Małe Organy Myśliborskie 12. The Small Myślibórz Organs Szlakiem Wygasłych Wulkanów do wnętrza tarczowego wulkanu sprzed 25 mln lat ”The Extinct Volcanoes Trail” leading to the interior of a shield volcano from before 25 million years Jawor Chełmiec Myślinów Paszowice Lokalizacja: województwo dolnośląskie powiat jaworski gmina Paszowice Location: District: Lower Silesia County: Jawor Commune: Paszowice Region geograficzny: Pogórze Zachodniosudeckie Pogórze Kaczawskie Geographical regionalization: Western Sudety Mountains Foothills Kaczawa Mountains Foothills Jednostka geologiczna: Sudety metamorfik kaczawski Geological unit: Sudety Mountains Kaczawa Metamorphic Unit 2km GPS: 51°01'10.95"N 16°07'52.35"E 1mile Waloryzacja poznawcza | Cognitive valorization: Waloryzacja turystyczna | Tourism valorization: P T photo Marek Łodziński omnik Przyrody Małe Organy Myśliborskie znajhe nature monument Small Myślibórz Organs is duje się na szczycie Góry Rataj (350 m n.p.m), located at the summit of the Rataj Hill (350 m około 0,8 km, na południowy-wschód od Myśliborza, na a.s.l.), about 0,8 km southwest from Myślibórz, within the terenie Parku Krajobrazowego Chełmy. Nazwa samego area of the Chełmy Landscape Park. The name of the park Parku wywodzi się od prasłowiańskiego słowa „cholmy”, originates from ancient Slavonic word ”cholms”, which oznaczającego charakterystycznie zaznaczone w morfologii, meant characteristic shapes of hills scattered over the park a związane z budową geologiczną, wzgórza na obszarze area and related to geological structure of the area. The parku. Pomnik Przyrody Małe Organy Myśliborskie został utworzony w 1965 roku w celu ochrony niezwykle okazale prezentujących się bazaltoidów mioceńskich, eksploatowanych tutaj w przeszłości w formie małego łomu. Charakteryzują się one wyjątkową regularnością ciosu termicznego. W najlepiej odsłoniętej, centralnej części wyrobiska słupy ustawione są pionowo. Dojście do pomnika z centrum Myśliborza za znakami czerwonego i żółtego szlaku zajmuje około 15 minut (1,5 km) lub szybciej z drogi polnej łączącej Jakuszową z Jaworem (około 300 m). Pomnik Przyrody Małe Fig. 1. Pięcioboczne słupy bazaltowe w głównym wyrobisku kamieniołomu Fig. 1. Pentagonal basalt columns in the main excavation of the quarry Organy Myśliborskie jest | 83 monument has been established since 1965, in order to protect excellent exposures of Miocene basaltoids, which were extracted in the past in a small quarry. The rocks reveal unique, regular thermal contraction joints. In the best-exposed, central part of the quarry; the columns are vertical. If red and yellow trails are followed, the monument is easily accessed from the center of Myślibórz. The walk takes some 15 minutes (about 1,5 km distance) but time can be saved if one takes a country road from Jakuszowa to Jawor (about 300 m distance). The Small Myślibórz Organs reserve belongs to the three most spectacular local natural attractions of Miocene (age: 23-5 Ma) columnar basalts in the Lower Silesia. According to the opinion of many visitors, this is, in fact, the most beautiful such exposure, although much less known in comparison with the famous Wilcza Góra (Wolf ’s Mt.) at the Wilkołak (Werewolf) Hill near Złotoryja or Czartowska Skała (Demon Rock) in Pomocne. The Rataj Hill belongs to the Jakuszowa Unit, which is a part of the Early Palaeozoic Kaczawa Metamorphic Unit (age: 488-444 Ma). However, the hill is an extrusion of Miocene plagioclase basalts, which erupted through the Palaeozoic basement covered by thin Pleistocene sediments: post-glacial clays, sands and loesses as well as Holocene sands, gravels, alluvial organic clays and residual clays. In the south-eastern part of the hill slices of basaltic tuffs were encountered. In the old quarry at the summit of the Rataj Hill the picturesque basalt columns are exposed, resembling organ pipes. In transversal cross-section the columns can be hexagonal, pentagonal, rarely tetragonal, usually about 30 cm across and over 25 m high. The columnar joints have been generated at the final stage or immediately after solidification of the lava flow, due to the appearance of contraction-induced tensile stress. Basaltoids commonly contain single, fine phenocrystals of green olivine and, rarely, olivine xenoliths, black obsidian and volcanic xenoliths. Basaltoids originated from the conduit of an old shield volcano, which erupted viscous, mafic lavas. The columns were formed in the central part of the neck, about 250 m in diameter, from a single lava portion. Characteristic is their imposing size and regular photo Marek Łodziński jednym z trzech najpiękniejszych i najbardziej spektakularnych wystąpień słupów bazaltów mioceńskich (23-5 mln lat temu) na obszarze Dolnego Śląska. Według wielu odwiedzających jest to najpiękniejsze ich odsłonięcie, choć nie tak znane, jak stanowisko w kamieniołomie Wilcza Góra na Górze Wilkołak koło Złotoryi, czy Czartowska Skała w Pomocnem. Góra Rataj geologicznie położona jest w obrębie zmetamorfizowanego kompleksu kaczawskiego o wieku wczesnopaleozoicznym jednostki Jakuszowej (około 488-444 mln lat temu). Samo wzgórze zbudowane jest z pokrywy mioceńskich bazaltów plagioklazowych, które w formie intruzji przebiły paleozoiczne podłoże, często przykryte częściowo przez młode osady plejstoceńskie: Fig. 2. Regularny system ciosu termicznego, przypominający piszczałki w organach Fig. 2. Regular system of cooling joints resembling the organ pipes 84 | distribution. Towards the peripheries of the neck the columns changed their position from vertical into fan-like and at the margins the columns are almost horizontal. It is an effect of subsidence of solidifying lava in the center of a funnel-shaped conduit. The individual columns show perfect examples of various joint systems: concentric and perpendicular to columns elongation. Another valour of the reserve is characteristic escarpment produced by the Sudetic Marginal Fault and perfectly visible in the morphology. Such geological structure generates a scenic landscape dominated by gentle hills, which are the Neogene basaltoid necks. The summit of the Rataj Hill provides perfect panoramic view to the east, towards the footwall block of the Sudetic Marginal Fault. Although the view becomes obscured by vigorous, uncontrolled forestation, the visitor can still look from the scarp of elevation 350 m a.s.l. at much lower landforms (about 230 m a.s.l.) in the forefront, followed by more distant, granitic hills of the Strzegom-Sobótka granitoid massif and the plains of the Fore-sudetic Monocline covered by young sediments. If the atmosphere is clear, the visitor can admire broad views opening towards the southeast, as far as to the Wałbrzych Foothills and towards the photo Marek Łodziński gliny i piaski polodowcowe oraz lessy i holoceńskie: piaski, żwiry i mady rzeczne, gliny zwietrzelinowe. W południowo-wschodniej części zbocza występują niewielkie płaty tufów bazaltowych. W obrębie dawnego wyrobiska kamieniołomu na Górze Rataj odsłaniają się bardzo malownicze słupy bazaltowe, przypominające wyglądem piszczałki organów, stąd nazwa. Słupy w przekroju poprzecznym mają formę sześcio-, pięcio- i rzadko czteroboków o szerokości rzędu kilkudziesięciu cm, zwykle około 30 cm średnicy i wysokości ponad 25 m. Oddzielność słupowa, związana jest z końcowym etapem krzepnięcia potoku lawowego lub powstała bezpośrednio po jego zakrzepnięciu, w wyniku naprężeń rozciągających, spowodowanych kurczeniem się stygnącej masy skalnej. W obrębie słupów pospolicie występują pojedyncze fanerokryształy drobnego, zielonkawego oliwinu, a sporadycznie występują nagromadzenia oliwinów w formie ksenolitów, czarne szkliwo wulkaniczne i porwaki (okruchy wyrwane z otoczenia komina wulkanicznego). Słupy bazaltoidowe reprezentują fragment rdzenia dawnego wulkanu tarczowego, o płaskich zboczach i szerokiej średnicy podstawy, z którego w sposób spokojny wydobywały się płynne i mało gęste lawy zasadowe. Słupy należą do środkowej części czopu wulkanicznego (komina wulkanicznego) o średnicy do 250 metrów i o jednej generacji wiekowej lawy. Imponują wielkością i regularnością oraz pionowym ułożeniem w części centralnej neku. Można w nich zaobserwować wachlarzowate ugięcie w częściach brzeżnych. Słupy w strefach peryferyjnych ułożone są wręcz poziomo. Taką gwałtowną zmianę orientacji słupów tłumaczy się osiadaniem krzepnącej lawy w centrum lejkowatego czopu wulkanicznego. W słupach widoczny jest też doskonale cios współśrodkowy oraz spękania prostopadłe do wydłużenia słupów. Walorem rezerwatu jest charakterystyczna rzeźba krawędziowa, związana z Uskokiem Brzeżnym Sudeckim, wyraźnie zaznaczonym w morfologii poprzez znajdujące się na wschodzie obniżenie tektoniczne. Takiej budowie geologicznej ta część Parku Krajobrazowego Chełmy, w pobliżu Pomnika Małe Organy Myśliborskie, zawdzięcza malowniczy i pagórkowaty charakter. Najwyższe wzniesienia Chełmów zbudowane są właśnie z neogeńskich bazaltoidów. Ze szczytu Wzgórza Rataj, gdzie znajduje się obiekt oraz z pobliskich pól rozpościera się rozległa panorama w kierunku wschodnim na zrzucone skrzydło uskoku, niestety coraz mniej atrakcyjna ze względu na wzrastający dziki drzewostan. Takie położenie geograficzne w strefie krawędziowej Pogórza Kaczawskiego, tuż przy granicy z Uskokiem Sudeckim Brzeżnym, umożliwia obserwację z wysokości 350 m n.p.m. najbliżej położonych form morfologicznych o wysokości 230 m n.p.m. w kierunku wschodnim, oraz dalej położonych na wschód granitoidowych wzniesień waryscyjskiego masywu granitoidowego Fig. 3. Pięcioboczne słupy bazaltowe w przekroju poprzecznym Fig. 3. Transversal section of pentagonal basalt columns | 85 86 | photo Marek Łodziński Strzegom-Sobótka oraz przykrytej młodymi osadami west, to the Kaczawa Foothills where numerous basaltoid Monokliny Przedsudeckiej. Ze szlaku prowadzącego do cones rise from the flat terrain. pomnika rozpościera się przy dobrej widoczności panoIn the close neighbourhood of the reserve there are rama w kierunku południowo-wschodnim na Pogórze many other exposures of the Lower Silesian Basaltoid Wałbrzyskie, oraz w kierunku zachodnim na Pogórze Formation, mostly necks rising from the terrain due to Kaczawskie, w szczególności na jego część tzw. Pogórze higher resistance to erosion. Just after eruptions in the Złotoryjskie, z licznymi pagórkami, zbudowanymi ze skał Miocene the prominence of volcanic cones was much bazaltoidowych miocenu. higher. The recent relief originates from the Ice Age. W najbliższym sąsiedztwie opisywanego pomnika During the maximum extension of the South-Poland znajduje się wiele wychodni dolnośląskiej formacji bazal- Glaciation the Rataj Hill was entirely covered with an toidowej, które wyraźnie górują w morfologii nad okolicą, ice sheet. During ice melting and in subsequent period gdyż zbudowane są ze skał bardziej odpornych na wie- of periglacial climate the less resistant basaltic tuffs were trzenie i erozję, często wypełniających wnętrza kominów eroded and the hard basalts became exposed, giving rise wulkanicznych tzw. neki wulkaniczne. Należy podkreślić, to the formation of periglacial screes whereas the initial że zaraz po ich powstaniu w miocenie wysokość względna volcanic cones were reduced to the hardest necks filling tych gór była dużo wyższa od dzisiejszej. Obecna mor- the conduits and craters of volcanoes. fologia i wysokość gór zostały ukształtowane w trakcie The most scenic Miocene basalt cones in the vicinity zlodowacenia. W czasie maksymalnego zasięgu zlodowacenia południowopolskiego Góra Rataj była całkowicie przykryta lodem. W czasie topienia lądolodu i w późniejszym klimacie peryglacjalnym mniej odporne, miększe pokrywy tufów bazaltowych i innych skał podłoża zostały zerodowane. Odsłonięte zostały wówczas wychodnie z twardych bazaltoidów, powstały gołoborza peryglacjalne, a z pierwotnego stożka wulkanicznego zachowały się tylko neki, w postaci twardzielców wypełniających wnętrze krateru. Najbardziej malowniczymi stożkami bazaltów mioceńFig. 4. Przejście w orientacji słupów bazaltoidowych od położenia pionowego w centrum czopu wulkanicznego do prawie poziomego skich w pobliżu Góry Rataj Fig. 4. Transition of basaltoid columns pattern from vertical in the center of volcanic plug to almost horizontal (350 m n.p.m.) są położona na południowy-wschód Bazaltowa Góra (367 m n.p.m.), na zachód Obłoga (442 m of the Rataj Hill are: Basalt Mountain (367 m a.s.l.) in the n.p.m.), Owczarek (448 m n.p.m.), kulminacja wysokoś- southeast, Obłoga (442 m a.s.l.), Owczarek (448 m a.s.l.), ciowa w Szyndziałowym Lesie (462 m n.p.m.) w obrębie culmination of the Szyndziałowy Forest (462 m a.s.l.) in Wzgórz Muchowskich, Czartowska Skała (463 m n.p.m.) the Muchowskie Hills, Czartowska Skała (463 m a.s.l.) in oraz na północny-zachód Górzec (445 m n.p.m.). Zna- the west and Górzec (445 m a.s.l.) in the northwest. These czenie tych obiektów w przeszłości polegało nie tylko na hills were of great importance for local communities as tym, że były to doskonałe miejsca do pozyskania cenionego the sources of perfect construction stones and as strategic w budownictwie kamienia bazaltowego, lecz także jako sites where castles were built. At the slopes of the Rataj obiekty militarne, na szczytach których wznoszono liczne Hills there are ruins of a medieval stronghold dated back zamki i warownie. Na zboczu wzgórza Rataj znajdują się to the XIIIth century, unfortunately, mostly destroyed resztki ruin (zniszczonych w czasie eksploatacji kamienia) during basalt quarrying. Remnants of walls and moat are wczesnośredniowiecznej warowni z XIII wieku, będącej still recognizable. In the neighbourhood the relics of Early formą pośrednią między zamkiem, a grodem obronnym. Medieval strongholds were excavated (ceramics and metal Do obecnych czasów zachowały się pozostałości murów, tools). Now, the hills are admired for their regular basalt wałów i fosy. W okolicy wzniesienia odkryto ślady grodzisk wczesnośredniowiecznych (narzędzia ceramiczne i metalowe). Obecnie zachwycają one regularnością słupów bazaltowych i panoramami rozciągającymi się z ich szczytów. Obecnie ze świeżymi wychodniami skał bazaltoidowych można zapoznać się w najbliższej okolicy w czynnych kamieniołomach bazaltu: "Męcinka", "Trupień", "Krzeniów" i "Winna Góra". Góra Rataj porośnięta jest lasem liściastym: klonowo-lipowym i bukowym z niewielką domieszką drzew iglastych. Na podłożu bazaltowym rośnie wiele rzadkich roślin, m.in. wawrzynek wilczełyko i przylaszczka. Pod samym szczytem Małych Organów Myśliborskich drzewa obrośnięte są bluszczem. W pobliżu pomnika przyrody Małe Organy Myśliborskie przebiega ścieżka dydaktyczna pt. „Wędrowanie po wulkanie” na Bazaltową Górę (367 m n.p.m.) koło Paszowic o długości 10 km. Bazaltowa Góra jest również wulkanem zbudowanym z kenozoicznych bazaltoidów (eocen – 36 mln lat), które wydobywane tutaj były przed II wojną światową w formie dwóch wyrobisk (na północno-zachodnim zboczu – mniejsze i na południowo-wschodnim zboczu – większe). Między nimi znajduje się niewielka, poniemiecka wieża widokowa z 1906 roku o wysokości 10 m, zbudowana z łamanego kamienia bazaltoidowego, z której panorama jest jednak mocno ograniczona przez rosnący tutaj drzewostan. Z kolei wyjątkowo rozległy widok, dzięki obecności pobliskiego Uskoku Sudeckiego Brzeżnego jest z tarasu widokowego na szczycie większego wyrobiska, w kierunku na wschód na masyw Strzegom-Sobótka i masyw Ślęży oraz na południowy-wschód na Góry Sowie, Góry Kamienne i Pogórze Wałbrzyskie. Pomnik przyrody Małe Organy Myśliborskie jest doskonale udostępniony dla turystyki, gdyż znajduje się nieopodal dwóch pieszych szlaków turystycznych: żółtego „Szlaku Wygasłych Wulkanów” oraz czerwonego „Szlaku Brzeżnego”. photo Marek Łodziński photo Marek Łodziński Fig. 5. Gołoborze peryglacjalne z bloków mioceńskich bazaltoidów na szczycie Góry Bazaltowej Fig. 5. Periglacial scree composed of Miocene basaltoid blocks at the top of the Basalt Mt. columns and perfect vistas opening from the summits. The fresh exposures of basaltoids can be examined in several quarries operating in the area: "Męcinka", "Trupień", "Krzeniów" and "Winna Góra". The Rataj Hill is vegetated with maplelinden and beech forests with some admixture of conifers. Soil developed from basalt provide perfect environment for many rare plants, e.g. daphne and liverwort. Trees near the summit of the organs are covered Fig. 6. Wieża widokowa na Bazaltowej with ivy. Górze Fig. 6. The observation tower on the Near the reserve Basalt Mt. runs the educational trail “Walking the volcano”, which leads to the Bazaltowa Góra (Basalt Mountain) near Paszowice (367 m a.s.l.) distant by 10 km. This is also a Cainozoic basaltoid volcano (Eocene, 36 Ma). Before World War II basalt was quarried from the two open pits located in the northwestern and southeastern slopes of the hill. Between the quarries there exists an old, 10-metershigh observation tower built in 1906 from basalt rubble. Unfortunately, scenic views are disturbed by trees. A broad panorama is appreciated from the observation platform located at the top of quarry. Due to the scarp of the Sudetic Marginal Fault excellent views open towards the east, to the Strzegom-Sobótka and Ślęża massifs, and to the southeast, towards the Owl Mts., Stone Mts. and Wałbrzych Foothills. The nature reserve Small Myślibórz Organs is easily accessible due to the presence of nearby tourist trails: the yellow “Extinct Volcanoes Trail” and the red “Marginal Trail”. Autorz | Author: Marek Łodziński Wybrane pozycje literatury | Random bibliography: 48, 53, 55, 150, 171, 222, 248 | 87