Organy Wielisławskie

13.
Organy Wielisławskie
The Wielisław Organs
Kamienne organy unikalnym przykładem termicznego ciosu słupowego w kwaśnych
skałach subwulkanicznych
Rock organs – a unique example of thermal columnar jointing in acid volcanics
Proboszczów
Dynowice
Kondratów
Sędziszowa
Świerzawa
GPS: 51°02'11.98"N 15°52'22.02"E
Lokalizacja:
województwo dolnośląskie
powiat złotoryjski
gmina Świerzawa
miejscowość Sędziszowa
Location:
District: Lower Silesia
County: Złotoryja
Commune: Świerzawa
Village: Sędziszowa
Region geograficzny:
Pogórze Kaczawskie
Dolina Kaczawy
Geographical regionalization:
Kaczawa Mountains Foothills
Kaczawa River valley
Jednostka geologiczna:
metamorfik kaczawski
jednostka Rzeszówka
Geological unit:
Kaczawa Metamorphic Unit
Rzeszówek Unit
2km
1mile
Waloryzacja poznawcza | Cognitive valorization: 
Waloryzacja turystyczna | Tourism valorization: 
P
T
he abiotic nature monument named The
Wielisław Organs is located in the right bank
of the Kaczawa River, in Wielisław Złotoryjski hamlet
of the Sędziszowa village. This is an abandoned quarry,
active in the XIXth century, in which quartz porphyry
was extracted. The unique
feature of this exposure is
the columnar jointing of the
rock. In the northern part of
the quarry regular, tetragonal or pentagonal columns
are arranged vertically and
resemble the pipes of gigantic
organs, which gave the name
to this geosite. On the contrary, in the southern part of the
quarry the columns pattern
resembles a huge fan. The
columnar jointing is typical
of basaltoids, i.e., volcanic
rocks poor in silica whereas
the quartz porphyries are typical acid volcanics rich in silica.
The formation of columnar
jointing in acid volcanics is
a curiosity and is explained
by solidification of magma
in a volcano conduit, i.e., in
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
omnik przyrody nieożywionej Organy Wielisławskie położony jest na prawym brzegu rzeki
Kaczawy w miejscowości Wielisław Złotoryjski, będącej
przysiółkiem Sędziszowej. Ochroną objęte jest nieczynne
wyrobisko kamieniołomu funkcjonującego tutaj w XIX
Fig. 1. Cios słupowy w Organach Wielisławskich
Fig. 1. Columnar jointing in the Wielisław Organs
88 |
a subvolcanic (shallow, underground) environment, not
at the Earth’s surface.
The rocks exposed in the quarry are rhyolites. The
name porphyry originates from macroscopically visible porphyry texture in which phenocrysts are embedded within
the matrix. In the Wielisław porphyries the phenocrysts are
mostly orthoclase and quartz. The matrix shows identical
composition. Occasionally, linear phenocrysts distribution
is visible forming the fluidal structures.
The Wielisław porphyries reveal untypical, columnar
jointing (cooling jointing). Most common are tetragonal
and pentagonal columns but triangular and hexagonal
forms were also noticed. Most of the columns are 20-30
cm across and up to 20 m high. Apart from columnar
joints, the arcuate, roughly horizontal (bedding) joints
occur, as well.
The quarry was developed on the western and southwestern slopes of the Wielisławka Hill. The mining operations left a wall several tens of meters high, which is
covered with xerothermic and rock plants, among which
many rare and protected species occur. The slope over the
quarry is covered with dwarf oaks and pines, whereas the
whole Wielisławka Hill is vegetated with a beech forest.
The Wielisławka Hill has two culminations: 372 and
369 m a.s.l. According to a legend, the hill was a sacred
Slavik site. In the Medieval ages a castle was built on the
summit, at the site of an older watchtower, which guarded
the trade route from Czech Kingdom to the north and
west. In the XIXth century an inn was built at the site of
castle, then changed into a mountain hut. Remnants of the
hut are still recognizable in the summit area. The summit
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
wieku, w którym wydobywane były tzw. porfiry kwarcowe.
Unikalną cechą odsłaniających się tutaj skał jest struktura
słupowa ukształtowana przez regularne spękania, tzw.
cios termiczny, dzielący ośrodek skalny na czworokątne lub pięciokątne słupy. W północnej części wyrobiska
słupy ustawione są pionowo i przypominają piszczałki
gigantycznych, skalnych organów, od których pochodzi
nazwa stanowiska. W południowej części wyrobiska słupy
porfirowe ułożone są w potężny wachlarz. Cios słupowy
jest charakterystyczny dla bazaltoidów, tzn. skał będących
produktem wylewów lawy obojętnej i zasadowej, ubogiej
w krzemionkę (SiO2). Porfiry kwarcowe są natomiast
typowymi wulkanicznymi lub subwulkanicznymi skałami
kwaśnymi charakteryzującymi się podwyższoną zawartością krzemionki. Powstanie tej unikalnej dla skał kwaśnych
struktury wiąże się z zastyganiem magmy w kominie wulkanicznym, a więc w warunkach bliższych raczej subwulkanicznym (pod powierzchnią ziemi) niż wylewnym (na
powierzchni).
Występujące w odsłonięciu skały, według klasyfikacji petrograficznej bazującej na składzie mineralnym,
określane są jako ryolity, czyli skały wulkaniczne o składzie mineralnym zbliżonym do głębinowych granitów.
Nazwa „porfiry” pochodzi od widocznej gołym okiem
(makroskopowo) cechy charakterystycznej tych skał,
czyli tzw. tekstury porfirowej. O teksturze porfirowej
mówimy wtedy, gdy w skrytokrystalicznym cieście skalnym dostrzegamy kryształy o większych rozmiarach,
które nazywane są prakryształami lub fenokryształami.
Fenokryształy dostrzegalne w porfirach z Wielisławia to
głównie ortoklaz i kwarc. Ciasto skalne złożone jest ze
skaleni i kwarcu. Pod mikroskopem dostrzega się także
biotyt i kwaśne plagioklazy.
Widoczne jest ponadto charakterystyczne, linijne ułożenie fenokryształów będące
wynikiem płynięcia lawy. Jest
to struktura fluidalna. Jak
wspomniano powyżej, skały
spękane są w nietypowy dla
kwaśnych skał wulkanicznych,
sposób tworząc charakterystyczne słupy (cios termiczny). Obok czworokątnych
i pięciokątnych przekrojów
słupów pojawiają się z rzadka
przekroje trójkątne i sześciokątne. Przekątne przekrojów
poprzecznych słupów wynoszą 20-30 cm, a ich wysokości
sięgają 20 metrów. W systemie
spękań ciosowych widoczne
Fig. 2. Główne wyrobisko
Fig. 2. The main pit
są także biegnące łukowato
| 89
(ale mniej więcej poziomo) spękania tzw. ciosu pokładowego.
Kamieniołom założony został w zachodnim i południowo-zachodnim zboczu wzgórza Wielisławka. W wyniku eksploatacji powstało tutaj kilkudziesięciometrowe
urwisko. Skały kamieniołomu (urwisko) porasta roślinność
kserotermiczna i naskalna. Do charakterystycznych należą:
wrzos zwyczajny, pięciornik pagórkowy, rozchodnik wielki
i ostry, dzwonek okrągłolistny, smółka pospolita i żarnowiec
miotlasty. Nad organami zbocze porastają skarłowaciałe
dęby i sosny zwyczajne. Całe wzgórze porośnięte jest bukowym lasem i posiada dwa wierzchołki o wysokościach 372
i 369 m n.p.m. Wielisławka była, według legendy, miejscem
prasłowiańskiego kultu religijnego. Na jej szczycie zbudowany został średniowieczny zamek rycerski w miejscu
dawnej strażnicy strzegącej szlaku prowadzącego z Czech
ku północy i zachodowi. Na fundamentach zamku zbudowana zastała w XIX wieku gospoda przekształcona później
w schronisko turystyczne. Resztki murów schroniska są
ciągle widoczne na szczycie wzgórza. Szczyt wzgórza,
chociaż porośnięty piękną buczyną jest, potencjalnie, znakomitym punktem widokowym. W pogodne dnie z niższej,
południowej kulminacji, za pasmem Gór Kaczawskich
widoczne są Karkonosze.
Wzgórze Wielisławka ma charakterystyczny kopulasty
kształt i zbudowane jest ze skał wulkanicznych. Jest to tylko
resztka kominu wygasłego wulkanu, którego zewnętrzna
część została zniszczona przez procesy erozji. Był to
prawdopodobnie tzw. stratowulkan, zbudowany z leżących
na przemian warstw utworów piroklastycznych (pyły,
popioły, bomby wulkaniczne będące produktem eksplozji
wulkanicznych) oraz potoków lawowych. Niszczącym
procesom geologicznym oparła się jego najbardziej trwała
część. Na krystalizację występujących tutaj skał w warunkach subwulkanicznych wskazuje zarówno układ spękań
ciosowych, jak też ich porfirowa tekstura.
Wulkanity z Wielisławia powstały w środkowej części dolnego permu (ok. 270 mln lat temu) i położone
90 |
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
Fig. 3. Porfir kwarcowy
Fig. 3. Quartz porphyry
Fig. 4. Przekroje słupów
Fig. 4. Cross-sections of columns
is overgrown with a beech forest but it is still a perfect
outlook. On sunny days one can see even the Karkonosze
Range from the lower culmination.
The Wielisławka Hill with its characteristic, dome-like
morphology and volcanic rocks is interpreted as a remnant
of a conduit of extinct stratovolcano, which slopes were
built of altenating lava flows and tuff beds with volcanic
bombs. The part most resistant to weathering and erosion
has survived until now whereas the rest of the cone was
destructed and removed. Crystallization of the pophyry
under subvolcanic conditions is indicated by the pattern
of jointing and the porphyry texture.
The Wielisław volcanics were erupted in the Middle
Rotliegend (Lower Permian, about 270 Ma). The rocks
belong to the local, Rzeszówko tectonic unit, which is
a marginal part of the Kaczawa Metamorphic Unit located
at its boundary with the North-sudetic Depression. The
Świerzawa Fault, which is a termination of the Świerzawa
Graben, runs some hundreds of meters southwest from
the Wielisławka Hill. The porphyry extrusion is surrounded
by Silurian graptolitic shales and other sediments.
The Wielisław volcanics are related to ore mineralization. Native gold, pyrrhotite, pyrite and other Fe minerals,
Mn-oxides and other metals were found in the vicinity
together with agates – the gemstones originating from
crystallization of secondary silica (chalcedony) in spheroidal open spaces (geodes). Exploration for ore deposits
took place between the XIVth and the XVIIIth centuries,
as documented by adits and other relics of mining activity.
One of such remnants is the Wielisław Cave – an adit,
about 100 m long and about 3 m wide, probably cut along
a volcanic fissure during the mining of manganese ore.
The Wielisław Organs nature monument belongs to
the ”Trail of Extinct Volcanoes” – an exceptional tourist
route, which leads along the Kaczawa Mts. Foothills and
its volcanic landscape. The yellow trail is about 85 km long.
The trailhead is in Legnickie Pole village, then the route
leads through the reserves of the Myślibórz Gorge, the
są w obrębie lokalnej jednostki tektonicznej
Rzeszówka, będącej fragmentem metamorfiku kaczawskiego tuż przy jego granicy ze
wschodnią częścią niecki północnosudeckiej.
Uskok Świerzawy stanowiący granicę rowu
Świerzawy, lokalnej jednostki tektonicznej
niecki północnosudeckiej przebiega kilkaset
metrów na SW od wzgórza. W najbliższym
otoczeniu porfirów występują utwory sylurskie, m. in. tzw. łupki graptolitowe.
Z intruzją subwulkaniczną związane jest
okruszcowanie metaliczne. Występuje tutaj
złoto, pirotyn, piryt i inne związki żelaza, rudy
manganu i innych metali. Znajdowane są także
agaty, tj. kamienie półszlachetne powstające poprzez wtórną krystalizację krzemionki
(chalcedonu) w owalnych lub kulistych pustkach skalnych zwanych geodami. Od XIV do
XVIII wieku prowadzono tutaj prace poszukiwawcze i eksploatacyjne rud metali, głównie
Fig. 5. Widok na Ostrzycę ze szczytu Wielisławki
Fig. 5. View of the Ostrzyca Hill from the Wielisławka hilltop
złota. Pozostałością po eksploatacji górniczej
są sztolnie i inne wyrobiska górnicze. Jedną
z nich jest Jaskinia Wielisławska. Tworzy ją korytarz o sze- Demons’ Rock, the Grodziec, the Ostrzyca Proboszcrokości około 3 metrów i długości około 100 metrów. Była zowicka, the Wielisław Organs and the Wolfs’ Hill, and
to prawdopodobnie naturalna szczelina powulkaniczna terminates in Złotoryja. In 2007 the joint initiative of local
przetworzona w trakcie eksploatacji rudy manganowej.
administration in Świerzawa and the forest administraPomnik przyrody nieożywionej Organy Wielisławskie tion in Złotoryja led to the organization of nature and
leży na wyjątkowo atrakcyjnej trasie turystycznej prze- geological trail “Around the Wielisławka Hill”, which conchodzącej przez Pogórze Kaczawskie i jego wulkaniczny nects rock exposures, caves, old adits, remnants of Early
krajobraz - Szlak Wygasłych Wulkanów. Jest to szlak zna- Medieval stronghold, ruins of castle and inn, as well as
kowany na żółto, o długości ok. 85 km, który rozpoczyna a variety of flora and fauna. At the foot of Wielisławka
się w Legnickim Polu i prowadzi m. in. przez rezerwaty there is a well-prepared pick nick ground.
„Wąwóz Myśliborski”, „Czartowska Skała”, Grodziec,
The Wielisław Organs is an easily accessible geosite
Ostrzyca Proboszczowicka, „Organy Wielisławskie” do of high scientific and educational values as well as an
„Wilczej Góry” i Złotoryi. Powstała tu także w 2007 roku attractive landform.
przy współpracy Urzędu Miasta i Gminy Świerzawa oraz
Nadleśnictwa Złotoryja, edukacyjna ścieżka przyrodniczo-geologiczna ”Wokół Wielisławki”. Na ścieżce można
zobaczyć: odsłonięcia skał, jaskinie, sztolnie, ślady grodziska wczesnośredniowiecznego, ruiny zamku i karczmy,
bogactwo fauny i flory. U podnóża Wielisławki znajduje
się dobrze przygotowane miejsce piknikowe.
Pomnik przyrody nieożywionej Organy Wielisławskie jest obiektem o wysokiej wartości naukowej i dydaktycznej oraz dobrej dostępności. Wzgórze Wielisławka
jest ponadto atrakcją geomorfologiczną i krajobrazową.
Autorzy | Authors: Michał Stefaniuk, Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
Wybrane pozycje literatury | Random bibliography: 31, 88, 148, 224, 353
| 91