Właściwości osobowe skazanych z diagnozą zaburzeń preferencji

Małgorzata Pietrucha-Hassan
Właściwości osobowe skazanych z
diagnozą zaburzeń preferencji
seksualnych : przegląd
podstawowych informacji
Studia Prawnoustrojowe nr 23, 15-29
2014
UWM
Studia Prawnoustrojowe 23
2014
M ałgorzata P ietru ch a -H a ssa n
kierownik oddziału terapeutycznego
dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniam i psychicznymi
lub upośledzonych umysłowo
Zakład K arny N r 2 w Łodzi
W łaściw ości o so b o w e sk azan ych
z d ia g n o z ą za b u rzeń p referen cji sek su a ln y ch .
P rzeg lą d p o d sta w o w y ch in form acji
Nowelizacja kodeksu karnego wykonawczego w 2005 r. 1 spowodowała, że
zgodnie z art. 96 § 1 k.k.w.: „W system ie terapeutycznym odbywają karę
skazani z niepsychotycznymi zaburzeniam i psychicznymi, w tym skazani za
przestępstw o określone w art. 197-203 k.k., popełnione w związku z zaburze­
niam i preferencji seksualnych, upośledzeni umysłowo, a także uzależnieni od
alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych oraz skaza­
ni niepełnospraw ni fizycznie - wym agający oddziaływania specjalistycznego,
zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej”. Z zapisu
tego wynika, że osoby, które dokonały przestępstw a przeciwko wolności sek­
sualnej i obyczajności i u których powołani przez sąd biegli psychiatrzy
i seksuolodzy na etapie postępow ania sądowego zdiagnozowali zaburzenia
preferencji seksualnych, kierow ani są do odbywania k ary pozbawienia wol­
ności w system ie terapeutycznym dla skazanych z niepsychotycznymi zabu­
rzeniam i psychicznymi lub upośledzonych umysłowo.
Do katalogu przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności
kodeks k arny 2 zalicza:
art. 197 - zgwałcenie,
art. 198 - wykorzystanie seksualne bezradności, niepoczytalności,
art. 199 - seksualne nadużycie stosunku zależności,
art. 200 - obcowanie płciowe lub inne czynności seksualne podejmowane
z m ałoletnim ,
1 U s ta w a z d n ia 27 lipca 2005 r. o zm ian ie u sta w y - K odeks karny, u sta w y - K odeks
p o stę p o w a n ia k a rn eg o i u sta w y - K odeks k a rn y w ykonaw czy (Dz.U. n r 163, poz. 1363).
2 U s ta w a z d n ia 6 czerw ca 1997 r. - K odeks k a r n y (Dz.U . n r 88, poz. 553 z późn. zm.).
16
M a łg o rza ta P ie tru c h a -H a ssa n
art. 200a - naw iązyw anie kon tak tu z m ałoletnim za pomocą system u
teleinform atycznego,
art. 200b - publiczne propagowanie treści o charakterze pedofilskim,
art. 201 - kazirodztwo,
art. 202 - krym inalizuje pornografię, w tym szeroko rozum ianą porno­
grafię z udziałem dzieci,
art. 203 - zm uszanie do prostytucji,
art. 204 - nakłanianie do prostytucji, w tym m ałoletniego, lub czerpanie
z niej korzyści. Zaznaczyć jed n ak należy, że art. 204 k.k. ustaw odaw ca nie
ujął w uregulow aniach art. 96 § 1 k.k.w.
Niemniej jednak katalog zachowań seksualnych uznanych za przestęp­
cze jest dość szeroki, a rozważając kwestię przestępstw na tle seksualnym ,
należy mieć na uwadze fakt, że nie chodzi tu tylko o te potocznie rozum iane,
tj. zgwałcenia i m olestowanie pedofilne.
P r z e stę p stw o p o p e łn io n e w zw ią zk u z za b u rzen ia m i
p r e fe re n c ji sek su a ln y c h
Aby odpowiedzieć na pytanie: co to znaczy, że przestępstw o zostało po­
pełnione w związku z zaburzeniam i preferencji seksualnych?, należy przyj­
rzeć się bliżej seksualności człowieka. I tak, prawidłowe zachowanie seksual­
ne (interpersonalne), powinno zawierać potencjalną możliwość spełnienia
trzech podstawowych funkcji, tj. biologicznej, psychologicznej i społecznej.
F u n k cja b io lo g ic zn a przejaw ia się w możliwości prokreacji i rozłado­
w ania popędowych napięć seksualnych. Ju ż sam fakt rozładowania napięcia
powoduje poczucie satysfakcji seksualnej.
F u n k c ja p s y c h o lo g ic z n a zachow ania seksualnego zw iązan a je s t
z możliwością zaspokojenia m.in.: potrzeb uznania, akceptacji, sam orealiza­
cji, w yrażenia własnej wartości, władzy oraz dostarczenia satysfakcji seksu­
alnej partnerow i. Satysfakcja seksualna osiągana n a tym poziomie je st tym
większa, im więcej potrzeb psychicznych człowieka zostanie zaspokojonych
w czasie kontaktu seksualnego.
F u n k cja sp o łec z n a je st realizow ana poprzez tworzenie więzi z innym
człowiekiem, p artnerem seksualnym .
Zachowania nieprawidłowe z p u n k tu widzenia norm y to takie zachowa­
nia, które pozostają sprzeczne lub nie realizują wymienionych funkcji lub
realizują je w sposób niepełny3. Nieprawidłowości są tym większe, im b a r­
dziej seks sprowadzony je st do sfery biologicznej. Podejmowane wtedy kon­
ta k ty seksualne doprowadzają tylko do prostego spełnienia potrzeby seksual­
3 Zob. W. Czernikiew icz, M a teriały d la słuchaczy S tu d iu m Pomocy Psychologicznej w D zie ­
d zin ie S e ksu o lo g ii, UAM, P o z n a ń 2006, niepubl.
W łaściw ości osobowe sk a za n y c h z d ia g n o zą za b u r ze ń preferen cji se ksu a ln ych .
17
nej. Dają poczucie odprężenia i ulgi, lecz nie zaspokajają potrzeb psychicz­
nych człowieka ani też nie zacieśniają więzi z innym człowiekiem.
W szystkie odchylenia od normy w zachowaniu seksualnym , niezależnie
od objawów oraz rodzaju, natężenia i czynników przyczynowych, przy czym
term in ten obejmuje zarówno odchylenia seksualne w sensie odchyleń od
norm społecznych, ja k i odchylenia patologiczne w sensie odchyleń od normy
medycznej, oznaczają dewiacje seksualne4.
W seksuologii przyjm uje się różne k ryteria podziału odchyleń seksual­
nych. Kierując się kryterium społecznego dobra, słuszne wydaje się przyjęcie
podziału n a dwie zasadnicze grupy. Pierw sza obejmowałaby zachowania sek­
sualne społecznie nieszkodliwe, będące niew ielkim i odchyleniam i mającymi
raczej c h a ra k te r odm ian indyw idualnych czy pewnych osobliwości („dzi­
wactw”). Przyjęto nazywać je d ew ia cja m i z a c h o w a ń se k s u a ln y c h . Mogą
one dotyczyć sposobów zaspokajania popędu oraz jego kierunku.
Drugim rodzajem odchyleń seksualnych są zachow ania nazyw ane perw ersjam i (bądź zboczeniami). Ich realizację uw aża się za społecznie szkodli­
wą i je st ona zwalczana. Szkodliwość ta może być bezpośrednia, np. gdy
zagraża życiu ludzkiem u (zgwałcenie), lub pośrednia, gdy powodując konflikt
ze społecznymi norm am i, prowadzi do głębokiej rozterki m oralnej i w konse­
kwencji do nerwicy. Nerwicę traktujem y bowiem zawsze jako s tra tę zarówno
osobistą, ja k i społeczną. Tylko te n rodzaj nieprawidłowego zachowania sek­
sualnego zaliczymy do patologii5.
Perw ersje seksualne mogą także dotyczyć sposobów zaspokajania popędu
seksualnego oraz odchyleń w zakresie jego kierunku. Szkodliwość poszcze­
gólnych perw ersji może być różna i niekiedy nie można, uwzględniając k ryte­
rium społeczne, przeprowadzić ścisłej granicy między wyróżnionymi dwoma
grupam i nieprawidłowych zachowań seksualnych, gdyż np. czym innym jest
zachowanie typu hom oseksualnego chłopców m asturbujących się, czym in ­
nym hom oseksualizm realizow any między ludźm i dorosłymi, a jeszcze czym
innym kontakt hom oseksualny dorosłego mężczyzny z nieletnim chłopcem.
Ten sam rodzaj odmiennego zachowania seksualnego może być zatem raz
uw ażany za dewiację (lub naw et prawidłowość w danej fazie rozwoju), raz za
perwersję. Odchyleń w zachowaniu seksualnym nie można bowiem ujmować
wyłącznie behaw ioralnie, tj. na podstaw ie realizowanych czynności, ale ko­
nieczna jest każdorazowa znajomość sytuacji oraz motywacji danej osoby.
Podział zachowań seksualnych na dewiacje i perw ersje jest utrudniony
również z innego p u n k tu widzenia: cechuje go dynamiczność. Dewiacja może
przekształcić się w perw ersję i odwrotnie - perw ersja pod wpływem np.
terapii może przyjąć postać nieszkodliwej dewiacji. Dlatego stosuje się często
4 K. Im ie liń sk i, Z a rys seksuologii i se k sia trii, PZW L, W arszaw a 1986, s. 201.
5 I. O buchow ska, A. Ja c ze w sk i, R ozw ój erotyczny, W ydaw nictw o A kadem ickie „Żak”, W ar­
sza w a 2002, s. 120.
18
M a łg o rza ta P ie tru c h a -H a ssa n
jeszcze inne kryterium podziału. Isto tn ą cechę dewiacji stanow iłby wówczas
jej preferencyjny charakter, czyli dewiacja byłaby pewnym wyborem zacho­
wania, tym, co się woli, bardziej lubi, a więc nie m iałaby ona przymusowego,
wyłącznego charakteru. W chwili, gdy tak i przym us w ystąpi, tzn. gdy czło­
wiek nie może zaspokoić popędu seksualnego w inny, tylko w tak i właśnie,
odm ienny od powszechnie przyjętego sposób, dewiacja staje się perw ersją,
której istotną cechą je st kompulsywność, czyli w ew nętrzny przym us takiego
i tylko takiego realizow ania popędu 6 .
Klasyfikacja dewiacji seksualnych nie je st listą chorób, lecz system atyką
ogromnego bogactwa i możliwości zachowań seksualnych. Klasyfikacja od­
chyleń seksualnych w ujęciu Kazim ierza Imielińskiego obejmuje następujące
jednostki zachowań patologicznych 7 :
1. Odchylenia seksualne w zakresie obiektu seksualnego:
- pedofilia,
- gerontofilia,
- zoofilia,
- fetyszyzm,
- transw estytyzm ,
- inne.
2. Odchylenia seksualne w zakresie sposobu realizacji popędu seksualnego:
- sadyzm,
- masochizm,
- ekshibicjonizm,
- oglądactwo,
- inne.
3. Odchylenia seksualne nietypowe:
- hom oseksualizm,
- transseksualizm ,
- kazirodztwo.
Z ab u rzen ia p re fe r e n c ji se k su a ln y c h to pojęcie dookreślające te od­
chylenia seksualne, u podłoża których leży „zaburzony sposób w ybierania
obiektu seksualnego”. Jednostka preferuje zaspokajanie swojego popędu sek­
sualnego w relacji z anorm alnym obiektem seksualnym 8 .
W populacji podopiecznych oddziału terapeutycznego najw iększy procen­
towo odsetek (79,5%) skazanych za przestępstw a przeciwko wolności seksu­
alnej i obyczajności stanow ią mężczyźni z diagnozą zaburzeń preferencji sek­
sualnych pod postacią pedofilii.
6 Ibidem .
7 K. Im ie liń sk i, op. cit., s. 222. N a p otrzeby niniejszego a rty k u łu k lasy fik a cja z ab u rz eń
zach o w ań se k su a ln y c h z o sta ła p o d a n a w b ard zo ogólnej i skróconej form ie.
8 W. C zernikiew icz, op. cit.
W łaściw ości osobowe sk a za n y c h z d ia g n o zą za b u r ze ń preferen cji se ksu a ln ych .
19
P e d o filia (infantoseksualizm , paderozja) jest odchyleniem seksualnym
przejaw iającym się w skłonności do p raktyk seksualnych z dziećmi. W tym
ujęciu płeć dziecka nie m a ta k wielkiego znaczenia, gdyż ciało dziecięce,
tj. wykazujące cechy niedojrzałości, stanow i właściwą podnietę seksualną
podobną do roli fetysza. N iektórzy autorzy próbują uściślić pojęcia i proponu­
ją term inem „pedofilia” objąć skłonności seksualne do dzieci niezależnie od
ich płci, natom iast term inem „nimfofilia” - skłonności seksualne mężczyzn
do niedojrzałych dziewcząt. Czasam i wyodrębnia się jeszcze partenofilię, któ­
ra m a oznaczać skłonności seksualne do dziewic. W tym sensie nimfofilia
byłaby odm ianą partenofilii, chociaż obydwa te pojęcia nie są jednoznaczne 9 .
W zależności od płci dziecka (obiektu zachowań pedofilnych) wyróżniana się
pedofilię hom oseksualną lub heteroseksualną.
M echanizmy neutralizujące seksualność w kontaktach między ludźmi
dorosłymi a dziećmi zawodzą w dwóch przypadkach, wiodąc do pow stania
dewiacji właściwej lub zastępczej. P e d o filia w ła śc iw a istnieje wówczas, gdy
p artnerem preferow anym jest m ałe dziecko oraz gdy praktyki seksualne
dokonywane są wyłącznie z nim. Jeśli praktyki pedofilne są sporadyczne,
a p artnerem je st dziewczynka w okresie dojrzewania lub tuż przed nim,
trudno to uznać za dewiację seksualną, chociaż praktyki takie naruszają
zakazy praw ne i są karalne. P e d o filia z a stę p c z a występuje wówczas, gdy
p artnerem preferow anym je st człowiek dojrzały, lecz w skutek trudności lub
niemożności naw iązania z nim k o n tak tu seksualnego (np. w skutek starczego
wieku) możliwości realnego zaspokojenia potrzeb seksualnych ograniczone są
tylko do p raktyk seksualnych z dziećmi. Są to jed n ak praktyki zastępcze
naw et wtedy, gdy są (z konieczności) wyłączne i utrzym yw ane przez dłuższy
czas. Czynnikiem sprzyjającym zastępczym praktykom pedofilnym je st osła­
bienie hamulców psychicznych, spotykane u ludzi w starczym wieku, a zwią­
zane z miażdżycowymi procesam i zachodzącymi w m ózgu 10 .
Według Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów
(ICD-10) pedofilia to utrw alona lub dom inująca skłonność do aktywności
seksualnej z dzieckiem lub dziećmi w wieku przez dojrzewaniem. Sprawca
m a co najm niej 16 lat i je st co najm niej o 5 lat starszy od dziecka lub dzieci.
Według klasyfikacji DSM-IV pedofilia to występowanie przez okres co n aj­
mniej 6 miesięcy fantazji lub zachowań seksualnych związanych z aktyw no­
ścią seksualną podejmowaną z dziećmi przed okresem dojrzew ania 11 .
Omawiając zjawisko pedofilii, należy podkreślić, że praktyki pedofilne
nie m uszą być związane ze stosowaniem przemocy pod jakąkolw iek postacią.
Sprawcy takich zachowań często wykorzystują, w sposób mniej lub bardziej
świadomy, n a tu ra ln e zachowania i ciekawość dziecka.
9
10
11
2002, s.
K Im ieliń sk i, op. cit., s. 231.
Ibidem , s. 232.
Z. L ew -S tarow icz, Z. Zdrojew icz, S. D ulko, L e k sy ko n seksuologiczny , C ontinuo, W rocław
80.
20
M a łg o rza ta P ie tru c h a -H a ssa n
N ikt nie potrafi odpowiedzieć, jak i je st społeczny zakres zjawiska p arafi­
lii. Wyniki badań uzyskane z ujawnionej i poddającej się tym badaniom
populacji nie dają obrazu całości. Można przypuszczać, że klucz do poznania
istoty i zakresu problem u tkw i w populacji nieujawnionej. Z dużym praw do­
podobieństwem m ożna przypuszczać, że populacja ujaw niona jest zaledwie
m ałą częścią tej rzeczywistej, nieujawnionej. Stanowi też populację szczegól­
n ą - np. istnieją w niej pow iązania dewiacyjności z zaburzeniam i psychiczny­
mi. Nic natom iast nie wiadomo o ludziach z cechami parafilii, którzy nigdzie
nie szukają pomocy i nie popadają w konflikty z prawem . Nie m a obecnie
sprzyjającego klim atu społecznego, umożliwiającego ujaw nienie własnych za­
chowań i potrzeb dewiacyjnych, ponadto wiele osób uw aża siebie za norm al­
nych i nie widzi potrzeby odsłaniania się wobec kogokolwiek.
N atężenie potrzeb i zachowań parafilnych może być różne u różnych
osób. Zdarza się, że jednocześnie w spółw ystępują różne formy parafilii.
U jednych w spółistnieją z norm alnym życiem seksualnym , u innych m ają
c h a ra k te r epizodyczny, m ogą też występować jedynie w form ie fantazji
i nigdy nie być realizow ane w praktyce bądź stanowić wyłączną formę reali­
zacji potrzeb seksualnych.
N a czym p o le g a te r a p ia sp r a w c ó w p r z e stę p stw
p r z ec iw k o w o ln o śc i sek su a ln e j i ob y cza jn o ści?
M ając na uwadze liczbę i jakość prezentow anych przez populację spraw ­
ców tego typu przestępstw zaburzeń zdrowia psychicznego i funkcjonowania
społecznego oraz ich poziom intelektualny, najlepszą efektywność oddziały­
w ań zdaje się zapewniać stosowanie oddziaływań korekcyjnych w nurcie
te r a p ii p o zn aw czo-b eh aw ioraln ej.
W ujęciu poznawczo-behawioralnym przyjm uje się, że u podstaw ze­
w nętrznych form zachowań leżą procesy m yślenia, reakcje emocjonalne
i fizjologiczne. Sposób m yślenia oraz doświadczane emocje stanow ią siłę
spraw czą zachow ania się człowieka, również działania zaburzonego. Wyróż­
n ia się dwa podstawowe m echanizm y leżące u podstaw seksualnych zacho­
w ań dewiacyjnych:
1) zniekształcenia poznawcze, czyli niewłaściwe zrozum ienie i ocena sy­
tuacji;
2) deficyty behaw ioralne, czyli b rak kom petencji i um iejętności społecz­
nych lub nieznajomość sposobów poprawnego zachowania się.
Oddziaływania korekcyjne określone w program ie oddziaływań resocjali­
zacyjnych i terapeutycznych wobec sprawców przestępstw przeciwko wolności
seksualnej i obyczajności skupiają się więc na zmianie patologicznych schem a­
W łaściw ości osobowe sk a za n y c h z d ia g n o zą za b u r ze ń preferen cji se ksu a ln ych .
21
tów poznawczych na tem at seksualności człowieka, zachowań seksualnych,
ofiary przestępstw a oraz wyrównywaniu deficytów w zakresie zachowania
się w sposób aprobowany społecznie.
Program realizowany je st przede wszystkim w formie zajęć grupowych
i składa się z następujących etapów:
1. T ren in g u m ie ję tn o śc i sp o łec z n y c h (około 12 sesji) - zajęcia po­
święcone podnoszeniu kom petencji społecznych (poczucie własnej wartości
i odpowiedzialności, hierarchia w artości m oralnych i wnioskowanie m oralne,
elem enty asertywności, konstruktyw na kom unikacja własnych emocji i po­
trzeb, identyfikacja pozytywnych i negatyw nych zasobów własnych itp.). Za­
jęcia m ają zmobilizować skazanych do podjęcia indywidualnej i grupowej
terapeutycznej pracy własnej.
2. W arsztaty p s y c h o lo g ic z n e p o ś w ię c o n e n a u c e k o n s tr u k ty w ­
n y c h sp o so b ó w r o z w ią zy w a n ia sy tu a cji k o n flik to w y c h (około 12 sesji)
- zajęcia m ające n a celu uświadom ienie powszechności występowania kon­
fliktów interpersonalnych oraz konfliktów potrzeb i dylematów m oralnych,
nau k a konstruktyw nego radzenia sobie z konfliktem wewnętrznym . Zajęcia
zostały poszerzone o problem atykę konstruktyw nych zachowań związanych
z radzeniem sobie ze złością w łasną i otoczenia społecznego.
3. W arsztaty p sy c h o lo g ic z n e (10 sesji) - zajęcia uzupełniające, mające
na celu pogłębienie samowiedzy i wglądu w siebie, a także uzyskanie wglądu
w swoje zachowanie i swój system wartości.
4. E d u k acja p sy c h o se k su a ln a (6 sesji) - zajęcia edukacyjne poświęco­
ne zm ianie fałszywych przekonań i schem atów poznawczych dotyczących
rozwoju i funkcjonowania psychoseksualnego człowieka.
5. T ren in g e m p a tii (10 sesji) - zajęcia m ające n a celu podnoszenie
świadomości krzywdy wyrządzanej ofiarom przestępstw n a tle seksualnym ,
napisanie listu do ofiary przestępstw a, rozpoznawanie i ekspresja emocji
własnych. Trening ujaw nia sposób postrzegania dokonanego przestępstw a,
m a n a celu autoidentyfikację siebie w roli zadającego cierpienie.
6. T erapia w ła śc iw a (16 sesji) - zajęcia poświęcone identyfikacji w ła­
snego łańcucha zachowań przestępczych w oparciu o model cyklu zachowań
przestępczych Spencera. Polegają one na sporządzeniu, prezentacji i omówie­
niu własnej historii życia z elem entam i biografii psychoseksualnej. Zajęcia
w spierane są konsultacjam i indywidualnymi. N a tym etapie oddziaływań
uczestnicy przepracow ują tem at łańcucha decyzyjnego przestępstw a, pozna­
ją, jakie występowały u nich zniekształcenia i stereotypy poznawcze dotyczą­
ce przestępstw a, uśw iadam iają sobie w łasne m echanizm y obronne, ćwiczą się
w przejm ow aniu odpowiedzialności za swoje słowa i czyny.
7. T ren in g z a p o b ie g a n ia n aw rotom z a c h o w a ń p a to lo g ic z n y c h z a ­
c h o w a ń n a tle sek su a ln y m (6 sesji) - zajęcia m ające na celu zapobieganie
powrotności do przestępstw a poprzez rozpoznawanie sygnałów alarmowych,
22
M a łg o rza ta P ie tru c h a -H a ssa n
zbudowanie zaplecza m oralnego i pomocowego oraz sieci w sparcia po zakoń­
czeniu udziału w program ie i opuszczeniu zakładu karnego.
M ając na uwadze tę część populacji skazanych, u których diagnozie za­
burzeń preferencji seksualnych towarzyszyła diagnoza obniżenia funkcji in ­
telektualnych, opracowano program tre n in g u p ozn aw czo-b eh aw ioraln ego
poświęcony redukcji patologicznych zachowań na tle seksualnym . Podczas
treningu jego uczestnicy zdobywają wiedzę na tem at podstawowych zasad
i norm rozwoju psychoseksualnego oraz seksualności. Zajęcia stw arzają oka­
zję do poznania:
- stosunku do własnego ciała;
- nabycia um iejętności rozróżniania dotyku dobrego, złego i intym nego w re ­
lacjach dorosły-dorosły, dorosły-dziecko, dziecko-dziecko;
- kryteriów rozpoznaw ania dorosłości i dojrzałości, istotnych m.in. do podej­
m owania zachowań seksualnych.
W arto przy okazji podkreślić, że w w arunkach izolacji penitencjarnej nie
je st prowadzona farm akoterapia zaburzeń preferencji seksualnych. J e st to
bowiem terap ia bardzo kosztowna, a poza tym pobyt w w arunkach izolacji
penitencjarnej fizycznie oddziela ofiary od sprawców, powoduje więc wym u­
szoną abstynencję. F arm akoterapia je st postrzegana przez jej potencjalnych
odbiorców jako środek przejm ujący odpowiedzialność i zwalniający z obo­
w iązku podjęcia pracy nad sobą oraz obowiązku kontrolow ania m echani­
zmów w łasnych zachowań dewiacyjnych. Takie podejście demotywuje do
zm iany i korygowania posiadanych zniekształceń poznawczych oraz zm niej­
sza szanse n a identyfikację własnego cyklu zachowań przestępczych, a także
włożenie wysiłku intelektualnego w rozpoznanie i przepracow anie przeżyw a­
nych problemów. Popęd seksualny rodzi się w głowie. Głowa jest także siedli­
skiem orgazm u. Z tych powodów najw iększy nacisk powinien być położony
n a zm iany wew nętrzne oraz samodyscyplinę realizacji potrzeb seksualnych.
Pismem z dnia 29 grudnia 2005 r. Dyrektor Generalny Służby Więziennej
w skazał 7 jednostek penitencjarnych, w których funkcjonowały już oddziały
terapeutyczne dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniam i psychicznymi
lub upośledzonych umysłowo, do realizowania Program u oddziaływań te ra ­
peutycznych i resocjalizacyjnych prowadzonych wobec sprawców przestępstw
przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Były to następujące jednostki:
A reszt Śledczy w Starogardzie Gdańskim , Zakład K arny n r 2 w Łodzi, Za­
kład K arny n r 1 w Strzelcach Opolskich oraz zakłady karne w Rawiczu,
Sztum ie, Goleniowie i Oleśnicy.
W łaściw ości osobowe sk a za n y c h z d ia g n o zą za b u r ze ń preferen cji se ksu a ln ych .
23
C h a ra k tery sty k a p o p u la cji sk a z a n y c h z za b u rzen ia m i
p r e fe re n c ji sek su a ln y c h
Od dnia 1 stycznia 2006 r. w oddziale terapeutycznym dla skazanych
z niepsychotycznymi zaburzeniam i psychicznymi lub upośledzonych um ysło­
wo Zakładu Karnego n r 2 w Łodzi przebywało w sum ie 83 skazanych, którzy
dokonali przestępstw a przeciwko wolności seksualnej i obyczajności w związku
z zaburzeniam i preferencji seksualnych. Zaburzenia preferencji tych skaza­
nych m iały różne postaci i w znacznej większości przypadków m iały charak ­
te r wtórny. Były to:
- pedofilia hom oseksualna (26 skazanych);
- pedofilia heteroseksualna (35 skazanych);
- pedofilia biseksualna (5 skazanych);
- sadyzm (2 skazanych);
- raptofilia, czyli gwałcicielstwo (3 skazanych);
- pornofilia (1 skazany);
- gerontofilia (1 skazany);
- fetyszyzm (1 skazany);
- kazirodztwo (4 skazanych);
- co najm niej dwa współistniejące parafilie (5 skazanych).
U 40 skazanych poza zaburzeniam i preferencji seksualnych nie zdiagnozowano innych zaburzeń lub dysfunkcji zdrowia psychicznego, zaś 43 pozo­
stałych miało podwójną diagnozę, czyli poza zaburzeniam i preferencji seksu­
alnych doświadczało innych zaburzeń. Ich szczegółowy opis zaw iera tabela 1.
T abela 1
D iagnozy z a b u rz e ń psychicznych u spraw ców p rz e stę p stw sek su aln y ch
Podw ójna diagnoza
upośledzenie
um ysłow e
n a d u ży w a n ie
i u z ależn ien ie od
alkoholu
organiczne
u szk o d zen ia
ośrodkow ego u k ła d u
nerw ow ego
osobowość
socjopatyczna
12
23
6
2
Źródło danych: b a d a n ia w łasne.
J a k pokazuje analiza przytoczonych danych, wspom inane wcześniej po­
wiązanie przez K. Imielińskiego pedofilii, schorzeń ośrodkowego układu n er­
wowego i podeszłego w ieku życia nie znajduje potwierdzenia.
Z wielu powodów ustalenie wieku życia tychże mężczyzn w dniach popeł­
niania przestępstw a jest bardzo trudne. Niejednokrotnie zdarzały się bowiem
sytuacje, że przestępstw o miało c h arak ter czynu ciągłego, trwającego naw et
kilka lat, a sam i zainteresow ani niechętnie udzielali informacji n a ten tem at.
Część skazanych czyniła to z obawy przed ujaw nieniem zachowań, które nie
M a łg o rza ta P ie tru c h a -H a ssa n
24
zostały jeszcze wykryte lub zgłoszone przez poszkodowanych, a część z uwagi
n a negowanie spraw stw a czynu przestępczego. Niemniej jed n ak wiek życia
w dniu przyjęcia do oddziału terapeutycznego również pozwala na pewne
szacunkowe ustalenia dotyczące populacji skazanych za przestępstw a seksual­
ne. J a k pokazują dane zebrane w tabeli 2, znaczną część populacji stanowili
mężczyźni między 30 a 50 rokiem życia.
T abela 2
W iek życia spraw ców p rz e stę p stw se k su a ln y ch w d n iu przyjęcia do oddziału tera p eu ty c zn e g o
W iek spraw ców
20 -3 0
31 -4 0
41 -5 0
5 1 -6 0
61 -7 0
L iczba spraw ców
15
26
27
11
4
Ź ródło danych: b a d a n ia w łasne.
W ykształcenie sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej
i obyczajności obrazuje tabela 3. W większości przypadków skazani z tej
populacji mieli wykształcenie podstawowe, średnie ogólne lub średnie tech­
niczne i były to osoby aktyw ne i czynne zawodowo, z powodzeniem zarabiają­
ce na swoje w łasne utrzym anie. Należy zatem zapomnieć o dość powszech­
nym wyobrażeniu pedofila jako osoby niew ykształconej, wyłączonej poza
naw ias społeczeństwa.
T abela 3
W ykształcenie spraw ców p rz estę p stw przeciw ko w olności seksualnej i obyczajności
W ykształcenie spraw ców
specjalne
2
niepełne
podstaw ow e
podstaw ow e
1
25
zasad n icza
szkoła
zaw odow a
średnie
ogólne lub
techniczne
w yższe
zawodow e
lub
m ag iste rsk ie
doktorskie
23
25
6
1
Ź ródło danych: b a d a n ia w łasne.
Kolejnym fałszywym poglądem jest przekonanie związane z zawodami
wykonywanymi przez sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej
i obyczajności. W społeczeństwie panuje pogląd, że są to osoby pracujące
najczęściej w kontakcie z dziećmi (np. pedagodzy, trenerzy sportowi itp.),
co m a im zapewniać łatw y dostęp do ofiar. J a k pokazują dane zebrane w t a ­
beli 4, znaczna większość tych skazanych (60%) wykonywała zawody niehum anistyczne, techniczne, wymagające pracy fizycznej. Zawód lub upraw nie­
n ia pedagogiczne posiadało tylko 10 skazanych, czyli 12%.
W łaściw ości osobowe sk a za n y c h z d ia g n o zą za b u r ze ń preferen cji se ksu a ln ych .
25
T abela 4
Z aw ód w y k onyw any przez spraw ców p rz e stę p stw przeciw ko w olności seksualnej i obyczajności
W ykonyw any zaw ód
bez zaw odu,
p race doryw cze
zaw ód techniczny,
p ra c a fizyczna
lub um ysłow a
n ie h u m a n isty c z n a
(m u ra rz , h y d ra u lik ,
rolnik, księgowy,
e le k try k , e le k tro n ik ,
in fo rm a ty k itp.)
zaw ód w ym agający
k o n ta k tu z lu d źm i
(sprzedaw ca,
ta k só w k a rz ,
policjant,
m a s a ż y s ta itp.)
pedagogiczny
(nauczyciel,
tre n e r, k siąd z itp.)
12
50
11
10
Źródło danych: b a d a n ia w łasne.
Miejsce zam ieszkania skazanych za przestępstw a seksualne to, ja k poka­
zują dane zaw arte w tabeli 5, najczęściej duże m iasto (50,6% populacji). Ze
wsi pochodziło tylko 18% skazanych, pozostała część z małego m iasta. Można
zastanaw iać się nad tym, czy rzeczywiście najm niej przestępstw seksualnych
zdarza się w m ałych m iastach i wsiach, czy też najwięcej przestępstw doko­
nanych przez ich mieszkańców pozostaje z wielu powodów nieujawniona.
T abela 5
M iejsce z a m ie sz k a n ia spraw ców p rz e stę p stw przeciw ko w olności seksualnej i obyczajności
M iejsce z a m ie sz k a n ia przed dokonaniem p rz e stę p stw a
w ieś
m ałe m iasto
(poniżej 500 tys. m ieszkańców )
duże m iasto
(powyżej 500 tys. m ieszkańców
15
26
42
Źródło danych: b a d a n ia w łasne.
Kolejną cechą, k tórą podałam analizie, był sta n cywilny sprawców prze­
stępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. P rzestępstw a te są
związane z zaspokajaniem potrzeb seksualnych. Zgodnie z polską obyczajno­
ścią, potrzeby te w sposób aprobowany społecznie zaspokaja się w związku
partn ersk im lub m ałżeńskim . J a k pokazuje tabela 6, przed pozbawieniem
wolności 50,6% skazanych pozostawało, przynajm niej oficjalnie, w związku
m ałżeńskim lub kolejnym związku, a 38,5% było kaw aleram i. Tylko 10,8%
badanej populacji było rozwiedzionych. Tyle dane statystyczne. Trudna do
opisania analiza jakościowa wskazuje jednocześnie n a pew ną dającą się za­
uważyć tendencję: sprawcy przestępstw przeciwko wolności seksualnej i oby­
czajności utrzym ują relacje z kobietam i, dla których seks nie stanow i a tra k ­
cyjnej formy aktywności. Najczęstszym i tego przyczynami są:
- zaburzenia zdrowia somatycznego lub psychicznego pod różną postacią,
- przeszłe lub teraźniejsze traum atyczne doświadczenia życiowe,
- niski poziom libido.
M a łg o rza ta P ie tru c h a -H a ssa n
26
J a k wskazuje doświadczenie terapeutyczne, część skazanych związek
z kobietą tra k tu je jako swoiste alibi w sytuacji oskarżeń o niewłaściwe zacho­
w ania seksualne (cyt.: „Jestem niewinny. Zostałem pomówiony, przecież ja
m am żonę i dzieci”).
T abela 6
S ta n cyw ilny spraw ców p rz e stę p stw przeciw ko w olności seksualnej i obyczajności
S ta n cyw ilny w d niu popełnienia p rz e stę p stw a
k a w a le r
żonaty, w ty m po ra z kolejny
w zw iązk u
rozw iedziony
32
42
9
Ź ródło danych: b a d a n ia w łasne.
Ponieważ praw ie 80% populacji sprawców przestępstw przeciwko wolno­
ści seksualnej i obyczajności to osoby skazane z art. 200 k.k. z równoczesną
diagnozą zaburzeń preferencji seksualnych pod postacią pedofilii, analizie
poddano ich dzietność. Okazuje się, że własnych dzieci nie miało 40 skaza­
nych, a więc 48%. Jedno lub dwoje własnych dzieci miało 42% i tylko 9,6%
miało więcej niż 3 dzieci. Dokładne dane na ten tem at zostały zaw arte
w tabeli 7.
T abela 7
D zietność spraw ców p rz e stę p stw przeciw ko w olności seksualnej i obyczajności
D zietność spraw ców
bezdzietny
1 -2 dzieci
3 i w ięcej dzieci
40
35
8
Ź ródło danych: b a d a n ia w łasne.
Wreszcie najw ażniejsza cecha opisująca populację skazanych - ich re la ­
cja z ofiarą. J a k pokazują dane zebrane w tabeli 8, w 62,6% przypadków
ofiarą przestępstw a n a tle seksualnym była osoba obca, niespokrew niona ze
sprawcą. Należy jed n ak zaznaczyć, że nie zawsze określenie „obca” oznacza:
nieznajom a, przypadkowa. Często były to dzieci lub osoby dorosłe poznane
w różnych okolicznościach (trenow any wychowanek, uczeń, dziecko zaprzy­
jaźnionej sąsiadki, dziecko konkubiny itp.). Stosunkowo rzadko ofiaram i są
osoby zupełnie nieznane, przypadkowo spotkane i skrzywdzone „na ulicy”.
29% sprawców skrzywdziło seksualnie dzieci własne lub dzieci blisko z nim i
spokrewnione (np. dzieci własnego rodzeństwa), zaś 8,4% populacji dokonało
przestępstw a na osobach z dalszej rodziny (np. spośród kuzynostwa).
W łaściw ości osobowe sk a za n y c h z d ia g n o zą za b u r ze ń preferen cji se ksu a ln ych .
27
T abela 8
P o k rew ień stw o z o fiarą p rz e stę p stw a
P okrew ieństw o
osoba niesp o k rew n io n a
w ła sn e dziecko lub b lisk a
rodzina
d a lsza ro d zin a
52
24
7
Źródło danych: b a d a n ia w łasne.
Aby obraz populacji sprawców przestępstw przeciwko wolności seksual­
nej i obyczajności był pełen, należy dodać, że z obserwacji i doświadczeń
zespołu terapeutycznego wynika, iż populacja osadzonych z zaburzeniam i
preferencji seksualnych charakteryzuje się:
1. W ystępowaniem zaaw ansow anych i utrw alonych przez lata życia m e­
chanizmów obronnych osobowości, takich jak: uspraw iedliw ianie, racjonali­
zacja, kom pensacja, sublim acja itp.
2. Trudnym do przepracow ania oporem terapeutycznym , co wymaga
prow adzenia intensyw nych oddziaływań specjalistycznych m ających na celu
wykształcenie motywacji do pracy własnej.
3. W większości przypadków in stru m en taln ą m otywacją skazanych do
udziału w program ie oddziaływań terapeutycznych i resocjalizacyjnych wo­
bec sprawców przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, obli­
czoną zwykle na uzyskanie konkretnych korzyści (np. warunkowego przed­
terminowego zwolnienia).
4. W zajemnym negatyw nym wpływem n a siebie. Często skazani, którzy
ukończyli oddziaływania prowadzone w ram ach program u, a ich motywacja
do terapii pozostawała in stru m en taln a, wpływają demoralizująco na uczest­
ników kolejnych edycji program u. Prześm iew ają zaangażowanie tych drugich
w oddziaływania specjalistyczne, deprym ują wysiłki i kompetencje kadry
prowadzącej zajęcia, prowokują do naruszenia zasady dyskrecji obowiązują­
cej podczas zajęć terapeutycznych itp. Skazani ci odreagowują w ten sposób
swoje niezadowolenie z powodu b ra k u praw nych korzyści w ynikających
z ukończenia zajęć.
5. Bardziej otw artym zaspokajaniem potrzeb seksualnych w w arunkach
izolacji penitencjarnej. Średnio połowa skazanych z tej populacji ujaw nia
hom oseksualną orientację płciową. F a k t ten skutkuje ryzykiem naw iązyw a­
nia niepożądanych relacji interpersonalnych, a odbiór tych relacji przez pozo­
stałych osadzonych może stw arzać poważne zagrożenie dla ich bezpieczeń­
stw a osobistego.
6. Stw arzaniem wokół siebie atm osfery pseudointelektualizm u, wielko­
ściowych przekonań, gdyż w przeciwieństwie do populacji skazanych odby­
wających karę pozbawienia wolności w system ie terapeutycznym w związku
z dokonaniem przestępstw innych niż seksualne, skazani za przestępstw a
28
M a łg o rza ta P ie tru c h a -H a ssa n
seksualne są lepiej wykształceni, znajdują się w dobrej sytuacji m aterialnej
i przed ujaw nieniem przestępstw a cieszyli się dosyć wysokim statu sem spo­
łecznym. Konsekwencją tego je st postaw a nietolerancyjna wobec skazanych
z niższym potencjałem intelektualnym lub innym i deficytami psychologiczny­
mi i społecznymi. Obcowanie tych dwóch grup skazanych stanowiło przed­
m iot wielu skarg sprawców przestępstw seksualnych do instytucji nadzoru
n ad wykonywaniem kary pozbawienia wolności.
C zego b rak u je w sy ste m ie o d d zia ły w a ń k o rek cy jn y ch
w o b e c tej p o p u la cji sk azan ych ?
P rak ty k a pokazuje, że ja k dotąd tylko Służba W ięzienna realizuje jak ie ­
kolwiek zadania związane z profilaktyką i tera p ią przestępstw przeciwko
wolności seksualnej i obyczajności. Aby oddziaływania korekcyjne prowadzo­
ne wobec tej populacji skazanych m iały sens i mogły przynosić realne efekty,
potrzebne są:
1. Sieć am bulatoriów i przychodni wolnościowych na terenie całego k ra ­
ju, gdzie osoba z zaburzeniam i preferencji seksualnych mogłaby bezpłatnie
uzyskać fachowe wsparcie terapeutyczne czy farmakologiczne w celu konty­
nuow ania lub podtrzym yw ania terapii po opuszczeniu zakładu karnego. Cho­
dzi o to, aby skazany był objęty stosow ną pomocą postterapeutyczną, która
pozwoliłaby m u utrzym yw ać motywację do abstynencji patologicznych zacho­
w ań seksualnych na bezpiecznie wysokim poziomie.
2. System dokształcania, możliwość wym iany informacji i doświadczeń
n a tem at efektywnych form terapii pomiędzy profesjonalistam i, tj. psycholo­
gami, seksuologami, psychiatram i, zajm ującymi się prowadzeniem oddziały­
w ań korekcyjnych wobec tej populacji.
3. System w sparcia społecznego i terapeutycznego dla ofiar przestępstw
przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz rodzin ofiar i sprawców
zarówno podczas ich izolacji penitencjarnej, ja k i w w arunkach wolnościo­
wych.
4. K onkretne środki praw ne możliwe do zastosow ania w przypadku od­
mowy lub wycofania się skazanego za przestępstw o seksualne z oddziaływań
terapeutycznych. Dotychczasowe rozw iązania nie spełniają bowiem żadnej
roli motywacyjnej.
W łaściw ości osobowe sk a za n y c h z d ia g n o zą za b u r ze ń preferen cji se ksu a ln ych .
29
Sum m ary
P erso n a l ch a ra cteristics o f con victs revealin g
sexual preferen ce disorders.
B asic in form ation review
K ey w ords: crim es a g a in st sexual rig h ts a n d m orality, pro p er sexual behavior, a b n o rm a l sexual,
d e v ia n t sexual b e h av io r a n d p e rv ersio n s, sex u al p referen ce d iso rd ers, th e ra p y for
offenders a g a in s t sex u al rig h ts a n d m orality.
The article present inform ation review about persons convicted for sexu­
al crim es involved w ith sexual preference disorders. Explains, w hat sexual
preference disorders really m eans. A uthor on the basis of own research
presents elem entary d a ta describing sexual offenders population, such as:
disorders diagnosis, age, education, profession, place of living, m arrow state,
fertility, relationship w ith victim. Describes the therapy for prisoners, offen­
ders against sexual rights and morality, revealing sexual preference disor­
ders guided in prison conditions. Indicates a deficiency in correctional sys­
tem to the population in conditions of freedom.