Małe Organy Myśliborskie

Małe Organy Myśliborskie
12.
The Small Myślibórz Organs
Szlakiem Wygasłych Wulkanów do wnętrza tarczowego wulkanu sprzed 25 mln lat
”The Extinct Volcanoes Trail” leading to the interior of a shield volcano
from before 25 million years
Jawor
Chełmiec
Myślinów
Paszowice
Lokalizacja:
województwo dolnośląskie
powiat jaworski
gmina Paszowice
Location:
District: Lower Silesia
County: Jawor
Commune: Paszowice
Region geograficzny:
Pogórze Zachodniosudeckie
Pogórze Kaczawskie
Geographical regionalization:
Western Sudety Mountains
Foothills
Kaczawa Mountains Foothills
Jednostka geologiczna:
Sudety
metamorfik kaczawski
Geological unit:
Sudety Mountains
Kaczawa Metamorphic Unit
2km
GPS: 51°01'10.95"N 16°07'52.35"E
1mile
Waloryzacja poznawcza | Cognitive valorization: 
Waloryzacja turystyczna | Tourism valorization: 
P
T
photo Marek Łodziński
omnik Przyrody Małe Organy Myśliborskie znajhe nature monument Small Myślibórz Organs is
duje się na szczycie Góry Rataj (350 m n.p.m),
located at the summit of the Rataj Hill (350 m
około 0,8 km, na południowy-wschód od Myśliborza, na a.s.l.), about 0,8 km southwest from Myślibórz, within the
terenie Parku Krajobrazowego Chełmy. Nazwa samego area of the Chełmy Landscape Park. The name of the park
Parku wywodzi się od prasłowiańskiego słowa „cholmy”, originates from ancient Slavonic word ”cholms”, which
oznaczającego charakterystycznie zaznaczone w morfologii, meant characteristic shapes of hills scattered over the park
a związane z budową geologiczną, wzgórza na obszarze area and related to geological structure of the area. The
parku. Pomnik Przyrody Małe
Organy Myśliborskie został
utworzony w 1965 roku w celu
ochrony niezwykle okazale
prezentujących się bazaltoidów
mioceńskich, eksploatowanych
tutaj w przeszłości w formie
małego łomu. Charakteryzują
się one wyjątkową regularnością ciosu termicznego. W najlepiej odsłoniętej, centralnej
części wyrobiska słupy ustawione są pionowo. Dojście do
pomnika z centrum Myśliborza
za znakami czerwonego i żółtego szlaku zajmuje około 15
minut (1,5 km) lub szybciej
z drogi polnej łączącej Jakuszową z Jaworem (około 300 m).
Pomnik Przyrody Małe
Fig. 1. Pięcioboczne słupy bazaltowe w głównym wyrobisku kamieniołomu
Fig. 1. Pentagonal basalt columns in the main excavation of the quarry
Organy Myśliborskie jest
| 83
monument has been established since 1965, in order to
protect excellent exposures of Miocene basaltoids, which
were extracted in the past in a small quarry. The rocks
reveal unique, regular thermal contraction joints. In the
best-exposed, central part of the quarry; the columns are
vertical. If red and yellow trails are followed, the monument
is easily accessed from the center of Myślibórz. The walk
takes some 15 minutes (about 1,5 km distance) but time
can be saved if one takes a country road from Jakuszowa
to Jawor (about 300 m distance).
The Small Myślibórz Organs reserve belongs to the
three most spectacular local natural attractions of Miocene (age: 23-5 Ma) columnar basalts in the Lower Silesia.
According to the opinion of many visitors, this is, in fact,
the most beautiful such exposure, although
much less known in comparison with the
famous Wilcza Góra (Wolf ’s Mt.) at the
Wilkołak (Werewolf) Hill near Złotoryja or
Czartowska Skała (Demon Rock) in Pomocne.
The Rataj Hill belongs to the Jakuszowa
Unit, which is a part of the Early Palaeozoic
Kaczawa Metamorphic Unit (age: 488-444
Ma). However, the hill is an extrusion of
Miocene plagioclase basalts, which erupted
through the Palaeozoic basement covered by
thin Pleistocene sediments: post-glacial clays,
sands and loesses as well as Holocene sands,
gravels, alluvial organic clays and residual
clays. In the south-eastern part of the hill
slices of basaltic tuffs were encountered.
In the old quarry at the summit of the
Rataj Hill the picturesque basalt columns are
exposed, resembling organ pipes. In transversal cross-section the columns can be hexagonal, pentagonal, rarely tetragonal, usually
about 30 cm across and over 25 m high. The
columnar joints have been generated at the
final stage or immediately after solidification
of the lava flow, due to the appearance of
contraction-induced tensile stress. Basaltoids
commonly contain single, fine phenocrystals
of green olivine and, rarely, olivine xenoliths,
black obsidian and volcanic xenoliths.
Basaltoids originated from the conduit
of an old shield volcano, which erupted viscous, mafic lavas. The columns were formed
in the central part of the neck, about 250 m
in diameter, from a single lava portion. Characteristic is their imposing size and regular
photo Marek Łodziński
jednym z trzech najpiękniejszych i najbardziej spektakularnych wystąpień słupów bazaltów mioceńskich (23-5
mln lat temu) na obszarze Dolnego Śląska. Według wielu
odwiedzających jest to najpiękniejsze ich odsłonięcie, choć
nie tak znane, jak stanowisko w kamieniołomie Wilcza
Góra na Górze Wilkołak koło Złotoryi, czy Czartowska
Skała w Pomocnem.
Góra Rataj geologicznie położona jest w obrębie
zmetamorfizowanego kompleksu kaczawskiego o wieku wczesnopaleozoicznym jednostki Jakuszowej (około
488-444 mln lat temu). Samo wzgórze zbudowane jest
z pokrywy mioceńskich bazaltów plagioklazowych, które
w formie intruzji przebiły paleozoiczne podłoże, często
przykryte częściowo przez młode osady plejstoceńskie:
Fig. 2. Regularny system ciosu termicznego, przypominający
piszczałki w organach
Fig. 2. Regular system of cooling joints resembling
the organ pipes
84 |
distribution. Towards the peripheries of the neck the
columns changed their position from vertical into fan-like
and at the margins the columns are almost horizontal. It
is an effect of subsidence of solidifying lava in the center
of a funnel-shaped conduit. The individual columns show
perfect examples of various joint systems: concentric and
perpendicular to columns elongation.
Another valour of the reserve is characteristic escarpment produced by the Sudetic Marginal Fault and perfectly
visible in the morphology. Such geological structure generates a scenic landscape dominated by gentle hills, which
are the Neogene basaltoid necks.
The summit of the Rataj Hill provides perfect panoramic view to the east, towards the footwall block of the
Sudetic Marginal Fault. Although the view becomes obscured
by vigorous, uncontrolled forestation, the visitor can still
look from the scarp of elevation 350 m a.s.l. at much lower
landforms (about 230 m a.s.l.) in the forefront, followed by
more distant, granitic hills of the Strzegom-Sobótka granitoid massif and the plains of the Fore-sudetic Monocline
covered by young sediments. If the atmosphere is clear, the
visitor can admire broad views opening towards the southeast, as far as to the Wałbrzych Foothills and towards the
photo Marek Łodziński
gliny i piaski polodowcowe oraz lessy i holoceńskie: piaski,
żwiry i mady rzeczne, gliny zwietrzelinowe. W południowo-wschodniej części zbocza występują niewielkie płaty tufów
bazaltowych.
W obrębie dawnego wyrobiska kamieniołomu na
Górze Rataj odsłaniają się bardzo malownicze słupy
bazaltowe, przypominające wyglądem piszczałki organów, stąd nazwa. Słupy w przekroju poprzecznym mają
formę sześcio-, pięcio- i rzadko czteroboków o szerokości
rzędu kilkudziesięciu cm, zwykle około 30 cm średnicy
i wysokości ponad 25 m. Oddzielność słupowa, związana
jest z końcowym etapem krzepnięcia potoku lawowego lub
powstała bezpośrednio po jego zakrzepnięciu, w wyniku
naprężeń rozciągających, spowodowanych kurczeniem się
stygnącej masy skalnej. W obrębie słupów pospolicie występują pojedyncze fanerokryształy drobnego, zielonkawego
oliwinu, a sporadycznie występują nagromadzenia oliwinów
w formie ksenolitów, czarne szkliwo wulkaniczne i porwaki
(okruchy wyrwane z otoczenia komina wulkanicznego).
Słupy bazaltoidowe reprezentują fragment rdzenia
dawnego wulkanu tarczowego, o płaskich zboczach i szerokiej średnicy podstawy, z którego w sposób spokojny
wydobywały się płynne i mało gęste lawy zasadowe. Słupy
należą do środkowej części czopu wulkanicznego (komina
wulkanicznego) o średnicy do 250 metrów i o jednej generacji wiekowej lawy. Imponują wielkością i regularnością
oraz pionowym ułożeniem w części centralnej neku. Można
w nich zaobserwować wachlarzowate ugięcie w częściach
brzeżnych. Słupy w strefach peryferyjnych ułożone są
wręcz poziomo. Taką gwałtowną zmianę orientacji słupów tłumaczy się osiadaniem krzepnącej lawy w centrum
lejkowatego czopu wulkanicznego. W słupach widoczny
jest też doskonale cios współśrodkowy oraz spękania
prostopadłe do wydłużenia słupów.
Walorem rezerwatu jest charakterystyczna rzeźba
krawędziowa, związana z Uskokiem Brzeżnym Sudeckim,
wyraźnie zaznaczonym w morfologii poprzez znajdujące
się na wschodzie obniżenie tektoniczne.
Takiej budowie geologicznej ta część Parku Krajobrazowego Chełmy, w pobliżu Pomnika Małe Organy Myśliborskie, zawdzięcza malowniczy i pagórkowaty charakter.
Najwyższe wzniesienia Chełmów zbudowane są właśnie
z neogeńskich bazaltoidów.
Ze szczytu Wzgórza Rataj, gdzie znajduje się obiekt
oraz z pobliskich pól rozpościera się rozległa panorama
w kierunku wschodnim na zrzucone skrzydło uskoku,
niestety coraz mniej atrakcyjna ze względu na wzrastający
dziki drzewostan. Takie położenie geograficzne w strefie
krawędziowej Pogórza Kaczawskiego, tuż przy granicy
z Uskokiem Sudeckim Brzeżnym, umożliwia obserwację
z wysokości 350 m n.p.m. najbliżej położonych form
morfologicznych o wysokości 230 m n.p.m. w kierunku
wschodnim, oraz dalej położonych na wschód granitoidowych wzniesień waryscyjskiego masywu granitoidowego
Fig. 3. Pięcioboczne słupy bazaltowe w przekroju poprzecznym
Fig. 3. Transversal section of pentagonal basalt columns
| 85
86 |
photo Marek Łodziński
Strzegom-Sobótka oraz przykrytej młodymi osadami west, to the Kaczawa Foothills where numerous basaltoid
Monokliny Przedsudeckiej. Ze szlaku prowadzącego do cones rise from the flat terrain.
pomnika rozpościera się przy dobrej widoczności panoIn the close neighbourhood of the reserve there are
rama w kierunku południowo-wschodnim na Pogórze many other exposures of the Lower Silesian Basaltoid
Wałbrzyskie, oraz w kierunku zachodnim na Pogórze Formation, mostly necks rising from the terrain due to
Kaczawskie, w szczególności na jego część tzw. Pogórze higher resistance to erosion. Just after eruptions in the
Złotoryjskie, z licznymi pagórkami, zbudowanymi ze skał Miocene the prominence of volcanic cones was much
bazaltoidowych miocenu.
higher. The recent relief originates from the Ice Age.
W najbliższym sąsiedztwie opisywanego pomnika During the maximum extension of the South-Poland
znajduje się wiele wychodni dolnośląskiej formacji bazal- Glaciation the Rataj Hill was entirely covered with an
toidowej, które wyraźnie górują w morfologii nad okolicą, ice sheet. During ice melting and in subsequent period
gdyż zbudowane są ze skał bardziej odpornych na wie- of periglacial climate the less resistant basaltic tuffs were
trzenie i erozję, często wypełniających wnętrza kominów eroded and the hard basalts became exposed, giving rise
wulkanicznych tzw. neki wulkaniczne. Należy podkreślić, to the formation of periglacial screes whereas the initial
że zaraz po ich powstaniu w miocenie wysokość względna volcanic cones were reduced to the hardest necks filling
tych gór była dużo wyższa od dzisiejszej. Obecna mor- the conduits and craters of volcanoes.
fologia i wysokość gór zostały ukształtowane w trakcie
The most scenic Miocene basalt cones in the vicinity
zlodowacenia. W czasie maksymalnego zasięgu zlodowacenia
południowopolskiego Góra
Rataj była całkowicie przykryta
lodem. W czasie topienia lądolodu i w późniejszym klimacie
peryglacjalnym mniej odporne, miększe pokrywy tufów
bazaltowych i innych skał
podłoża zostały zerodowane.
Odsłonięte zostały wówczas
wychodnie z twardych bazaltoidów, powstały gołoborza
peryglacjalne, a z pierwotnego
stożka wulkanicznego zachowały się tylko neki, w postaci
twardzielców wypełniających
wnętrze krateru.
Najbardziej malowniczymi stożkami bazaltów mioceńFig. 4. Przejście w orientacji słupów bazaltoidowych od położenia pionowego w centrum czopu
wulkanicznego do prawie poziomego
skich w pobliżu Góry Rataj
Fig. 4. Transition of basaltoid columns pattern from vertical in the center of volcanic plug to almost
horizontal
(350 m n.p.m.) są położona
na południowy-wschód Bazaltowa Góra (367 m n.p.m.), na zachód Obłoga (442 m of the Rataj Hill are: Basalt Mountain (367 m a.s.l.) in the
n.p.m.), Owczarek (448 m n.p.m.), kulminacja wysokoś- southeast, Obłoga (442 m a.s.l.), Owczarek (448 m a.s.l.),
ciowa w Szyndziałowym Lesie (462 m n.p.m.) w obrębie culmination of the Szyndziałowy Forest (462 m a.s.l.) in
Wzgórz Muchowskich, Czartowska Skała (463 m n.p.m.) the Muchowskie Hills, Czartowska Skała (463 m a.s.l.) in
oraz na północny-zachód Górzec (445 m n.p.m.). Zna- the west and Górzec (445 m a.s.l.) in the northwest. These
czenie tych obiektów w przeszłości polegało nie tylko na hills were of great importance for local communities as
tym, że były to doskonałe miejsca do pozyskania cenionego the sources of perfect construction stones and as strategic
w budownictwie kamienia bazaltowego, lecz także jako sites where castles were built. At the slopes of the Rataj
obiekty militarne, na szczytach których wznoszono liczne Hills there are ruins of a medieval stronghold dated back
zamki i warownie. Na zboczu wzgórza Rataj znajdują się to the XIIIth century, unfortunately, mostly destroyed
resztki ruin (zniszczonych w czasie eksploatacji kamienia) during basalt quarrying. Remnants of walls and moat are
wczesnośredniowiecznej warowni z XIII wieku, będącej still recognizable. In the neighbourhood the relics of Early
formą pośrednią między zamkiem, a grodem obronnym. Medieval strongholds were excavated (ceramics and metal
Do obecnych czasów zachowały się pozostałości murów, tools). Now, the hills are admired for their regular basalt
wałów i fosy. W okolicy wzniesienia odkryto ślady grodzisk
wczesnośredniowiecznych (narzędzia ceramiczne i metalowe). Obecnie zachwycają one regularnością słupów bazaltowych i panoramami rozciągającymi się z ich szczytów.
Obecnie ze świeżymi wychodniami skał bazaltoidowych można zapoznać się w najbliższej okolicy w czynnych
kamieniołomach bazaltu: "Męcinka", "Trupień", "Krzeniów" i "Winna Góra".
Góra Rataj porośnięta jest lasem liściastym: klonowo-lipowym i bukowym z niewielką domieszką drzew
iglastych. Na podłożu bazaltowym rośnie wiele rzadkich
roślin, m.in. wawrzynek wilczełyko i przylaszczka. Pod
samym szczytem Małych Organów Myśliborskich drzewa
obrośnięte są bluszczem.
W pobliżu pomnika przyrody Małe Organy Myśliborskie przebiega ścieżka dydaktyczna pt. „Wędrowanie po
wulkanie” na Bazaltową Górę (367 m n.p.m.) koło Paszowic
o długości 10 km. Bazaltowa Góra jest również wulkanem
zbudowanym z kenozoicznych bazaltoidów (eocen – 36
mln lat), które wydobywane tutaj były przed II wojną światową w formie dwóch wyrobisk (na północno-zachodnim
zboczu – mniejsze i na południowo-wschodnim zboczu –
większe). Między nimi znajduje się niewielka, poniemiecka
wieża widokowa z 1906 roku o wysokości 10 m, zbudowana
z łamanego kamienia bazaltoidowego, z której panorama
jest jednak mocno ograniczona przez rosnący tutaj drzewostan. Z kolei wyjątkowo rozległy widok, dzięki obecności
pobliskiego Uskoku Sudeckiego Brzeżnego jest z tarasu
widokowego na szczycie większego wyrobiska, w kierunku
na wschód na masyw Strzegom-Sobótka i masyw Ślęży oraz
na południowy-wschód na Góry Sowie, Góry Kamienne
i Pogórze Wałbrzyskie.
Pomnik przyrody Małe Organy Myśliborskie jest
doskonale udostępniony dla turystyki, gdyż znajduje się
nieopodal dwóch pieszych szlaków turystycznych: żółtego
„Szlaku Wygasłych Wulkanów” oraz czerwonego „Szlaku
Brzeżnego”.
photo Marek Łodziński
photo Marek Łodziński
Fig. 5. Gołoborze peryglacjalne z bloków mioceńskich bazaltoidów na
szczycie Góry Bazaltowej
Fig. 5. Periglacial scree composed of Miocene basaltoid blocks at the
top of the Basalt Mt.
columns and perfect
vistas opening from
the summits.
The fresh exposures of basaltoids
can be examined
in several quarries
operating in the area:
"Męcinka", "Trupień",
"Krzeniów" and "Winna Góra".
The Rataj Hill is
vegetated with maplelinden and beech forests with some admixture of conifers. Soil
developed from basalt
provide perfect environment for many rare
plants, e.g. daphne and
liverwort. Trees near
the summit of the
organs are covered
Fig. 6. Wieża widokowa na Bazaltowej
with ivy.
Górze
Fig. 6. The observation tower on the
Near the reserve
Basalt Mt.
runs the educational trail
“Walking the volcano”,
which leads to the Bazaltowa Góra (Basalt Mountain)
near Paszowice (367 m a.s.l.) distant by 10 km. This is also
a Cainozoic basaltoid volcano (Eocene, 36 Ma). Before
World War II basalt was quarried from the two open pits
located in the northwestern and southeastern slopes of the
hill. Between the quarries there exists an old, 10-metershigh observation tower built in 1906 from basalt rubble.
Unfortunately, scenic views are disturbed by trees. A broad
panorama is appreciated from the observation platform
located at the top of quarry. Due to the scarp of the
Sudetic Marginal Fault excellent views open towards the
east, to the Strzegom-Sobótka and Ślęża massifs, and
to the southeast, towards the Owl Mts., Stone Mts. and
Wałbrzych Foothills.
The nature reserve Small Myślibórz Organs is easily
accessible due to the presence of nearby tourist trails: the
yellow “Extinct Volcanoes Trail” and the red “Marginal
Trail”.
Autorz | Author: Marek Łodziński
Wybrane pozycje literatury | Random bibliography: 48, 53, 55, 150, 171, 222,
248
| 87