PYTEL K. : Najciekawsze wystąpienia pegmatytów w obrębie

Najciekawsze wystąpienia pegmatytów w
obrębie Masywu Czesko-Morawskiego.
Konrad Pytel
Masyw Czesko - Morawski (Fig. 1) znajduje się w południowo centralnej części
Republiki Czeskiej. Masyw ten obejmuje SE część regionu Czech oraz SW część regionu
Moraw. Obszar masywu czeskiego jest malowniczą, pagórkowatą krainą bogatą w lasy i
jeziora. Przemierzając płytową autostradę A1 z Brna do Pragi przecinamy obszar masywu w
połowie.
Fig. 1- Mapa poglądowa masywu Czesko - Morawskiego na tle Republiki Czeskiej.
(http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Ceskomoravska_vrchovina_CZ_I2C.png)
Masyw Czesko - Morawski znajduje się na obszarze jednostki geologicznej
Moldanubikum (Fig. 2). Jednostka ta zajmuje obszar S części Republiki Czeskiej, fragment N
części Austrii do rzeki Donau oraz fragment Niemiec w okolicy Szwarcwaldu. Ta specyficzna
jednostka uważana jest za staroprekambryjski rdzeń, obłożony młodszymi proterozoicznymi
jednostkami. Skały prekambryjskie były poddawane kilkukrotnym etapom metamorfizmu.
Pierwszy etap nastąpił podczas orogenezy Kaledońskiej ( Kambr – Ordowik ), skały były
wówczas poddane wysokiemu ciśnieniu. W dewonie środkowym nastąpił kolejny etap (
starszy waryscyjski ), który również cechował się wysokim ciśnieniem i przemianami w facji
amfibolitowej. Ostatnim ważniejszym etapem w procesie przemian jednostki Moldanubikum
był metamorfizm regionalny młodszo waryscyjski, rozpoczynający się w Permie.
Towarzyszyła mu podwyższona temperatura a cechowało go pojawienie się wielu nowych
masywów granitoidowych, batolitów takich jak Central Bohemian Pluton i South Bohemian
Pluton oraz szeregu mniejszych intruzji. Podczas ostatniej fazy metamorficznych przemian
regionalnych jak i kontaktowych doszło do asocjacji takich minerałów jak : skaleń potasowy kordieryt, chloryt – biotyt – granat, staurolit – kyanit, sylimanit – biotyt . Ten ostatni etap
trwał do końca Jury. Efektem wszystkich przemian jest powstanie wielu typów skał
metamorficznych powstałych w facji amfibolitowej - paragnejsy, gnejsy, granulity, amfibolity,
eklogity, kwarcyty, marmury, skar ny. W tym samym czasie powstało kilka ciekawych złóż
polimetalicznych m.in. srebra ( Kutna Hora) i uranu ( Rozna, Pribram ).
Fig. 2- Mapa poglądowa zasięgu jednostki Moldanubikum na terenie Republiki Czeskiej.
(http://departments.fsv.cvut.cz/k135/wwwold/webkurzy/obrazky/moldan.jpg)
Dolni Bory:
Dolni Bory to niewielka miejscowość położona 13 km na N od Velkich Mezirici,
miejscowości znajdującej się na trasie autostrady z Brna do Pragi. Docieramy do centrum
miejscowości, która składa się z kilkunastu zabudowań i kościoła. Kierujemy się na W od
kościoła, początkowo idziemy asfaltową drogą. Droga przechodzi i gruntową a zabudowania
szybko się kończą. Wędrujemy około 1 km aż docieramy do bariery lasu. Zaraz po wejściu w
las należy zboczyć ze ścieżki kierując się na S około 20m. Natrafiamy na niewielkie, zarośnięte
hałdy. Są to pozostałości po eksploatacji Skaleni Potasowych i Kwarcu. Na hałdach można
znaleźć przede wszystkim duże fragmenty różowego, fioletowego i mlecznego kwarcu. Leśny
krajobraz zaburzają niewielkie wykopy utworzone przez poszukiwaczy minerałów, których
głównym celem są tu kryształy kwarcu dymnego, jednakże można je tutaj znaleźć bardzo
rzadko. Wracamy na ścieżkę i kierujemy się nadal na W, po 200m północna strona drogi robi
się coraz bardziej stroma, jest to oznaka iż poniżej prowadzona była eksploatacja. Dochodząc
do rozwidlenia dróg znajdujemy się w strefie gdzie niegdyś funkcjonowała podziemna
kopalnia kwarcu i skalenia K. Zakład górniczy funkcjonował od czasów przedwojennych do lat
70 tych ubiegłego wieku. Kopalnię zlikwidowano jeszcze przed wyczerpaniem złoża z powodu
niskich cen surowca (Duda 1986). Obiektem eksploatacji było 15 żył pegmatytowych z
których największa ,,Oldrich’’ miała około 600 m długości i 30 m szerokości (Duda 1986). Żyły
pegmatytowe występują wśród skał granulitowych co przedstawia mapa nr 1.
Mapa nr 1- Mapa geologiczna Dolnich Borów i okolic.
Warto zejść z drogi i skierować się na N po zboczu w dół, odnajdziemy tam kilka małych hałd
bogatych w andaluzyt, kwarc, skalenie i rzadziej turmaliny. Wracając powoli wzdłuż rzeki
możemy oberwać strome zbocze a pomimo dość zaawansowanej rekultywacji terenu (
szkółki leśne ) można odnaleźć wychodnie żył pegmatytowych (Fig 4 A), stare hałdy,
zapadnięte sztolnie oraz nieliczne niedostępne już wkopy poszukiwawcze (Fig 4 B, C, D).
Kompleks żył pegmatytowych Dolnych Borów jest największy w Republice Czeskiej, opisano
tu około 100 minerałów (Staněk 1991) . Pegmatyty te zaliczane są do typu ortoklazowego,
przejawiają efekty lekkiej albityzacji a cechują się zawartością wielu rzadkich minerałów.
Radiodatowanie monacytów metodą U/Pb wykazało, że ciała pegmatytowe utworzyły się
około 335 – 338 milionów lat temu ( karbon ) (Novak 1998). Żyły pegmatytowe mają typową
budowę (Fig 3).
Fig. 3- Poglądowy przekrój żyły ,, Oldrich’’ (według Hajek vide Paulis 2001)
Strefa granitowa zbudowana jest ze średnio i grubokrystalicznego granitu, w którego składzie
mineralnym występują ortoklaz, oligoklaz, kwarc, biotyt, muskowit i sporadycznie apatyt i
cyrkon.
Strefa granitu pismowego składa się z ortoklazu, kwarcu i podrzędnie albitu. Na kontakcie
granitu pismowego ze strefą blokową występuje albitowa strefa metasomatyczna, występują
tu pustki, w których krystalizował przede wszystkim kwarc dymny, plagioklaz oraz mikroklin.
Strefa blokowa jest zbudowana z dużych aglomeracji litego skalenia K oraz grubych żył bądź
bloków kwarcu. Kwarc występuje tu w kilku odmianach kolorystycznych : mlecznej, dymnej,
bezbarwnej oraz w bezpośrednim kontakcie ze skaleniami, jasnobrązowej i różowej
(zabarwienie to zawdzięcza skaleniom). W strefie tej natrafiano na pustki miarolityczne o
wielkości do 2 m3, z których wyciągano moriony o wadze ponad 100 kg, będące obecnie
ozdobą muzeum w Brnie.
Dwie ostatnie strefy są bogate w wiele minerałów (Fig. 5 A-H). Turmaliny typu Schorl tworzą
ładnie wykształcone słupki na pograniczu kwarcu i skalenia, największe okazy są ozdobą
muzeum w Pradze ( 20 cm długości 4 cm szerokości). Muskowit tworzy duże skupienia o
bardzo drobnych i zbitych kryształach, oraz duże do kilku cm blaszkowe kryształy wrośnięte
w albit. Granaty z szeregu almandyn - spessartyn występują jako kryształy do 2 cm (tylko żyła
Oldrich). Minerały ilaste głównie chloryt ( powstały z rozpadu skaleni), sekaninait (minerał
ten został po raz pierwszy opisany właśnie w tej lokalizacji w 1968 r. i nadano mu nazwę na
cześć Czechosłowackiego geologa Josefa Sekanina). Minerał ten jest krzemianem o wzorze
((Fe+2,Mg)2Al4Si5O18), należącym do grupy kordierytu wzbogaconego o żelazo. Kryształy
występują w postaci kilkucentymetrowych dipiramid o barwie od ciemnoniebieskiej do
fioletowej. Występuje tylko w kilku żyłach związanych z obszarami zalbityzowanymi i
zchlorytyzowanymi (Staněk i Miškovský 1975). Andaluzyt można znaleźć na hałdach bez
trudu, tworzy on w kwarcu małe różowe kryształki jak i spore słupki. Do grupy siarczków
należy zaliczyć przede wszystkim piryt, którego kryształy w postaci dodekaedrów o ścianach
do 2 cm znaleziono w pustkach, opisano również chalkopiryt, pirotyn, markasyt, kowelin,
sfaleryt, bizmutyn, burnonit, molibdenit orazarsenopiryt. Inne minerały rudne jakie tutaj
występują to wolframit, ferberyt, skorodyt, rutyl, hematyt, lelingit (tworzył duże skupienia
wypełniając spękania w skaleniu podobnie jak i ilmenit). Minerałami akcesorycznymi są
monacyt Ce, autunit, metaautunit, uraninit, korund, topaz, lepidolit i wiele innych (Stanek
1991) często wzbogaconych o pierwiastki ziem rzadkich.
A
B
C
D
Fig. 4. A- Wychodnia żył pegmatytowych; B- wkop udostępniający fragment strefy
metasomatycznej (dziś zakopany); C- sztolnia poszukiwawcza; D- Ogólny widok na obszar.
A
B
C
D
E
F
G
H
Fig. 5- A- Kwarc; B- andaluzyt; C- skupienia korundu ; D- Muskowit; E, G- turmalin schorl; F- kwarc
różowy; H- kwarc dymny (eksponat z muzeum w Brnie).
Horni Bory
Kierując się od kościoła w Dolnich Borach główną drogą na E, po około półtora
kilometra po E stronie drogi ujrzymy duży kamieniołom w Hornich Borach. Eksploatuje się tu
przede wszystkim granulity z podwyższoną zawartością biotytu tzw. leptynit biotytowy
(ciemny), oraz granulit zawierający porfiroblasty granatu (biały). Do pozostałych, rzadszych
skał należą szaro niebieskie gnejsy kordierytowe oraz soczewki migmatytów. W granulitach
można zaobserwować żyły pegmatytowe, większe (do 2 m) o ostrych krawędziach są
związane z procesami magmowymi, mniejsze nie posiadają wyraźnych granic i powstały
podczas procesów metamorficznych ( granityzacja, migmatyzacja) (Špinar 1994). Żyły
pegmatytowe mogą zawierać takie minerały jak turmalin Schorl , Oxy Schorl oraz apatyt,
fluoroapatyt, kordieryt, piryt, kwarc i skaleń. Nie stwierdzono większych przejawów
mineralizacji, jedynie w nielicznych żyłach typu alpejskiego zaobserwowano rutyl, piryt,
turmaliny i apatyty. Ciekawym zjawiskiem jest sporadyczne pojawienie się skał reliktowych z
górnego płaszcza, skały ultramaficzne występują tu w formie porwaków (Fig. 6) od kilku
centymetrów do kilku metrów. Zidentyfikowano takie skały jak dunity, perydotyty,
piroksenity, eklogity. Inkluzje te powstały najprawdopodobniej jako ciała stałe, pochodzenia
wulkanicznego jako wydarte fragmenty należące do różnych poziomów głębokości płaszcza
ziemskiego (Misar i Jelinek 1981). Niestety aby legalnie zwiedzać kamieniołom należy uzyskać
przepustkę.
Fig 6- Ksenolit (http://www.mindat.org/photo-375784.html)
Cyrilov
Kierując się dalej drogą od kamieniołomu Horni Bory na E po 1,5 km
docieramy do pętli autobusowej, która jest zastawiona przez stare zardzewiałe łady. To znak
że dotarliśmy do Cyrilova. Kierujemy się nadal drogą na E,zmienia się ona z asfaltowej w
gruntową, po 100 m po prawej stronie drogi obserwujemy metalowe kominy wyrastające z
ziemi ! to punkt,w którym należy skręcić w las na S i iść wschodnim skrajem lasu. Po około
300 metrach schodzimy do dolinki. W lesie bez trudu odnajdujemy liczne kopanki oraz
fragmenty granitu pismowego (Fig.8 A, B). Dotarliśmy do wychodni żył pegmatytowych
Dobra Voda. Ciała pegmatytowe powstały na styku granulitów, paragnejsów biotytowych i
amfibolitów. Żyła ma około 100 m długości i 6 m szerokości, zaliczana jest do pegmatytów
lepidolitowych. Żyła składa się z 6 stref (Staněk i Novak 1999) (Fig. 7):
Fig. 7- Uproszczony schemat żyły pegmatytowej Cyrilova .
1- granitowa; 2- granitu pismowego; 3- Strefa gruboziarnista składająca się głównie z
muskowitu i albitu oraz kwarcu i turmalinów (schorl), podrzędnie apatytów i skaleni, 4 –
zewnętrzna strefa lepidolitowo – albitowa, w której muskowit jest powoli zastępowany
lepidolitem, występuje turmalin schorl ( spotyka się shorlomity ) turmalin typu rubelit oraz
magnetokolumbit, kasyteryt, amblygonit; 5- wewnętrzna strefa lepidolitowi - albitowa
zawierająca więcej kwarcu, turmaliny shorle oraz elbaity (rubelit, verdelit, indygolit), topaz,
albit, apatyt, kasyteryt (Paulis 2001). Strefa ta różni się od poprzedniej pojawieniem się
licznych pustek do 20 cm; 6 – strefa lepidolitowa. Pegmatyt z Cyrilova jest znany przede
wszystkim z różnego rodzaju turmalinów, z których najczęstszy jest Schorr. Jego duże
kryształy wrosłe w albit są powszechne, bardzo rzadko spotka się szerokie lecz niskie
(wielkości dużej monety), słupki zakończone piramidą. Wśród barwnych turmalinów
dominuje rubelit, często spotykany na kwarcu lub w okolicy mik litowych. Tutejsze rubelity
często krystalizują w formie słońc turmalinowych, sporadycznie odnajduje się okazy w
kształcie wygiętych słupków. Rzadziej spotykane są verdelity najczęściej wrośnięte w
muskowit, jednak te są kruche i nietrwałe, rzadziej lecz lepszej jakości zielone turmaliny
można odnaleźć w towarzystwie kwarcu. Bardzo rzadko występuje Indygolit krystalizując w
podobnej sekwencji co werdelit. Najrzadziej odnajdywane są elbaity, występują one tutaj w
różnych barwach m.in. różowe z ciemnoniebieską główką, różowe z ciemnozieloną główką, i
inne, wszystkie cechują się piękną barwą oraz wysoką transparentnością. Kolejnym częstym
minerałem który bez trudu można tu znaleźć jest lepidolit a częściej jego odmiana trilithionit,
który tworzy kryształy wykształcone w formie blaszkowej (typowej dla muskowitu) o barwie
od różowej do fioletowej i srebrzystym połysku. Dzień wolnego czasu i dużo samozaparcia w
kopaniu może zaowocować ciekawymi minerałami.
A
B
Fig. 8 – A, B – Wkopy na obszarze żył pegmatytowych Cyrilova.
A
B
C
D
E
G
Fig. 9
F
H
A, B- Turmaliny rubelity; C, D- turmaliny Elbaity; E, F- turmalin schorl (F- eksponat z muzeum
w Brnie); G- miki litowe; H- skalenie.
Bobruvka
Jadąc od Velkych Mezirici w stronę Krizanova i dalej na NE, po 17 km
docieramy do niewielkiej miejscowości o nazwie Bobruvka ( nie mylić z Bobrovą położoną
kilka km dalej). Pagórkowata okolica skrywa kilka większych skupisk żył pegmatytowych.
Najciekawszym polem pegmatytowym jest pagórek znajdujący się 500 m na NE od
miasteczka. Gruntową drogą można wyjechać samochodem na sam wierzchołek
,,Houperka’’ ( około 700 m.n.p.m). Na wierzchołku (Fig. 10) rozciągają się prywatne pola
rolne, na których niestety jest zakaz kopania. Jednak po zimie oraz po orce można szukać
minerałów spacerując po miedzy. Żyły znajdują się wśród granulitów i gnejsów jednostki
Moldanubickiej, największa żyła jest zlokalizowana na szczycie pagórka, ma ona 10 m
długości i 7 m szerokości. Ciało pegmatytowe ma prostą budowę: zewnątrz strefa pismowa,
następnie strefa albitowa, jądro zbudowane jest z skalenia K i kwarcu (Hajek i
Stankova1970). Przeczesując pola można natrafić na wiele ciekawych minerałów (Fig 11 A- E)
takich jak : kwarce mleczne, kryształy górskie i moriony często przerośnięte muskowitem i
albitem. Dymne kwarce tworzą zrosty szkieletowe typowe dla złóż pegmatytowych. Kryształy
turmalinów schorli dochodzą tu do 10 cm długości i często są zakończone piramidą .
Sporadycznie zaobserwowano apatyt, i brookit.
Fig. 10 - Pola na których można znaleźć minerały ,,Houperek’’.
A
B
D
C
E
Fig. 11. A, B- Kwarc dymny; C-brookit D-duży kryształ albitu wraz z muskowitem; Eturmalin schorl (eksponat z muzeum w Brnie)
Literatura:
Duda J. (1986): Pegmatity v borském granulitovém masivu. – Sbornik Geologickych Věd, Ložiskova
geologie., 27, 157 – 202. Praga.
Hajek J. Stankova J. (1970): Drobna tektonika a petrografie pegmatytu z Bobruvky u Velkeho Mezirici
– Vlastived Sbor Vysociny Odd Prir. 6, 33-43 Jihlava.
Mísař Z., Jelínek E. (1981): Uzavřeniny peridotitů, pyroxenitů, eklogitů a opálů v leptynytech
moldanubika na lokalitě Bory . – Věstník ÚÚG, 56, 1, 13-20.
Novák M. Černý P. Kimbrough D.L. Taylor M.C. Ercit T.S. (1998): U-Pb ages of monazite from granitic
pegmatites in the Moldanubian Zone and their geological implications. – Acta Universitas Carolinae,
Vol.conf. POCEEL Praga 42 309–310.
Paulis P. (2001): Nejzajímavější lokality Moravy a Slezska I – Kuttna Kutna Hora 8-23.
Staněk J. (1991): Parageneze minerálů pegmatitových žil z Hatí u Dolních Borů na západní Moravě. –
Acta Mus. Mor., Sci., Nat., LXXVI, 1 - 2, 19 – 49. Brno.
Staněk J. Miškovský J. (1975): Sekaninaite, a new mineral of the cordierite series, from Dolní Bory,
Czechoslovakia. – Scripta, Fac., Sci, Nat. UJEP Brun., Geol., 1, 5, 21 – 30.
Staněk J. Novak M. (1999): Lepidolitovy pegmatite od Dobre Vody u Velkeho Meziriici, zapadni
Morava- Cas. Morav. Mus., Geol. 84 3-44. Brno.
Špinar P. (1994): Vztah pegmatitů k alpským žilám v lomu u Horních Borů. – MS diplomová práce, PřF
MU Brno.
Zdjęcie z strony tytułowej – z lewej turmalin schorl Cyrilov z prawej turmalin schorl z
Bobruvki ( okaz z muzeum w Brnie ).