał o biegu słońca i księżyca. Chrześcijan bowiem chciał wykształcić, a nie matematyków”. 26 7 bowiem sposób podchodzimy do prawdy historycznej zawartej w naukowym dziele opartym na wiarygodnych źródłach, eseju historycznym, popularnej książce historycznej, powieści historycznej. Każdy z wymienionych gatunków posiada własny specyficzny rodzaj historyczności. Pisarze biblijni posługiwali się sobie współczesnymi gatunkami literackimi, należą do nich: historia pierwotna (Rdz l-ll)8, historia religijna (1-2 Krn)9, epopeja religijno- narodowa (Joz)10, powieść historyczna (Est) 11. B. Świętość Biblii Świętość Biblii polega na tym, że autor natchniony ocenia dany czyn zgodnie z prawem moralnym. To znaczy, że hagiograf nie może pochwalać czynu moralnie złego, ani ganić czynu moralnie dobrego. Tak pojęta świętość Biblii jest skutkiem natchnienia. Bóg bowiem, który jest autorem Pisma świętego, jest równocześnie źródłem moralności. a. Zarzuty przeciwko świętości Biblii Przeciwko świętości Biblii wysuwa się następujące zarzuty: Biblia zawiera opisy czynów grzesznych Sam fakt opisu czynu grzesznego nie musi zawierać jego oceny. Autorzy natchnieni nie zawsze wprost potępiają czyn zły. Czasem ukazują tylko skutki tego czynu dotykające sprawcę, a czasem pozostawiają ocenę danego czynu czytelnikowi. Należy również pamiętać, że pochwała życia jakiejś postaci biblijnej nie oznacza zaraz pochwały wszystkich jej czynów12 Swoboda języka biblijnego Chodzi tu głównie o realistyczne opisy życia seksualnego. Dla wielu kamieniem obrazy jest „Księga Pieśni nad Pieśniami" uważana za erotyk. Przy ocenie języka biblijnego należy pamiętać, że nie można oceniać pewnych starożytnych zwrotów ze współczesnego punktu widzenia. To bowiem, co nas gorszy, mogło być zupełnie naturalne dla ludów starożytnych. Należy również pamiętać o różnicy mentalności ludów semickich. Opisy życia seksualnego znajdujące się w Biblii nie muszą zawsze być opisami czynów grzesznych, gdyż mogą to być opisy miłości małżeńskiej. Biblia zawiera złorzeczenia 13 Oburzając się na fakt występowania w Piśmie świętym złorzeczeń, oceniamy je często z punktu widzenia Nowego Testamentu i przykazania miłości bliźniego (por. Mt 5,43-48; l P 3,9; Rz 12,14; Łk 6,28), które w czasach Starego Testamentu było jeszcze nieznane. Prawo odwetu nie jest niemoralne, wprost przeciwnie, jest sprawiedliwe. W zestawieniu jednak z Nowym Testamentem stawiającym miłosierdzie nad sprawiedliwość, prawo odwetu jest niedoskonałe. Biblia pochwala wojny ludobójcze i prawo klątwy 14 Ten gatunek nie odpowiada współczesnym formom historiografii. Opowiad a językiem prostym i obrazowym, dostosowanym do umysłowości ludzi mniej rozwiniętych, podstawowe prawdy dotyczące zbawienia oraz ludowy opis początków ludzkości. 9 Pomija przyczyny drugie, odnosząc wszystko do Boga. 10 Rdzeń historyczny z wieloma upiększeniami literackimi. 11 W oparciu o wątek historyczny stworzony jest utwór o charakterze artystycznym i celach dydaktycznych. 12 Typowym przykładem mogą tu być postaci Dawida i Salomona (por. Syr 47, 1-22). 13 Przykładem takich złorzeczeń są np. Ps 35 i 109. 14 Por. Joz 6, 17-26; 7, 1 n; 8, 2-29; 10, 28-40. 27 8 Oceniając ludobójcze wojny i prawo klątwy, należy tak jak przy ocenie złorzeczeń wziąć pod uwagę progresywny charakter objawienia. Ponadto trzeba zaznaczyć, że prawo klątwy (herem) było samoobroną Izraela przeciwko ludom ościennym, stosującym te same metody walki. Prawo klątwy zabezpieczało również naród wybrany przed bałwochwalstwem i synkretyzmem religijnym. Badając dokładnie historię Palestyny widać wyraźnie, że prawo heremu nie było stosowane konsekwentnie, gdyż nawet po osiedleniu się Izraela, pozostało w ziemi obiecanej wiele ludów pogańskich. Teksty zaś opisujące zdobywanie Palestyny powstały wiele lat po zajęciu kraju. Wydaje się zatem, że znajdujące się w Piśmie świętym opisy zastosowania klątwy stanowią specjalny gatunek literacki (rodzaj paraboli), którego celem jest podkreślenie ważności zajęcia ziemi obiecanej i konieczności unikania kontaktów z ludami pogańskimi. C. Słowa Pisma świętego są żywe i skuteczne Słowo Boże nie jest zwykłym dźwiękiem oznaczającym jakąś rzecz czy czynność. Jest ono absolutnie skuteczne, sprawia to, co oznacza. Ten dynamizm słowa najlepiej widać przy stworzeniu, gdzie wszystko, co Bóg wypowiada, staje się. Podobne „właściwości" posiada słowo Boże spisane w Piśmie świętym. Sprawia ono to, co głosi. Ogłasza możliwość otrzymania nowego życia i samo daje nowe życie, potrzebne jest tu tylko przyjęcie z wiarą słowa (por. J l, 12; 6, 63). Słowo Boże ogłasza nadejście zbawienia i równocześnie jest „mocą Bożą ku zbawieniu, dla każdego wierzącego" (Rz l, 16). Słowa Pisma świętego nie tylko opisują moralność nowego człowieka, ale i niosą moc przemieniającą życie ludzkie (2 Tm 3, 16 n). Przez słowo Boże dokonuje się nie tylko ogłaszanie pokoju i pojednania człowieka z Bogiem, ale równocześnie sprawia ono pokój i niesie moc pojednania (2 Kor 5, 19; Ef 6, 15). Wszystko to jest skutkiem natchnienia, czyli żywej, dynamicznej obecności Ducha Świętego w słowie Bożym. Ta żywotność i skuteczność słowa Biblii będąc skutkiem natchnienia, jest trwała. Można doświadczyć jej również i obecnie. Kwestia praktyczna Skuteczności słów Pisma świętego nie należy pojmować w sposób magiczny. Należy tutaj odróżnić skuteczność słowa stwórczego wypowiadanego przez Boga od skuteczności słowa Bożego kierowanego do człowieka lub wypowiadanego przez człowieka. Słowo stwórcze wypowiadane przez Boga staje się. Słowo kierowane do człowieka nie musi się stać. Zależy to od przyjęcia słowa i wiary. Magicznym pojęciem skuteczności słowa Bożego operuje na przykład poniższy tekst, którego autor przypisuje stwórczą moc słowu Bożemu wypowiadanemu przez człowieka. Autor tekstu uważa, że człowiek może tak jak Bóg stwarzać słowem: Cudotwórcza moc jest w twych ustach. Jak ja to rozumiem? Jest to obietnica Boga, który nie kłamie, który dał ci wiele obietnic. Cudotwórcza moc jest w twoich ustach. Odważ się wyznawać głośno te ob ietnice Wypowiadaj je do siebie samego! Powiedz je szatanowi! Powiedz je chorobie, która cię dręcz) Powiedz je górze kłopotów stojących przed tobą! Wyznaj je w obliczu wszystkich przeciwność;. Wypowiedz je, podczas gdy jeszcze odczuwasz ból! A nawet wtedy, gdy choroba paraliżuje twoje myśli. Bóg uśmiecha się, patrzy na ciebie. On się cieszy, jeśli budzisz Jego pamięć (Iz 43:26). Pan z pewnością spełni w twym życiu swoje obietnice, jeśli zaczniesz wymawiać i wyznawać Jego słowo (...). Bóg użył słów, aby stworzyć ten świat. Jest napisane, że stworzył i wszystko podtrzymuje słowem Swej mocy (Hbr 1:3). On stworzył przez słowa. Powiedział „Niech się stanie" - i stało się. Słowa w Bożych ustach miały potężną moc!! Jego słowa wyznawane naszymi ustami także mają moc!! Ozeasz w 14 rozdziale 3 wierszu mówi: Zabierzcie ze sobą słowa i nawróćcie się do Pana! Co masz ze sobą zabrać, gdy przychodzisz do Pana z prośbą o cud? Czego On chce, co masz przynieść ze sobą? Zabierz słowa! Zabierz słowa! Zabierz Boże słowa! Zabierz Boże obietnice i wyznaj je przed Nim! Bóg mówi: Związany jesteś przez słowa swoich ust (Prz 6: 2). Bóg powiedział: Na podstawie słów twoich będziesz usprawiedliwiony i na podstawie słów twoich będziesz potępiony (Mt 12: 37) (...). Włóż Boże SŁOWA w swoje usta i wyznawaj je. W księdze Joela 3: 15 czytamy: ...Kto słaby, niech mówi: „Jestem bohaterem". Kto słaby, niech mówi mówi - mówi. Nie modli się, ale mówi. 28 (J. Osteen, Cud jest w twoich ustach, Cieszyn 1993, str. 4-5; 17-18) Takie praktykowanie „wyznawania słowa Bożego" przypomina magię. Na czym zatem polega skuteczność Słowa Bożego w życiu chrześcijanina? Odpowiadając, sięgnijmy do Konstytucji Dei verbum, która naucza w następujący sposób o słowie Bożym: Albowiem w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę. Tak wielka zaś tkwi w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościoła podporą i siłą żywotną, a dla synów Kościoła utwierdzeniem wiary, pokarmem duszy oraz źródłem czystym i stałym życia duchowego. Stąd doskonałe zastosowanie ma do Pisma św. powiedzenie: żywe jest słowo Boże i skuteczne (Hbr 4, 12), które ma moc zbudować i dać dziedzictwo wszystkim uświęconym (Dz 20, 32; por. l Tes 2,13). (KO21) Przez słowo Bóg spotyka się z człowiekiem i prowadzi z nim rozmowę, zaprasza go do dialogu ze sobą, ofiarując mu „utwierdzenie wiary" i „pokarm duszy". Nie staje się to jednak automatycznie. Potrzebna jest, jak w każdym dialogu, zgoda i współpraca drugiej strony, w tym wypadku człowieka. ...aby jak najliczniejsi słudzy słowa Bożego mogli z pożytkiem podawać ludowi Bożemu pokarm owych Pism, który by rozum oświecał, wolę umacniał, a serca ludzi ku miłości Bożej rozpalał. (KO 23) Kiedy spotykamy się ze słowem, dotyka ono naszych trzech sfer: rozumu, woli i uczuć. Tutaj ponownie widać potrzebę integralnie rozumianej współpracy człowieka z Bogiem spotykanym w słowie. Będzie ono skuteczne nie np. przez samo powtarzanie, lecz przez przyjęcie rozumem, wolą i uczuciem. Dialogiczny charakter skuteczności słowa potwierdzają jeszcze inne słowa Konstytucji: ...modlitwa towarzyszyć powinna czytaniu Pisma świętego, by ono było rozmową między Bogiem a człowiekiem. Gdyż „do Niego przemawiamy, gdy się modlimy, a Jego słuchamy, gdy czytamy boskie wypowiedzi". (KO25) Wniosek: Spotkanie ze słowem Bożym jest stworzeniem klimatu i miejsca do działania Ducha Świętego, który chce wejść z nami w dialog (por. Hbr 2, 1-4). W takim dialogu potrzebne jest otwarcie i współpraca obu stron: Boga (inicjatora dialogu) i człowieka. Jeżeli Boża inicjatywa spotka się z przyjęciem przez człowieka (umysłem, wolą i sercem), wtedy słowo Boże jest skuteczne, staje się w ludzkim życiu. Słowo odrzucone jest również skuteczne, ale w inny sposób - osądza człowieka (por. J 12, 48; Hbr 4, 12). D. Jedność i ciągłość Pisma świętego Czytając całe Pismo święte, Stary i Nowy Testament, można dopiero zauważyć, że stanowi ono jedną zwartą całość. Mimo wielości autorów ludzkich biorących udział w tworzeniu ksiąg, spisujących najczęściej swoje teksty niezależnie od siebie, w Biblii zauważamy ciągle rozwijającą się realizację planu zbawienia człowieka. Z jednej strony plan ten jest misternie i logicznie ułożony, a z drugiej widać z lektury poszczególnych ksiąg, że ich autorzy nie ogarniali go swoim umysłem w całości. Taki stan rzeczy domaga się uznania Boga jako autora Biblii (patrz punkt 4, a), który ułożył ten plan, czuwał nad jego realizacją i kolejno odsłaniał poszczególne jego elementy. Aby odsłonić swój zbawczy plan w słowach Pisma świętego. Bóg posłużył się ludźmi, którzy pisali pod natchnieniem Ducha Świętego. Podsumowując, można powiedzieć, że jedność Pisma świętego wynika z faktu Bożego autorstwa Biblii i przejawia się w następujący sposób: 29 1. Biblia opisuje zbawcze działanie jednego i tego samego Boga, będące wyraźnie realizacją jednego planu. 2. Plan ten odsłaniają kolejno wszystkie księgi obu Testamentów. 3. Stary Testament jest w pełni zrozumiały w świetle Nowego. Dopiero po zestawieniu obu Testamentów widoczne jest ukierunkowanie całej Biblii na Jezusa Chrystusa i zrozumiałe się staje typiczne (tzn. zapowiadające) znaczenie figur Starego Przymierza. 8. Zasady interpretacji tekstu biblijnego (elementy hermeneutyki biblijnej) Jeżeli tekst Pisma świętego jest dziełem Boga i człowieka, posiada ślady Boskiego i ludzkiego autorstwa, to w celu właściwej interpretacji tekstów biblijnych należy stosować dwojakie zasady interpretacji (zasady hermeneutyczne). Są to: 1. Zasady literackie - ich zastosowanie wynika z faktu, że Biblia jest dziełem literackim. 2. Zasady teologiczne - ich zastosowanie wynika z nadprzyrodzonego charakteru tekstu. A. Literackie zasady interpretacji tekstów biblijnych Są to zasady stosowane przy interpretacji każdego innego dzieła literackiego: 1. Należy uwzględnić tekst oryginalny, krytycznie pewny. Zasada ta jest o tyle ważna, że bezpośrednio natchniony jest tekst oryginalny, taki, jaki wyszedł spod pióra pisarza biblijnego. Tekst odbiegający od autografu w ogóle nie jest natchniony. Przekłady są o tyle natchnione, o ile oddają myśl zamierzoną przez hagiografa15 2. Należy uwzględnić kontekst gramatyczny (znaczenie oraz sens zdań i słów bliskich danemu tekstowi) i psychologiczny (nastrój, w jakim autor pisał tekst), bliższy i dalszy. 3. Należy uwzględnić miejsca paralelne. Chodzi tu o zapoznanie się z tekstami, w których występują poszczególne wyrazy składające się na interpretowany tekst. Celem tego zabiegu jest np. ustalenie sposobu użycia danego słowa i jego sensu np. w „Ewangelii według św. Mateusza" (jest to paralelizm leksykalny). Można również badać miejsca o podobnej treści, na przykład opisy tego samego wydarzenia w różnych ewangeliach lub wypowiedzi na ten sam temat u jednego autora (paralelizm rzeczowy)16. 4. Należy uwzględnić rodzaje literackie stosowane przez autora. 5. Należy uwzględnić okoliczności powstania, osobowość autora, istotne cechy epoki, adresatów dzieła i ich problemy. B. Teologiczne zasady interpretacji tekstów biblijnych Aby ułatwić polskim czytelnikom Biblii dostęp do tekstu oryginalnego, opracowano interline arny przekład Nowego Testamentu, tłumaczący poszczególne wyrazy dosłownie z podaniem form gramatycznych: Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, (opr. R. Popowski, M. Wojciechowski), Warszawa 1993. 15 Przy szukaniu miejsc paralelnych pomocne są konkordancje i słowniki teologii Biblijnej: Konkordancja do Biblii Tysiąclecia, (opr. J. Flis), Warszawa 1991; Słownik Teologii Biblijnej, (red. X. Leon-Dufour, tłum. K. Romaniuk), Poznań 1990; M. Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, (tłum. K. Romaniuk), Poznań 1989. 16 30 Aby właściwie zinterpretować dany tekst biblijny, należy ponadto uwzględnić poniższe zasady teologiczne, wypływające z nadprzyrodzonego charakteru tekstu: 1. Należy uwzględnić sposób interpretacji danego fragmentu przez żywą Tradycję i Urząd Nauczycielski Kościoła. Jest to fundamentalna zasada przy interpretacji Biblii, gdyż wypływa ona z faktu powierzenia przez Chrystusa zbawczej prawdy Kościołowi, który strzeże jej z pomocą Ducha Świętego. Wyrazem żywej Tradycji Kościoła obok Urzędu Nauczycielskiego jest interpretacja Ojców Kościoła. Obowiązuje ona wtedy, gdy jest powszechna i dotyczy spraw wiary i obyczajów. 2. Należy uwzględnić analogię wiary. Chodzi tutaj o zgodność interpretacji danego tekstu z ogólnie przyjętymi w Kościele prawdami wiary. Każdą interpretację sprzeczną z przyjętymi prawdami wiary należy uznać za nieprawidłową. Zasada ta wypływa stąd, że nauka Pisma świętego i Kościoła ma tego samego Autora - Boga, i stąd nie może być między nimi sprzeczności. 3. Należy uwzględnić jedność całej Biblii. Zasada ta wynika z tego, że Biblia odsłania zaplanowaną przez Boga i kolejno realizowaną ekonomię zbawienia. Należy zatem odrzucić taką interpretację, która byłaby sprzeczna z nauką innych natchnionych autorów. 4. Interpretator Biblii powinien w pierwszej kolejności szukać sensu wynikającego z celu Ksiąg świętych, którym jest przekaz prawd pożytecznych dla naszego zbawienia. 9. Jezus Chrystus, Bóg-Człowiek a Pismo święte. Fundamentalizm i racjonalizm biblijny Ojcowie Kościoła dostrzegli analogię, jaka istnieje między Pismem świętym a Jezusem Chrystusem, Bogiem-Człowiekiem: 1. Jezus Chrystus (Bóg-Człowiek) i Pismo święte (rzeczywistość Boska w ludzkiej szacie) łączą w sobie dwie rzeczywistości: Boską i ludzką. Jezus Bóg-Człowiek Pismo święte Słowo Boże Słowo ludzkie 31 Wcielenie zaistniało na skutek nadprzyrodzonego działania Ducha Świętego (Łk l, 26-38). Analogicznie jest z Pismem świętym, które również powstało w wyniku takiego działania Ducha Świętego nazywanego natchnieniem biblijnym. Komentując zauważone podobieństwo. Kościół nauczał, że: tak słowo Boże ubrane w ludzką szatę upodobniło się do słowa ludzkiego we wszystkim oprócz błędu Jak Syn Boży stając się człowiekiem upodobnił się do ludzi we wszystkim oprócz grzechu (por, D AS II, 3, c) Podobną analogie możemy zauważyć w przypadku błędów teologicznych popełnianych w stosunku do Jezusa i Pisma świętego. Są one analogiczne. Błędy dotyczące Jezusa kwestionują bądź Jego człowieczeństwo, bądź Bóstwo. Podobnie jest z Pismem świętym: kwestionuje się jego Boskie lub ludzkie autorstwo. Obydwa błędy uniemożliwiają właściwe odczytanie przesłania Biblii, gdyż: 1. pozbawiając Pismo święte nadprzyrodzoności, pozbawiamy je tego, co zasadnicze i konstytutywne; 2. pozbawiając Pismo święte ludzkiej strony, nie będziemy mogli przebić się przez sposób myślenia pisarzy, aby dotrzeć do objawionego przesłania. Błędy chrystologiczne Arianizm,marksizm, Świadkowie Jehowy Naturalistyczne i laickie systemy interpretacji Kwestionowanie Bóstwa Kwestionowanie Boskiego autorstwa Kwestionowanie człowieczeństwa Kwestionowanie ludzkiego autorstwa Doketyzm, monolityzm Fundamentaliści biblijni (Świadkowie Jehowy, Adwentyści, Zielonoświątkowcy) Błędy odnośnie Biblii Zasady Wyłacznie literackie 32 Zasady wyłacznie teologiczne – często nie wszystkie i błędnie stosowane A. Fundamentalizm biblijny Fundamentalizm biblijny uznając wyłącznie Boskie autorstwo Pisma świętego. przyjmuje bezkrytycznie za pewne i prawdziwe wszystkie informacje tam zawarte. Dotyczy to również historii, chronologii, geografii. Fundamentalistyczna lektura Biblii zakłada, że Biblia będąc czystym i wolnym od błędów słowem Bożym, powinna być odczytywana oraz interpretowana dosłownie we wszystkich szczegółach. Według fundamentalistów wszystko, co Biblia twierdzi, również odnośnie materii nauk przyrodniczych, jest pewne i zgodne z rzeczywistym stanem. Wszelka niezgodność słów Pisma świętego z naukami przyrodniczymi podważałaby zupełnie wiarygodność Biblii, również w sprawach wiary. Niezgodności tłumaczą oni niedoskonałością i nieadekwatnością poznania nauk szczegółowych, odrzucając często ich wyniki. Fundamentaliści pomijając ludzką szatę Pisma świętego, ulegają pokusie tworzenia recept działania. Według nich, trzeba Pismo święte odczytać, znaleźć w nim ściśle określoną receptę (często czysto zewnętrzną) i w sposób wierny zastosować. Papieska Komisja Biblijna w następujący sposób opisuje zjawisko fundamenta-listycznej lektury Biblii: Fundamentalistyczna lektura Biblii opiera się na założeniu, że Biblia, będąc natchnionym i wolnym od błędu słowem Bożym, powinna być odczytywana oraz interpretowana dosłownie we wszystkich szczegółach. Jednakże przez „interpretację dosłowną" rozumie się tu jakby pierwsze rozumienie, „literalne" czyli wykluczające wszelkie próby rozumienia Biblii z uwzględnieniem jej historycznego powiększania się i rozwoju. Założenie to sprzeciwia się więc stosowaniu metody historyczno-krytycznej, podobnie zresztą jak odrzuca ono posługiwanie się wszelkimi innymi metodami naukowymi przy interpretacji Biblii. Praktyka fundamentalistycznego odczytywania Biblii sięga swymi początkami czasów Reformacji i zrodziła się z troski o zachowanie wierności dosłownemu sensowi Biblii. Po epoce oświecenia ten sposób czytania Biblii miał stanowić dla protestantów antidotum na egzegezę liberalną. Sam termin „fundamen talizm" wiąże się w sposób bezpośredni z Amerykańskim Kongresem Biblijnym, który odbył się w Niagara, w stanie New York, w roku 1895. Uczestniczący w tym kongresie konserwatywni egzegeci protestanccy ogłosili „pięć punktów fundamentalizmu": bezbłędność werbalna Pisma św., Bóstwo Chrystusa, Jego dziewicze poczęcie, nauka o ekspiacji zastępczej, zmartwychwstanie ciał w czasie ponownego przyjścia Jezusa. Kiedy fundamentalistyczna lektura Pisma św. rozprzestrzeniła się także na inne części świata, spowodowało to pojawienie się również innych sposobów, równie „literalnego" traktowania Biblii w Europie, w Azji. w Afryce i w Ameryce Południowej. Ten sposób podejścia do Biblii zyskiwał sobie coraz więcej zwolenników na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci XX wieku zarówno w różnych grupach religijnych i sektach jak i wśród katolików. Choć „fundamentaliści" mają wprawdzie rację kładąc szczególny nacisk na natchnienie Biblii, bezbłędność słowa Bożego oraz inne prawdy dotyczące Biblii a zawarte w „pięciu punktach fundamentalizmu", to jednak sposób przedstawiania tych prawd sięga ideologii, która nie ma nic wspólnego z Biblią, niezależnie od tego, co mówią zwolennicy tej metody. Żądają oni bezwzględnego opowiedzenia się za stanowiskami doktrynerskimi niesłychanie surowymi a za jedyne źródło norm n oralnych uważają lekturę Biblii, nie dopuszczająca ani żadnych wątpliwości ani jakichkolwiek badań krytycznych. Problemem zasadniczym fundamentalistycznej lektury Biblii jest to, że zanegowawszy historyczność objawienia biblijnego, nie jest się już w stanie przyjąć w całej pełni samej prawdy o tajemnicy Wcielenia. Fundamentalizm nie dopuszcza w relacji człowieka do Boga żadnych bezpośrednich związków tego, co Boskie z tym, co ludzkie. Nie uznaje również tego, że natchnione słowo Boże zostało przekazane za pomocą ludzkiego jeżyka i że Pismo św. zredagowano, wprawdzie pod natchnieniem Bożym, ale przez ludzi jako autorów, których możliwości intelektualne i zasoby wiedzy były ograniczone. Konsekwentnie fundamentaliści uważają, że Pismo św. zostało podyktowane słowo po słowie przez Ducha Świętego i odrzucają opinię, według której słowo Boże zostało wyrażone za pomocą języka w całej frazeologii 33 uwarunkowanej przez taką lub inną epokę. Nie interesują się też wcale formami literackimi ani modelami ludzkiego myślenia, utrwalonymi w tekstach biblijnych. Wiele z nich to i jak wiadomo owoc długiego procesu, rozciągającego się na całe okresy czasu, ze śladami sytuacji historycznych bardzo zróżnicowanych. Fundamentalizm podkreśla, nie bez przesady, bezbłędność różnych szczegółów tekstów biblijnych zwłaszcza historycznych i nawiązujących do rzekomych prawd naukowych. Często historycyzuje nawet to, co ze swej natury nie może uchodzić za historyczne. Uważa bowiem za historyczne to wszystko, co zostało przekazane przy użyciu słów w czasie przeszłym, nie zwracając uwagi na możliwość zaistnienia sensu symbolicznego lub metaforycznego. Fundanlentalizm zdradza często tendencję do całkowitego ignorowania albo wręcz odrzucania problemów, jakie stwarza tekst biblijny z racji różnych sformułowań w języku hebrajskim, aramejskim czy greckim. Często wiąże się w sposób wprost niewolniczy z jakimś jednym tylko tłumaczeniem, dawnym lub nowożytnym. Nie uznaje również istnienia w samej Biblii żadnych „relektur" niektórych fragmentów tekstu. W ewangeliach fundamentaliści nie biorą pod uwagę - pewnego powiększania się tradycji ewangelicznej, uważając naiwnie, że stadium końcowe tej tradycji (czyli to, co ewangeliści napisali) pokrywa się z jej stadium początkowym (czyli z opisami samych czynów i z powtórzeniami słów Jezusa historii). Nie przywiązują też żadnej wagi do sposobu, w jaki pierwotne społeczności chrześcijańskie pojmowały pojawienie się w ich życiu samego Jezusa z Nazaretu i Jego nauki. A przecież w tym właśnie zawiera się świadectwo, pochodzenia wprost apostolskiego zarówno samej wiary chrześcijańskiej jak i jej bezpośredniego wyrazu. W ten sposób fundamentalizm doprowadza do swoistego wynaturzenia przesłania, jakie niesie ze sobą ewangelia. Fundamentalizm odznacza się także pewną skłonnością do zawężania perspektyw badawczych przez to, że uważa za zgodną z rzeczywistością pewną starożytną kosmologię, a przecież już nieaktualną kosmologię dlatego tylko, że jej ślady znajduje w Biblii. Utrudnia to ogromnie wszelki dialog z szerszym sposobem pojmowania relacji, jakie zachodzą pomiędzy kulturą a wiarą. Odwołuje się również do całkiem niekrytycznego rozumienia konkretnych tekstów biblijnych przez zawężenie horyzontów myślowych przy uzasadnianiu słuszności pewnych poglądów politycznych i postaw społecznych, wyraźnie obciążonych określonymi na przykład rasistowskimi - zdecydowanie i wprost sprzeciwiającymi się ewangelii. Wreszcie, posługując się zasadą solą Scriptura, fundamentalizm oddziela interpretację Biblii od tradycji, którą też przecież kieruje Duch Święty i która, rozwijając się, pozostaje w ciągłym kontakcie z Pismem św., w samym jakby wnętrzu wspólnoty wiary. Fundamentaliści nie są w stanie wyobrazić sobie, że Nowy Testament przyjął swoją ostateczną formę w łonie Kościoła chrześcijańskiego, że jest Pismem św. właśnie tego Kościoła, którego istnienie jest wcześniejsze niż powstanie świętych tekstów. W ten sposób fundamentalizm przybiera dość często formy antykościelne, uważając, że można sobie lekceważyć wyznania wiary, dogmaty, praktyki liturgiczne, stanowiące przecież część tradycji kościelnej, i wreszcie samo nauczanie Kościoła. Pismo św. interpretuje w sposób jakby prywatny, nie uznając tego, że Kościół jest zbudowany właśnie na Piśmie św. i że z Pisma św. czerpie całe swoje życie i wszystkie do niego inspiracje. Fundamentalistyczne podejście do Biblii jest niebezpieczne dlatego, że przyciąga do siebie ludzi, którzy w Piśmie św. szukają wyjaśnienia swoich życiowych problemów. Otóż ludzi tych może spotkać bolesny zawód. Spotykają, się bowiem z wyjaśnieniami pobożnymi, ale iluzorycznymi, zamiast dowiedzieć się, że Biblia nie musi zawierać odpowiedzi bezpośrednich na pytania, jakie stawia przed nimi życie. Fundamentalizm popycha ludzi - choć tego nie mówi - w kierunku swoistego samobójstwa myślowego. Wprowadza do życia poczucie fałszywej pewności siebie przez to, że podświadomie nie oddziela ograniczeń ludzkich możliwości w przekazywaniu prawd biblijnych od samej substancji Bożego przesłania. (IPSKI, F) Przykłady Najczęściej spotykanymi fundamentalistami w Polsce są pukający do naszych drzwi Świadkowie Jehowy. W ich pismach można znaleźć wiele typowo fundamentalistycznych interpretacji Pisma świętego. Oto kilka przykładów: 34 1. Autorem Pisma świętego jest wyłącznie Bóg: Może zapytasz: „Ale jak Biblia może pochodzić od Boga, jeśli ją spisywali ludzie?" To prawda, w pisaniu Biblii brało udział około 40 mężczyzn. Oni to spisali Biblię z wyjątkiem Dziesięciorga Przykazań, które sam Bóg wypisał na tablicach kamiennych za pomocą ducha świętego (2 Mojżeszowa 31, 18). Ale z tego wcale nie wynika, że ich pisma są w mniejszym stopniu Słowem Bożym. Biblia wyjaśnia: ludzie mówili od Boga, będąc uniesieni duchem świętym" (2 P l, 21). Tak jak Bóg posłużył się swym potężnym duchem świętym, żeby stworzyć niebiosa i wszystko, co żyje, także posłużył się nim do pokierowania spisaniem Biblii. Oznacza to, że Biblia ma tylko jednego Autora, Jehowę Boga, który posłużył się ludźmi tak jak przedsiębiorca korzysta z usług sekretarki, żeby napisać list. Pisze ona list, który zawiera myśli i poglądy przedsiębiorcy. A zatem jest to jego list, a nie sekretarki, tak jak Biblia jest Księgą Bożą, a nie księgą ludzi, których użyto do jej spisania. (Będziesz mógł żyć wiecznie w raju na ziemi, New York 1984, str. 48-49) 2. Nieomylność Pisma świętego w materii nauk szczegółowych: Jednakże Pismo święte zawiera nie tylko prawdziwą historię. Wszystko, co mówi jest prawdą. Nawet gdy porusza sprawy naukowe, jest zadziwiająco ścisłe. Oto dwa przykłady: W dawnych czasach powszechnie wierzono, że ziemia spoczywa na jakiejś widzialnej podporze, na przykład na barkach olbrzyma. Tymczasem w doskonałej zgodności z faktami naukowymi Biblia mówi, że Bóg „zawiesza ziemię nad niczym" (Hioba 26, 7), a zamiast głosić, że ziemia jest płaska, jak dawniej wierzono, oznajmia,.że Bóg „mieszka nad okręgiem ziemi" (Izajasza 40, 22). (tamże, str. 55-56) 3. Odrzucenie wyników nauk przyrodniczych: Niektórzy mówią, że Bóg posłużył się procesem ewolucyjnym, by stworzyć człowieka. Twierdza, że Bóg pozwolił mu się rozwijać, a gdy człowiek osiągnął określony stopień rozwoju, wszczepił w niego duszę. Jednakże Biblia nigdzie nie popiera takiego poglądu. Mówi raczej, że rośliny i zwierzęta zostały stworzone „według ich rodzaju" (l Mojżeszowa l, 11; 21, 24). Fakty dowodzą, że jeden gatunek roślin czy zwierząt nie przekształca się z biegiem czasu w drugi gatunek. (tamże, str. 72) 4. Spekulacje na temat wieku świata i daty jego końca: A zatem panowanie Boże wyobrażone przez „drzewo" zostało „ścięte" w roku 607 p.n.e. Odtąd nie było rządu, który by reprezentował władze Boża na ziemi. Tak więc w roku 607 p.n.e. rozpoczął się okres, który Jezus Chrystus nazwał później „wyznaczonymi czasami narodów" albo „czasami pogan" (Łukasza 21, 24)... Według czwartego rozdziału Księgi Daniela te „wyznaczone czasy" to „siedem czasów". Daniel mówi, że przez „siedem czasów" nie miała być sprawowana wyobrażona przez „drzewo" władza Boga nad ziemią (Daniela 4, 16-23). Jak długo miało trwać tych „siedem czasów"? Z Objawienia 12, 6-14 wynika, że „czas [to znaczy l czas] i czasy [to znacz)' 2 czasy] i pół czasu", w sumie 3,5 czasu, odpowiada 1260 dniom. Jeden „czas" odpowiada zatem 360 dniom. Tak więc „siedem czasów" to 7 razy 360, czyli 2520. Jeżeli teraz policzymy według zasady biblijnej dzień za rok, to „siedem czasów" równa się okresowi 2520 lat (4 Mojżeszowa 14, 34; Ezechiela 4, 6). Jak już wiemy, „wyznaczone czasy narodów" rozpoczęły się w roku 607 p.n.e. Jeśli policzyć 2520 lat od tej daty, dochodzimy do roku 1914 n.e. Jest to rok, w którym to „wyznaczone czasy" upłynęły. Żyją jeszcze miliony ludzi, którzy pamiętają, co się stało w roku 1914. Wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej rozpoczął się wtedy okres strasznej udręki, która trwa po dzień dzisiejszy. To znaczy, że w roku 1914 Jezus Chrystus zaczai panować jako król niebiańskiego rządu Bożego. A ponieważ Królestwo już objęło władzę, więc na pewno jest na czasie modlenie się o to, żeby ono „przyszło" i usunęło z ziemi podległy Szatanowi niegodziwy system rzeczy! (Mateusza 6, 10; Daniela 2, 44). (tamże, str. 140-141) 35 Po zwróceniu uwagi na liczne wydarzenia, które miały znamionować okres następujący po roku 1914, Jezus powiedział: „To pokolenie żadną miarą nie przeminie, aż się wszystko to wydarz}' [włącznie z końcem tego systemu]" (Mateusza 24, 34 nn). Które pokolenie miał na myśli? Pokolenie, które już żyło w roku 1914. Żyjący jeszcze członkowie tego pokolenia są już bardzo starz)'. A przecież przynajmniej niektórzy z nich mają jeszcze żyć, gdy ten zły system się skończy. Możemy więc być pewni, że wkrótce nastąpi w Armagedonie koniec wszelkiego zła i wszystkich złych ludzi. (tamże, str. 154) 5. 144 000 ludzi, którzy pójdą do nieba: „Należący do Chrystusa" to 144 000 wiernych uczniów wybranych do rządzenia razem z Nim w królestwie. O ich niebiańskim zmartwychwstaniu Biblia mówi: „szczęśliwy i święty jest każdy mający udział w pierwszym zmartwychwstaniu; nad tymi wtórna śmierć nie ma władzy, lecz będą kapłanami Boga i Chrystusa, i będą królować z nimi przez tysiąc lat" (Objawienie 20, 6; 14, 1-3). Po zmartwychwstaniu Chrystusa mieli więc być w dalszej kolejności wskrzeszeni ci, którzy należą do 144 000. Tacy mają udział „w pierwszym zmartwychwstaniu", czyli we „wcześniejszym zmartwychwstaniu" (Filipian 3, 11). Kiedy to miało nastąpić? „Podczas Jego obecności", mówi Biblia. Jak to już wiemy z poprzednich rozdziałów, obecność Chrystusa rozpoczęła się w roku 1914. Tak więc „dzień" „pierwszego zmartwychwstania" wiernych chrześcijan do nieba już nadszedł. Nie ulega wątpliwości, że apostołowie i inni wierni chrześcijanie zostali już wskrzeszeni do życia w niebie (2 Tymoteusza 4, 8). (tamże, str. 172-173) 6. Inne poglądy fundamentalistyczne: kobiety muszą się modlić z nakrytymi głowami - l Kor 11, 1-16; zakaz spożywania krwi; odrzucanie wszystkiego, o czym Biblia wprost nie mówi (np. dogmaty maryjne), itd. B. Naturałistyczno-laickie systemy interpretacji Biblii - racjonalizm biblijny Naturalistyczne systemy interpretacji odrzucają Boże autorstwo Biblii, badając ją przy zastosowaniu wyłącznie literackich zasad. Przedstawiciele tego kierunku lubują się w zestawianiu tekstów biblijnych ze starożytną literaturą ludów Bliskiego Wschodu, starając się w tej literaturze znaleźć zasadnicze źródło treści Pisma świętego. Biblia według przedstawicieli tego kierunku jest zlepkiem babilońskich i asyryjskich mitów, zapożyczonych przez Izraelitów. Co sądzić o takiej interpretacji? Błąd tkwi u podstaw systemu pozbawiającego Pismo święte wymiaru nadprzyrodzonego. Taki stan rzeczy, założony z góry, nie uwzględnia tego, co w Biblii jest istotne - przekazu prawd nadprzyrodzonych (jest to zasadniczy cel Pisma świętego). A jak wiadomo trudno jest dotrzeć do prawdziwego przesłania jakiegokolwiek tekstu, ogołacając go z tego, co dla niego jest istotne. Polscy przedstawiciele tego kierunku to Z. Kosidowski i Z. Poniatowski. Bibligrafia: Alves M. L, Egzegeza dla Kościoła, Communio 86 (1995), str. 46-51 Harrington W. J., Klucz do Biblii, Warszawa 1984. Homerski J., Dyskusja nad istotą natchnienia biblijnego, RBL 17 (1964), str. 262-274. Homerski J., Ku nowym rozwiązaniom niektórych problemów w nauce o natchnieniu biblijnym, AK 56 (1964), str. 193-201. 5. Homerski J., Natchnienie biblijne i prawda Ksiąg świętych, 1. 2. 3. 4. 36 6. 7. 8. 9. AK 72 (1969), str. 388-393. Kudasiewicz J., Wstęp do histotii zbawienia, Lublin 1974. Kudasiewicz J., Biblia, histońa, nauka, Kraków 1978. Langkammer H., Apokryfy Nowego Testamentu, Katowice 1989, str. 83-91. Lapple A., Od Księgi Rodzaju do Ewangelii, Kraków 1983. 10. Lapple A., Od Egzegezy do katechezy, t. 1-2, Warszawa 1986. 11. Muszyński H., Słowo natchnione. Zarys teologicznych treści natchnienia biblijnego, Kraków 1983. 12. Muszyński H., Charyzmat natchnienia biblijnego, w: WOPS, str. 17-68. 13. Muszyński H., Biblia - Księga natchniona, Gniezno 1995. 14. Neves J. C., Racjonalizm a fundamentalizm w interpretacji Pisma świętego, Communio 86 (1995), str. 68-80. 15. Rahner K., Nowe ujęcie natchnienia biblijnego, w: BDz, str. 189-197. 16. Warzecha J., Zgorszenie Biblią, czyli o niektórych trudnościach w jej czytaniu, Communio 86 (1995), str. 81-101. 17. Ziółkowski Z., Najtrudniejsze stronnice Biblii, Warszawa 1989. Podsumowanie nauki o natchnieniu Natchnienie czynne Natchnienie bierne Bóg jako autor – autorstwo teologiczne Bóg jest „twórcą” historii zbawienia - Bóg jest źródłem treści PS - Bóg wybrał ludzi do spisania ksiąg Owoc współpracy - Człowiek jako autor – autorstwo literackie współpraca Natchnienie terminatywne Księga natchniona 37 - - Człowiek posługuje się własnym rozumem, wolą i władzami wykonawczymi Człowiek przyjmuje Boże działanie oświecające rozum, pobudzające wolę, strzegące władz wykonawczych Cechy świadczące o Boskim autorstwie - prawda świętość skuteczność jedność i ciągłość Cechy świadczące o współpracy - cała księga natchnienia w tym samym stopniu Cechy świadczące o ludzkim autorstwie - styl wybór gatunku osobowość autora itd. IV SKĄD WIEMY, ŻE KSIĘGI ZAWARTE W NASZEJ BIBLII SĄ NATCHNIONE? W ciągu 2000 lat historii chrześcijaństwa napisano tysiące ksiąg. Wiele z nich zawiera budujące treści. Natchnione są jednak tylko niektóre księgi. Jak je rozpoznać? Jakimi kryteriami należy się kierować, aby ustalić zbiór Ksiąg świętych, czyli kanon Pisnia świętego? W jaki sposób doszło do ustalenia kanonu przez Kościół? Na te wszystkie pytania odpowiada niniejszy rozdział. 1. Pojęcia „kanon" i „kanoniczność" Greckie słowo kanon oznaczało pierwotnie pręt mierniczy, później w sensie pochodnym regułę, normę. Ojcowie używali terminu kanon na oznaczenie reguły wiary. Kanon Pisma świętego uchodził za spisaną regułę wiary. Ostatecznie kanon Pisma świętego zaczął oznaczać: zbiór natchnionych przez Boga ksiąg, przyjętych przez Kościół i uznanych przezeń za nieomylną regułę wiary i moralności z racji zawartej w nich, objawionej przez Boga, prawdy o zbawieniu. Określenie „kanoniczny" należy zatem przypisywać tylko tym księgom, których natchnienie zostało potwierdzone przez Kościół, co jest jednoznaczne z włączeniem tych ksiąg do kanonu. Nazwę „księga kanoniczna" (czyli należąca do oficjalnego zbioru zwanego kanonem) przypisuje się księgom, które spełniają następujące wymagania: 1. są natchnione 38 2. ich natchnienie i autorytet zostały stwierdzone przez Kościół17 Ksiega natchnienia Stwierdzenie natchnienia i autorytetu przez Kościół + = Księga kanoniczna 2. Terminologia Biorąc do ręki Pismo święte katolickie i protestanckie, zauważymy różnicę w spisie ksiąg Starego Testamentu. Różnica ta, spowodowana nieuznaniem przez protestantów pewnych ksiąg Starego Testamentu, wprowadziła zamieszanie w stosowanej terminologii. Terminem księga deuterokanonicznd18 katolicy określają te księgi Pisma świętego, co do których natchnienia pierwotny Kościół miał pewne wątpliwości. Są to: Stary Testament Ba, Tb, Jdt, 1-2 Mch, Syr, Mdr, oraz fragmenty: Est 10,4-16,24; Dn 3,24-90; 13-14 S t ar y T est am ent : Hbr, Jk, 2 Ę 2 J, 3 J, Jud, Ap Należy zaznaczyć, że zaliczenie danej księgi do grupy ksiąg deuterokanonicznych nie świadczy o jej niższej wartości. Kościół katolicki uznaje natchnienie ksiąg deuterokanonicznych Nowego i Starego Testamentu, czci je i szanuje na równi z pozostałymi księgami. Protestanci za natchnione uznali księgi deuterokanoniczne Nowego Testamentu, nie określając ich odrębną nazwą. Odrzucili księgi i perykopy deuterokanoniczne Starego Testamentu, nazywając je apokryfami. Słowem apokryf Kościół katolicki natomiast określa pisma roszczące sobie prawo do Boskiego autorytetu, nie będące natchnionymi. Apokryfy w katolickim rozumieniu protestanci określają mianem pseudoepigrafy. KATOLICY: apokryf księga deuterokanoniczna księga protokanoniczna Praktycznie nie może isttnieć taka sytuacja, aby księga rzeczywiście natchniona nie została włączona do kanonu. 18 Przypominamy, że jest to termin wyłącznie techniczny i nie pomniejsza autorytetu poszcze gólnych ksiąg. 39 17 PROTESTANCI: apokryf pseudoepigraf księga protokanoniczna 3. Powstanie kanonu ksiąg świętych A. Stary Testament a. Żydzi Nie ulega wątpliwości, że Żydzi uznawali pewne swoje pisma za święte i natchnione. Między IV a II wiekiem przed Chr. ukształtował się wśród Żydów palestyńskich zbiór ksiąg. Na pewno weszły tam wszystkie księgi protokanoniczne (39). Nie wszyscy jednak Żydzi ograniczyli swój kanon do 39 ksiąg. W diasporze aleksandryjskiej i w Qumrarj uważano, że Bóg nie wypowiedział jeszcze ostatniego słowa i przypisywano Boski autorytet innym księgom. Chodzi tu o księgi deuterokano-niczne. Oficjalny kanon żydowski przyjęto w Jamni ok. 90 r. n.e. Nie zawierał on ksiąg i dodatków deuterokanonicznych. Co do akceptowania przez Żydów przed 90 r. n.e. ksiąg deuterokanonicznych, istnieją różne poglądy19. Można je podzielić na trzy grupy: 1. Wszyscy Żydzi przyjmowali zbiór 39 ksiąg - kanon palestyński (bez ksiąg deuterokanonicznych) 2. .Pierwotnie był przyjmowany przez wszystkich Żydów kanon zawierający również księgi deuterokanoniczne - tzw. kanon aleksandryjski przyjęty w greckim przekładzie Starego Testamentu, zwanym Septuagintą. Księgi te odrzucili po upadku świątyni faryzeusze, którzy wraz z wygaśnięciem starozakonnego kapłaństwa umocnili swoją władzę religijną. 3. Istniały dwa kanony: palestyński - przyjmowany w Palestynie i aleksandryjski - przyjmowany w diasporze. b. Chrześcijanie W pierwszych dwu wiekach Kościół posługiwał się głównie Septuagintą, czyli greckim przekładem 'Biblii hebrajskiej z deuterokanonicznymi dodatkami, przyjmując tym samym Boską inspirację ksiąg deuterokanonicznych Starego Testamentu. Większa część cytatów ze Starego Testamentu w Nowym (300 na 350) pochodzi właśnie z Septuaginty. W Nowym Testamencie znajduje się 1951 cytatów i wyraźnych aluzji do Starego Testamentu, w tym 67 do ksiąg deuterokanonicznych, co przemawia za tym, że Apostołowie przyjmowali księgi deuterokanoniczne jako natchnione. Septuagintą wraz ze znajdującymi się tam księgami deuterokanonicznymi cytują najwcześniejsi pisarze chrześcijańscy (tzw. Ojcowie Apostolscy) na równi z księgami protokanonicznymi. Kłopoty z uznaniem natchnienia ksiąg deuterokanonicznych Starego Testamentu zaczęły się pod koniec II w. n.e., kiedy to dochodziło coraz częściej do sporów z Żydami, którzy posługiwali się kanonem Dla kanonu katolickiego nie ma większego znaczenia, czy Żydzi przyjmowali księgi deuter okanoniczne, gdyż Kościół przejął Stary Testament nie od judaizmu, ale od Jezusa i Apostołów. 19 40 palestyńskim. Największe kontrowersje powstały na Wschodzie. Zachód w zdecydowanej większości przyjmował kanon 46 ksiąg w Starym Testamencie. Za sprawą św. Augustyna synody w Hipponie (393 r.) i Kartaginie (397 i 419 r.) uznały sporne księgi za kanoniczne, uczynił to również w 405 r. papież Innocenty I. Grecy przyjęli Stary Testament w liczbie 46 ksiąg na synodzie trellańskim w 692 r. Od tego czasu aż do Reformacji panowała w tej kwestii jednomyślność. B. Nowy Testament Już w drugim wieku Ojcowie Kościoła traktują Ewangelie i listy Pawła jako księgi natchnione i stawiają je na równi z autorytetem Starego Testamentu, używając nazwy Nowy Testament (pierwszy użył tego terminu św. Ireneusz - zm. 202 r.). Nie wszyscy uznawali za natchnione te same pisma. Pojawiło się wiele apokryfów i pism gnostyckich zdecydowanie odrzucanych przez Kościół. Swoje kanony tworzyli heretycy (Marcjon - uznawał tylko Ewangelię Łukasza i listy Pawła, wyłączając listy pasterskie; montaniści rościli sobie prawo do dalszych objawień). W tej sytuacji koniecznym stało się ustalenie ortodoksyjnego kanonu Nowego Testamentu. Pierwszym powstałym, na razie nieortodoksyjnym, wykazem natchnionych ksiąg Nowego Testamentu był kanon heretyka Marcjona z r. ok. 150. Znany jest również prywatny kanon ujęty we fragmencie Muratoriego zawierający wykaz ksiąg uznawanych w Rzymie ok. 180 r. Spis nie zawiera Hbr, 1-2 P, 3 J, Jk. Najwięcej kontrowersji spośród ksiąg Nowego Testamentu wzbudzały księgi: Hbr, Jk, 2 P, 2-3 J, Jud, Ap nazywane deuterokanonicznymi. Najstarszy spis zawierający 27 ksiąg pochodzi z 367 r., a jego autorem jest św Atanazy. Oficjalnie kanon 27 ksiąg Nowego Testamentu zatwierdzono na synodach w Hipponie i Kartaginie oraz w liście papieża Innocentego I do Eksuperiusza. Kanon 27 ksiąg Nowego i 46 Starego Testamentu potwierdziły Sobory: Floren-cki (1441), Trydencki (1546), Watykański I (1870) i Watykański II (1965). W sposób uroczysty uczynił to Sobór Trydencki. 4. Kryteria kanoniczności A. Kryterium zasadnicze - Tradycja Jezusowo-Apostolska Aby księgę można było nazwać kanoniczną, potrzebne jest potwierdzenie jej Boskiego pochodzenia (natchnienia) przez Kościół (Nauczycielski Urząd Kościoła). Tylko Kościół może orzekać o natchnieniu księgi, włączając ją w ten sposób do kanonu. Orzeczenie takie, jeśli chodzi o księgi Starego Testamentu, jest równoznaczne z potwierdzeniem, że daną księgę Jezus i Apostołowie uważali za natchnioną. Orzeczenie w sprawie ksiąg Nowego Testamentu sprowadza się zasadniczo do stwierdzenia apostolskiego pochodzenia księgi. Nauczycielski Urząd Kościoła może być pewien nieomylności swojego orzeczenia, gdyż to jemu zostało przekazane Pismo święte przez Apostołów. Tak ok. 200 r. wyraża tę prawdę Tertulian: ... kto w ogóle zasługuje na wiarę, czyją własnością jest Pismo święte, kto, przez kogo, kiedy i komu przekazał ową naukę, mocą której ludzie stają się chrześcijanami? Tam bowiem, gdzie okaże się, że istnieje prawdziwa nauka, tam będzie istniało również prawdziwe Pismo święte, prawdziwy jego wykład oraz w ogóle cała prawdziwa tradycja chrześcijańska. (Preskrypcja przeciw heretykom 19) Gwarantem wierności takiego przekazu Pisma świętego i jego wykładni jest „droga nieprzerwanego następstwa [biskupów] sięgającego samych początków, tak, by pierwszego z nich mianował oraz poprzedził któryś z apostołów lub mężów apostolskich stale obcujących z apostołami" (tamże 32). 41 W podobny sposób wypowiada się św. Ireneusz (II w.), twierdząc, że Apostołowie przekazali Kościołowi księgi: Cóż więc? Gdyby o jakim drobnym zagadnieniu wyłoniła się dyskusja, czyż nie trzeba by zwrócić się do najstarszych Kościołów, w których żyli apostołowie i od nich brać to, co w dyskutowanym zagadnieniu jest pewne i jasne? A jak należałoby postąpić, gdyby apostołowie nie zostawili nam ksiąg? Czyż nie trzeba by iść za normą tradycji, jaką przekazali tym, którym powierzyli Kościoły? (Zdemaskowanie i odparcie fałszywej gnozy [Adversus haeresesj III, 4,1) Kościół, w którym mieszka Duch Święty, jest gwarantem niesfałszowanego i pełnego przekazu objawienia, gdyż to w nim ustanowił Chrystus Apostołów, proroków i nauczycieli. W Kościele złożył Bóg „charyzmat prawdy". Tylko Kościół posiadający ciągłe „następstwo biskupów" może orzekać o natchnieniu i autorytecie ksiąg oraz bezbłędnie i autorytatywnie tłumaczyć Pismo święte: Cechę charakterystyczną Ciała Chrystusowego poznaje się po następstwie biskupów, którym apostołowie przekazali Kościół rozprzestrzeniony na wszystkich miejscach. W nim najpilniej strzeże się Pisma świętego w niesfałszowanej postaci: niczego nie dodano, niczego nie ujęto. W nim czyta się je bez fałszowania i wykłada się je prawidłowo, pilnie, bez groźby niebezpieczeństwa i bez bluźnierstwa. W nim jest przede wszystkim dar miłości, który jest cenniejszy od poznania, chwalebniejszy niż dar proroctwa, znamienitszy od wszelkich innych charyzmatów. (tamże IV, 33, 8; por też: III, 24, 1; iy 26, 2-5) Według św. Augustyna (IV/V w.) w kwestii kanoniczności ksiąg należy kierować się orzeczeniem i powagą „Kościołów katolickich": Uważny zatem badacz Pisma świętego, który najpierw sposobem zwyczajnej lektury pobieżnie zapoznał się z całością, nawet bez większego zrozumienia, będzie pilnie uważał, żeby posługiwać się jedynie tymi księgami, które noszą nazwę kanonicznych. (...) Skądinąd w kwestii ksiąg kanonicznych będzie kierował się najbardziej powagą Kościołów katolickich, do których oczywiście należą te, które założyli apostołowie i do których kierowali oni swoje listy. (O nauce chrześcijańskiej II, 12) C. Kryteria kanoniczności – ogólnie a. Główne 1. Przekaz Tradycji. O natchnieniu danej księgi informuje nas Objawienie zawarte w Tradycji (patrz p. A). 2. Apostolskie pochodzenie. Dana księga może być uznana za natchnioną, gdy jej autorem jest Apostoł. W tym miejscu należy dodać, że pojęcie apostolskiego autorstwa jest bardzo szerokie. Za natchnione uznaje się również pisma, które nie wyszły bezpośrednio spod pióra Apostołów, lecz zostały spisane lub ostatecz nie zredagowane przez ich uczniów, którzy utrwalili główne myśli swojego nau czyciela lub redagowali pisma z pozostawionych przez niego materiałów. Ta' powstałe księgi, zgodnie zresztą ze starożytnym pojmowaniem autorstwa, równi* uznajemy za pochodzące od Apostołów. W ten sposób za natchnione możen uznawać również księgi lub ich fragmenty powstałe do połowy II w. n.e. b. Pomocnicze 1. Czytanie liturgiczne danej księgi w Kościele jako Pismo święte. 2. Budująca treść księgi zgodna z nauką całego Pisma świętego. Kryteria pomocnicze nie mogą być stosowane w sposób wyłączny, w oderwaniu od kryteriów 42 głównych. 5. Stanowisko protestanckie A. Kryteria kanoniczności Jak już wspomnieliśmy, zasadniczym kryterium kanoniczności ksiąg Pisma świętego jest objawienie zawarte w Tradycji Apostolskiej. Wiadomo jednak, że Refor macja głosząc hasło solą Scriptura, odrzuciła autorytet Tradycji, tym samym pozbawiając się obiektywnego, zewnętrznego w stosunku do Biblii 20, kryterium kanoniczności. Jakie zatem kryteria przyjęli ojcowie protestantyzmu? Były to tzw. kryteria wewnętrzne, tkwiące w samej Biblii. M. Luter orzekając kanoniczność ksiąg, powoływał się na ich treść. Według niego natchniona jest tylko ta księga, która prezentuje wzniosłą i świętą naukę, zawiera opisy cudów, proroctwa, posiada walory literackie i jest zgodna z nauką o usprawiedliwieniu przez wiarę. Dla J. Kalwina zasadniczym kryterium kanoniczności stały się subiektywne skutki wywołane lekturą księgi: Jak przedmioty białe lub czarne mają w sobie coś, co ukazuje ich kolor, a pokarmy słodkie i gorzkie mają w sobie coś, co powoduje takie odczucie smaku, tak samo Pismo święte ma w sobie samym sposób, przy pomocy którego daje się poznać. (cytat za J. Kudasiewicz, Biblia, historia, nauka, str. 22) Czytający Biblię powinien zatem doświadczać zbawczych skutków słowa Bożego: światła i ciepła, pobożnych uczuć, smaku nadprzyrodzonego. Kościół katolicki jak najbardziej uznaje, że w Biblii są wzniosłe i święte nauki, i że jej lektura powoduje zbawcze skutki w duszy ludzkiej. Uznaje jednak kryteria wewnętrzne za zbyt subiektywne i niewystarczające. Ze słabości tych kryteriów zdają sobie sprawę również i niektórzy współcześni protestanci, odwołując się w kwestii kanonu, w jakiś sposób do Tradycji Apostolskiej i doświadczenia Kościoła poapostolskiego (A. Harnack). Inni zdają się podtrzymywać poglądy M. Lutra i J. Kalwina (K. Barth). B. Problem ksiąg deuterokanonicznych Od V w. n.e. do czasów Reformacji istniała jednomyślność w kwestii kanonu ksiąg Starego i Nowego Testamentu. Pierwszym protestantem, który odrzucił kano-niczność i autentyczność ksiąg deuterokanonicznych Starego Testamentu, był Andrzej Bodenstein (zm. 1541) zwany Karlstadtem. Jego poglądy przyjął M. Luter, nazywając odrzucone księgi apokryfami. Podobnie uczynił J. Kalwin. Luter odrzucał Autorytet Tradycji, jak również Nauczycielskiego Urzędu Kościoła, nie jest nadrzędny w stosunku do Pisma świętego. Sobór Watykański II w Dei verbum naucza: „Święta Tradycja i Pismo święte stanowią jeden święty depozyt słowa Bożego powierzony Kościołowi. (...) Zadanie zaś autentycznej interpretacji słowa Bożego, spisanego czy przekazanego przez Tradycję, powierzone zostaje samemu tylko żywemu Urzędowi Nauczycielskiemu Kościoła, który autorytatywnie działa w imieniu Jezusa Chrystusa. Urząd ten nauczycielski nie jest ponad słowem Bożym, lecz jemu służy, nauczając tylko tego, co zostało przekazane. Z rozkazu Bożego i przy pomocy Ducha Świętego słucha on pobożnie słowa Bożego, święcie go strzeże i wiernie wyjaśnia. I wszystko, co podaje do wierzenia jako objawione przez Boga, czerpie z tego jednego depozytu wiary. Jasne więc jest, że święta Tradycja, Pismo święte i Urząd Nauczycielski Kościoła, wedle najmądrzejszego postanowienia Bożego, tak ściśle ze sobą się łączą i zespalają, że jedno bez pozostałych nie może istnieć, a wszystkie te czynniki razem, każdy na swój sposób, pod natchnieniem jednego Ducha Świętego przyczyniają się skutecznie do zbawienia dusz." (K010). Jak widać z tekstu Konstytucji, Tradycja i Pismo święte stanowią jeden depozyt wiary. Zatem niemożliwe jest, aby Tradycja miała jakikolwiek priorytet nad Biblią. Mogłoby się tak stać tylko wtedy, gdyby Tradycja i Pismo święte były dwoma źródłami objawienia. Również Urząd Nauczycielski nie jest nadrzędny wobec Pisma świętego, ale pełni wobec niego funkcję służebną. 20 43 ponadto spośród ksiąg Nowego Testamentu następujące pisma: Hbr, Jk, Jud, Ap. U. Zwingli zrezygnował tylko z Ap21. Współcześni protestanci uznają za natchnione 27 ksiąg Nowego Testamentu i 39 Starego. Kwestia praktyczna Polscy czytelnicy Biblii spotykają się najczęściej z argumentami przemawiającymi za odrzuceniem ksiąg deuterokanonicznych Starego Testamentu, wysuwanymi przez biblijnych fundamentalistów protestanckich (Zielonoświątkowców, Adwentystów, a spośród sekt - Świadków Jehowy). Spróbujmy przyjrzeć się tym argumentom i ocenić je krytycznie22. Oto przykład argumentacji za odrzuceniem ksiąg deuterokanonicznych Starego Testamentu: Apokryfy: Księgi, wspomniane powyżej, które znaleźć można w niektórych wersjach Starego Testamentu, lecz ani w naszym Starym Testamencie, ani w kanonie hebrajskim. Księgi te włączane są do Biblii używanych przez rzymskich katolików. Ktoś może cię spytać, dlaczego księgi te nie są „kanoniczne". Najbardziej oczywistą odpowiedzią jest, że nigdy nie były one w kanonie. Ponadto dobrze jest wiedzieć o niektórych powodach, dlaczego księgi te nie są uznawane za miarodajne lub kanoniczne. Księgi zwane apokryfami 1 Ezdrasza 2 Ezdrasza Tobiasza Judyty Dodatki do Estery Mądrości Salomona Ecclesiasticus, lub Mądrości Jezusa, syna Syracha Barucha List Jeremiasza Mowa Azariasza i Pieśń trzech młodych mężczyzn Zuzanny Bel i Smok Księgi te nigdy nie wchodziły w skład kanonu hebrajskiego. Nigdy nie mówi się o nich w Starym Testamencie. Flawiusz, historyk hebrajski, wyraźnie pomija te księgi. Żadna, z nich nie nosi znamion inspiracji Bożej. Księgi te posiadają błędy historyczne, geograficzne i chronologiczne. Nauczają one i podtrzymują doktryny, które są przeciwne Pismu świętemu (na przykład sankcjonuje się kłamstwo, praktykuje magię, itp.). 7. Jako literatura, księgi te są właściwie mitem i legendą. 8. Ich poziom duchowy (a nawet moralny) jest ogólnie biorąc o wiele niższy od Starego Testamentu. 9. Księgi te napisane były o wiele później niż księgi Starego Testamentu, czyli już po zamknięciu kanonu. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Księgi te nigdy nie wchodziły w skład kanonu hebrajskiego 1. Kanon hebrajski nie może determinować kanonu chrześcijańskiego, gdyż Kościół nie przejął Starego Testamentu od judaizmu, ale od Jezusa i Apostołów. 2. Problematyczne jest również całkowite odrzucenie przez Żydów ksiąg deutero-kanonicznych. Spośród trzech przytoczonych wyżej stanowisk odnośnie stosunku Żydów do spornych ksiąg, dwa z nich opowiadają się za ich akceptacją przez przynajmniej część ortodoksyjnego judaizmu. Zob. J. Homerski, Kanon Ksiąg świętych, w: WOPS, str. 97. Argumenty cytowane za F. J. Grevem, Przegląd Starego Testamentu. Przewodnik, Kraków (Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrześcijańskiej) 1988, str. 8-9. 21 22 44 3. Za uznaniem ksiąg deuterokanonicznych za natchnione przez - przynajmniej pewne grupy Żydów - przemawiają następujące argumenty: 1) Greckie wydania Starego Testamentu w diasporze aleksandryjskiej już w II w. p.n.e. zawierają księgi deuterokanoniczne, które są na równi traktowane z księgami protokanonicznymi. Świadectwo to przemawia również pośrednio za przyjmowaniem ksiąg deuterokanonicznych przez Żydów palestyńskich. Diaspora aleksandryjska zależała bowiem ściśle w sprawach doktryny od Żydów palestyńskich i niezrozumiała byłaby różnica między kanonami przyjmowanymi w Aleksandrii i Palestynie (przed 90 r. n.e.). 2) Starożytne przekłady Biblii hebrajskiej dokonane przez Żydów (inne niż Septuaginta), pochodzące z II w. n.e., zawierają niektóre księgi i fragmenty deuterokanoniczne (Ba, Dn). Badania nad przekładami Ba wykazują, że księga została przetłumaczona przez tego samego tłumacza, co Jr. Stąd wnioskuje się, że stanowiły one kiedyś jedną całość. 3) Żydzi cytują w Midraszach księgi Tb i Jdt. Palestyńscy pisarze posługują się aż do X w. Syr na równi z księgami protokanonicznymi. Ponadto istnieją świadectwa, że Żydzi publicznie czytali podczas nabożeństw księgi: Ba, l Mch, Tb, Jdt. 4) Wykopaliska w Qumran świadczą o tym, że Żydzi palestyńscy współcześni Jezusowi znali i używali ksiąg deuterokanonicznych. Znaleziono tam jeden hebrajski i trzy aramejskie teksty Tb oraz hebrajskie fragmenty Syr. 4. Oczywiście księgi deuterokanoniczne nie weszły do kanonu ustalonego w Jamni w ok. 90 r., ale ten fakt nie ma wpływu na kanon chrześcijański, gdyż apostolski przekaz o natchnieniu ksiąg musiał nastąpić wcześniej. Nie jest również wykluczone, że kanon w Jamni powstał w opozycji do kanonu chrześcijańskiego przyjmowanego za Septuagintą. Jak więc widać z przytoczonych argumentów, twierdzenie, że księgi deuterokanoniczne nigdy nie wchodziły w skład kanonu hebrajskiego, jest co najmniej bardzo wątpliwe. Nigdy nie mówi o nich Stary Testament Argument ten jest raczej niepoważny. Przecież nie mogą wspominać o księgach późniejszych wcześniejsze. I tak nie może być również w Starym Testamencie wzmianki np. o ostatniej księdze protokanonicznej. Stosując konsekwentnie to kryterium, ogołocilibyśmy kanon Starego Testamentu nawet ze wszystkich ksiąg protokanonicznych. 2. Być może mamy tu do czynienia z błędem drukarskim. Zamiast: „Nigdy nie mówi się o nich w Starym Testamencie"; powinno raczej być: „Nigdy nie mówi się o nich w Nowym Testamencie". Ale nawet tak sprostowany argument nie jest wystarczający z kilku powodów: 1. 23 1) Oczywiście wyraźna wzmianka o danej księdze Starego Testamentu w Nowym (szczególnie w Ewangeliach), ukazująca ją jako natchnioną i autorytatywną, przemawiałaby za jej kanonicznością (w ten sposób potwierdza NT autorytet wielu ksiąg: Iz - Mt l, 22-23; 8, 17; Ps - Łk 20, 42; Dz l, 20; Jon -- Mt 12, 38-42, itd.). Jednak brak wyraźnej wzmianki o jakiejś księdze lub wyraźnego cytatu nie może przekreślać jej natchnienia. 2) Stosując konsekwentnie to kryterium, musielibyśmy odrzucić takie księgi jak Ab, Na, Pnp, Rut, Est, Ezd, Ne, Koń, które nie są wyraźnie cytowane w Nowym Testamencie. 3) Nowy Testament korzysta wyraźnie z apokryfów, np. z Wniebowzięcia Mojżesza (Jud 9) i Księgi Henocha (Jud 14n). Czy to oznacza, że są one natchnione? 4) W Nowym Testamencie znajduje się 67 alu/ji do ksiąg deuterokanonicznych23. Niektóre z nich są bardzo wyraźne i świadczą o tym, że autorzy Nowego Testamentu znali księgi Wg Index of Quotations, w: The Greek New Testament (wyd. K.Aland, M.Black, B.M.Metzger, A.Wikgren), London 1966. 45 deuterokanoniczne i korzystali z nich. Oto dwa przykłady: Św. Paweł wyraźnie korzysta w Rz 9, 21 z Mdr 15, 7: Mdr 15, 7 Bo i garncarz, ugniatając mozolnie miękką ziemię, lepi wszelkie naczynia do naszego użytku. I z tej samej gliny ulepił tak naczynia służące do celów szlachetnych, jak do przeciwnych wszystkie podobnie. Jaki zaś będzie użytek jednego lub drugiego - rozstrzyga garncarz. Rz 9, 21 Czyż garncarz nie ma mocy nad gliną i nie może z tej samej zaprawy zrobić jednego naczynia ozdobnego, drugiego zaś na użytek niezaszczytny? Autor Hbr wyraźnie podaje jako przykład wiary, na równi z Patriarchami i prorokami matkę i 7 synów, których męczeństwo opisuje 2 Mch 7: 2 Mch 7, 8-9 On zaś odpowiedział ojczystą mową: „Nie". Dlatego on także z kolei został poddany katuszom, jak pierwszy. W chwili, gdy oddawał ostatnie tchnienie, powiedział: „Ty, zbrodniarzu, odbierasz nam to obecne życie. Król świata jednak nas, którzy umieramy za Jego prawa, wskrzesi i ożywi do życia wiecznego". Hbr 11, 35b Jedni ponieśli katusze, nie przyjąwszy uwo lnienia, aby otrzymać lepsze zmartwychwstanie. Dodajmy, że np. do Ab jest w Nowym Testamencie tylko jedna niewyraźna aluzja (Ab 21 - Ap 11, 15), a np. do Syr jest ich 107 24. 3. Księgi deuterokanoniczne przyjmują za regułę wiary i moralności tzw. Ojcowie Apostolscy, czyli ludzie żyjący w I/II w., bezpośredni świadkowie Tradycji Apostolskiej. Hermas w dziele Pasterz nakazuje wierzyć w to, że Bóg wszystko uczynił z niebytu. Taka myśl o stworzeniu z niebytu znajduje się jedynie w 2 Mch 7, 28: Po pierwsze wierz, że jest jeden Bóg, który wszystko stworzył i uporządkował, który z niebytu uczynił wszystko. (Pasterz 26,1) U Ojców Apostolskich znajduje się ponad 30 cytatów i wyraźnych aluzji do ksiąg deuterokanonicznych Starego Testamentu25. Fakt ten świadczy o przyjmowaniu przez chrześcijan epoki poapostolskiej kanonu Starego Testamentu wraz z księgami deuterokanonicznymi. Flawiusz, historyk hebrajski, wyraźnie pomija te księgi 1. Józef Flawiusz nie może stanowić autorytetu dla chrześcijan. Jego świadectwo ponadto pochodzi z okresu późniejszego niż r. 90. 2. Warto również zauważyć, że Józef Flawiusz twierdząc, iż posługuje się tylko Księgami świętymi (Contra Apionem l, 1), cytuje deuterokanoniczne części Est i l Mch. Stąd nie można być pewnym, że i Flawiusz odrzucał całkowicie autorytet ksiąg deuterokanonicznych. Żadna z nich nie nosi znamion inspiracji Bożej Trudno ustosunkować się do tego argumentu, gdyż autor nie precyzuje, na czym polegają według niego „znamiona inspiracji Bożej". Księgi te posiadają błędy historyczne, geograficzne i chronologiczne Jest to bardziej szczegółowy wykaz, uwzględniający również aluzje mniej wyraźne: Lód citativel allegati, w: Novum Testamentun Graece et Latine (wyd.: E. Nestle, E. Nestle, K. Aland), Stuttgart 1987. 25 Patrz: Indeks biblijny, w: Ojcowie Apostolscy, PSP XLV, str. 246-255. 46 24 Jest to typowy fundamentalistyczny pogląd. Do takiej koncepcji prawdy Pisma świętego ustosunkowaliśmy się w rozdziale III. Nauczają i podtrzymują one doktryny, które są przeciwne Pismu świętemu (np. sankcjonuje się kłamstwo, praktykuje magię, itd.). Ich poziom duchowy (a nawet moralny) jest o wiele niższy od Starego Testamentu. Trudniejsze, „podejrzane" o magię miejsca, są wyjaśniane w katolickich komentarzach do ksiąg biblijnych. Trudno je tu przytaczać, gdyż autor nie precyzuje, o które fragmenty mu chodzi. Warto jednak zwrócić uwagę na jeden z głównych zarzutów odnośnie niezgodności doktryny ksiąg deuterokanonicznych z resztą Starego Testamentu. Chodzi tu o nieśmiertelność duszy. Pozorne sprzeczności pojawiają się w wyniku błędnego odczytywania przesłania Pisma świętego. Należy bowiem przyjąć, że objawienie w Biblii rozwija się, składając się ostatecznie na całość. Dopiero taka całość stanowi przesłanie Pisma na jakiś temat. Aby lepiej wyrazić tę zasadę, posłużmy się przykładem: Jeśli jakąś całościowo ujętą prawdę biblijną (uwzględniając całość objawienia - ST i NT) oznaczymy przez C, a poszczególne wypowiedzi Biblii na ten temat przez A i B, to chcąc odczytać tę doktrynę, należy zestawić miejsca A i B. Wtedy otrzymamy: A+B=C. Błąd popełniany przez fundamentalistów odnośnie interpretacji, w tym przypadku doktryny o życiu po śmierci, polega na pomijaniu faktu rozwoju doktryny. Fundamentaliści zamiast sumować poszczególne wypowiedzi starają się stawiać między nimi znak równości: A=B=C. 1. 2. Jako literatura, księgi te są właściwie mitem i legendą Wydaje się, że autor nie rozumie współczesnego pojęcia mitu, przypisując mu dawną (XIXwieczną), pejoratywnie rozumianą treść, utożsamianą z bajką i legendą. W rzeczywistości mit jest rozbudowanym, symbolicznym sposobem mówienia o rzeczywistości Boskiej. Ponadto takie księgi jak Tb i Jdt nie są wcale pod względem literackim mitami, ani legendami (prędzej już ślady mitycznego sposobu wyrażania znajdują się w opowiadaniach zamieszczonych w Rdz 111). Są to raczej nowele historyczne o silnym zabarwieniu dydaktycznym. Taki gatunek literacki kładzie większy nacisk na pouczenie niż na historię, którą traktuje najczęściej bardzo swobodnie. Pierwszorzędnym celem tych ksiąg jest więc pouczenie, a nie zdanie relacji z historycznego faktu, i tak właśnie należy omawiane księgi odczytywać. Księgi te napisane były o wiele później niż księgi Starego Testamentu, czyli już po zamknięciu kanonu Argument ten jest po prostu nieprawdziwy, gdyż księgi deuterokanoniczne powstały w III-I w. przed Chr. W tym samym czasie powstały również Koh (III w.), Dn (II w.), Est (III w.). Bibliografia: 1. 2. 3. 4. Gądecki S. Tradycja a Pismo święte, Gniezno 1995. Homerski J, Kanon Ksiąg świętych, w: WOPS, str. 69-97. Kelly J.N.D., Początki doktryny chrześcijańskiej, Warszawa 1988, str, 49-67. Langkammer R, Apokryfy Nowego Testamentu, Katowice 1989, str. 72-82. 47 V CZY DYSPONUJEMY AUTENTYCZNYM TEKSTEM PISMA ŚWIĘTEGO ? Omawiając zagadnienia związane z tekstem Pisma świętego, będziemy interesowali się historią tekstu od momentu jego ostatecznego spisania aż do dnia dzisiejszego. Zwrócimy uwagę na sposób utrwalania słów Biblii i język, w jakim Pismo święte zostało spisane. Omówimy najważniejsze starożytne manuskrypty, zawierające tekst biblijny i przekłady Ksiąg świętych. Następnie przejdziemy do zagadnień związanych z krytyką tekstu, czyli nauką umożliwiającą dotarcie do tekstu najbliższego oryginałowi26. 1. W jaki sposób spisano tekst Pisma świętego? Autografy (czyli teksty spisane przez autorów natchnionych) Starego Testamentu zostały utrwalone na tabliczkach drewnianych, glinianych, na wyprawionych w tym celu skórach (pergaminach) i papirusowych zwojach. Najważniejszy tekst Starego Testamentu - Dekalog, został spisany na kamiennych tablicach (zob. Wj 31, 1.8; 34, 1). Jako materiału piśmienniczego używano również tzw. ostraków, czyli glinianych skorup z potłuczonych naczyń. Na drewnianych tabliczkach pokrytych woskiem pisano ostrym rylcem. Do pisania na papirusie i skórze używano zaostrzonego kawałka trzciny oraz atramentu wyrabianego z sadzy i gumy arabskiej. Starożytne księgi miały formę zwojów. Dopiero w IV w. n.e. upowszechniły się tzw. kodeksy wyglądające tak jak dzisiejsze książki. Najstarsze teksty Starego Testamentu spisywano w języku hebrajskim alfabetem starokananejskim, którym posługiwali się Izraelici aż do niewoli babilońskiej (VI w. p.n.e.). Później wraz z językiem aramejskim przejęli tzw. pismo kwadratowe, używane do dzisiaj. Tym alfabetem zostały spisane późniejsze teksty Starego Testamentu. Większość odpisów jest utrwalona również tym alfabetem. We współczesnej biblistyce wyróżnia się krytykę niższą i wyższą. Krytyka niższa, czyli krytyka tekstu, zajmuje się dotarciem do tekstu najbliższego oryginałowi. Krytyka wyższa, czyli literacka, dotyka spraw literackich. W tym rozdziale będziemy zajmowali się tylko krytyką niższą. 48 26 Przykłady pisma Starokananejskie Kwadratowe הדהי Imię Boga – Jahwe zapisane pismem starokananejskim i kwadratowym Nazwa „pismo kwadratowe" pochodzi stąd, że większość poszczególnych liter alfabetu tworzy się, wpisując je w kwadrat. Ze względu na oszczędność drogiego wówczas materiału piśmienniczego pisano bez znaków interpunkcyjnych, akcentów i bez przerw między wyrazami. Taki sposób pisania nazywamy pismem ciągłym. Alfabety używane przez Hebrajczyków nie rozróżniały małych i wielkich liter. Najstarsze odpisy Pisma świętego w języku greckim również utrwalone są wyłącznie wielkimi literami. Taki rodzaj pisma nazywamy maj u s kuła lub uncjałą. Dopiero po 800 r. n.e. pojawia się pismo małoliterowe zwane minuskuią. Wygląd majuskuły i minuskuły Majuskuła (uncjałą) pismo ciągłe JEZUSCHRYSTUSJESTPANEM Minuskuła Jezus Chrystus jest Panem Alfabet grecki Maj u skuła ΕΝΑΡΧΗΗΝΟΛΟΓΟΣΚΑΙΟΛΓΟΣΝΠΡΟΣΤΟΝΘΕΟΝ Minuskuła Εν αρχη ηυ ο λογος και ο λογος ηυ προς τον Θεον 2. W jakim języku powstało Pismo święte? 49 Poszczególni autorzy ksiąg natchnionych spisywali swoje teksty w językach, którymi posługiwali się na codzień oni sami oraz ludzie, dla których poszczególne księgi były przeznaczone. I tak, większoś ć tekstów Starego Testamentu została spisana w języku hebrajskim. Fragmenty Dn 2, 4b - 7, 28, Ezd 4,8 6, 18; 7, 1-26 powstały w języku aramejskim. W języku aramejskim zapisano ponadto dwa słowa w Rdz 31, 47 i jedno zdanie w Jr 10, 11. Dwie księgi Starego Testamentu - 2 Mch i Mdr oraz fragmenty Ba, Dn i Est zostały spisane w języku greckim (tzw. język grecki wspólny - koine dialektos). Dn 2, 4b - 7, 28 większość tekstu Ezd 4, 8-6, 18; 7, 1-26 Rdz 31, 47; Jr 10, 11 2 Mch; Mdr; fragmenty Ba; deuterokanoniczne fragmenty Dn i Est Dzisiejszy Stary Testament zawiera ponadto grecki tekst Tb, Jd, l Mch, Syr i Ba, gdyż tekst oryginalny tych ksiąg nie zachował się 27. Autografy tych ksiąg powstały w języku hebrajskim, ewentualnie aramejskim. Cały Nowy Testament (z wyjątkiem poszczególnych słów po aramejsku) został spisany w języku greckim (koine dialektos). Przypomnijmy jeszcze, że: Pierwotnie natchniony jest tylko tekst w języku oryginalnym. Przekłady są nato miast natchnione o tyle, o ile oddają sens tekstu w języku oryginalnym. 3. W jaki sposób dotarł do nas tekst Pisma świętego? Teksty Ksiąg świętych były ręcznie kopiowane i rozpowszechniane wśród wyznawców judaizmu, a później chrześcijaństwa. Dzięki pracy kopistów dotarł do nas tekst Pisma świętego. Tekst święty zachował się na pergaminowych zwojach, papirusach, w kodeksach, dziełach starochrześcijańskich pisarzy (cytaty), lekcjonarzach, odpisach starożytnych przekładów Biblii. Wymienione dokumenty nazywamy świadkami autentycznego tekstu Pisma świętego. Nk zwojach pergaminowych kopiowano głównie tekst Starego Testamentu. W 1947 r. w Qumran 27 W 1947r. w Qumran odnaleziono hebr. Tekst Tb i hebr. Frag. Syr. 50 nad Morzem Martwym odnaleziono bibliotekę takich zwojów, zawierających fragmenty, a nawet całości wszystkich ksiąg Starego Testamentu. Odpisy te pochodzą z ostatnich trzech wieków przed Chr. i z I w. po Chr. Papirusy to zwoje wykonane z trzciny papirusowej osiągające długość 10 m. Na papirusach zachowały się najstarsze odpisy Nowego Testamentu. Papirus jest materiałem nietrwałym, źle reagującym na wilgoć. Dlatego zazwyczaj zachowały się tylko fragmenty zwojów. Najstarszy skrawek papirusu tzw. Papirus Raylandsa pochodzi z ok. 125 r. i zawiera fragmenty J 18. Inne ważne papirusy to: . . , grupa papirusów Chester Betty'ego z II/III w. (np. p46, p47); grupa . papirusów Bodmera z II/III w. Kodeks jest zbiorem pergaminowych kart zszytych na kształt współczesnej książki. Do najważniejszych kodeksów należą: Najważniejsze kodeksy greckie Nazwa Symbol Zawartość Wiek Synajski S, K (alef) LXX i NT IV Watykański B LXX i NT IV Aleksandryjski A LXX i NT V Bezy D 4 Ewangelie, Dz, J V-VI Wymienione kodeksy są spisane pismem uncjalnym (majuskułą), ciągłym. Zachowało się również wiele kodeksów minuskulnych, tzn. spisanych minuskułą. Najważniejsze kodeksy zawierające hebrajski tekst Starego Testamentu pochodzą ze średniowiecza. Najstarsze z nich to: Najważniejsze kodeksy hebrajskie Nazwa Zawartość Rok Kairski prorocy 895 Petropolitański prorocy 916 z Aleppo cały ST 930 Leningradzki cały ST 1008 51 Podstawę dla współczesnych wydań hebrajskiego Starego Testamentu stanowi kodeks Leningradzki. Osobną grupę świadków tekstu Pisma świętego stanowią cytaty biblijne u starochrześcijańskich pisarzy. Szczególnie cenne są cytaty Ojców piszących przed powstaniem najstarszych kodeksów, tzn. przed IV w. (Klemens Aleksandryjski - zm. 212, Tertulian - zm. 220, Orygenes - zm. 254, Cyprian - zm. 258). Do celów liturgicznych fragmenty Pisma świętego umieszczano w specjalnych księgach zwanych lekcjonarzami. Lekcjonarze mają duże znaczenie dla historii liturgii, dla krytyki tekstu są świadkami drugorzędnymi. O autentycznym tekście Biblii świadczą również starożytne przekłady Pisma świętego, szczególnie trzymające się niewolniczo tekstu oryginalnego. Poszczególne rodzaje świadków tekstu Pisma świętego posiadają ujednolicone oznaczenia. Zwoje pergaminowe odnalezione w Qumran oznacza się skrótem księgi poprzedzonym numerem jaskini, w której zwój znaleziono i literą „Q". Jeżeli w danej jaskini znaleziono więcej tekstów jednej księgi, to dodaje się jeszcze w wykładniku małą literę alfabetu łacińskiego, symbolizującą kolejną wersję tekstu. Papirusy oznacza się literą „P" z podaną w wykładniku liczbą arabską oznaczającą kolejność odnalezienia. P52 kolejność odnalezienia Kodeksy majuskuInę oznacza się dużymi literami alfabetu (łac., gr., hebr.) lub liczbami arabskimi poprzedzonymi „O"28. Kodeksy minuskulne oznacza się cyframi arabskimi nie poprzedzonymi przez „O" (np. 28, 157, 2053). Lekcjonarze oznacza się liczbą arabską poprzedzoną literą „1." (np. 1.1043). Przekłady oznacza się skrótami ich nazw (np. LXX - Septuaginta; Wlg - Wulga-ta\ It - Itala). Cytaty z pism patrystycznych oznacza się skrótem imienia pisarza cytującego dany wariant (np. Or Orygenes, Cl - Klemens Aleksandryjski, Tert - Tertulian, Cyp - Cyprian). 4. Sposoby oznaczania świadków Pisma świętego Rodzaj świadka Przykłady oznaczenia Zwoje z Qumran 4QExb Papirusy P52 Kodeksy majuskulne B, A, 01, 05 Podwójne oznaczenia (duża litera i liczba poprzedzona „0”) posiada tylko 45 kodeksów. Pozostałe kodeksy, począwszy od 046, oznacza się tylko liczbami. 52 28 Kodeksy minuskulne 29, 45, 1280 Cytaty Cl, Or, Tert Lekcjonarze 1. 1008 Przekłady LXX, Wlg, It Podsumowując należy stwierdzić, że żadne starożytne dzieło literackie nie posiada tylu i to tak bliskich dacie powstania świadków tekstu, co Biblia. Liczba ręcznych odpisów Starego Testamentu wynosi ok. 2000 egzemplarzy (obok najstarszych manuskryptów z Qumran, większość pochodzi ze średniowiecza). Liczba świadków tekstu Nowego Testamentu (wg K. Alanda) przedstawia się następująco: * * * * papirusy kodeksy uncjalne kodeksy minuskulne lekcjonarze RAZEM ok. ok. ok. ok. 80 250 2650 2000 ok. 4980 Świadkowie tekstu Pisma świętego zwoje pergaminowe przekłady LXX Wig 4QExb papirusy lekcjonarze P52 l. 1025 kodeksy cytaty Cl, Tert, Or Majusk. A, B, 01 Minusk. 28, 158 53 5. Recenzje tekstu Nowego Testamentu Badania nad manuskryptami zawierającymi tekst Nowego Testamentu doprowadziły do wyodrębnienia pewnych wspólnych cech poszczególnych wersji tekstu. I tak, wyodrębniono cztery grupy rękopisów Nowego Testamentu, zwanych recenzjami lub rodzinami: Recenzje tekstu Nowego testamentu tekst zachodni D tekst egipski H tekst cezarejski C tekst antiocheński K Najbliższy autografom jest tekst z rodziny egipskiej (oznaczany literą H). Do tej rodziny należą najważniejsze kodeksy: B i S. Tekst antiocheński (oznaczany literą K) uchodził przez wieki, mimo największej ilości zniekształceń, za textus receptus Nowego Testamentu (czyli tekst ogólnie przyjęty). 6. Przekłady Pisma świętego W celu udostępnienia tekstu Pisma świętego szerokiemu gronu odbiorców nie znających oryginalnych języków biblijnych, już w starożytności, podobnie jak dzisiaj, dokonywano tłumaczeń Biblii. A. Przekłady starożytne a. Jhrgumy aramejskie Po niewoli babilońskiej (VI w. p.n.e.) język hebrajski był stopniowo wypierany przez język aramejski. Hebrajszczyzna stała się prawie wyłącznie językiem liturgii. Z czasem język hebrajski stał się niezrozumiały nawet dla wielu Żydów. Z tej przyczyny pojawiła się potrzeba tłumaczeń odczytywanego podczas nabożeństw tekstu hebrajskiego na język aramejski. O pierwszych próbach takiego tłumaczenia opowiada już <v.ma Biblia (zob. Ne 8, 1-8). Nie było to dosłowne tłumaczenie tekstu, lecz raczej jego parafraza nawiązująca do konkretnych warunków historycznych słuchaczy. Z czasem takie ustne przekłady tekstu hebrajskiego zaczęto spisywać. Tak powstałe luźne przekłady Starego Testamentu na język aramejski nazywamy targumami aramejskimi. Targumy aramejskie to parafrazujące, nawiązujące do konkretnych warunków historycznych, przekłady hebrajskiego tekstu Starego Testamentu na język aramejski. b. Przekłady greckie ^ Najstarszym greckim przekładem Starego Testamentu jest tzw. Septuaginta oznaczana symbolem LXX. Rozproszenie Żydów, szczególnie po niewoli babilońskiej, spowodowało powstanie diaspor w całym ówczesnym świecie. Największą była diaspora w Aleksandrii w północnym Egipcie. Jej członkowie już w III w. przed Chr. nie posługiwali się językiem hebrajskim. Aby udostępnić Pismo święte diasporze, powstaje przekład tekstu hebrajskiego na język grecki zwany Septuaginta. Nazwa wiąże się z legendą mówiącą o tym, że tekst przekładało 72 mędrców, stąd mamy - Septuaglntę (70 --LXX). Legenda o powstaniu Septuaginty stanowi 54 treść apokryfu powstałego w II w. p.n.e., zwanego Listem Arysteasza29. W czasach Jezusa LXX zawierała już dodatki deuterokanoniczne, które wraz z całym zbiorem przejęli od Apostołów pierwsi chrześcijanie, głównie pogańskiego pochodzenia. Septuaginta (LXX) jest starożytnym przekładem Starego Testamentu na język grecki (koine dialektos). Przekładu tego dokonano w aleksandryjskiej diasporze w III i II w. przed Chr. Najstarszy odnaleziony tekst LXX pochodzi z II w. przed Chr. Tekst LXX zawierają kodeksy S, B, A, D. LXX stała się oficjalną Biblią chrześcijan, co spowodowało pewną niechęć ze strony Żydów wobec tego przekładu. Stąd pojawiły się inne żydowskie tłumaczenia Starego Testamentu na język grecki: Akwilli (II w. po Chr.), Teodocjana (koniec II w. po Chr.), Symmacha (ok. 200 r. po Chr.). Greckie przekłady Starego Testamentu: Septuaginta (LXX) - III-II w. przed Chr. przekład Akwilli - II w. po Chr. przekład Teodocjana - k. II w. po Chr. przekład Symmacha - ok. 200 r. po Chr. c. Przekłady łacińskie W miarę wypierania greki przez łacinę powstają przekłady całej Biblii (ST i NT) na język łaciński. Pierwsze z nich (głównie NT) powstały już w II w. Są to tzw. Yersio Afra i Itala. Przekłady te oparte na LXX trzymają się niewolniczo tekstu. Najbardziej znanym przekładem całego Pisma świętego na łacinę jest tzw. Wul-gata (oznaczenie Wlg).Prace nad przekładem zainicjował papież Damazy I, który polecił ujednolicenie łacińskich przekładów Biblii. Pracę tę papież zlecił św. Hieronimowi (347-420). Poprawki dotychczasowych przekładów rozpoczął on w Rzymie w 383 r., aby po śmierci Damazego udać się do Palestyny, gdzie po odkryciu oryginału Heksapli Orygenesa (zestawienie sześciu starożytnych tekstów Pisma świętego z zaznaczeniem różnic), podjął się przekładu Biblii z języków oryginalnych na łacinę. W 1546 r. Sobór Trydencki uznał Wulgatę za wolną od błędów w sprawach wiary i obyczajów. Wulgata (Wlg) to najbardziej znany łaciński przekład całego Pisma świętego z języków oryginalnych, dokonany przez św. Hieronima w IV w. Sobór Watykański II z szacunkiem wyraża się o Wulgacie, pierwszeństwo jednak przyznaje tekstom oryginalnym i ich przekładom na języki nowożytne (por. KO 22). Łacińskie przekłady Pisma świętego: Yersio Afra - II w. po Chr. Itala - II w. po Chr. Wulgata - IV w. po Chr. d. Inne przekłady starożytne Powstawały również przekłady na inne starożytne języki. Najbardziej znane są tłumaczenia syryjskie na czele z Peszittą z II w. (ST dołączono w V w.). Istnieją także przekłady na język koptyjski, gocki, ormiański, gruziński, etiopski. 29 Starożytne przekłady Tekst Listu parafrazuje Józef Flawiusz w XII księdze Starożytnych Pisma świętegodziejów Izraela. 55 greckie: LXX Akwilli Teodocjana Symmacha łacińskie: Vlg Versio Afra Itala syryjskie: peszitta inne: koptyjskie gockie ormiańskie etiopskie B. Przekłady na język polski Do najważniejszych polskich przekładów należą: 1. Psałterz floriański z połowy XIV w. (tekst trójjęzyczny: łac.-pol. -niem.); © Biblia królowej Zofii z II pół. XV w. - przekład Wlg; @ Psałterz puławski z przełomu XV i XVI w.; 2. Biblia Leopolity - przekład całej Biblii dokonany przez profesora Akademii Krakowskiej Jana Nicza, zwanego Leopolitą - pół. XVI w.; 3. Biblia Jakuba Wujka z końca XVI w. - najlepszy staropolski przekład Pisma świętego (Wlg), opatrzony bogatymi komentarzami czerpanymi z Ojców Kościoła; 4. Biblia gdańska - owoc pracy luteran, kalwinów i braci czeskich - Gdańsk 1632 r.; 5. Przekłady powojenne: 1) S. Kowalski - NT z gr. - 1957 r.; 2) E. Dąbrowski - NT z gr. - 1961 r.; 3) K. Romaniuk - NT z gr. - 1976 r.; 4) Tekst Pisma świętego tłumaczony z języków oryginalnych opatrzony szerokim komentarzem, wydawany przez KUL (edycja jeszcze nie zakończona); 5) Biblia poznańska - przekład całości Pisma świętego z komentarzem; Biblia Tysiąclecia (Tyniecka) - przekład całej Biblii pod red. Benedyktynów z Tyńca (l wydanie - 1965 r.). 7. Wydania Biblii drukiem Pierwszym drukowanym tekstem Pisma świętego był niemiecki przekład całości Biblii z Wulgaty opublikowany w 1466 r. A. Stary Testament Po raz pierwszy hebrajski tekst Starego Testamentu przygotował do druku i opublikował w 1516/17 r. Feliks Prato. Tekst ten poprawiony i wydany w roku 1524/25 stał się aż do XX w. tekstem ogólnie przyjętym (tzw. textus receptus). W XX w. nowe krytyczne wydanie oryginalnego tekstu Starego Testamentu przygotował R. Kittel. Jego pracę kontynuuje P. Kahle, wznawiając wydania Biblii zwanej popularnie od nazwisk krytyków „Biblią KittelKahlego". Obecnie ogólnie przyjętym tekstem Biblii hebrajskiej jest nowe, poprawione wydanie tej Biblii przez K. Elligera i W. Rudolpha: Biblia Hebraica Stuttgartiensia, wyd. K. Elliger i W. Rudolph, Stuttgart 1967-77 56 B. Nowy Testament Historia greckiego drukowanego tekstu Nowego Testamentu rozpoczęła się na początku XVI w., kiedy to kard. F. Ximens, abp Toledo (zm. 1517), zainicjował wielojęzyczne wydanie Biblii w hiszpańskim mieście Alkala (łac. nazwa Alkala to Complutuni). Jest to tzw. Biblia Complutensis. Jej edycję zakończono w 1520 r. Tekst Nowego Testamentu ukazał się w 1514 r. Do bardziej znanych wydań greckiego Nowego Testamentu należy, niestety niedokładne, opracowanie Erazma z Rotterdamu, opublikowane w 1516 r. Ogromne zasługi przy wydawaniu Nowego Testamentu drukiem mieli drukarze Robert i Henryk Stephanus (XVI w.). R. Stephanus po raz pierwszy w 1550 r. podzielił Nowy Testament na wersety. Do czasu wydań krytycznych (pocz. XVIII w.) za tekst ogólnie przyjęty uchodził Nowy Testament opracowany przez Teodora z Bezy (XVI w.). Obecnie ogólnie przyjętym, krytycznym opracowaniem tekstu Nowego Testamentu jest: The Greek New Testament, wyd. K. Aland, M. Black, C. M. Martini, B. M. Metzger, A. Wikgren, Stuttgart 1968. W 1993 r. ukazało się na polskim rynku interlinearne wydanie grecko-polskiego Nowego Testamentu5. Opracowanie to podaje grecki tekst z polskim dosłownym przekładem poszczególnych słów. Przy każdym słowie greckim jest podana również forma gramatyczna. Wspaniałą pomocą do korzystania z greckiego tekstu Nowego Testamentu jest wydany w 1995 r. Wielki Słownik polsko-grecki6. 8. Krytyka tekstu Pisma świętego ; A. Dlaczego ważne jest dotarcie do autentycznego tekstu Pisma świętego? Omawiając zagadnienia związane z natchnieniem Pisma świętego i zasadami jego interpretacji, zauważyliśmy, że aby właściwie odczytać przesłanie zawarte w Biblii, należy dysponować tekstem krytycznie pewnym, tzn. takim, jaki wyszedł spod pióra ludzkich autorów. Niestety tzw. autografy, czyli egzemplarze poszczególnych ksiąg napisane przez natchnionych autorów, nie zachowały się. Dysponujemy tylko odpisami sporządzonymi przez kopistów. Ponadto, gdy porównujemy różne odpisy tego samego tekstu, zauważamy, że różnią się w szczegółach między sobą. Z drugiej strony oczywiste jest to, że spod pióra ostatecznego redaktora wyszedł tekst w jednej określonej postaci. W związku z tym rodzi się pytanie: Które ze znanych odpisów zawierają tekst identyczny albo przynajmniej bliższy autografowi? Badaniem poszczególnych odpisów Pisma świętego w celu dotarcia do tekstu autentycznego zajmuje się nauka zwana krytyką tekstu. rozbieżności. Po raz pierwszy w sposób Podsumowując, można stwierdzić, że: naukowy, zasady odróżniania spośród wielu wariantów tekstu biblijDotarcie do autentycznego tekstu Pisma świętego jest bardzo ważne, gdyż tylko taki ^ Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie tekst jest natchniony. interlinearne z kodami gramatycznymi (opr. R. Popowski, M. Wojciechowski), Warszawa 1993. 6 B. Początki krytyki tekstu Wielki Słownik polsko-grecki Nowego Testamentu, Wydanie z pełną lokalizacją greckich haseł, kluczem, polsko-greckim oraz indeksem form Już Ojcowie Kościoła zauważali drobne czasownikowych, (opr. R. Popowski), Warszawa różnice w tekstach Pisma świętego, którymi 1995. dysponowali i starali się znaleźć przyczyny tych 57 nego, lekcji najbliższej oryginałowi, opracował francuski oratorianin Richard Si-mon (pocz. XVIII w,). Stworzoną przez siebie dyscyplinę nazwał krytyką tekstu biblijnego. ר ( r e s z ) C. Zniekształcenia tekstu i ich przyczyny Wśród zniekształceń tekstu należy wyróżnić: O zmiany niezamierzone, czyli nieumyślne błędy kopistów; © poprawki naniesione przez kopistów świadomie w celu jaśniejszego ukazania sensu tekstu; €) zniekształcenia powstałe w wyniku nieporozumień. ה ( / z e ) , a. Zmiany niezamierzone Podobieństwo graficzne Częstą przyczyną błędów kopistów było podobieństwo graficzne liter lub całych wyrazów. Głównie dotyczy to języka hebrajskiego. I tak, bardzo podobne są do siebie hebrajskie litery: ח ( c h e t ) ז ( w a w ) i ת i י ( t a w ) ( j o d ) Podobieństwo fonetyczne ך Kopiści przepisujący teksty pod dyktando popełniali błędy zamiany głosek na skutek podobieństwa ich brzmienia. ( d a l e t ) Haplografia i dittografia Haplografia polega na opuszczeniu jednej ze stojących obok siebie liter o jednakowym wyglądzie. Dotyczy to również sylab lub części większych jednostek. i 58 Przykład zamiast: Abba ~ Aba; zamiast: Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam -Zaprawdę powiadam wam; jest: Dittografia jest odwrotnością haplografii i polega na dwukrotnym przepisaniu jednej litery, jednego wyrazu, itd. Chwalcie Boga w Jego świątyni, Chwalcie Go na wyniosłym Jego nieboskłonie. Chwalcie Go za wielką Jego potęgę. Homoioarkton i homoioteleuton jest: ) Kto przyjmuje proroka jako proroka, nagrodę proroka otrzyma. Błędy te polegają na opuszczeniu części zdania lub całego wiersza o podobnym początku (homoioarkton) lub zakończeniu (homoioteleuton) co wiersz sąsiadujący. Przykład Kto poda kubek świeżej wody do picia jednemu z tych najmniejszych, dlatego że jest uczniem, zaprawdę powiadam wam, nie utraci swojej nagrody. homoioarkton: zamiast: Chwalcie Boga w Jego świątyni, Chwalcie Go na wyniosłym Jego nieboskłonie. Chwalcie Go za potężne jego czyny, Chwalcie Go za wielką Jego potęgę. homoioteleuton: zamiast: Kto przyjmuje proroka jako proroka, nagrodę proroka otrzyma. Kto przyjmuje sprawiedliwego jako sprawiedliwego, nagrodę sprawiedliwego otrzyma. Kto poda kubek świeżej wody do picia jednemu z tych najmniejszych, dlatego że jest uczniem, zaprawdę powiadam wam, nie utraci swojej nagrody. Przestawienie (metateza) Chodzi tu o przestawienie kolejności liter, wyrazów, a nawet całych zdań. Błędne rozwiązanie skrótów Ze względu na oszczędność materiału piśmienniczego, starożytni używali, kopiując teksty, licznych skrótów, których następni kopiści nie umieli często poprawnie rozszyfrować. Wpływ kontekstu 59 Kopiści znając na pamięć wiele tekstów, czasem, gdy napotkali na tekst zaczynający się podobnie, kończyli go z pamięci, zmieniając. Przykład Zamiast: Błogosławieni jesteście wy ubodzy, albowiem do was należy królestwo Boże (Łk 6, 20a), kopista mógł nieświadomie zmienić cytat według wersji Mateuszowej, bardziej znanej: Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem do nich należy królestwo niebieskie. (Mt 5, 3) otrzymując: Błogosławieni jesteście wy ubodzy w duchu, albowiem do was należy królestwo Boże. Tego typu błąd kopiści najczęściej popełniali, przepisując starotestamentalne teksty cytowane w Nowym Testamencie, gdzie nie zawsze są one przytaczane dosłownie. b. Poprawki świadome Korektury gramatyczne i stylistyczne Chodzi tu np. o zastępowanie form greki hellenistycznej (koine dialektos) formami greki klasycznej. J Harmonizacja Poprawka ta polega na zacieraniu różnic między tekstami brzmiącymi podobnie. Jest to zniekształcenie podobne do nieświadomego wpływu kontekstu z tą różnicą, że tutaj kopista korygował tekst świadomie. Błąd ten dotyczy głównie cytatów starotestamentalnych w Nowym Testamencie. Kopiści również często harmonizowali cytaty starotestamentalne w Nowym Testamencie z tekstem LXX. Przykład Mt 2, 6 cytuje fragment proroctwa mesjańskiego z Mi 5, 1 -5. Zestawmy obydwa teksty (Mt 2,6 i Mi 5, 1) i zwróćmy uwagę na różnicę: Mt 2, 6: A ty, Betlejem, ziemio Judy, nie jesteś zgoła najlichsze spośród głównych miast Judy, albowiem z ciebie wyjdzie władca, który będzie pasterzem ludu mego, Izraela. Mi 5, 1: A ty, Betlejem Efrata, najmniejsze jesteś wśród plemion judzkich! Z ciebie mi wyjdzie Ten, który będzie władał w Izraelu. Przytoczone teksty stanowią dobrą okazję do harmonizacji 30. W wyniku harmonizacji może powstać np. następująca lekcja Mi 5, 1: A ty, Betlejem Efrata, nie jesteś najmniejsze wśród plemion judzkich! Z ciebie mi wyjdzie Ten, który będzie władał w Izraelu. Poprawki egzegetyczne Poprawki te nanosili kopiści, aby uczynić jaśniejszym tekst, z którego interpretacją mieli kłopoty. Często poprawiano nieścisłości odnośnie danych historycznych i geograficznych. c. Poprawki powstałe wskutek nieporozumień - glosy marginalne Podany przykład może być również ilustracją błędu spowodowanego wpływem kontekstu, z tą różnicą, że to ostatnie zniekształcenie kopista czyni nieświadomie. 60 30 Czytelnicy lub kopiści dopisywali na marginesach manuskryptów, z których korzystali, krótkie komentarze lub wyjaśnienia tekstu. Te dopiski nazywamy glosami marginalnymi. Późniejsi kopiści myśląc, że są to opuszczone przez nieuwagę zdania, włączali je do tekstu. Przykład Typowym przykładem takiego zniekształcenia tekstu jest dodatek do l J 5, 7 zwany C o mm a Johanneum. zamiast: niektóre teksty Wlg mają: Trzej bowiem dają świadectwo: Duch, woda i krew, a ci trzej w jedno się łączą. Trzej bowiem dają świadectwo w niebi e: Ojciec, Słowo i Duch Święty, a ci trzej są jedno. Trzej są, którzy dają świadectwo na ziemi: Duch, woda i krew, a ci trzej w jedno się łączą. Dodatek: w niebie: Ojciec, Słowo i Duch Święty, a ci trzej są jedno - jest glosą marginalną. Przyczyny zniekształceń tekstu Niezamierzone - podobieństwa graficzne - haplografia i dittografia - homoioakton i homoioteleuton - przestawienie - błędne rozwiązanie skrótów - wpływ kontekstu Świadome - korektury gramatyczne i stylistyczne - harmonizacja - poprawki egzegetyczne Wynik nieporozumienia - glosy marginalne D. Zasady krytyki tekstu Przy wyborze właściwego wariantu spośród wielu możliwych lekcji, należy stosować następujące kryteria: 1. Kryteria wewnętrzne: 1) Bardziej prawdopodobne jest, że bliższa autografowi jest lekcja trudniejsza, gdyż łatwiejsze mogły powstać w wyniku interwencji kopisty chcącego „rozjaśnić" tekst. 2) Istnieje większe prawdopodobieństwo, że wersja krótsza jest autentyczna, gdyż wersje dłuższe mogły powstać np. na skutek włączenia glos marginalnych. Trzeba tutaj również mieć na uwadze to, że lekcja krótsza może być wynikiem nieświadomego opuszczenia fragmentu tekstu. 3) Wybierając daną lekcję spośród innych, należy uzasadnić wybór, podając, jak doszło do 61 zniekształcenia tekstu. 2. Kryteria zewnętrzne: 1) Należy iść za wariantem reprezentowanym przez większą liczbę rękopisów, szczególnie, gdy są to manuskrypty o dużym znaczeniu (np. kodeksy B i S). 2) Należy wybrać lekcję reprezentowaną przez starsze manuskrypty. 3) Należy przypuszczać, że poprawniejsze są rękopisy wykonane staranniej (choć mniej staranne mogły być odpisywane z lepszej kopii). Kryteria krytyki tekstu wewnętrzne Lekcja trudniejsza zewnętrzne Ilość rękopisów i ich autorytet Uzasadnienie błędu Lekcja krótsza Staranność rękopisów Wiek rękopisów Już samo sformułowanie powyższych zasad i zamieszczone przy nich uwagi sugerują, że nie można stosować ich w sposób bezwzględny. Należy je korygować, a nawet odstępować od nich w poszczególnych uzasadnionych przypadkach. Podsumowując, należy stwierdzić, że pomimo możliwości popełnienia błędów przez kopistów, dotarł do nas nieskażony co do istoty tekst Pisma świętego. Potwierdzają to badania prowadzone nad tekstem Starego i Nowego Testamentu. Dla przykładu dodajmy, że np. papirusy zawierające tekst Nowego Testamentu dają możliwość złożenia 250 000 wariantów tekstu, ale zaledwie ok. 200 wariantów zmienia sens zdania, a tylko ok. 15 dotyczy spraw ważniejszych, nie wpływając jednak na sprawy dogmatyczne. Można więc słusznie uważać dostępny dziś tekst Nowego Testamentu za autentyczne źródło wiary. Bibliografia: 1. Hasło: Biblia III i IV, w: EK II, koi. 389-415. 2. ArchutowskiJ., Historia i krytyka tekstu hebrajskiego Starego Testamentu, Kraków 1938. 3. F l i s J., Krytyka tekstu Nowego Testamentu, w: Metodologia Nowego Testamentu (red. H. Langkammer), Pelplin 1994, str. 52-83. 4. Langkammer H., Metodologia Nowego Testamentu, Opole 1992. 5. RomaniukK., Wprowadzenie do krytyki tekstu Starego i Nowego Testamentu, Poznań 1975. 6. T r o n i n a A., Tekst Pisma świętego, w: WOPS, str. 150-183. 7. W e g n e r G. S., 6000 lat i jedna Księga, 1.1-2, Warszawa 1972. 8. Wolniewicz M., Wczoraj i dzisiaj Biblii, Gniezno 1994. 9. ZiółkowskiZ., Spotkania z Biblią, Poznań 1971. 62 VI JAKI JEST ZASADNICZY SENS PISMA ŚWIĘTEGO? Jeden z traktatów wstępu ogólnego do Pisma świętego nosi nazwę hermeneutyki biblijnej. Hermeneutyka biblijna określa zasady, którymi należy się kierować w poprawnej interpretacji tekstów Pisma świętego. W sposób praktyczny wykorzystuje te zasady egzegeza biblijna zajmująca się interpretacją konkretnych tekstów. Hermeneutyka biblijna posiada trzy działy: 1. noematykę - zajmującą się ogólnie sensem Pisma świętego; 2. heurystykę - podającą zasady odnajdywania sensu Pisma świętego; 3. proforystykę - mówiącą o sposobach przekazu odnalezionego sensu tekstu biblijnego innym. Działy hermeneutyki biblijnej noematyka heurystyka proforystyka ogólnie o sensie zasady odnajdywania sensu sposoby wykładania sensu Zasady odnajdywania sensu Pisma świętego, czyli zasady interpretacji Pisma świętego omówiliśmy krótko w rozdziale poświęconym natchnieniu. Obecnie zajmiemy się noematyką, czyli dyscypliną traktującą ogólnie o sensie Pisma świętego. Omówimy te rodzaje sensu biblijnego, które wyszczególnia Instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej Interpretacja Pisma świętego w Kościele (z 23. 04. 1993 r.), czyli sens dosłowny (wyrazowy)31, duchowy i pełniejszy. 1. Biblijny sens wyrazowy Sens wyrazowy tekstu wynika ze znaczenia poszczególnych wyrazów i ustalonych związków między nimi. IPSK wyróżnia trzy rodzaje sensu: dosłowny, duchowy i pełniejszy. My dla większej jasności (idąc za WOSP) sens dosłowny omówimy w ramach sensu wyrazowego. 63 31 Aby dotrzeć do sensu wyrazowego danego tekstu, należy: 1. poznać treść wyrazów użytych w zdaniach i ich wzajemne związki; 2. ustalić nastrój autora; 3. uwzględnić kontekst zdania (perykopa, rozdział, cała księga). Ogólnie mówiąc: Sensem wyrazowym danego tekstu nazywamy sens nadany wypowiedzi przez samego autora. Przy interpretacji Pisma świętego należy pamiętać, że: 1. Każdy fragment Pisma świętego posiada tylko jeden sens wyrazowy. 2. Sens wyrazowy jest zasadniczym sensem Pisma świętego i jego ustalenie stanowi pierwszorzędny cel pracy egzegety. Sens wyrazowy dzielimy na: sens wyrazowy dosłowny; sens wyrazowy przenośny. A. Biblijny sens wyrazowy dosłowny Dana wypowiedź posiada sens wyrazowy dosłowny, jeżeli jej autor użył poszczególne wyrazy według ich podstawowego znaczenia. Sens wyrazowy dosłowny występuje w przeważającej części tekstów Pisma świętego. Można od niego odstąpić, jeśli się stwierdzi, że autor świadomie zrezygnował z nadania swojej wypowiedzi sensu dosłownego, używając wyrazów nie w ich podstawowym znaczeniu. W ramach sensu wyrazowego dosłownego używa się następujących figur stylistycznych: porównania; przypowieści; bajki. Przykład Próba odnalezienia sensu wyrazowego dosłownego tekstu l Kor 13, 4a: Miłość cierpliwa jest, łaskawa jest. Jak w Liście do Rzymian Paweł personifikował Grzech, Śmierć i Prawo - tak tu personifikuje Miłość, potęgę, która przezwycięża owe trzy moce. Mówi o niej jak o żywej, działającej osobie. Warto zaznaczyć, że takiej personifikacji pojęć utorowała drogę -w dużo większym stopniu niż literatura klasyczna - poetyka Starego Testamentu, przede wszystkim przez tak często pojawiającą się na kartach Biblii personifikację Mądrości. „Cierpliwa jest" (gr. makrothymei). Erazm z Rotterdamu ładnie oddał treść tego czasownika łacińskim przymiotnikiem longanimis. Chodzi o to, że miłość jest „nieskora do gniewu", nieskora do urazy i do żądzy zemsty. Podczas gdy hypomone (por. 2 Kor l, 6; 6, 4; 12, 2) oznacza nieugięte znoszenie niedoli, makarothymia (por. 2 Kor 6, 6; Rz 2, 4; 9, 22 i in.) oznacza znoszenie krzywd bez odwzajemniania się. Stanowi ona przeciwstawieństwo postawy zwanej po grecku odzythymia. „Łaskawa jest" (gr. hresteuetai) - hapaxlegomenon na terenie greki biblijnej, chociaż spokrewniony z nim przymiotnik hrestos i rzeczownik hrestotes często występują zarówno w LXX, jak i w Nowym Testamencie. Wyraża on jakby aktywny aspekt tej postawy, której aspekt pasywny wyrażony jest czasownikiem makrothymei'. oznacza aktywne świadczenie dobra. (E. Dąbrowski, Listy do Koryntian. 64 Wstęp - przekład z oryginału- komentarz, Poznań 1965, str. 257) 2. Biblijny sens wyrazowy przenośny Z sensem wyrazowym przenośnym mamy do czynienia wówczas, gdy pojedyncze lub wszystkie wyrazy zdania zostały zastosowane nie w ich pierwotnym znaczeniu. Tak powstałe zdania mogłyby mieć sens dosłowny, ale kontekst wskazuje na nadanie im sensu przenośnego. Z sensem przenośnym mamy do czynienia w następujących figurach stylistycznych: + metaforze; + ironii; + metonimii; + hiperboli; + alegorii; + symbolu. Metafora - przypisanie podmiotowi cech, jakich z natury nie posiada, np.: J 10, 7: Zaprawdę, zaprawdę, powiadam wam: Ja jestem bramą owiec. Sens: Człowiek tylko przez Jezusa może wejść do zagrody, będącej symbolem zbawienia. Ten, kto uwierzy w Jezusa, stanie się przez to członkiem tego stada, tzn. osiągnie zbawienie. Metonimia (zamiennia) - zastąpienie właściwego wyrazu innym, pozostającym z nim w związku, dla uzyskania skrótu myślowego, np.: Łk 16, 29: Mają Mojżesza i Proroków, niechże ich słuchają. Sens: Mają Prawo Mojżeszowe i księgi proroków, niech idą za ich wskazaniami. Ironia - wyrażenie myśli przez taki układ wyrazów, który rozumiany dosłownie oznaczałby ideę przeciwną niż zamierzona, np.: Rdz 3, 22: oto Adam stał się jako jeden z nas. Sens: Adam próbował stać się tak jak Bóg, co zakończyło się totalną k lęską. Sens wyrazowy Dosłowny Przenośny porównanie, przypowieść, bajka metafora, metonimia, alegoria, ironia, hiperbola, symbol 3. Sens duchowy Teksty Pisma świętego, obok sensu wyrazowego mogą posiadać również tzw. sens duchowy. W sensie duchowym możemy odczytywać pewne teksty Starego Testamentu. Sens ten wynika stąd, że teksty Starego Testamentu posiadający swój własny sens dosłowny, po śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa, zostały jakby przeniesione na inny poziom (duchowy) interpretacji i jawią się jako zapowiedź wydarzeń opisanych w Nowym Testamencie. Instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej Interpretacja 65 Pisma świętego w Kościele tak charakteryzuje sens duchowy: Wydarzenia paschalne, śmierci i zmartwychwstania Jezusa, stworzyły kontekst historyczny radykalnie odmienny, rzucające tak nowe światło na dawne teksty, że nabierają one innego znaczenia. Chodzi tu zwłaszcza o teksty, które w dawnych warunkach miały charakter hyperboliczny (np. proroctwo, w którym Bóg, mówiąc o synu Dawida, obiecuje „utwierdzić na zawsze** jego tron: 2 Sm 7, 12-13; l Krn 17, 11-14), a obecnie powinny być rozumiane dosłownie, ponieważ „Chrystus, powstawszy z martwych, nigdy już nie umiera" (Rz 6, 9). Egzegeci, którzy trzymają się „historycznego", zbyt zacieśnionego pojęcia sensu dosłownego, będą skłonni sądzić, że mamy tu do czynienia ze zjawiskiem heterogeniczności (tzn. podwójnego sensu - przyp. mój R.P.). Tymczasem ci, którzy są otwarci na pewną dynamiczność tekstów, dostrzegają w tym bardzo istotną ciągłość oraz równocześnie przejście na jakby inny poziom: panowaniu Chrystusa nie będzie końca, ale nie na ziemskim tronie Dawida (por. także Ps 2, 7-8; 110, 1. 4). W przypadku tego rodzaju mówi się o „sensie duchowym". (IPSKII,B,2) Instrukcja podaje następującą definicję sensu duchowego: Najogólniej mówiąc sensem duchowym jest, według zasady wiary chrześcijańskiej, sens wyrażany przez teksty biblijne, czytane pod natchnieniem Ducha Świętego w kontekście tajemnicy paschalnej Chrystusa i nowego życia, któremu ta tajemnica daje początek. Sens ten, według Papieskiej Komisji Biblijnej, rzeczywiście istnieje. Można go odnaleźć tylko w klimacie modlitwy, pod wpływem Ducha Świętego: Taki kontekst rzeczywiście istnieje. Nowy Testament właśnie w nim widzi wypełnienie się Pisma. Jest więc rzeczą całkiem normalną odczytywać Pismo święte w świetle tego nowego kontekstu, którym jest życie w Duchu Świętym. (tamże) Niekoniecznie sens dosłowny i duchowy muszą być różne dla danego tekstu: Kiedy jakiś tekst biblijny odnosi się wprost do tajemnicy paschalnej albo do nowego życia, któremu ta tajemnica daje początek, to sens dosłowny tego tekstu jest równocześnie sensem duchowym. Są to przypadki bardzo częste w Nowym Testamencie. Wniosek stąd, że egzegeci chrześcijańscy, mówiąc o sensie duchowym, mają na myśli najczęściej Stary Testament. Ale już i w Starym Testamencie jest wiele takich tekstów, których sens dosłowny jest równocześnie sensem religijnym i duchowym. Według zasad wiary chrześcijańskiej chodzi w takich tekstach o pewną zapowiedź życia nowego, które ma nam przynieść Jezus Chrystus. (tamże) Instrukcja zastrzega, że duchowa interpretacja Biblii nie ma nic wspólnego z interpretacja subiektywną: Sens duchowy należy odróżnić od wszelkich interpretacji subiektywnych, zrodzonych z czystej fantazji i spekulacji umysłowych. Sens duchowy powstaje z uchwycenia relacji pomiędzy samym tekstem a danymi rzeczywistymi, które nie są temu tekstowi obce; ze związku wydarzeń paschalnych z ich^następstwami, nie dającymi się wyczerpać w swej życiodajności, a stanowiącymi ukoronowanie Bożych interwencji w dzieje Izraela dla dobra całej ludzkości. (tamże) Podsumowując, należy stwierdzić za Instrukcją, że przy poszukiwaniu sensu duchowego danego tekstu trzeba uwzględnić trzy płaszczyzny: 1. tekst biblijny; 2. misterium paschalne; 3. okoliczności aktualnego życia w Duchu Świętym. 66 tekst biblijny aktualne życie w Duchu Świętym wydarzenia paschalne SENS DUCHOWY Dokument wyróżnia wśród sensu duchowego dwa jego szczególne rodzaje: sens tekstów odczytywany przez Ojców Kościoła (jest to tzw. sens alegoryczny); sens typiczny. A. Sens alegoryczny u Ojców Kościoła W następujący sposób charakteryzuje Instrukcja duchowy (alegoryczny) sposób interpretacji Biblii przez Ojców Kościoła: Będąc przeświadczoną, że w tajemnicy Chrystusa znajduje się klucz do wszelkiej interpretacji Pisma świętego, egzegeza starożytna próbowała doszukiwać się sensu duchowego w najmniejszych szczegółach tekstów biblijnych - na przykład w każdym przepisie prawa rytualnego - posługuje się przy tym metodami rabinistycznymi albo szukając inspiracji w alegoryzacji hellenistycznej. Przykład Aby lepiej zrozumieć, na czym polega duchowa (alegoryczna) interpretacja Pisma świętego, sięgnijmy do mistrza duchowego tłumaczenia Biblii - Orygenesa (II\III w.). Zobaczmy w jaki sposób interpretuje tekst Lb 4, 1-20. Najpierw Orygenes szuka sensu wyrazowego: Odpowiadając Mojżeszowi i Aaronowi Pan powiada tak: „Nie wytracicie szczepu Kaata z jego pokolenia, spośród synów Lewiego. Postarajcie się raczej, aby żyli, a nie umarli, gdy się zbliżą do rzeczy najświętszych" (Lb 4, 18-19). Zastanówmy się najpierw nad sensem literalnym tego zapisu, a potem, z pomocą Pana, wznieśmy się od sensu literalnego do duchowego. Wyobraź więc sobie najpierw samą konstrukcję „Namiotu świadectwa", zostanów się też nad „najświętszymi przedmiotami", które od świętych zostały oddzielone zasłoną i na które nie wolno patrzeć żadnemu człowiekowi z wyjątkiem kapłanów. Zastanów się dalej, w jaki sposób podczas zwijania obozu przez synów Izraela Namiot zastaje złożony i jak kapłani, Aaron i jego synowie, wewnątrz Miejsca Najświętszego owijają wszystkie przedmioty w ich okrycie i zasłony oraz pozostawiając je na tym samym miejscu, w którym się znajdowały, wprowadzają wyznaczonych do tej posługi synów Kaata i wkładają na ich ramiona wszystko, co zostało zakryte rękami kapłanów. Właśnie dlatego Pan powiada: „Nie wytraćcie szczepu Kaata z jego pokolenia"; gdyby bowiem dotknęli najświętszych przedmiotów odkrytych i nieosłoniętych, musieliby zostać wytraceni, bo przedmiotów tych bez osłony nie tylko nie wolno dotykać, ale nawet nie wolno na nie patrzeć. (Homilie o Księgach Liczb, Jozuego, Sędziów, 5 hom. do Lb, 1) Orygenes odnajduje w tekście następujący sens wyrazowy dosłowny: Ród Kaata (wg. Biblii Tysiąclecia Kehata) został wyznaczony do noszenia rzeczy najświętszych (Arki, stołu pokładnego, mis, itd.). Mogą oni jednak 67 tylko je nosić, gdy są zakryte przez Aarona i jego synów. Gdyby Kaatyta ujrzał te przedmioty lub ich dotknął, musiałby umrzeć. Stąd nakaz z Lb 4, 18, aby nie wytracić Kaatytów, sprowadza się do nakazu dokładnego zakrywania rzeczy najświętszych tak, by Kaaty-ci mogli je nieść bez narażania życia. Po odnalezieniu sensu wyrazowego Orygenes przechodzi do interpretacji duchowej Jeśli zrozumiałeś sens historyczny zapisu, wznieś się teraz do blasku tajemnicy i jeśli masz czysty wzrok umysłu, spójrz na światłość Prawa duchowego. Jeżeli ktoś między sługami Bożymi zasługuje na to, aby pojmować sprawy Boże i oglądać tajemnice, których nie są zdolni oglądać inni ludzie, to należy go uznać za Aarona albo za synów Aarona, którzy mogą wkraczać tam, gdzie innym wejść nie wolno. A więc wyłącznie dla takiego człowieka Arka Przymierza jest odsłonięta, tylko on ogląda „naczynia z manną" (Hbr 9,4), on widzi i rozumie przeblagalnię, patrzy na obydwa cheruby, na święty stół, świecznik światła i ołtarz kadzenia. On patrz}' na to i rozumie to w sposób duchowy: ten mianowicie, kto poświęca całą uwagę Słowu Bożemu i tajemnicom mądrości oraz w świętym miejscu poddaje się samemu Bogu. Ten jednak, komu odkryto te przedmioty i komu pozwolono spoglądać na nie w sposób duchowy, niechaj wie, że nie jest dla niego bezpiecznym odkrywać i pokazywać te sprawy ludziom, którym ich odkrywać nie wolno. Powinien natomiast zasłaniać je i zasłonięte dawać innym, mniej zdolnym, aby je nieśli na ramionach i kładli sobie na karkach. Skoro bowiem nauczyciele, wykształceni przez tajemnicze słowa i doskonali, wyznaczają prace ludowi a lud działa wprawdzie i wypełnia polecenia, ale nie pojmuje sensu tego, co się dzieje, to czy nie oznacza to, że osłonięte i zakryte święte przedmioty są niesione na ramionach? (...) Również wśród przepisów kościelnych istnieją takie, które wszyscy powinni wypełniać, ale ich sens nie dla wszystkich jest jasny. Na przykład niełatwo jest, jak sądzę, pojąć umysłem dlaczego podczas modlitwy zginamy kolana i dlaczego ze wszystkich stron świata właśnie kv wschodowi zwracamy się, kiedy się modlimy. Podobnie gdy chodzi o Eucharystię, o wyjaśnieni jej rytuału albo słowa, gesty, porządek, pytania i odpowiedzi związane z obrządkiem chrztu któż może łatwo wyjaśnić ich znaczenie? A przeciąż wszystko to, choć jest osłonięte i zakryte, niesiemy na swoich ramionach, gdy wypełniamy owe przepisy, tak jak je przyjęliśmy przekazane i udzielone nam przez Wielkiego Arcykapłana i Jego synów. Zatem wypełniając te i tym podobne przepisy bez ich zrozumienia bierzemy na swe ramiona i niesiemy zasłonięte i zakryte tajemnice Boże, chyba że jest między nami jakiś Aaron albo jacyś synowie Aarona, którym zezwolono patrzeć na nie bez osłony i zakrycia. Jednakże zezwolono im na to w tym celu, aby wiedzieli, iż mają je okryć i zasłonić, kiedy sprawa wymaga, aby przekazać je do wypełnienia innym. (tamże) Według Orygenesa tekst w sposób duchowy mówi o dwóch kategoriach ludzi: 1. duchowych - szczególnie złączonych z Bogiem, poznających największe taje mnice przez duchową interpretację Pisma świętego; 2. mniej doskonałych, którzy choć nie rozumieją wszystkich spraw, nakazów Bożych i praktyk kościelnych, to jednak wypełniają je. Starochrześcijańscy pisarze z duchowej interpretacji Pisma świętego wyciągali nawet wnioski o charakterze dogmatycznym. Orygenes tak interpretuje tekst o rozbiciu obozu izraelskiego na pustymi koło studni w Arnon (Lb 21, 10-20): Musimy się też pilnie zastanowić, w jaki sposób możemy wyjaśnić liczbę mnogą określającą studnię i liczbę pojedynczą odnoszącą się do źródła: w księdze Przysłów Mądrość powiada wszak: „Pij wodę ze źródła twych studni" (Prz 5, 15). Przypatrzmy się zatem, o źródłach jakich studni mówi. Moim zdaniem za jedną studnię można uznać poznanie niezrodzonego Ojca, a poznanie Jego jednGrodzonego Syna należy uważać za drugą studnię. Syn bowiem jest osobą różną od Ojca i Syn nie jest tym samym, co Ojciec - zgodnie z tym, co On sam stwierdza w Ewangeliach: „Ktoś inny daje o mnie świadectwo - Ojciec" (por. J 8, 18). I dalej, uważam, że trzecia studnia może oznaczać poznanie Ducha Świętego. I on bowiem jest osobą różną od Ojca i Syna, bo i o Nim tak powiedziano w Ewangeliach: „Ojciec ześle wam innego Pocieszyciela, Ducha prawdy" (J 14, 16-17). Przeto owo rozróżnienie trzech osób w Ojcu, Synu i Duchu Świętym odnosi się do liczby mnogiej studni. Istnieje jednak jedno źródło tych studni: jedna jest bowiem substancja i natura Trójcy. W ten sposób okazuje się, że nie bez głębszego znaczenia jest owo rozróżnienie wprowadzone przez Pismo święte, które stwierdza: „ze źródła twoich studni". Mistyczne słowa starannie zaznaczyły w ten sposób, że to, co powiedziano w liczbie mnogiej, odnosi się do osób, to zaś, co w liczbie pojedynczej -do substancji. (tamże, hom. 12 do Lb, 1) B. Sens typiczpy Wiele wydarzeń opisanych w Starym Testamencie posiada nie tylko swój ściśle historyczny sens wyrazowy, ale w konfrontacji z Nowym Testamentem pozwala się odczytać jako zapowiedź osób, zdarzeń i instytucji Nowego Testamentu. Sens typicz-ny występuje wówczas, gdy osoba, rzecz lub wydarzenie ukazane w Starym Testamencie ma poza sensem wyrazowym jeszcze specjalne znaczenie, którego pełny zakres można dostrzec w odpowiednich (w pewnym sensie analogicznych) tekstach Nowego Testamentu. Osoba, rzecz lub wydarzenie ukazane w Starym Testamencie nazywane są typem, ich zaś odpowiedniki w Nowym 68 Testamencie - antytypem. O sensie typicznym można mówić gdy: 1. Typ jest rzeczywistością historyczną lub co najmniej literacką, i ma swój sens wyrazowy. 2. Istnieje pewne podobieństwo między typem i antytypem. 3. Podobieństwo typu i antytypu musi wynikać z postanowienia Bożego, co musi być wyraźnie powiedziane w Nowym Testamencie. Przykład l Istnienie w Piśmie świętym sensu typicznego potwierdza wielokrotnie Nowy Testament. Sam Jezus wskazuje na istnienie w Biblii sensu typicznego, gdy historię Jonasza przebywającego we wnętrznościach wielkiej ryby interpretuje w sensie typicznym, jako zapowiedz swojego przebywania w łonie ziemi. Na tym przykładzie wyjaśnimy warunki zezwalające na interpretowanie tekstu w sensie typicznym. Mt 12, 38-40: Wówczas rzekli do Niego niektórzy z uczonych w Piśmie i faryzeuszów: „Nauczycielu, chcielibyśmy jakiś znak widzieć od Ciebie". Lecz On im odpowiedział: „Plemię przewrotne i wiarołomne żąda znaku, ale żaden znak nie będzie mu dany, prócz znaku proroka Jonasza. Albowiem jak Jonasz był trzy dni i trzy noce we wnętrznościach wielkiej ryby, tak Syn Człowieczy będzie trzy dni i trzy noce w łonie ziemi. Warunek 1: Typem jest tu zdarzenie przebywania Jonasza trzy dni i trzy noce we wnętrznościach wielkiej ryby. Postać i opisane zdarzenie są przynajmniej rzeczy-wistościami literackimi, posiadającymi własny sens wyrazowy. Warunek 2: Antytypem jest tu złożenie ciała Jezusa do grobu na trzy dni i trzy noce. Między typem a antytypem zachodzi podobieństwo: tu i tam chodzi o przebywanie trzy dni i trzy noce w jakiejś zamkniętej przestrzeni - grobie, wnętrzu ryby. Warunek 3: Podobieństwo między typem i antytypem wynika z Bożego postanowienia, gdyż jest wyraźnie stwierdzone przez samego Jezusa w Piśmie świętym. Występuje tu charakterystyczny dla sensu typicznego zwrot wprowadzający: albowiem jak (por. też: J 3, 14; Rz 5, 18). Wniosek: Tekst Jon 2 posiada oprócz sens wyrazowego, jeszcze sens typiczny. Przytoczony tekst zapowiada pogrzeb Jezusa i Jego przebywanie przez trzy dni we wnętrzu ziemi (być może i Jego zmartwychwstanie, co nie jest wyraźnie stwierdzone). Obydwa znaki są wezwaniem do nawrócenia. Mt 12, 40 Typ: Przebywanie Jonasza we wnętrzu ryby Podobieństwo: Antytyp: Przebywanie -przebywanie w Jezusa w łonie zamknietej przestrzeni ziemi - czas pobytu 69 Przykład 2 W podobny sposób Stary Testament interpretują również i inni autorzy Nowego Testamentu. Np. św. Paweł widzi w wydarzeniach wyjścia i trudu wędrówki przez pustynię zapowiedź chrztu i trudów chrześcijańskiego życia. Nowy Testament stwierdza, że „wszystko to przydarzyło się im (Izraelitom) jako zapowiedź rzeczy przy-sztych, spisane zaś zostało ku pouczeniu nas, których dosięga kres czasów" (l Kor 10, 11). Innym dowodem na istnienie sensu typicznego w Piśmie świętym jest Pawłowa interpretacja historii Sary i Hagar, żon Abrahama. Ga 4, 21-31: Powiedzcie mi wy, którzy chcecie żyć pod Prawem, czy Prawa tego nie rozumiecie? Przecież napisane jest, że Abraham miał dwóch synów, jednego z niewolnicy, a drugiego z wolnej. Lecz ten z niewolnicy urodził się tylko według ciała, ten zaś z wolnej - na skutek obietnicy. Wydarzenia te mają jeszcze sens alegoryczny: niewiasty te wyobrażają dwa przymierza; jedno, zawarte pod górą Synaj rodzi ku niewoli, a wyobraża je Hagar: Synaj jest to góra w Arabii, a odpowiednikiem jej jest obecne Jeruzalem. Ono bowiem wraz ze swoimi dziećmi trwa w niewoli. Natomiast górne Jeruzalem cieszy się wolnością i ono jest naszą matką. Wszak napisane jest: „Wesel się, niepłodna, która nie rodziłaś, wykrzykuj z radości, która nie znałaś bólów rodzenia, bo więcej dzieci ma samotna niż ta, która żyje z mężem". Właśnie wy, bracia, jesteście jak Izaak dziećmi obietnicy. Ale jak wówczas ten, który się urodził tylko według ciała, prześladował tego, który się urodził według ducha, tak dzieje się i teraz. Co jednak mówi Pismo? „Wypędź niewolnicę i jej syna, bo nie będzie dziedziczyć syn niewolnicy razem z synem wolnej". Tak to, bracia nie jesteśmy dziećmi niewolnicy, ale wolnej. I. Hagar i jej syn Izmael są typem Żydów, opierających się na Prawie Starego Testamentu 1. Hagar, Izmael są postaciami historycznymi. Wydarzeniem historycznym jest również zawarcie Przymierza na Synaju. 2. Podobieństwo między sytuacją Hagar i Izmaela a sytuacją Żydów: Hagar, będąc niewolnicą, rodzi Izmaela ku niewoli - podobnie Żydzi zrodzeni ze Starego Przymierza tkwią w niewoli Prawa (Ga 4, 24-25); Izmael jest synam Abrahama tylko według ciała - podobnie Żydzi są synami Abrahama tylko według ciała (Ga 4, 23). 3. Podobieństwo między typem a antytypem wyraźnie stwierdza Ga 4, 21-31. Ga 4, 21-31 Typ: Hagar Izmael II. Podobieństwo: - zrodzenie ku niewoli - synostwo tylko według ciała Antytyp: Stare przymierze, Synajskie; Żydzi żyjący poza prawem Sara i jej syn są typem chrześcijan, opierających się na wierze i obietnicy 1. Sara, Izaak i Nowe Przymierze wyobrażane przez Jeruzalem to rzeczywistości historyczne. 2. Podobieństwo: Sara rodzi Izaaka ku wolności (Ga 4, 22) - podobnie chrześcijanie zrodzeni z Nowego Przymierza są wolni od niewoli Prawa (Ga 4, 26); 70 Izaak jest synem Abrahama według obietnicy (Ga 4, 23) - podobnie chrześcijanie, niekoniecznie będąc Żydami, są dziećmi Abrahama nie według ciała, ale dziećmi obietnicy (Ga 4, 28). 3. Podobieństwo między typem a antytypem jest objawione w Ga 4, 21-31. III. Cała historia z Rdz, do której odwołuje się Paweł, jest typem prześladowania chrześcijan, nie zachowujących Prawa, przez Żydów, trzymających się go kurczowo. Wygnanie Izmaela wraz z matką to zapowiedź zbawienia przez łaskę, a nie przez wypełnianie Prawa. 1. Sytuacja opisana w Rdz jest sytuacją historyczną. 2. Podobieństwo: Izmael prześladuje Izaaka - podobnie Żydzi prześladują chrześcijan (Ga 4, 29); Abraham wygnał Sarę i Izmaela - podobnie nie mogą być dziećmi obietnicy Żydzi, którzy chcą się opierać na Prawie (Ga 4, 30); obietnice dane Abrahamowi dziedziczą więc chrześcijanie, a nie Żydzi (Ga 4, 31). 3. Podobieństwo jest objawione w Ga 4, 21-31. Ga 4, 21-31 Typ: -prześladowanie Izaaka przez Izmaela -wypędzenie izmaela z matką, aby nie zagroził dziedzictwu Izaaka Podobieństwo: -prześladowanie; -odrzucenie niewolnika -dziedziczy syn wolnej Antytyp: -prześladowanie chrześcijan przez Żydów -zbawienie przez łaskę a nie przez Prawo Wniosek: Już Stary Testament zapowiada zbawienie przez łaskę, którego dostąpią synowie Abrahama nie według ciała, ale według wiary w Jezusa. 4. Sens pełniejszy Trzecim omawianym przez Instrukcję sensem Pisma świętego jest sens pełniejszy. Papieska Komisja Biblijna podaje następującą definicję sensu pełniejszego: Sensem pełniejszym nazywamy głębsze znaczenie tekstu, zamierzone przez Boga, ale nie dość jasno wyrażone przez pisarza natchnionego. Nie dość jasne wyrażenie sensu pełniejszego przez pisarzy natchnionych domaga się jakiegoś specjalnego sposobu poszukiwania go. Sens ten odkrywa się w tekstach, gdy: 1. bada się jedne teksty w świetle drugich, posiadających już sens pełniejszy; 2. bada się teksty pod kątem rozwoju objawienia. Chodzi więc tutaj o sens, który: 1. pisarz natchniony nadaje wcześniejszym tekstom, rozpatrywanym przez niego z perspektywy dalszego 71 rozwoju historii zbawienia, co może domagać się nadania tym tekstom nowego sensu dosłownego; 2. Tradycja Kościoła, bądź formalne orzeczenie soborowe nadaje, jakiemuś tekstowi. Podsumowując Instrukcja zauważa: ...można stwierdzić, że sens pełniejszy - to jakby inny sposób określania sensu duchowego jakiegoś tekstu w tych przypadkach, kiedy to sens duchowy wyraźnie nie pokrywa się z sensem dosłownym. (IPSKII, B, 3) Przykłady Instrukcja Interpretacja Pisma świętego w Kościele podaje następujące przykłady ilustrujące, czym jest sens pełniejszy: ...kontekst Mt l, 23 nadaje sens pełniejszy proroctwu z Iz 7,14 o almah, która ma począć posługując się przy tym tłumaczeniem Septuaginty (Partenos): „Dziewica pocznie". W nauce Ojców Kościoła i w dekretach soborowych o Trójcy świętej wyraża się sens pełniejszy tekstów nowotestamentalnych o Ojcu, Synu i Duchu Świętym. Definicja grzechu pierworodnego podana przez Sobór Trydencki przedstawia sens pełniejszy nauki św. Pawła z Rz 5, 12-20 o następstwach grzechu Adama dla całej ludzkości. Jeżeli jednak nie ma tego rodzaju samokontroli przez odwoływanie się do konkretnego tekstu albo do Tradycji autentycznego magisterium, to dopatrywanie się sensu pełniejszego może doprowadzić do interpretacji nader subiektywnej, pozbawionej wszelkiej wartości. (tamże) Zatrzymajmy się dłużej nad pierwszym przykładem podanym przez Instrukcję i omówmy go szerzej. Najpierw zestawmy obydwa teksty: Iz 7, 10-14 Mt 1, 18-23 I znowu Jahwe przemówił do Achaza tymi słowami: „Proś dla siebie o znak od Twego Boga, Jahwe, czy to głęboko w Szeolu, czy to wysoko w górze". Lecz Achaz odpowiedział: „Nie będę prosił i nie będę wystawiał Jahwe na próbę''. Wtedy rzekł Izajasz: „Słuchajcie więc, domu Daiwdowy: Czyż mało wam naprzykrzać się ludziom, iż naprzykrzacie się także mojemu Bogu? Dlatego Pan sam da wam znak: Oto Panna (hebr. almah) pocznie i porodzi Syna, i nazwie Go imieniem Emmanuel. Z narodzeniem Jezusa Chrystusa było tak. Po zaślubinach Matki Jego, Maryi, z Józefem, wpierw nim zamieszkali razem, znalazła się brzemienną za sprawą Ducha Świętego. Mąż jej, Józef, który był człowiekiem prawym i nie chciał narazić Jej na zniesławienie, zamierzał oddalić Ją potajemnie. Gdy powziął tę myśl, oto anioł Pański ukazał mu się we śnie i rzekł: „Józefie, synu Dawida, nie bój się wziąć do siebie Maryi, twej Małżonki; albowiem z Ducha Świętego jest to, co się z Niej poczęło. Porodzi Syna, któremu nadasz imię Jezus, On bowiem zbawi swój lud od jego grzechów". A stało się to wszystko, aby się wypełniło słowo Pańskie powiedziane przez proroka: Oto dziewica pocznie i porodzi Syna, któremu nadadzą imię Emmanuel, to znaczy „Bóg z nami". Tekst Iz 7, 10-14 ma następujący sens wyrazowy: Achaz, król Judy nie ma wiary w Boga i w Jego obietnice zachowania dynastii Dawida. Chce szukać obrony przed nieprzyjacielskimi wojskami wzywając na pomoc Asyrię. Izajasz proponuje mu zaufanie do Boga Jahwe, który ma moc obronić go przed atakiem wrogów i zachować dynastię, bez uciekania się do interwencji wojsk asyryjskich. Jako gwarancję wszechmocy Jahwe, może Achaz prosić o jakikolwiek znak, który umocniłby jego ufność. Achaz jednak podjął już decyzję. Postanowił szukać ratunku na własną rękę i nie chce nawet słyszeć o Bożej propozycji. Stąd Izajasz odbiera królowi możliwość wyboru znaku i zapowiada, że Bóg sam da znak potwierdzający słowa przekazane przez Izajasza. Znak ten ma polegać na tym, że panna (hebr. almah - młoda dziewczyna niezamężna lub będąca przed małżeństwem, dziewica) pocznie i porodzi syna. Chodzi tu o żonę Achaza i jego syna Ezechiasza, który miał być znakiem trwałości dynastii. Św. Mateusz odczytuje ten tekst w sensie pełniejszym. Dziewicą, która pocznie i porodzi syna jest Maryja, a Synem - Mesjasz - Jezus. Takie odczytanie Izaja-szowego proroctwa umożliwiło św. Mateuszowi światło Ducha Świętego i znajomość wydarzeń związanych z mesjańską działalnością Jezusa. 72 W podobny, pełniejszy sposób odczytuje Kościół tekst z Rdz 3, 15: Wprowadzam nieprzyjaźń miedzy ciebie a niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono zmiażdży ci głowę, a ty zmiażdżysz mu piętę. Kościół widzi w „niewieście" Matkę Mesjasza - Maryję, a w jej potomstwie -Jezusa. Na taką interpretację tekstu wskazuje np. odwoływanie się św. Jana do Rdz 3, 15, kiedy nazywa Maryję „niewiastą" (J 2, 4; 19, 26)32, przez co chce zaznaczyć, że to właśnie Maryja i Jej Syn są ostatecznym wypełnieniem proroctwa z raju. Podsumowując należy stwierdzić, że zasadniczym sensem Pisma świętego jest sens wyrazowy. Niektóre teksty mogą posiadać, obok sensu wyrazowego, również sens typiczny lub pełniejszy. Bibliografia: 1. Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma świętego w Kościele (rozdz. II), str. 62-72, Poznań 1994. 2. De LaPotterie L, Czytanie Pisma świętego „w Duchu": Czy możliwe jest obecnie patrystyczne czytanie Biblii?, Communio 33 (1986), str. 42-57. 3. EckmannA, Pismo święte w życiu i nauczaniu Kościoła, AK 421 (1979), str. 201-212. 4. PoirelD., Medytacja biblijna w duchowym życiu chrześcijanina, Communio 86 (1995), str. 102-123. 5. Riedlinger H, Litera i Duch. O drodze duchowej interpretacji Pisma świętego w Kościele, Communio 33 (1986), str. 27-41. 6. Terra M., Czytanie Pisma świętego dawniej i dziś, Communio 33 (1986), str. 3-26. 7. Szlaga J., Hermeneutyka, w: WOPS, str. 184-220. ks. Mariusz Rosik VII METODY I DYSCYPLINY WSPÓŁCZESNEJ BIBLISTYKI 32 W obydwu przypadkach sw. Jan używa tego samego greckiego słowa, co tekst LXX: gyne - niewiasta 73 Współczesna biblistyka jest bardzo rozbudowaną dziedziną wiedzy. W jej skład wchodzi wiele dyscyplin pomocniczych, wstępnych i ściśle biblijnych. Jakie to dyscypliny? Czym się zajmują? Jakie stosują metody badawcze? Warto choćby pobieżnie zapoznać się z działami i metodami współczesnej biblistyki, aby móc korzystać ze specjalistycznej literatury, obfitującej w obce terminy i niedostępnej dla przeciętnego chrześcijanina czytającego Biblię. 1. Metoda historyczno-krytyczna Najpopularniejszą obecnie metodą interpretacji tekstu Pisma świętego jest metoda historyczno-krytyczna. Usiłuje ona ukazać przede wszystkim historyczny proces powstania tekstu biblijnego. Interesuje się ludzkim autorem, adresatami, przyczynami, etapami i czasem powstania badanego tekstu. Nawiązuje do etapów powstania Pisma świętego, próbując odtworzyć ich przebieg. Przypomnijmy, że wyróżniliśmy trzy etapy powstania Pisma świętego: Etap I: historia Etap II: przekaz ustnych tradycji i spisanie „małych form" Etap III: ostateczna redakcja. W przypadku Ewangelii etapy te wyglądają następująco: Etap I: słowa i czyny Jezusa z Nazaretu Etap II: przepowiadanie Apostołów, ich uczniów i spisanie „małych form" Etap III: praca redakcyjna ewangelistów, uwarunkowana celami teologicznymi dzieła oraz środowiskiem adresatów. Każdy z wymienionych etapów dokonywał się w charakterystycznym dla sobie środowisku, siedlisku życiowym określanym terminem technicznym Sitz im Leben. Przez środowisko (siedlisko) życiowe - Sitz im Leben rozumiemy określony zespół warunków społecznych, religijnych, kulturowych i misyjnych, które wpłynęły na powstanie Ewangelii. Np. na dobór odpowiedniej formy literackiej zrozumiałej w danym środowisku. W obrębie metody historyczno-krytycznej stosuje się jeszcze inne metody, ułatwiające odtworzenie procesu powstania dzieła i odkrycie jego Sitz im Leben. Są to: metoda historii form (Formgeschichte) bada II etap powstania działa - spisanie „małych form", metoda historii tradycji (Traditionsgeschichte) bada pierwszą część II etapu powstania dzieła - przekaz ustny od chwili wypowiedzenia słów np. przez Jezusa do ich utrwalenia w „małej formie", metoda historii redakcji (Redaktionsge-schichte) - bada III etap powstania dzieła - ostateczną redakcję. A. Metoda historii form (Formgeschichte) Jako pierwszy tę metodę do badania Ewangelii zastosował protestancki uczony Rudolf Bultmann, który w latach 1919-1920 wykładał biblistykę we Wrocławiu. Metoda ta zakłada, że w Ewangeliach istnieje wiele małych jednostek literackich zwanych formami lub gatunkami. Te krótkie formy istniały jeszcze przed ostateczną redakcją Ewangelii. Metoda historii form zajmuje się badaniem tych właśnie „małych form", próbując ustalić sposób ich powstania i funkcję, jaką miały pełnić w zamierzeniu autora. Z tych właśnie form - przekształconych niekiedy na drodze przekazu - ewangeliści skomponowali swoje dzieła. Przed Rudolfem Bultmannem metodę Formgeschichte stosował do badania niektórych ksiąg Starego 74 Testamentu (zwłaszcza Psalmów) H. Gunkel. Bultmann badał głównie Ewangelie i doszedł do przekonania, że pierwotna wspólnota kościelna była twórcza, tzn. nie tylko zbierała elementy tradycji o Jezusie, ale sama je tworzyła, mitologizując osobę Jezusa z Nazaretu. Według Bultmanna wspólnota miała wpływ nie tylko na formę literacką orędzia, ale także na jej treść. Takie wnioski zaprowadziły Bultmanna do tezy o braku ciągłości między nauczaniem Jezusa a nauczaniem Apostołów, którym odmawia wierności w przekazie nauki Mistrza z Nazaretu. Tezy te zostały krytycznie zbadane i mocno złagodzone lub nawet porzucone przez samych uczniów Bultmanna. Oczyszczoną z tych błędów metodę Formgeschichte stosują również bibliści katoliccy. B. Metoda historii tradycji (Traditionsgeschichte) Metoda ta zastosowana do analizy Ewangelii bada sposób przekazu, np. słów Jezusa, od momentu ich wypowiedzenia aż do spisania w „małych formach". Traditionsgeschichte zajmuje się więc ustnym przekazem materiału składającego się na późniejsze Ewangelie, bada środowisko, w którym był on przekazywany - kult, działalność misyjna, katecheza. Poszukuje kryteriów, umożliwiających dotarcie do autentycznych słów i czynów Jezusa z Nazaretu (Ipsissima verba et facta Jesu). C. Metoda historii redakcji (Redaktionsgeschichte) Metoda ta zwraca uwagę na pracę literacko-teologiczną redaktorów, którzy z materiału zaczerpniętego z tradycji tworzyli dzieła, nadając im strukturę literacka i określony plan teologiczny. Czyli, mówiąc inaczej, jej celem jest odkrycie planu literackiego i teologicznego, którym kierowali się ewangeliści pisząc swoje Ewangelie. Praca redaktorów polegała na wybieraniu, porządkowaniu, streszczaniu istniejących materiałów. Redaktorzy wykonując swoją pracę mieli na uwadze konkretne potrzeby wspólnot, do których kierowali swoje dzieła. D. Metody badań strukturalnych i semantycznych Z pomocą metodzie historyczno-krytycznej przychodzą badania strukturalne i semantyczne, umożliwiające ustalenie struktury tekstu i wyodrębnienie z całości utworu mniejszych jednostek, którymi później zajmuje się Formgeschichte i Tradi-tionsgeschichte. Choć zaprezentowane wyżej metody ukazaliśmy przede wszystkim na przykładzie Ewangelii, należy stwierdzić, że stosowane są one do badania wszystkich tekstów biblijnych. Badania historii form zostały uzupełnione wynikami badań historii tradycji i redakcji oraz wzbogacone analizą strukturalną tekstu. Kompleksowe stosowanie tych metod pozwala na, w miarę wierne, odtworzenie poszczególnych etapów kształtowania się aktualnie dostępnego tekstu biblijnego. 75 Etap I Historia tradycji Etap II Historia form Etap III Historia redakcji 2. Dyscypliny współczesnej biblistyki Obok dyscyplin bezpośrednio badających tekst biblijny istnieją także nauki ułatwiające właściwe odczytanie i interpretację tekstu. Zaliczamy do nich: dyscypliny wprowadzające i pomocnicze. A. Dyscypliny wprowadzające Wstęp ogólny do Pisma świętego - podział Biblii, natchnienie biblijne, kanon, historia tekstu, hermeneutyka biblijna, historia egzegezy. Wstęp szczegółowy - wprowadzenie bezpośrednie do poszczególnych ksiąg Pisma świętego obejmujące badania nad środowiskiem, kulturą, sytuacją autora i adresata, strukturą i tematyką danej księgi. B. Dyscypliny pomocnicze Geografia krajów biblijnych, Historia krajów biblijnych, Archeologia krajów biblijnych. C. Dyscypliny biblijne - główne Filologia biblijna -język grecki, hebrajski i aramejski (łacina dla Wlg); posługuje się gramatykami, słownikami, konkordancjami, synopsami oraz zestawieniami statystycznymi słownictwa biblijnego. Krytyka biblijna - zajmuje się ustaleniem tekstu biblijnego najbliższego oryginałowi (krytyka niższa czyli krytyka tekstu) oraz badaniem rodzajów i strukutr literackich (metoda historyczno-krytyczna) w celu właściwego odczytania treści zamierzonej przez autora (krytyka wyższa czyli literacka). Egzegeza biblijna - szczegółowa interpretacja treści poszczególnych fragmentów tekstu biblijnego bazująca na filologicznych badaniach poszczególnych wierszy, zdań i słów. Stosuje w sposób praktyczny zasady hermeneutyki biblijnej. Na podstawie wyników badań egzegezy biblijnej opracowuje się komentarze o charakterze filologicznym, historycznym lub teologicznym. Biblijna historia zbawienia - bazuje na wynikach badań egzegetycznych i dąży do ustalenia etapów rozwoju historii zbawienia opisanej w Biblii; podkreśla jedność Starego i Nowego Testamentu. Teologia biblijna - dyscyplina syntetyzujuąca, systematyzująca wyniki egzegezy; bada idee teologiczne 76 zawarte w całej Biblii (ST i NT), w jednym z Testamentów, lub w poszczególnych księgach. Wymienione wyżej dyscypliny naukowe pomocne w interpretacji tekstu pozwalają na coraz to głębsze wnikanie w odwieczne treści słowa Bożego i umiejętne odczytywanie ich dla potrzeb naszych czasów. Bibliografia: 1. Kudasiewicz J, Jezus historii a Chrystus wiary-, Lublin 1987. 2. Langkammer R (red), Metodologia Nowego Testamentu, Pelplin 1994. 3. Langkammer R, Metodologia Nowego Testamentu, Opole 1992. 4. LohfinkG., Rozumieć Biblię. Wprowadzenie do krytyki form literackich, Warszawa 1987. 5. Romaniuk R, Morfokrytyka i historia redakcji czyli Form- i Redaktionsgeschichte, Warszawa 1983. VIII CO DZISIAJ MÓWI KOŚCIÓŁ O PIŚMIE ŚWIĘTYM? Wielokrotnie już korzystaliśmy z dokumentów wydanych przez Kościół, w ciągu ostatnich stu lat, dotyczących Pisma świętego. W obecnym rozdziale zbierzemy informacje na temat cytowanych dokumentów ukazując krótko ich genezę i główne punkty nauczania. 1. Leon XIII - Providentissimus Deus (O studiach Pisma świętego) - 18. 11. 1893 A. Geneza W drugiej połowie XIX w. pojawiły się poglądy kwestionujące bezbłędność, a nawet nadprzyrodzony charakter Biblii. Pochodziły one głównie ze strony protestanckich racjonalistycznych egzegetów. Taki stan rzeczy został wywołany rozwojem nauk przyrodniczych (np. teorii ewolucji i badań nad powstaniem świata), historycznych (odkrycia archeologiczne domagające się poprawek w chronologii biblijnej), lingwistyki (badania nad językami biblijnymi), archeologii oraz nauk badających starożytną literaturę (odkryto starożytne opowiadania przypominające treść Rdz). Wyniki tych dyscyplin wydawały się sprzeczne z informacjami znajdującymi się w Biblii. Stąd pojawiły się próby rewizji dotychczasowego rozumienia bezbłędności Pisma świętego i jego natchnienia. Powstałe z tej okazji problemy określa się technicznym terminem „kwestii biblijnej". Centralnym problemem „kwestii biblijnej" był stosunek treści ksiąg biblijnych do najnowszych wyników badań nauk przyrodniczych i historycznych. „Kwestia biblijna" to techniczna nazwa określająca trudności powstałe pod koniec XIX w., przeciwstawiające treści ksiąg biblijnych najnowszym wynikom badań nauk przyrodniczych i historycznych. Za argumentami radykalnych egzegetów protestanckich stały wyniki przeprowadzonych badań naukowych. Aby odpowiedzieć na postawione zarzuty, egzegeci katoliccy musieli sięgnąć również po argumenty opracowane w sposób naukowy. Niestety, uniemożliwiał to dość niski, w stosunku do protestanckiego, stan badań nad Pismem świętym. Ponadto wielu egzegetów katolickich nie potrafiąc sprostać biblistyce protestanckiej, przyjmowało radykalne poglądy. Inni katoliccy bibliści, starając się bronić bezbłędności Pisma świętego, popadali w błędy, np. ograniczając zakres natchnienia biblijnego tylko do 77 spraw wiary i moralności. B. Główne punkty nauczania 1. Papież wzywa katolickich uczonych do solidnych studiów nauk biblijnych wraz z dyscyplinami pomocniczymi. Tak uwspółcześnione katolickie studia biblijne, oparte na najnowszych metodach, studium języków biblijnych i odkrytych przez archeologów źródłach, winny przyczynić się do lepszego zrozumienia Biblii oraz krytycznej oceny zarzutów wobec nadprzyrodzoności, świętości i prawdy Pisma świętego. 2. Encyklika w sposób ogólny kreśli program studiów biblijnych (wstęp ogólny, krytyka tekstu i studium języków, egzegeza). 3. Leon XIII zwraca szczególną uwagę na konieczność stosowania teologicznych zasad interpretacji Pisma świętego. 4. Papież postuluje, aby Pismo święte stało się duszą całej teologii. 5. Leon XIII odrzuca następujące poglądy i praktyki: kwestionowanie autentyczności ksiąg na podstawie tzw. kryteriów wewnętrznych (np. istnienie anachronizmów), czyli tkwiących w samej księdze, przy jednoczesnym lekceważeniu świadectw historycznych mówiących o pochodzeniu i autorstwie księgi; jednostronne i zbyt pochopne wykorzystywanie wyników nauk przyrodniczych, historii i archeologii w celu podważania powagi ksiąg świętych; ograniczanie zakresu natchnienia biblijnego tylko do spraw wiary i moralności; 6. Papież formułuje zasady interpretacji tekstów Pisma świętego dotyczących materii przyrodniczej, podaje naukę Kościoła na temat natchnienia i bezbłędności Pisma świętego. 2. Benedykt XV - Spiritus Paraclitus -15. 09. 1920 A. Geneza Bezpośrednim powodem wydania Encykliki była 1500 rocznica śmierci św. Hieronima. Rocznica ta przypadła na lata, kiedy trwały ożywione dyskusje wokół „kwestii biblijnej". Na wiele pytań stawianych w związku z „kwestią biblijną" odpowiedział Leon XIII w Providentissimus Deus, szczególnie w kwestii relacji Biblii do nauk przyrodniczych. Stosunek jednak Pisma świętego do historii Leon XIII pozostawił w cieniu, poświęcając mu tylko kilka ogólnikowych zdań. Stwierdził, że należy tutaj postępować analogicznie, jak w przypadku nauk przyrodniczych. Wielu egzegetów katolickich przyjęło to stwierdzenie jako aprobatę dla stosowania zasad, interpretacji sformułowanych dla materii przyrodniczej, również przy interpretacji historii biblijnej. Doprowadziło to do kwestionowania wielu faktów historycznych relacjonowanych w Biblii. W tej sytuacji pojawiła się konieczność wyjaśnienia stosunku Biblii do historii. Potrzebom tym miała zaradzić Encyklika Benedykta XV. B. Główne punkty nauczania 1. Papież obszernie omawia zasługi św. Hieronima dla biblistyki katolickiej wskazując na 78 aktualność wielu zasad stosowanych przez niego przy interpretacji i przekładzie Pisma świętego. 2. Benedykt XV broni historyczności Pisma świętego, wyjaśniając nieporozumienia powstałe w związku z wypowiedzią Leona XIII. Niemożliwe jest tutaj zastosowanie tych samych zasad co do materii przyrodniczej, gdyż biblijna historia zbawienia jest ściśle związana z faktami historycznymi, których autentyczność ma zasadnicze znaczenie, co nie jest takie istotne w przypadku faktów przyrodniczych. Nie jest bowiem obojętne dla naszej wiary istnienie takich faktów historycznych, jak np. Wcielenie, męka, śmierć Jezusa. 3. Encyklika sprzeciwia się ograniczaniu nieomylności Biblii tylko do sfery religijnej i rozgraniczaniu prawdy biblijnej na absolutną i względną (właściwą ludziom danej epoki, nie zawsze zgodną z obiektywnym stanem rzeczy). 4. Benedykt XV podkreśla pierwszeństwo sensu wyrazowego przy interpretacji Biblii 3. Pius XII - Divino afflante Spiritu (O właściwym rozwoju studiów biblijnych) - 30. 09. 1943 A. Geneza Encyklika Leona XIII, Providentissimus Deus, przyczyniła się do dynamicznego rozwoju biblistyki katolickiej. Jeszcze przed jej wydaniem w 1890 r. powstała Biblijna Szkoła św. Szczepana w Jerozolimie, zatwierdzona później przez Leona XIII. Po przełomowym dla katolickiej biblistyki roku 1893 powstały w Rzymie: Papieska Komisja Biblijna (1902) i Papieski Instytut Biblijny - Biblicum (1909). Chcąc podkreślić znaczenie Encykliki Leona XIII, Pius XII wydał w 50-tą rocznicę jej ogłoszenia Encyklikę Divino afflante Spiritu. Nie była to jednak jedyna przyczyna powstania nowej Encykliki biblijnej. Encyklika Piusa XII jest w pełnym tego słowa znaczeniu Encykliką programową. Początkowo bowiem katolicka biblistyka rodząca się w klimacie sporów wokół „kwestii biblijnej" miała charakter raczej apologetyczny. Po wyjaśnieniu zasadniczych problemów i odparciu ataków należało pchnąć katolickie studia biblijne w kierunku badań odkrywczych, co czyni właśnie Pius XII w swojej Encyklice. B. Główne punkty nauczania 1. Papież podsumowuje rozwój katolickich studiów biblijnych w latach 1893-1943. 2. Podkreśla wartość studium języków biblijnych i krytyki tekstu. 3. Po raz pierwszy zaleca egzegetom stosowanie biblijnych rodzajów literackich. 4. Akcentuje pierwszeństwo sensu wyrazowego w egzegezie i podaje zasady do szukiwania się sensu typicznego (mistycznego, duchowego). 5. Akcentuje konieczność stosowania teologicznych zasad interpretacji Pisma świętego. 6. Kładzie nacisk na popularyzację Biblii. 4. Pius XII - Humani generis (O pewnych fałszywych poglądach zagrażających podstawom nauki katolickiej) - 12. 08. 1950 A. Geneza Po II wojnie światowej rozpowszechniły się nurty filozoficzne i teologiczne godzące w nauczanie Kościoła. Chodzi tu o umacniający się za sprawą komunizmu materializm dialektyczny odrzucający wiarę w Boga i propagujący hipotezę mo-nistyczno-panteistycznej ewolucji. Nauce Kościoła zagrażały również pewne formy egzystencjalizmu, relatywizm sięgający nawet spraw wiary i moralności. Pojawiały się nurty przyjmujące autorytet objawienia, ale odrzucające powagę Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. Teologowie postulowali, aby stare sformułowania dogmatyczne zastąpić nowymi opartymi na nowych 79 systemach filozoficznych (egzystencjalizm) i najnowszych wynikach badań nad Pismem świętym. Taka ponowna interpretacja dogmatów przeprowadzana bez nadzoru Kościoła mogła doprowadzić do ich sfałszowania. Z zakresu biblistyki nadal pojawiały się stare błędy zacieśniające zakres natchnienia i nieomylności Biblii. Pojawiły się również problemy ze stosowaniem teologicznych zasad interpretacji Pisma świętego (szczególnie odrzucano autorytet Nauczycielskiego Urzędu Kościoła). Wszystkim tym błędom i niebezpieczeństwom stara się zapobiec Encyklika Humani generis. B. Główne punkty nauczania w dziedzinie biblistyki 1. Pius XII broniąc autorytetu Pisma świętego sprzeciwia się następującym błędom: 1) ograniczaniu natchnienia do spraw moralności i religii; 2) ograniczaniu nieomylności Biblii tylko do spraw Boskich; 3) odrzucaniu niektórych teologicznych zasad interpretacji Biblii (głównie autorytetu Magisterium Kościoła, Tradycji i analogii wiary); 4) spychaniu na dalszy plan literalnego (wyrazowego) sensu Pisma świętego. 2. Papież wypowiada się w kwestii gatunku literackiego Rdz 1-11 akcentując jego specyfikę. Sprzeciwia się swobodnemu traktowaniu historii zawartej w księgach historycznych Starego Testamentu. 5. Papieska Komisja Biblijna - Sancta Mater Ecclesia (O historycznej prawdzie Ewangelii) - 21. 04. 1964 A. Geneza Niektórzy zwolennicy metody historii form (Formgeschichte) zaczęli w swoich badaniach dochodzić do wniosków kwestionujących prawdziwość wydarzeń opisanych w Ewangeliach. Krytyka dosięgła nawet fundamentu wiary chrześcijańskiej - zmartwychwstania Chrystusa. Przedstawiciele szkoły Formgeschichte uważali, że przekazany przez Ewangelie obraz Jezusa jest późniejszym wytworem pierwotnych gmin chrześcijańskich i niewiele ma wspólnego z historycznym Jezusem z Nazaretu. Twierdzili oni, że opisane w Ewangeliach sceny cudów są tylko mitycznym sposobem przekazu własnego doświadczenia Boga przez pierwszych chrześcijan. Należy zatem dokonać demitologizacji Biblii, aby odróżnić sposób mówienia o Bogu od wiary inspirującej autorów Ewangelii i od faktów historycznych. Do takich wniosków doprowadziła nie tyle sama metoda historii form, lecz jej połączenie z fałszywymi zasadami filozoficznymi i teologicznymi, założonymi z góry. Do tych nurtów filozoficznych i teologicznych należy głównie racjonalizm odrzucający istnienie porządku nadprzyrodzonego i możliwości interwencji Boga osobowego w losy świata, co ostatecznie doprowadziło do odrzucenia możliwości cudów i proroctw. Na wyniki badań wpływ miała również z góry założona koncepcja wiary, którą przeciwstawiono prawdzie historycznej. Innym błędem przedstawicieli szkoły historii form było niedoce-nienie roli Apostołów, jako świadków Chrystusa, oraz ich wpływu na pierwotną gminę chrześcijańską. B. Główne punkty nauczania 1. Dokument wyszczególnia trzy etapy w procesie powstania Ewangelii: 1) historia czyny i nauka Jezusa z Nazaretu; 2) ustne przepowiadanie przez Apostołów - naocznych świadków działalności Jezusa; pierwsze materiały spisane; 3) redakcja. 2. Zachęca egzegetów do rzetelnych badań nad Biblią. Wszystkich nauczających, a w szczególności wykładających biblistykę, przestrzega przed nowinkarstwem. 6. Sobór Watykański II - Dei verbum (Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym) - 18. 11. 1965 80 A. Geneza Pod koniec XIX w. rozpoczął się w Kościele ruch odnowy liturgiczno-biblijnej. Ożyło zainteresowanie liturgią, zaczęto sięgać obficiej do źródeł: Ojców Kościoła i Biblii. Wzmożone zainteresowanie Pismem świętym, pociągające za sobą również liczne kontrowersje, spory a nawet błędy, spowodowało rozwój katolickiej biblisty-ki. Kluczowym dokumentem jest tu, jak już wiemy, Encyklika Leona XIII Providen-tissimus Deus z 1893 r. Wielkie zasługi dla rozwoju katolickiej biblistyki i ruchu odnowy biblijnej miał M. J. Lagrange (1855-1938), założyciel Szkoły Biblijnej w Jerozolimie. Ogromnie owocny dla odnowy biblijnej był pontyfikat Piusa XII (lata 1939--1958). Jego Encyklika Divino afflante Spiritu otworzyła drogę dla metody badania gatunków literackich w katolickiej biblistyce. W tych latach pojawiają się nowe tłumaczenia Biblii na języki narodowe, rozwija się literatura biblijna, powstają towarzystwa biblijne, organizowane są tygodnie biblijne, produkowane i rozpowszechniane filmy, przeźrocza i nagrania o tematyce biblijnej. Jednym słowem, Pismo święte trafia „pod strzechy". Następca Piusa XII, Jan XXIII (lata 1958-1963), już na początku pontyfikatu uznał za swój zasadniczy obowiązek „wzbudzać wszędzie i stale entuzjazm dla wszelkich przejawów oddziaływania Księgi Bożej". Papież ten przyczynił się do powstania Instrukcji Sancta Mater Ecdesia, odnawiając Papieską Komisję Biblijną i powierzając w niej urzędy najlepszym biblistom-fachowcom. Znaczenie dla katolickiej odnowy biblijnej miało również ożywienie kontaktów i dialogu ekumenicznego, który przecież opierał się zasadniczo na Piśmie świętym. Ogłoszony 1959 r. przez Jana XXIII Sobór Watykański II postawił sobie za cel głównie odnowę duszpasterską. Aby jednak wyznaczyć nowe kierunki pracy duszpasterskiej Kościoła, musiał Sobór określić jego naturę i źródła, z których czerpie swoją moc i naukę. O naturze Kościoła mówi Lumen gentium (Konstytucja dogmatyczna o Kościele), źródła treści nauczania Kościoła omawia Dei verbum (Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym). Zanim Paweł VI wraz z Ojcami Soborowymi zatwierdził tekst Konstytucji doznała ona aż pięciu przepracowań. Pierwszy jej tekst, poddany pod dyskusję w listopadzie 1962 r., został odrzucony w wyniku interwencji Jana XXIII. Ostatecznie tekst zatwierdzono 18. 11. 1965 r. B. Główne punkty nauczania Rozdział L „O samym Objawieniu" 1. Objawienie jest dialogiem między Bogiem a człowiekiem. Bóg wychodzi naprzeciw człowiekowi, aby dać mu udział w swoim życiu. Człowiek powinien w sposób wolny odpowiedzieć objawiającemu się Bogu. 2. Bóg objawia się przez czyny i słowa. Czyny Boga są ściśle związane ze słowami: czyny ilustrują i umacniają naukę wyrażoną słowem, a słowa obwieszczają czyny i odsłaniają zawartą w nich tajemnicę. 81 Odpowiedź Przez wiarę Czyny i Słowa Boże 3. Pełnią i kresem Objawienia jest Jezus Chrystus, Rozdział II: „O przekazywaniu Objawienia Bożego" 1. Istnieje ciągłość w przekazie Objawienia: Jezus przekazał Objawienie Apostołom, Ci przekazywali je ustnie i utrwalili na piśmie (NT), pozostawili również jako swoich następców biskupów, przekazując im swoje stanowisko nauczycielskie. Apostołowie Biskupi Jezus Chrystus 2. Pismo święte i Tradycja ściśle łączą się ze sobą i komunikują tworząc jeden święty depozyt słowa Bożego: Pismo święte jest mową Bożą utrwaloną pod natchnieniem Ducha Świętego na piśmie; Tradycja w całości przekazuje Słowo Boże powierzone przez Chrystusa i Ducha Świętego Apostołom. PISMO ŚWIETE TRADYCJA 82 3. Zadanie autentycznej interpretacji słowa Bożego, spisanego czy przekazywanego przez Tradycję, powierzone zostało tylko żywemu Urzędowi Kościoła, który nie jest ponad słowem Bożym, ale jemu służy. Rozdział III: „O Boskim natchnieniu Pisma świętego i jego interpretacji" 1. Pismo święte ma dwóch autorów: Boga i człowieka. Z tego dwojakiego autor stwa wynika konieczność stosowania teologicznych i literackich zasad interpretacji. 2. Księgi Biblii w „sposób pewny, wiernie i bez błędu uczą prawdy, jaka z woli Bożej miała być przez Pisma święte utrwalona dla naszego zbawienia". Daje się tu zauważyć w porównaniu z innymi dokumentami bardziej pozytywne ujęcie nauki o nieomylności Ksiąg świętych. Sobór podkreśla nie brak błędu, lecz prawdę Pisma świętego. 3. Taki sposób Objawienia dokonał się dzięki „zniżeniu się" Boga, który przemówił do człowieka ludzką mową. Rozdział IV: „O Starym Testamencie" 1. Stary Testament jest autentycznym słowem Bożym, które zapowiada nadejście Chrystusa i Jego mesjańskiego Królestwa. Stąd posiada swoje ważne miejsce w ramach zbawczego planu Boga i nieprzemijającą wartość. 2. Stary Testament jest przykładem Bożej pedagogii, która objawiała prawdy o Bogu i Jego zbawczym planie powoli i z respektowaniem ludzkiego rozwoju. Stąd mogą w Starym Testamencie występować sprawy niedoskonałe i przemijające. 3. Stary i Nowy Testament są ze sobą ściśle powiązane: Nowy jest ukryty w Starym, a Stary w Nowym znajduje wyjaśnienie. Rozdział V: „O Nowym Testamencie" 1. Nowy Testament jest dynamiczną obecnością Chrystusa jako najwyższego Nauczyciela, który nam w pełni objawia Ojca, i jako Zbawcy. Stanowi trwałe i Boskie świadectwo wszystkich dzieł, jakich Bóg dokonał przez Jezusa dla naszego zbawienia. 2. Ewangelie powstały w trzech etapach: historia - życie i działalność Jezusa z Nazaretu; 83 przepowiadanie Apostolskie; redakcja - Ewangeliści. 3. Inne pisma Nowego Testamentu (listy i Apokalipsa) potwierdzają wiadomości o Chrystusie Panu, zawierają dokładniejsze objaśnienie prawdziwej nauki i opis początków Kościoła, głoszą zbawczą potęgę Boskiego dzieła Chrystusa i zapowiadają ostateczne dopełnienie tego dzieła. Rozdział VI: „O Piśmie świętym w życiu Kościoła" 1. Między Pismem świętym a Eucharystią zachodzi analogia. Podobnie jak Eucharystia, tak i Pismo święte stanowi podstawowy duchowy pokarm Kościoła. Sobór ilustruje tę analogię mówiąc o dwóch stołach - słowa Bożego i Ciała Chrystusowego: Kościół miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało Pańskie, skoro zwłaszcza w Liturgii św. nie przestaje brać i podawać wiernym chleb żywota tak ze stołu słowa Bożego, jak i Ciała Chrystusowego. (KO21) 2. Potrzeba bardziej intensywnego korzystania z Pisma świętego we wszystkich dziedzinach żyć Kościoła, szczególnie w kaznodziejstwie, katechezie, studium teologii. 3. Trzeba ułatwić wiernym dostęp do pokarmu słowa Bożego. W tym celu należy: 1) dokonać nowych przekładów Biblii z języków oryginalnych na narodowe (Sobór zachęca również do pracy nad przekładami wraz z braćmi odłączonymi); 2) zacieśnić współpracę egzegetów i teologów z Urzędem Nauczycielskim celem udostępnienia Ludowi Bożemu wyników fachowych badań nad Biblią. 7. Papieska Komisja Biblijna - Instrukcja Interpretacja Pisma świętego w Kościele - 23. 04. 1993 A. Geneza Ze studium poprzednich dokumentów, wiemy, że aby właściwie zinterpretować tekst biblijny, należy uwzględnić jego Bosko-ludzki charakter. Stąd rodzi się konieczność stosowania dwóch grup zasad interpretacji: teologicznych i literackich. Przyglądając się wcześniejszym dokumentom mogliśmy zauważyć ogromną troskę Kościoła o harmonijne stosowanie zasad teologicznych i literackich. Z ludzkim charakterem Biblii związane są naukowe metody interpretacji, wśród których najpopularniejsza jest obecnie metoda historyczno-krytyczna. Należy przypomnieć, że początkowo Kościół nieufnie odnosił się do nowych metod badania Biblii. Przyczyną nieufności był fakt powstania tych metod w środowiskach kierujących się zasadami sprzecznymi z zasadami wiary chrześcijańskiej. Jednak po krytycznym zbadaniu nowych metod i uświadomieniu związanych z nimi niebezpieczeństw, Kościół uznał ich wartość i zezwolił na ich roztropne stosowanie przez biblistów katolickich. Kluczową rolę odegrały w tym procesie następujące dokumenty: Divino afflante Splritu, Sancta Mater Ecclesia, Dei verbum. Taka postawa Kościoła wobec nowych metod stosowanych w biblistyce szybko przyniosła owoce: szybki rozwój katolickiej biblistyki, ułatwienie dialogu ekumenicznego, zwiększenie wpływu Pisma świętego na teologię, nasilenie zainteresowania Pismem świętym przez ogół katolików. W ostatnich jednak latach, gdy metoda historyczno-krytyczna znalazła stałe miejsce w egzegezie katolickiej, pojawiła się także jej krytyka. Główny zarzut wysuwany przeciwko tej metodzie podkreśla jej małą przydatność, a nawet czasami szkodliwość dla życia wiary. Przeciwnicy naukowych metod badania Biblii twierdzą, że nie ułatwiają one przeciętnym wiernym rozumienia Pisma świętego, przeciwnie, stwarzają wiele nowych problemów, a nawet prowadzą do wniosków podważających prawdy wiary. Ogromną konkurencję dla metod naukowych stanowi tzw. egzystencjalna lektura Biblii 84 (psychologiczna, feministyczna, socjologiczna, teologii wyzwolenia), prosta i trafiająca do współczesnego człowieka. Pojawiły się również głosy postulujące wyłącznie „duchową" lekturę Biblii, która miałaby się odbywać w sposób osobisty i subiektywny. W tej sytuacji, kiedy jakby na nowo odżywają dawne trudności (podobnie kwestionowano stosowanie naukowych metod badania Biblii przed wydaniem Encykliki Divino afflante Spiritu), Papieska Komisja Biblijna wydaje dokument szeroko omawiający kwestię interpretacji Biblii w Kościele, oceniając współczesne metody badania i lektury Pisma świętego. B. Cele i główne punkty nauczania Omawiany dokument we wprowadzeniu dokładnie precyzuje cele ukazania się Instrukcji i krótko wylicza zagadnienia, którymi Papieska Komisja Biblijna zajmuje się: Istnieje tedy potrzeba przyjrzenia się nieco dokładniej różnym sposobom dzisiejszego podejścia do problemu interpretacji Biblii. Należy się zastanowić nad głosami krytyki, nad narzekaniem i oczekiwaniami krytykujących. Należy również pozytywnie ocenić możliwości, jakie stwarzają nowe metody - wszystko po to, żeby sformułować pewne wskazania, jak najdokładniej odpowiadające roli, którą ma do spełnienia w Kościele egzegeza Pisma świętego. I taki jest właśnie cel ogłoszenia tego Dokumentu. Papieska Komisja Biblijna pragnie wskazać drogi do takiej interpretacji Pisma świętego, które ujawniałyby równocześnie ludzki i Boski charakter tej Księgi. Komisja nie zamierza zajmować tu stanowiska we wszystkich sprawach odnoszących się do Biblii, między innymi takich na.przykład, jak teologia natchnienia biblijnego. W Dokumencie chodzi przede wszystkim o przeana lizowanie metod, które przyczyniają się w sposób widoczny do ukazania całego bogactwa tekstu biblijnego tak, aby Słowo Boże stawało się coraz bardziej pokarmem duchowym dla wiernych, źródłem życia wiarą, nadziei i miłości, a także światłem dla całej ludzkości (por. KO 21). W tym celu Dokument: 1. 2. 3. 4. przedstawi zwięzły opis różnych metod i podejść do Biblii, wskazując na ich możliwości i ograniczenia, zajmie się kilku zagadnieniami z zakresu hermeneutyki, dokona pewnej refleksji nad cechami charakterystycznymi katolickiej interpretacji Pisma św. i nad stosunkiem tej interpretacji do innych dyscyplin teologicznych, wskaże na miejsce, jakie interpretacja Biblii zajmuje w życiu Kościoła. (Wstęp B) Podsumowanie wiadomości na temat dokumentów Kościoła o Piśmie świętym dokument Providentissimus Deus Spiritus Paraditus Divino afflante Spiritu Humani generis autor Leon XIII Benedykt XV Pius XII Pius XII rok znaczenie 1893 -początek rozwoju katolickiej biblistyki; -odrzucenie błędu zacieśniania natchnienia do spraw wiary i moralności; -zasady interpretacji Biblii w materii przyrodniczej. -wyjaśnienie relacji treści Biblii do historii; -odrzuca zacieśnianie bezbłędności Biblii. 1920 1943 -zaleca stosowanie metody biblijnych rodzajów literackich; -kieruje katolicką biblistykę na drogę pozytywnych badań. 1950 -ponowne odrzucenie zacieśniania zakresu natchnienia i bezbłędności Biblii; -przypomnienie o autorytecie Magisterium Kościoła, Tradycji i analogii wiary w kwestii interpretacji Biblii; -wypowiedź na temat specyficznego ujęcia historii w Rdz 1-11. 85 Sancta Mater Ecclesia Papieska Komisja Biblijna Dei verbum Sobór Watykański II Interpretacja Pisma św. w Kościele Papieska Komisja Biblijna 1964 1965 1993 -nauka o trzech etapach powstawania Ewangelii - dialogiczny charakter Objawienia; - Jezus Chrystus w centrum Objawienia; - Pismo św. i Tradycja jednym źródłem Objawienia; Magisterium w służbie słowa Bożego; - pozytywne ujęcie nieomylności Biblii (prawda Biblii); - podkreślenie miejsca ST w zbawczym dziele Boga; - trzy etapy powstania Ewangelii; - analogia między Biblią a Eucharystia -potrzeba intensywniejszego korzystania z Biblii we wszystkich dziedzinach życia Kościoła. -analiza i ocena współczesnych sposobów interpretacji Biblii, Bibliografia: Teksty źródłowe - dokumenty Kościoła Wybór dokumentów Kościoła o Piśmie świętym można znaleźć w: WOPS, str. 288-311 oraz w BF, rozdz. III. 1. Leon Xll\Providentissimw Deus (O studiach Pisma świętego), Kraków 1934. 2. Benedykt XV, Spiritus Paraclitus, fragmenty w: WOPS, str. 294-296. 309. 3. Pius XII, Divino afflante Spińtu (O właściwym rozwoju studiów biblijnych), Warszawa 1946. 4. Pius XII, Humani genem (O pewnych fałszywych poglądach zagrażających podstawom nauki katolickiej), Londyn 1950. 5. Papieska Komisja Biblijna, Sancta Mater Ecclesia (O historycznej prawdzie Ewangelii), w: E. Dąbrowski, Sobór Watykański II a biblistyka Katolicka, Poznań-Warszawa-Lublin 1967, str. 146-154. 6. Sobór Watykański I I , Dei verbum (Konstyucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym), w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracja, (wyd. II), str. 350-363. 7. Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma świętego w Kościele, Poznań 1994. Wraz z Instrukcją wydano przemówienie Jana Pawła II: Przemówienie w setną rocznicę ogłoszenia Encykliki „Providentissimus Deus" i w pięćdziesiątą rocznicę Encykliki „Dwino afflante Spińtu ". Opracowania 1. Dąbrowski E, Znaczenie Encykliki Piusa XII o studiach biblijnych, w: Studia biblijne, Warszawa 1951, str. 7-21. 2. Dąbrowski E, Spiritus Paraclitus, PEB II, str. 531-532. 3. Dąbrowski E, Sobór Watykański II a biblistyka Katolicka, Poznań-Warszawa-Lublin 1967. 4. Chmiel J., Od „Providentissimus Deus" do „Dei verbum" - i co dalej?, RBL 1994, nr. 2, str. 106-111. 5. Czajkowski M, 100 lat biblistyki w Ecole Bibliąue, RBL 1994, nr. 2, str. 111-120. 6. Jankowski A, Wprowadzenie do Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Bożym, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, (wyd. II), str. 341-349. 7. Krasiński L,Humani generis, EK VI, koi. 1304. 8. Łach S., Divino afflante Spińtu, EK III, koi. 1351. 86 9. Muszyński H.,Biblicum, EK II, koi. 455-456. 10. Muszyński K, Biblijna Szkoła w Jerozolimie, EK II, koi. 469. 11. Stefaniak L, Providentissimus Deus, PEB II, str. 354-357. 12. Stępień J., Divino afflante Spińtu, PEB I, str. 285-287. Szlaga J., Biblijna kwestia., EK II, koi. 486-469. Pozabiblijne teksty źródłowe I Teksty starożytne 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. Didache, PSP XLV str. 56-65. List Barnaby, PSP XLV, str. 112-134. Fragment Muratoriego, w: WOPS, str. 288-289. ArystydeszAten, Apologia, w: Kwartalnik Teologiczny Wileński 1924, str. 424-440. AtenagoraszAten, Prośba za chrześcijanami. O zmartwychwstaniu umarłych, Warszawa 1985. Sw.Augustyn, Wyznania, Warszawa 1992. Sw.Augustyn, O nauce chrześcijańskiej, Warszawa 1989. Św.Augustyn, Objaśnienia Psalmów, PSP XXXVII-XLII. Św.Augustyn, O zgodności Ewangelistów, PSP L. ChromacjuszzAkwilei, Kazania i homilie, PSP XLIX. Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, POK III, str. 1-460. Sw. Ireneusz z Lyonu, Zdemaskowanie i odparcie fałszywej gnozy [Adversus haereses], w: AP, str. 30-56. Św. Justyn, Dialog z Żydem Tryfonem, POK IV, str. 97-351. Św. Justyn, Apologia, POK IV, str. 3-94. Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, t. 1-2, Warszawa 1993. Św. Klemens Aleksandryjski, Zachęta Greków, PSP XLIV, str. 99-201. Meliton z Sardes, Homilia paschalna, PSP XLV, str. 222-243. Orygenes, Homilie do Ewangelii św. Łukasza, PSP XXXVI. Orygenes, Homilie do Księgi Liczb, Jozuego, Sędziów, PSP XXXIV Orygenes, O święcie Paschy, BOK III, str. 17-48. Pseudo-Hipolit, Homilia paschalna, BOK III, str. 49-76. Pseudo-Justyn, Zachęta Greków, w: AP, str. 27-28. Św. Teofil z Antiochii, Do Autolyka, POK XVIII, str. 35-120. Tertulian, Preskrypcja przeciw heretykom, w: ALP, t. l, str. 219-226. II. Dokumenty Kościoła Bibliografia dokumentów Kościoła została podana na zakończenie rozdz. VIII. 87
