Wychowanie seksualne w polskich szkołach
advertisement
KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Październik 2002 Informacja Nr 922 Wychowanie seksualne w polskich szkołach Jolanta Szymańczak W Polsce o potrzebie wychowania seksualnego zaczęto mówić pod koniec lat pięćdziesiątych. Za umowną datę, wyznaczającą początek publicznej dyskusji o edukacji seksualnej jako zagadnieniu pedagogicznym, przyjmuje się rok 1957, w którym powstało Towarzystwo Planowania Rodziny. Blisko trzydziestoletnią historię edukacji seksualnej w polskich szkołach można podzielić na dwa etapy: - lata 1973 - 1990, kiedy tytułem eksperymentu wprowadzono pierwsze zajęcia tego typu, a następnie prowadzono prace nad ich ostatecznym modelem, - lata 1990 – 2002, okres w którym podejmowano liczne i zmienne decyzje dotyczące tych zajęć. Opracowanie zawiera: * krótką historię realizacji zajęć „wychowanie seksualne” w szkołach, * aneks, w którym umieszczono aktualnie obowiązujące: ządzenie w sprawie sposobu nauczania “wychowania seksualnego”, awy programowe zajęć “wychowanie do życia w rodzinie” oraz wykaz zmian podstawy programowej zajęć „wychowanie do życia w rodzinie”, wprowadzonych ostatnim rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu. BSiE 1 1. Wprowadzenie W Polsce o potrzebie wychowania seksualnego zaczęto mówić pod koniec lat pięćdziesiątych. Rok 1957, w którym powstało Towarzystwo Planowania Rodziny, przyjmuje się za umowną datę, wyznaczającą początek publicznej dyskusji o edukacji seksualnej jako zagadnieniu pedagogicznym. Historię edukacji seksualnej w polskich szkołach można podzielić na dwa etapy: od 1973 do 1990 roku i od 1990 roku do dzisiaj. Założenia etyczne polskiego modelu edukacji seksualnej, realizowanego w okresie PRL, wypracowało Towarzystwo Planowania Rodziny. Założenia te zostały opublikowane w oficjalnym dokumencie w 1972 roku. Głównym celem wychowania seksualnego było „udzielanie pomocy wychowankowi w celu uniknięcia porażek i cierpień w dziedzinie seksualnej, małżeńskiej i rodzinnej, ułatwianie mu rozwoju własnej osobowości także w jego psychospołecznej komponencie, bezkolizyjnego i pomyślnego wrośnięcia w życie dorosłe, a tym samym w małżeństwo, a później w rodzinę, tak aby realizował swoje potrzeby i pragnienia życiowe, emocjonalne i seksualne, bez narażania na uszczerbek istotnych wartości społecznych i dobra innych ludzi”.1 Lata przemian ustrojowych w naszym kraju naznaczone były intensywną publiczną dyskusją, której podział ideowy, poza kwestią dekomunizacji, najjaskrawiej wyrażał się w omawianiu dopuszczalności aborcji oraz zasadności wychowania seksualnego w szkole. Decyzje podejmowane przez parlament i resort edukacji co do potrzeby, zakresu oraz treści „wychowania seksualnego” realizowanego w polskich szkołach w tych latach – trudno uznać za wyłącznie merytoryczne. Aktualnie realizowany program zajęć „wychowanie do życia w rodzinie” zróżnicowany jest w zależności od poziomu nauczania i typu szkoły. Jego zakres, liczba godzin oraz treści programowe regulują stosowne rozporządzenia resortu edukacji (patrz Aneks). Zajęcia te są nieobowiązkowe, decyzje o uczestniczeniu bądź nieuczestniczeniu podejmuje uczeń (gdy jest pełnoletni) lub jego rodzice. Zgodnie z przyjętymi założeniami zajęcia powinny stanowić spójną całość z pozostałymi działaniami wychowawczymi i profilaktycznymi szkoły, a w szczególności powinny: wspierać wychowawczą rolę rodziny, promować integralne ujęcie ludzkiej seksualności, kształtować postawy prorodzinne, prozdrowotne i prospołeczne. * * * Publiczny spór o wychowanie seksualne młodzieży, wynikający z uznawanego światopoglądu dyskutantów, toczy się wokół dwóch zasadniczych kwestii: – o to czy wychowanie seksualne powinno być prowadzone wyłącznie przez rodzinę, czy również przez szkołę, która w tych działaniach wspierałaby rodzinę, – o dobór treści programowych oraz interpretację merytorycznych zagadnień (np. kwestii: mniejszości seksualnych, wzorów społecznego zachowania kobiet i mężczyzn, oceny moralnej metod zapobiegania ciąży). Tymczasem jak wskazują badania W. Wróblewskiej „kultura masowa a szczególnie me1 M. Kozakiewicz, Młodzież wobec seksu małżeństwa i rodziny. Perspektywa europejska, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1985, str. 198. 2 BSiE dia, poprzez telewizję i wydawnictwa prasowe, przejęły rolę wychowawców i kształtują w dużym stopniu wiedzę, postawy i zachowania nastolatków w sferze seksualnej. Rodzice i szkoła zdecydowanie przegrywają w rankingu z mediami. Atrakcyjnie przedstawiona oferta mediów, bazując na naturalnych zainteresowaniach i problemach dojrzewających seksualnie nastolatków, skutecznie kształtuje akceptację wczesnych związków seksualnych oraz oddziałuje na postrzeganie i traktowanie przez nich życia seksualnego w sposób spontaniczny (jeżeli tylko ma się ochotę) lub bazując na uczuciach i doznaniach.”2 Jak wynika z badań sondażowych prowadzonych przez CBOS w latach 90. – zróżnicowanie opinii o potrzebie wychowania seksualnego w szkole wykazuje związek z cechami demograficznymi, światopoglądem i orientacją polityczną badanych.3 Zdecydowanymi zwolennikami edukacji seksualnej w szkole są najmłodsi respondenci (50% badanych uczniów i studentów), mieszkańcy dużych miast, osoby z wyższym i średnim wykształceniem, osoby nie uczestniczące w praktykach religijnych, deklarujące poglądy lewicowe. Przeciwnikami zaś – osoby najstarsze, praktykujące, z wykształceniem podstawowym. 66% ankietowanych uważało, że obowiązek przekazania dzieciom wiedzy o życiu seksualnym człowieka spoczywa w równym stopniu na szkole jak i na rodzicach, 25% uznało, że przede wszystkim na rodzicach, a tylko 4%, że przede wszystkim na szkole. Z badania przeprowadzonego przez CBOS w roku 20024 wynika, że sprawy dotyczące płci i wychowania seksualnego, to temat którego z różnych powodów nie porusza się w rozmowach z dziećmi. Z dziećmi w wieku 7 - 10 lat nie rozmawia na te tematy 78% respondentów, z dziećmi w wieku 11 - 15 lat – 55% respondentów, z dziećmi w wieku 16 - 19 lat – 55% respondentów. Wymieniane powodu, to m.in. uznanie tych tematów za nieodpowiednie do rozmów z dziećmi oraz niechęć dzieci do podejmowania rozmów z dorosłymi. Z kolei inne badanie CBOS – „Młodzież o życiu seksualnym”5 ujawnia, że wśród uczniów ostatnich klas szkół ponadpodstawowych, 46% badanych zadeklarowała, że ma już za sobą pierwsze doświadczenia seksualne. Z czego 13% utrzymuje regularne stosunki seksualne, 23% od czasu do czasu, a 10% już odbyło pierwszy stosunek seksualny; 81% utrzymujących kontakty seksualne stosuje środki antykoncepcyjne. Z badania postaw młodzieży wobec spraw seksualności6 przeprowadzonego w 1996 roku przez Pracownię Badań Społecznych w Sopocie wśród uczniów w wieku 15 - 19 lat, wynika że w wieku 14 lat i mniej współżycie seksualne podjęło 6,3% dziewcząt i 12,3% chłopców; w wieku 15 lat 20,3% dziewcząt i 22,4% chłopców; w wieku 16 lat 32,1% dziewcząt i 34,% chłopców; w wieku 17 lat 28,6% dziewcząt i 23,2% chłopców; w wieku 18 - 19 lat 12,7% dziewcząt i 7,55% chłopców. Jednocześnie obserwuje się pogłębienie widocznej już tendencji do permisywnego postrzegania przez młodzież życia erotycznego; w 1988 roku 40% badanych zgadzało się z poglądem, że ślub nie jest konieczny, aby kochający się ludzie utrzymywali ze sobą kontakty 2 Wiktoria Wróblewska, Nastoletni Polacy wobec seksualności, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Statystyki i Demografii, Warszawa 1998, str. 57. 3 Komunikat CBOS BS/23/23/98 Opinie o potrzebie wychowania seksualnego w szkołach, Warszawa, luty 1998. 4 Komunikat CBOS BS/133/2002, O czym dorośli rozmawiają z dziećmi? Warszawa, sierpień 2002. 5 Komunikat CBOS nr 98, Warszawa, czerwiec 1999. 6 Wiktoria Wróblewska, Nastoletni Polacy wobec seksualności, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Demografii i Statystyki, Warszawa 1998, str. 47. BSiE 3 seksualne, w 1996 r. pogląd taki podzielało 64% badanych, a w 1998 r. już 72%. O przemianach obyczajowych dobitnie świadczą przede wszystkim dane demograficzne. Od początku lat dziewięćdziesiątych dynamicznie rośnie odsetek urodzeń pozamałżeńskich.7 Jeśli w latach osiemdziesiątych odsetek ten nie przekraczał 5%, to w kolejnych latach dziewięćdziesiątych systematycznie wzrastał i już w 2000 r. wyniósł 12,1%. Przy czym warto zaznaczyć, że około 35% urodzeń pozamałżeńskich stanowią urodzenia kobiet w wieku poniżej 19 lat. Reasumując: niezależnie od poglądów ujawnianych w publicznej dyskusji na temat wychowania seksualnego w polskich szkołach, obserwuje się m.in. takie zjawiska, które powinny budzić niepokój rodziców i wychowawców: – wczesną inicjację seksualną młodzieży, – permisywne postawy wobec życia seksualnego człowieka, – dominującą rolę mediów w przekazywaniu informacji o tej sferze życia, – rosnący odsetek urodzeń pozamałżeńskich, – oraz wysoki odsetek urodzeń wśród dziewcząt w wieku poniżej 19 lat. 2. Realizacja zajęć z zakresu wychowanie seksualne” w szkołach w latach 1973 2002 1. W 1973 roku Ministerstwo Oświaty i Wychowania wprowadziło do szkół średnich, tytułem eksperymentu, przedmiot pod nazwą „przygotowanie do życia w rodzinie socjalistycznej”. Przedmiot ten jako nadobowiązkowy w wymiarze 1 godziny tygodniowo wprowadzono do tych szkół, które podjęły się jego realizacji w ramach godzin wychowawczych. Nazwa przedmiotu – „przygotowanie do życia w rodzinie,” w stosowanym wówczas skrócie – PdŻ, zaczęła obowiązywać od 1975 roku. Opracowaniem programowym przedmiotu (cel, treści, zakres, metodyka, zasady realizacji) oraz przygotowaniem kadr do jego wykładania zajmował się Instytut Programów Szkolnych, usytuowany w strukturze Ministerstwa Oświaty i Wychowania. 2. Od 1986 roku PdŻ stał się w systemie oświaty przedmiotem obowiązkowym. Wprowadzono wówczas treści programowe PdŻ do szkół podstawowych dla klas 4 - 8, w ramach godzin wychowawczych i innych przedmiotów (np. biologii). Dla szkół średnich PdŻ był przedmiotem wydzielonym w ramach godzin wychowawczych w wymiarze 2 godzin miesięcznie. 3. W 1987 r. ukazał się podręcznik dla uczniów szkół średnich – „Przygotowanie do życia w rodzinie” (red. Wiesław Sokoluk). Podręcznik ten został wprowadzony do szkół przez Ministerstwo Oświaty jako obowiązujący w roku szkolnym 1987/88. Ukazanie się podręcznika wywołało ogólnospołeczną dyskusję, która ujawniła światopoglądowe różnice dyskutantów, oceniających zarówno zasadność opracowania tego typu podręcznika jak i jego zawartość merytoryczną. Sprawa podręcznika stała się również przedmiotem poważnego zainteresowania ówczesnego rządu. Ostatecznie na początku roku szkolnego 1988/89 powołano Komisję do przeprowadzenia merytorycznej oceny podręcznika. Przedmiot PdŻ był nadal przedmiotem obowiązującym, a posługiwanie się podręcznikiem zależało od decyzji nauczyciela. W marcu 1988 r. Komisja ogłosiła publicznie ocenę podręcznika, zakończoną wnioskiem o 7 W terminologii przyjętej przez GUS - urodzenie pozamałżeńskie, to urodzenie występujące bądź przed zawarciem małżeństwa, o ile jego zawarcie nie nastąpi przed sporządzeniem aktu urodzenia, bądź po upływie 300 dni od chwili ustania lub unieważnienia małżeństwa. 4 BSiE niewykorzystywanie podręcznika jako obowiązującej pomocy szkolnej. Natomiast już w czerwcu tego samego roku dyrektor Departamentu Kształcenia Ogólnego Ministerstwa Oświaty i Wychowania pismem okólnym skierowanym do Kuratorów Oświaty i Wychowania zalecił stosowanie tego podręcznika jako podręcznika pomocniczego. 4. W 1989 roku ukazał się podręcznik dla nauczycieli - „Metodyka przysposobienia do życia w rodzinie” (red. Maria Bober-Pełzowska), który w założeniach miał stanowić pomoc dla nauczycieli wykładających PdŻ. 5. Do roku 1990 Instytut Programów Szkolnych, po 15 latach pracy nad programem edukacji seksualnej, dysponował opracowanym programem szkolnym dla szkół podstawowych i średnich, podręcznikiem dla uczniów, podręcznikiem metodyki przedmiotu, dużym zbiorem materiałów pomocniczych dla nauczycieli (broszury, kasety video i magnetofonowe z audycjami dla uczniów), kadrą specjalistów wykładających przedmiot oraz zestawem lektury pomocniczej dla uczniów i dla nauczycieli. 6. W 1990 roku zlikwidowano Instytut Programów Szkolnych i powołano Biuro Reformy Szkolnej, które podjęło się reformy systemu edukacji i opracowania nowych programów szkolnych. 7. W latach 1990-1992 przedmiot PdŻ realizowano w zależności od decyzji nauczycieli. Jednak ze względu na to, iż w tym samym okresie w resorcie edukacji następowały częste zmiany personalne i merytoryczne trudno stwierdzić jak faktycznie był realizowany program PdŻ. 8. W 1992 roku Zarządzeniem Ministra Edukacji (Zarządzenie Nr 13 z 28 maja 1992 r., Dz. Urz. MEN Nr 2, poz.12) określono nowe zasady organizacji roku szkolnego 1992/93. W wyniku tej decyzji skreślono z planów nauczania godziny wychowawcze, na których dotychczas realizowano przedmiot PdŻ. Decyzja ta, która faktycznie dotyczyła nowej organizacji roku szkolnego spowodowała zaniechanie nauczania PdŻ w szkołach. 9. Po uchwaleniu ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, która artykułem 4 nałożyła na MEN obowiązek wprowadzenia do programów nauczania szkolnego wiedzy o życiu seksualnym, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia poczętego oraz metodach i środkach świadomej prokreacji, a także obowiązek opracowania szczegółowego programu nauczania szkolnego, Minister Edukacji wydał następujące zarządzenia: – nowelizację Zarządzenia Nr 13, w wyniku której ponownie wprowadzono do szkół godziny wychowawcze (Dz. Urz. MEN Nr 7 poz. 29), – Zarządzenie Nr 28 z 18 sierpnia 1993 r. w sprawie szkolnego programu nauczania obejmującego treści z zakresu wychowania seksualnego i życia rodzinnego, zobowiązujące szkoły do podjęcia tej problematyki w ramach działań wychowawczych i nauczania różnych przedmiotów szkolnych. W Załączniku do Zarządzenia Nr 28 Ministra Edukacji określono program nauczania, cele kształcenia i zagadnienia programowe dla szkół podstawowych i szkół ponadpodstawowych. Według tego programu za cel nauczania i wychowania przyjęto „pomoc uczniom w kształtowaniu postaw akceptujących swoje człowieczeństwo we wszystkich jego przejawach”. Nauczanie miało być realizowane w trzech cyklach, w klasach I - III i klasach IV - VIII BSiE 5 szkoły podstawowej i w szkołach ponadpodstawowych. W każdym cyklu program wyróżniał 2 grupy tematów: - tematy mające na celu „kształtowanie u uczniów takich postaw, zachowań i nawyków związanych z życiem w rodzinie, grupach rówieśniczych i makrospołecznych, które wynikają ze świadomie przyjętego systemu wartości i sprzyjają podejmowaniu odpowiedzialnych decyzji”, - tematy mające na celu „przekazywanie uczniom wiadomości niezbędnych dla zrozumienia, czym jest płciowość, miłość, małżeństwo i rodzina”. Tematy te miały być realizowane w ramach lekcji wychowawczych, lekcji biologii, higieny, ochrony środowiska, historii, geografii, języka polskiego, wychowania fizycznego i języków obcych. Wychowawcy klas zostali zobowiązani do ustalenia planu realizacji programu przez nauczycieli ww. przedmiotów określonego przez MEN. Tak więc, sposób organizacji zajęć, liczba godzin przeznaczonych na zajęcia i zakres treści programowych zależał przede wszystkim od inwencji i kompetencji grona pedagogicznego szkoły. Edukacja seksualna w szkołach była realizowana w wąskim zakresie w ramach niektórych przedmiotów szkolnych (biologia, higiena, ochrona środowiska) oraz w ramach lekcji wychowawczych pozostających do dyspozycji wychowawców. 10. W 1996 r. nowelizacja ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 139, z 1996 r., poz. 646) nałożyła na Ministra Edukacji Narodowej obowiązek wprowadzenia do szkół przedmiotu „wiedza o życiu seksualnym człowieka”. Zobowiązanie Ministra Edukacji Narodowej do wprowadzenia do nauczania w szkołach ww. przedmiotu mocą przepisu ustawowego, uzasadniano wówczas negatywną oceną działań Ministerstwa Edukacji Narodowej w zakresie realizacji przepisów ustawy zobowiązujących do prowadzenia „edukacji seksualnej” młodzieży szkolnej. Podstawę do takiej oceny stanowiły m.in. sprawozdania z wykonania Ustawy o przerywania ciąży planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności: * resortowe z 1994 r. (Sprawozdanie Ministrów: Edukacji Narodowej, Pracy i Polityki Socjalnej, Sprawiedliwości, Zdrowia i Opieki Społecznej z realizacji ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, druk sejmowy nr 375, z 21 kwietnia 1994 r.). * rządowe z 1995 r. (Sprawozdanie z realizacji w 1994 r. ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży wynikające z rezolucji Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 marca 1995 roku, druk sejmowy nr 1416, z 1 grudnia 1995 r.). Zarządzeniem Nr 17 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 września 1997 r. w sprawie wprowadzenia do nauczania szkolnego oraz zakresu treści programowych przedmiotu „Wiedza o życiu seksualnym człowieka” (Dz. Urz. MEN Nr 8, poz. 37) z dniem 1 stycznia 1998 r. w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych publicznych i niepublicznych posiadających uprawnienia szkół publicznych zaczął obowiązywać przedmiot „wiedza o życiu seksualnym człowieka”. Na realizację tego przedmiotu przewidziano następującą liczbę godzin w wymiarze rocznym: 1. w klasie V szkoły podstawowej – 5 godzin, 2. w klasie VI i VII szkoły podstawowej – po 6 godzin, 3. w klasie VII szkoły podstawowej – 7 godzin, 4. we wszystkich klasach szkół podstawowych – po 10 godzin. Zgodnie z Zarządzeniem za zorganizowanie zajęć przedmiotu w szkole odpowiadał dy- 6 BSiE rektor oraz wychowawcy klas. Wychowawca mógł zaprosić specjalistów do prowadzenia zajęć przedmiotu. Zakres treści programowych przedmiotu zawierał Załącznik do Zarządzenia, a szczegółowy program nauczania przedmiotu ustalał dyrektor szkoły w porozumieniu z radą pedagogiczną po zasięgnięciu opinii rady rodziców. 11. W 1997 r. grupa senatorów RP, która złożyła wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z Konstytucją kilku przepisów znowelizowanej Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, zakwestionowała m.in. przepis noweli z 1996 r. obligujący Ministra Edukacji Narodowej do wprowadzenia do programu nauczania przedmiotu „Wiedza o życiu seksualnym człowieka”. W ich opinii przepis ten godził w konstytucyjną ochronę rodziny, ponieważ naruszał prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z ich własnymi przekonaniami moralnymi i religijnymi. Trybunał Konstytucyjny w powyższej kwestii orzekł co następuje (sygnatura akt K.26/96): Znowelizowany przepis powtarza w istocie wcześniejszą regulację, z tym że o ile art. 4 ust. 2 w brzmieniu przed nowelizacją mówił o wprowadzeniu określonej wiedzy do „programów nauczania szkolnego”, o tyle po nowelizacji skonkretyzowano to jako obowiązek wprowadzenia nowego przedmiotu nauczania. Obowiązek ten dotyczy wiedzy o życiu seksualnym człowieka. Nie likwiduje to obowiązku wynikającego z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. wprowadzenia do programów nauczania wiedzy o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia poczętego oraz metodach i środkach świadomej prokreacji. Zarówno przed, jak i po nowelizacji art. 4 stanowi on normę kompetencyjną do zgodnej z tym przepisem modyfikacji programów nauczania szkolnego. Po nowelizacji wszakże kompetencja ta została zmodyfikowana przez nałożenie na ministra obowiązku wprowadzenia konkretnego przedmiotu nauczania. Nie wydaje się jednak by tak sformułowana kompetencja ministra edukacji narodowej naruszała reguły o charakterze konstytucyjnym. Ogólne zasady wprowadzania nowych przedmiotów szkolnych oraz modyfikowania już obowiązujących programów określone są w ustawie o systemie oświaty. To ona przewiduje dla ministra edukacji narodowej ogólną kompetencję do określania treści programów szkolnych, w tym decydowania o treści i charakterze poszczególnych przedmiotów nauczania szkolnego. Minister edukacji narodowej nie ma wszakże pełnej swobody w kształtowaniu tych programów – nie tylko z tej przyczyny, iż działalność instytucji oświatowych w sposób konieczny uwzględniać musi konstytucyjne prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z określoną hierarchią wartości i wyznawanym światopoglądem. Oświata w zakresie szkolnictwa podstawowego realizowana jest poprzez instytucję obowiązku szkolnego. Obowiązek taki zaś, jak wszelkie inne zobowiązania nałożone na obywateli przez państwo, podlega szczegółowej kontroli konstytucyjnej. Zobowiązanie ministra edukacji narodowej do wprowadzenia nowego przedmiotu nauczania „Wiedza o życiu seksualnym człowieka” nie stanowi samoistnej podstawy kompetencyjnej. Wykonanie tego obowiązku uwzględniać musi przede wszystkim wszelkie zasady płynące bezpośrednio z ustawy o systemie oświaty, która w sposób ogólny określa treść i cel nauczania szkolnego oraz sposób ustalania treści programów szkolnych. Wykorzystanie kompetencji określonej w art. 4 ust. 2 musi być nadto zgodne z zasadami i wartościami konstytucyjnymi. Dopóki minister edukacji narodowej nie wykona kompetencji zawartej w zakwestionowanym przez wnioskodawców przepisie, brak dostatecznych przesłanek do stwierdzenia niekonstytucyjności samego upoważnienia. Jakkolwiek bowiem przekaz wiedzy o życiu seksualnym człowieka dotyka kwestii aksjologicznych, których nie można sprowadzić w żadnym przypadku do wiedzy czysto empirycznej i niepodlegającej wartościowaniu moralnemu, nie oznacza to BSiE 7 jeszcze, iż w sposób konieczny nauczanie takiego przedmiotu prowadzić musi do naruszenia określonych zasad konstytucyjnych, w tym przede wszystkim prawa rodziców do zapewnienia takiego wychowania i nauczania dzieci, które pozostaje w zgodzie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi (por. art. 2 zd. 2 pierwszego protokołu do konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności). Należy więc uznać, iż określenie w art. 4 ust. 1 w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 4 lit. b) obowiązku ministra edukacji narodowej do wprowadzenia nowego przedmiotu nauczania szkolnego „Wiedza o życiu seksualnym człowieka” samodzielnie nie stanowi naruszenia zasad o charakterze konstytucyjnym. Orzeczenie Trybunału zostało przyjęte przez Sejm. 12. Wkrótce wniesiono do Sejmu projekt kolejnej nowelizacji ustawy, w którym przewidziano wykreślenie art. 4 ust. 2 (Minister edukacji narodowej wprowadzi do nauczania szkolnego przedmiot „Wiedza o życiu seksualnym człowieka.) oraz art. 4 ust. 3 (Minister edukacji narodowej w porozumieniu z Ministrem zdrowia i opieki społecznej ustali zakres treści programowych przedmiotu, zawartych także w podstawie programowej kształcenia ogólnego, oraz wprowadzi do systemu dokształcania i doskonalenia nauczycieli tematykę z zakresu wiedzy o życiu seksualnym człowieka.). Nowelizacja została uchwalona przez Sejm w grudniu 1997 roku. Prezydent RP odmówił podpisania Ustawy z 11 grudnia 1997 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży i skierował do Sejmu wniosek o ponowne jej rozpatrzenie. W uzasadnieniu stwierdzono m.in. co następuje: Pytam więc, jak nauczyciele przedmiotów ogólnokształcących mają uczyć wiedzy o życiu seksualnym człowieka, skoro sami do takiego nauczania nie będą przygotowani? Rodzi to przypuszczenie, że treści te nie będą przekazywane zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu w sprawie dotyczącej edukacji seksualnej (Kjeldsen przeciwko Danii, 1976 r.) orzekł, że „państwo chcące wywiązywać się ze swoich funkcji w zakresie nauczania i edukacji musi dbać o to, by informacje lub wiedza zawarte w programie były przekazywane w sposób obiektywny, krytyczny i w ujęciu pluralistycznym. Państwu nie wolno prowadzić indoktrynacji, którą można by było uznać za naruszającą przekonania religijne lub filozoficzne rodziców”. Edukacja seksualna w szkole została uznana za normę i przyjęta w wyniku ustaleń międzynarodowych, m.in. podczas Światowej Konferencji na Rzecz Rozwoju (Kair 1994) oraz IV Światowej Konferencji Narodów Zjednoczonych w Sprawach Kobiet (Pekin 1995). Deklaracja konferencji pekińskiej stwierdza, że rządy mają: „zachęcać, w porozumieniu i współdziałaniu z rodzicami uczniów i we współpracy z kadrą dydaktyczną i instytucjami oświatowymi, do opracowania programów edukacyjnych dla dziewcząt i chłopców oraz do stworzenia zintegrowanego (z nim) systemu usług w celu podniesienia świadomości dotyczącej odpowiedzialności za własne postępowanie oraz w celu pomocy w braniu na siebie obowiązków, zważywszy wielkie znaczenie takiej edukacji i pomocy dla rozwoju osobowego, rozwoju poczucia własnej wartości, uchronienia się przed niepożądaną ciążą, powstrzymania rozprzestrzeniania się chorób przenoszonych drogą płciową, w szczególności HIV/AIDS, oraz przeciwdziałania takim zjawiskom jak przemoc i wykorzystywanie seksualne”. Rzeczpospolita Polska przyjęła bez zastrzeżeń ustalenia końcowe obu konferencji i zobowiązała się tym samym do realizacji podjętych tam postanowień... Zakwestionowana ustawa neguje potrzebę dalszego należytego przygotowania nauczycieli 8 BSiE do przekazywania wiedzy o życiu seksualnym człowieka. Tym samym w konsekwencji młodzi ludzie będą skazani na korzystanie z innych źródeł wiedzy o życiu seksualnym, obciążonych błędami i szkodliwymi stereotypami dotyczącymi seksu i wzajemnych relacji między partnerami. Polska szkoła nie może pozbawić naszych dzieci prawa do informacji o sobie samym i prawa do wiedzy o wszystkich aspektach zdrowia... Weto Prezydenta nie zostało odrzucone przez Sejm. 13. W styczniu 1998 roku powołany przez Ministra Edukacji Narodowej zespół opiniodawczo-doradczy ds. wprowadzenia przedmiotu „wiedza o życiu seksualnym człowieka” do nauczania szkolnego opracował nowy projekt aktu wykonawczego, dotyczący wychowania seksualnego w szkole. W dniu 21 maja 1998 roku weszło w życie Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie wprowadzenia do nauczania szkolnego przedmiotu „wiedza o życiu seksualnym człowieka” oraz zakresu jego treści programowych (Dz. U. Nr 58 z 1998 r., poz. 369). Zgodnie z tym rozporządzeniem na realizację przedmiotu „wiedza o życiu seksualnym człowieka” w szkołach (podstawowych i ponadpodstawowych publicznych i niepublicznych posiadających uprawnienia szkół publicznych) przeznaczono następującą liczbę godzin w wymiarze rocznym: 1. w klasie V szkoły podstawowej - 4 godziny (w tym po 2 godziny, z podziałem na grupy chłopców i dziewcząt), 2. w klasach VI i VII szkoły podstawowej - 4 godziny (w tym po 1 godzinie z podziałem na grupy chłopców i dziewcząt), 3. w klasie VIII szkoły podstawowej - 6 godzin (w tym po 1 godzinie z podziałem na grupy chłopców i dziewcząt), 4. we wszystkich klasach szkół ponadpodstawowych - 6 godzin. Udział uczniów w tych zajęciach nie był obowiązkowy. Za organizację przedmiotu odpowiadał dyrektor szkoły. Szczegółowy program nauczania zatwierdzała rada pedagogiczna szkoły uwzględniając m.in. opinie rodziców oraz możliwości szkoły. Treści programowe zawarto w załączniku do rozporządzenia. 14. W styczniu 1998 roku wniesiono poselski projekt nowelizacji Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. W projekcie tym przewidziano wykreślenie przepisu sformułowanego w art. 4 ust. 2, który zobowiązywał Ministra Edukacji Narodowej do wprowadzenia do nauczania szkolnego przedmiotu „wiedza o życiu seksualnym człowieka”. Według uzasadnienia wnioskodawców, ten zbyt uszczegółowiony przepis ograniczał rolę Ministra Edukacji Narodowej, do którego kompetencji należy określanie podstaw programowych kształcenia ogólnego oraz ustalanie nazw przedmiotów. W grudniu 1998 roku Sejm przyjął znowelizowaną ustawę (Dz. U. z 1999 r. Nr 5, poz. 32). Aktualnie przepisy Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży w zakresie wychowania seksualnego brzmią następująco: Art. 4. 1. Do programów nauczania szkolnego wprowadza się wiedzę o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji. 2. (skreślony). 3. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania ustali, w drodze rozporządzenia, sposób nauczania szkolnego i zakres treści, o których mowa w ust. 1, zawartych w podstawie pro- BSiE 9 gramowej kształcenia ogólnego oraz wprowadzi do systemu dokształcania i doskonalenia nauczycieli tematykę określoną w ust. 1. W dniu 12 sierpnia 1999 roku Minister Edukacji Narodowej wydał Rozporządzenie w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści dotyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego (Dz. U. Nr 67 z 1999 r., poz. 756). Zgodnie z tym rozporządzeniem treści dotyczące wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawarte w podstawie programowej kształcenia ogólnego, były realizowane w ramach zajęć edukacyjnych „wychowanie do życia w rodzinie”. Zajęcia te powinny stanowić spójną całość z pozostałymi działaniami szkoły i w szczególności wspierać wychowawczą rolę rodziny, promować integralne ujęcie ludzkiej płciowości oraz kształtować postawy prorodzinne, prozdrowotne i prospołeczne (§ 2). Zajęcia realizowano w klasach V i VI sześcioletnich szkół podstawowych, w VIII klasach dotychczasowych ośmioletnich szkół podstawowych, gimnazjach i dotychczasowych szkołach ponadpodstawowych, w tym specjalnych, publicznych i niepublicznych posiadających uprawnienia szkół publicznych (§ 1.). Na realizację zajęć przeznaczono kilkanaście godzin w roku szkolnym, zależnie od przyjętego ramowego planu nauczania i stopnia nauczania (szkoła podstawowa, gimnazjum, szkoła ponadpodstawowa). Udział uczniów w zajęciach nie był obowiązkowy. Zajęcia nie podlegały ocenie. „Wychowanie do życia w rodzinie” zostało włączone jako moduł do zajęć edukacyjnych „wiedza o społeczeństwie”. Zajęcia te realizowano przez przygotowanych nauczycieli specjalistów, którzy ukończyli studia podyplomowe lub kursy kwalifikacyjne prowadzone przez resort edukacji. „Wychowanie do życia w rodzinie” były zajęciami obligatoryjnymi dla szkół i nieobowiązkowymi dla uczniów. O udziale w zajęciach uczniów niepełnoletnich decydowali rodzice po uprzednim zapoznaniu się z programem; uczniowie pełnoletni podejmowali decyzję samodzielnie. Treści programowe „wychowania do życia w rodzinie” opublikowano w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego (Dz. U. Nr 14 z 1999 r., poz. 12). 15. Model wychowania seksualnego (podstawy prawne, merytoryczne i organizacyjne) obowiązujący w szkołach od 1999 roku do 2001 roku (teksty rozporządzeń, zakres treści programowych, standardy kursów kwalifikacyjnych dla kształcenia nauczycieli „wychowania do życia w rodzinie”, zestaw książek dla uczniów oraz materiałów, programów, scenariuszy dla nauczycieli oraz tekst deklaracji dla rodziców) został opracowany przez zespół opiniodawczodoradczy do spraw wprowadzenia „wiedzy o życiu seksualnym człowieka” do nauczania szkolnego, powołany przez ministra Edukacji Narodowej w 1998 roku. Pracami zespołu kierował główny wizytator MEN. Jesienią 2000 roku Pracownia Realizacji Badań Socjologicznych Uniwersytetu Gdańskiego przeprowadziła badanie, którego celem było dokonanie oceny jakości wdrożenia programu “wychowanie do życia w rodzinie” w szkołach podstawowych, gimnazjach i ponadpodstawowych. W opublikowanym raporcie stwierdzono, że „zajęcia są prowadzone w Polsce na szeroką skalę i wiele placówek realizuje je zgodnie z założeniami i wymogami Ministerstwa Edukacji Narodowej. Pomimo tego faktu jest jeszcze wiele do zrobienia. Dotyczy to przede wszystkim pomocy szkołom, które z różnych powodów nie wprowadziły do tej pory przedmiotu, jak rów- 10 BSiE nież wsparcia w kwestii podniesienia jakości wdrażanego przedmiotu”.8 16. Aktualnie realizowane zajęcia z zakresu „wychowania seksualnego” regulowane są przez następujące akty prawne; 1. Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży ze zmianami (Dz. U. z 1999 r. Nr 5, poz. 32) – art. 4 ust. 3. 2. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Na podstawie art. 22 ust. 2 pkt 2 lit. a i b ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświat (Dz. U. z 2001 r. Nr 61, poz. 625). 3. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 sierpnia 1999 r. (ze zmianami) w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści dotyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego (Dz. U. z 2002 Nr 121, poz. 1037). W stosunku do modelu obowiązującego na mocy rozporządzeń Ministra Edukacji Narodowej (wymienionych w pkt. 14) wprowadzono następujące zmiany: – w zakresie podstaw programowych zajęć „wychowanie do życia w rodzinie” (wykaz zmian w Aneksie), – na świadectwie szkolnym nie odnotowuje się uczestnictwa ucznia w zajęciach, – kwalifikacje nauczycieli do prowadzenia zajęć oceniane są na ogólnie obowiązujących zasadach. 3. Podsumowanie 1. Blisko trzydziestoletnią historię edukacji seksualnej w polskich szkołach można podzielić na dwa etapy: – lata 1973 - 1990, kiedy tytułem eksperymentu wprowadzono pierwsze zajęcia tego typu, a następnie prowadzono prace nad ich ostatecznym modelem, – lata 1990 - 2002, okres w którym podejmowano liczne i zmienne decyzje dotyczące tych zajęć. 2. Niezależnie od poglądów ujawnianych w publicznej dyskusji na temat wychowania seksualnego w polskich szkołach, obserwuje się takie m.in. zjawiska, które powinny budzić niepokój rodziców i wychowawców: wczesną inicjację seksualną młodzieży, permisywne postawy wobec życia seksualnego człowieka, dominującą rolę mediów w przekazywaniu informacji o tej sferze życia, rosnący odsetek urodzeń pozamałżeńskich oraz wysoki odsetek urodzeń wśród dziewcząt w wieku poniżej 19 lat. 3. Aktualnie realizowane zajęcia „wychowania seksualnego” w szkole to zmodyfikowany model zajęć wprowadzonych na mocy rozporządzeń Ministra Edukacji Narodowej w 1999 roku. Zmiany wprowadzone przez Ministra Edukacji narodowej i Sportu w 2002 roku to: – korekta zakresu podstaw programowych zajęć „wychowanie do życia w rodzinie” (wy8 Ocena jakości wdrożenia programu „życia w rodzinie” w szkołach podstawowych, gimnazjach i ponadpodstawowych w Polsce. Raport z badań przeprowadzonych we wrześniu-październiku 2000 r., Uniwersytet Gdański. Pracownia Realizacji Badań Socjologicznych, Gdańsk, listopad 2000 r. – maszynopis. BSiE 11 kaz zmian w Aneksie), – na świadectwie szkolnym nie odnotowuje się uczestnictwa ucznia w zajęciach, – kwalifikacje nauczycieli do prowadzenia zajęć oceniane są na ogólnie obowiązujących zasadach. 12 BSiE Aneks 1. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 sierpnia 1999 r. (ze zmianami) w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści dotyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego. (Dz. U. z 2002 Nr 121, poz. 1037) Na podstawie art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78, z 1995 r. Nr 66, poz. 334, z 1996 r. Nr 139, poz. 646, z 1997 r. Nr 141, poz. 943 i Nr 157, poz. 1040 oraz z 1999 r. Nr 5, poz. 32) zarządza się, co następuje: § 1. 1. Treści dotyczące wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawarte w podstawie programowej kształcenia ogólnego, są realizowane w ramach zajęć edukacyjnych „Wychowanie do życia w rodzinie”, zwanych dalej „zajęciami”. 2. 1 Zajęcia realizowane są w klasach V i VI szkół podstawowych, gimnazjach, szkołach ponadgimnazjalnych: zasadniczych szkołach zawodowych, liceach ogólnokształcących, liceach profilowanych, technikach i w dotychczasowych szkołach ponadpodstawowych, w tym specjalnych, dla dzieci i młodzieży, publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych. § 2. 2 Realizacja treści programowych zajęć powinna stanowić spójną całość z pozostałymi działaniami wychowawczymi i profilaktycznymi szkoły, a w szczególności: 1) wspierać wychowawczą rolę rodziny, 2) promować integralne ujęcie ludzkiej seksualności, 3) kształtować postawy prorodzinne, prozdrowotne i prospołeczne. § 3. 3 1. Na realizację zajęć w szkołach publicznych przeznacza się w szkolnym planie nauczania następującą liczbę godzin w roku szkolnym: 1) w klasach V i VI szkół podstawowych realizujących ramowe plany nauczania, stanowiące załączniki nr 1 i 2 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 15, poz. 142), z godzin do dyspozycji dyrektora - po 14 godzin, w tym po 5 godzin z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców, 2) we wszystkich klasach gimnazjów realizujących ramowe plany nauczania, stanowiące załączniki nr 4 i 5 do rozporządzenia, o którym mowa w pkt 1, z godzin przewidzianych na realizację zajęć edukacyjnych «Wiedza o społeczeństwie» - po 14 godzin, w tym po 5 godzin z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców, 3) w szkołach ponadgimnazjalnych realizujących ramowe plany nauczania, stanowiące załączniki nr 9-11 i 13 do rozporządzenia, o którym mowa w pkt 1, z godzin do dyspozycji dyrektora - w każdej klasie po 14 godzin, w tym po 5 godzin z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców, 1 § 1 ust. 2: - zmieniony przez § 1 pkt 1 rozporządzenia z dn. 20 lipca 2001 r. (Dz. U. 01.79.845) zmieniającego nin. rozporządzenie z dniem 1 września 2001 r.; - zmieniony przez § 1 pkt 1 rpzporządzenia z dn. 19 lipca 2002 r. (Dz. U. 02.121.1037) zmieniającego nin. rozporządzenie z dn. 1 września 2002. 2 § 2 zmieniony przez § 1 pkt 2 rozporządzenia z dn. 19 lipca 2002 r. (Dz. U. 02.121.1037) zmieniającego nin rozporządzenie z dn. 1 września 2002 r. 3 § 3 zmieniony przez § 1 pkt 3 rozporządzenia z dn. 19 lipca 2002 r. (Dz. U. 02.121.1037) zmieniającego nin. rozporządzenie z dn. 1 września 2002 r. BSiE 13 4) w klasach I-III techników realizujących ramowy plan nauczania, stanowiący załącznik nr 12 do rozporządzenia, o którym mowa w pkt 1, z godzin do dyspozycji dyrektora - w każdej klasie po 14 godzin, w tym po 5 godzin z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców, 5) w szkołach ponadpodstawowych realizujących ramowe plany nauczania, stanowiące załączniki nr 15, 16 i 19-23 do rozporządzenia, o którym mowa w pkt 1, w ramach zajęć „Wychowanie do życia w rodzinie” - po 10 godzin w każdej klasie; w szczególnie uzasadnionych przypadkach, za zgodą organu prowadzącego, zajęcia mogą być realizowane z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców, z zastrzeżeniem ust. 2. 2. Na zajęcia w publicznych szkołach ponadpodstawowych specjalnych realizujących ramowe plany nauczania, stanowiące załączniki nr 27-29 i 32-37 do rozporządzenia, o którym mowa w ust. 1 pkt 1 - w ramach zajęć „Przygotowanie do życia w rodzinie” lub z godzin do dyspozycji dyrektora - przeznacza się w szkolnym planie nauczania 1 godzinę tygodniowo w każdej klasie. W szczególnie uzasadnionych przypadkach, za zgodą organu prowadzącego, zajęcia mogą być realizowane z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców. § 3a. 4 Na realizację zajęć w szkołach niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych należy przeznaczyć liczbę godzin nie mniejszą niż liczba godzin przewidziana w § 3 dla szkoły publicznej danego typu. § 4. 1. Udział ucznia w zajęciach nie jest obowiązkowy. 2. 5 Na udział w zajęciach uczniów niepełnoletnich zgodę w formie pisemnej wyrażają rodzice lub prawni opiekunowie, po spełnieniu przez szkołę warunków określonych w § 5 ust. 1. Po osiągnięciu pełnoletności o udziale w zajęciach decydują sami uczniowie, deklarując swój udział na piśmie. 3. Zajęcia nie podlegają ocenie i nie wpływają na promocję ucznia do klasy programowo wyższej ani na ukończenie szkoły przez ucznia. 4. 6 (skreślony). § 5. 1. W każdym roku szkolnym przed przystąpieniem do realizacji zajęć nauczyciel prowadzący zajęcia wraz z wychowawcą klasy przeprowadza co najmniej jedno spotkanie informacyjne z rodzicami uczniów niepełnoletnich oraz z uczniami pełnoletnimi. Nauczyciel jest obowiązany przedstawić pełną informację o celach i treściach realizowanego programu nauczania, podręcznikach szkolnych oraz środkach dydaktycznych. 2. Za przeprowadzenie spotkań, o których mowa w ust. 1, odpowiedzialny jest dyrektor szkoły. § 6. 7 (skreślony). § 7. 8 (skreślony). § 8. Rozporządzenie wchodzi w życie po upływie 7 dni od dnia ogłoszenia. 4 § 3a dodany przez § 1 pkt 4 rozporządzenia z dn. 19 lipca 2002 r. (Dz. U. 02.121.1037) zmieniającego nin. rozporządzenie z dn. 1 września 2002 r. 5 § 4 ust 2. zmieniony przez § 1 pkt 5 lit. a) rozporządzenia z dn. 19 lipca 2002 r. (Dz. U. 02.121.1037) zmieniającego nin. rozporządzenie z dn. 1 września 2002 r. 6 § 4 ust 4. skreślony przez § 1 pkt 5 lit. b) rozporządzenia z dn. 19 lipca 2002 r. (Dz. U. 02.121.1037) zmieniającego nin. rozporządzenie z dn. 1 września 2002 r. 7 § 6 skreślony przez § 1 pkt 6 rozporządzenia z dn. 19 lipca 2002 r. (Dz. U. 02.121.1037) zmieniającego nin. rozporządzenie z dn. 1 września 2002 r. 8 § 7 skreślony przez § 1 pkt 6 rozporządzenia z dn. 19 lipca 2002 r. (Dz. U. 02.121.1037) zmieniającego nin. rozporządzenie z dn. 1 września 2002 r. 14 BSiE 2. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Na podstawie art. 22 ust. 2 pkt 2 lit. a i b ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2001 r. Nr 61, poz. 625) Na podstawie art. 22 ust. 2 pkt 2 lit. a i b ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 i Nr 106, poz. 496, z 1997 r. Nr 28, poz. 153 i Nr 141, poz. 943, z 1998 r. Nr 117, poz. 759 i Nr 162, poz. 1126, z 2000 r. Nr 12, poz. 136, Nr 19, poz. 239, Nr 48, poz. 550, Nr 104, poz. 1104, Nr 120, poz. 1268 i Nr 122, poz. 1320 oraz z 2001 r. Nr 111, poz. 1194 i Nr 144, poz. 1615) zarządza się, co następuje: SZKOŁA PODSTAWOWA Cele edukacyjne Celem wychowania do życia w rodzinie jest ukazywanie wartości rodziny w życiu osobistym człowieka oraz pomoc w przygotowaniu się do zrozumienia i akceptacji przemian okresu dojrzewania. Zadania szkoły 1. Integrowanie wychowawczych działań szkoły i rodziny. 2. Wzmacnianie prawidłowych relacji dziecka z rodziną. 3. Współpraca z rodzicami w przygotowaniu uczniów do okresu dojrzewania i pozytywnego przyjęcia jego przejawów fizycznych i psychicznych. 4. Pomoc w kształtowaniu pozytywnego stosunku do płciowości. 5. Wspieranie prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego, w tym koleżeństwa i przyjaźni. Treści nauczania 1. Podstawowe funkcje rodziny z podkreśleniem miejsca dziecka w rodzinie. 2. Przekaz wartości i tradycji w rodzinie, wspólne świętowanie, spędzanie wolnego czasu. 3. Więź rodzinna, związki uczuciowe i inne relacje w rodzinie; konflikty i ich rozwiązywanie. 4. Macierzyństwo i ojcostwo. Podstawowa wiedza dotycząca budowy i funkcjonowania układu rozrodczego człowieka. 5. Ciąża, rozwój dziecka przed urodzeniem, poród, przyjęcie dziecka jako nowego członka rodziny. 6. Różnice i podobieństwa między chłopcami i dziewczętami. Identyfikacja z własną płcią. Akceptacja i szacunek dla ciała. 7. Zmiany fizyczne i psychiczne okresu dojrzewania. Zróżnicowane, indywidualne tempo rozwoju. 8. Higiena okresu dojrzewania. 9. Prawo człowieka do intymności i ochrona tego prawa; postawy asertywne. 10. Istota koleżeństwa i przyjaźni, wzajemny szacunek, udzielanie sobie pomocy, współpraca, empatia. 11. Mass media: zasady i kryteria wyboru czasopism, książek, filmów i programów telewizyjnych. 12. Odpowiedzialność za własny rozwój - samowychowanie. Osiągnięcia 1. Prawidłowe komunikowanie, rozwiązywanie konfliktów; empatia. 2. Dostrzeganie potrzeb własnych i innych ludzi; wyrażanie uczuć, asertywność. 3. Rozpoznawanie i rozumienie psychofizycznych przejawów dojrzewania. 4. Akceptowanie i poszanowanie własnego ciała oraz ochrona swojej intymności. 5. Aktywny udział w życiu rodziny. 6. Umiejętne korzystanie z mass mediów. * * * BSiE 15 GIMNAZJUM Cele edukacyjne 1. Przyjęcie integralnej wizji człowieka jako osoby; wybór i urzeczywistnianie wartości służących osobowemu rozwojowi. 2. Rozwiązywanie problemów i pokonywanie trudności okresu dorastania. Zadania szkoły 1. Stymulowanie procesu samowychowania u uczniów. 2. Współpraca z rodzicami w zakresie prawidłowych relacji między nimi a dzieckiem. 3. Pomoc we właściwym przeżyciu okresu dojrzewania. 4. Wzmacnianie procesu identyfikacji z własną płcią. 5. Wspieranie rozwoju moralnego i kształtowania hierarchii wartości. 6. Promowanie integralnej wizji seksualności człowieka; ukazanie jedności pomiędzy działaniem seksualnym a miłością i odpowiedzialnością. 7. Tworzenie klimatu dla koleżeństwa i przyjaźni oraz szacunku dla człowieka. 8. Pomoc w poszukiwaniu odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne. Treści nauczania 1. Rozwój człowieka: przed urodzeniem, narodziny, faza niemowlęca, wczesnodziecięca, przedpokwitaniowa, dojrzewania, młodości, wieku średniego, wieku późnego. 2. Budowa prawidłowych relacji z rodzicami. Konflikt pokoleń; przyczyny i sposoby rozwiązywania konfliktów. Odpowiedzialność wszystkich za atmosferę panującą w rodzinie. 3. Rola autorytetu w życiu człowieka. 4. Relacje międzyosobowe i ich znaczenie. Przyjaźń, zakochanie, miłość; pierwsze fascynacje, miłość platoniczna, miłość młodzieńcza, miłość dojrzała; rozróżnianie pojęć. 5. Podstawowe informacje o rozwoju seksualnym człowieka: tożsamość płciowa - kobiecość i męskość. 6. Dojrzewanie. Rozumienie i akceptacja kryteriów dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej. 7. Problemy i trudności okresu dojrzewania (np. napięcia seksualne, masturbacja), sposoby radzenia sobie z nimi, pomoc w rozeznaniu sytuacji wymagających porady lekarza lub innych specjalistów. 8. Różnice w rozwoju psychoseksualnym dziewcząt i chłopców; postawy i wzajemne oczekiwania. 9. Zagrożenia okresu dojrzewania: presja seksualna, pornografia, uzależnienia. 10. Główne funkcje płciowości: wyrażanie miłości, budowanie więzi i rodzicielstwo. 11. Problem inicjacji seksualnej; związek pomiędzy aktywnością seksualną a miłością i odpowiedzialnością; krzywda związana z przedmiotowym traktowaniem człowieka w dziedzinie seksualnej. Argumenty biomedyczne, psychologiczne i moralne za inicjacją w małżeństwie. 12. Zakłócenia i trudności w osiąganiu tożsamości płciowej; brak akceptacji własnej płci. Lęki homoseksualne a rzeczywiste skłonności homoseksualne; przyczyny. Możliwości pomocy w pokonywaniu trudności związanych z tożsamością płciową. 13. Płodność - wspólną sprawą kobiety i mężczyzny. Prawa rządzące ludzką płodnością. 14. Życie jako fundamentalna wartość; szacunek dla ludzkiego życia od chwili poczęcia. 15. Planowanie rodziny; naturalne metody rozpoznawania płodności a antykoncepcja. Aspekt zdrowotny, psychologiczny, moralny. 16. Choroby przenoszone drogą płciową. AIDS: drogi przenoszenia zakażenia, profilaktyka, aspekt społeczny. 17. Wartości związane z płciowością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, małżeństwo, rodzina, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialności w przeżywaniu własnej płciowości i budowaniu trwałych więzi. 18. Wpływ sposobu spędzania wolnego czasu (w tym korzystanie ze środków masowego przekazu) na osobowość człowieka. Osiągnięcia 1. Znajomość organizmu ludzkiego i zachodzących w nim zmian oraz akceptacja własnej płciowości. 2. Rozeznawanie, analizowanie i wyrażanie uczuć. 3. Kierowanie własnym rozwojem; podejmowanie wysiłku samowychowawczego. 16 BSiE 4. Przyjęcie integralnej wizji ludzkiej seksualności. 5. Umiejętność obrony własnej intymności i nietykalności seksualnej oraz szacunek dla ciała innej osoby. 6. Korzystanie ze środków przekazu w sposób selektywny, umożliwiający obronę przed ich destrukcyjnym oddziaływaniem. 7. Wnoszenie pozytywnego wkładu w życie swojej rodziny. 8. Wyrażanie szacunku dla siebie oraz innych ludzi, ich wysiłku i pracy. * * * LICEA OGÓLNOKSZTAŁCĄCE, LICEA PROFILOWANE I TECHNIKA Cele edukacyjne 1. Rozwijanie umiejętności rozwiązywania problemów związanych z okresem dojrzewania, dorastania i wyborem drogi życiowej. 2. Pogłębianie wiedzy związanej z funkcjami rodziny, miłością, przyjaźnią, pełnieniem ról małżeńskich i rodzicielskich, seksualnością człowieka i prokreacją. 3. Przyjęcie pozytywnej postawy wobec życia ludzkiego, osób niepełnosprawnych i chorych. 4. Kształtowanie postaw prozdrowotnych, prospołecznych i prorodzinnych. 5. Uzyskanie przez uczniów lepszego rozumienia siebie i najbliższego otoczenia. Zadania szkoły 1. Wspieranie wychowawczej roli rodziny. Integrowanie działań szkoły i rodziców. 2. Pomoc w kształtowaniu pozytywnego stosunku do płciowości. Odniesienie płciowości do wartości i pojęć takich jak : poszanowanie życia, miłość, małżeństwo, rodzina, przyjaźń, akceptacja i szacunek w relacjach międzyludzkich. 3. Pomoc w osiąganiu dojrzałości psychoseksualnej. 4. Uświadomienie roli rodziny w życiu człowieka. Promowanie trwałych związków, których podstawą jest więź emocjonalna, efektywne sposoby komunikowania się, wzajemne zrozumienie. 5. Przekazywanie rzetelnej, dostosowanej do poziomu rozwoju ucznia, wiedzy na temat zmian biologicznych, psychicznych i społecznych w różnych fazach rozwoju człowieka. Treści nauczania 1. Tożsamość i wielowymiarowość człowieka. Poczucie sensu życia. 2. Komunikacja interpersonalna, asertywność, techniki negocjacji, empatia. 3. Tolerancja wobec odmienności kulturowych, etnicznych, religijnych, seksualnych. 4. Rozwój psychoseksualny człowieka w kolejnych fazach życia. 5. Dojrzewanie: rozumienie i akceptacja kryteriów dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej. Problemy okresu dojrzewania i sposoby radzenia sobie z nimi. 6. Wartości i pojęcia związane z płciowością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, rodzina, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialności w przeżywaniu własnej płciowości i budowaniu emocjonalnych więzi. Role kobiet i mężczyzn a panujące stereotypy. 7. Inicjacja seksualna, jej uwarunkowania i następstwa. Argumenty biomedyczne, psychologiczne i moralne za opóźnianiem wieku inicjacji seksualnej. 8. Istota seksualności człowieka i jej aspekty. Integracja seksualna. 9. Komplementarność płci - wzajemne dopełnianie się płci w sferach fizycznej, psychicznej, emocjonalnej i społecznej. Rozumienie, akceptacja i szacunek dla osób płci odmiennej. 10. Istota, rodzaje i etapy rozwoju miłości. Różnice w przeżywaniu miłości. 11. Metody rozpoznawania płodności. 12. Metody i środki antykoncepcji. Sposoby ich działania i zasady doboru. 13. Choroby przenoszone drogą płciową i zapobieganie im. AIDS: profilaktyka, aspekt społeczny i etyczny, chory na AIDS w rodzinie. 14. Trudności w osiąganiu tożsamości płciowej, możliwości pomocy. BSiE 17 15. Normy zachowań seksualnych. Przemoc i przestępstwa seksualne; możliwości zapobiegania, sposoby obrony. Informacja o ośrodkach pomocy psychologicznej, medycznej i prawnej. 16. Przygotowanie do małżeństwa. Problemy wierności, zaufania i dialogu. 17. Małżeństwo- jego fazy; trudności i konflikty oraz sposoby ich rozwiązywania; wartość małżeństwa. Macierzyństwo i ojcostwo. Przygotowanie do ról rodzicielskich. Adopcja. Bezdzietność. 18. Przebieg i higiena ciąży. Rozwój prenatalny dziecka. Szkoła rodzenia, poród i naturalne karmienie. Rola rodziców w okresie oczekiwania na narodziny dziecka, w czasie porodu i po narodzinach. 19. Funkcje rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem wychowania dzieci w rodzinie. Znaczenie prawidłowych postaw rodzicielskich dla rozwoju dziecka. Samotne rodzicielstwo. 20. Nieplanowana ciąża; sposoby szukania pomocy w sytuacjach trudnych. 21. Aborcja jako zagrożenie dla zdrowia psychicznego i fizycznego- aspekty: prawny, medyczny i etyczny. 22. Konflikty w rodzinie i ich przyczyny. Sposoby rozwiązywania konfliktów. 23. Przemoc w rodzinie. Wykorzystywanie seksualne. Profilaktyka. Możliwości uzyskiwania pomocy. 24. Zagrożenia życia społecznego: alkoholizm, narkomania, agresja, sekty, pornografia. 25. Prawodawstwo dotyczące rodziny. Zawarcie małżeństwa, separacja , rozwód. Prawa i obowiązki małżonków i rodziców, prawa dziecka. Obowiązki państwa wobec rodziny. 26. Człowiek wobec niepełnosprawności, starości, choroby, umierania i śmierci, w tym w aspekcie życia rodzinnego. 27. Poradnictwo młodzieżowe i rodzinne w Polsce. Osiągnięcia 1. Umiejętność podejmowania odpowiedzialnych decyzji dotyczących wyboru drogi życiowej, małżeństwa i rodziny. 2. Umiejętność świadomego kreowania własnej osobowości. 3. Przygotowanie, na podstawie wiedzy i wykształconych umiejętności, do poszanowania godności życia ludzkiego i dojrzałego funkcjonowania w rodzinie. 4. Znajomość podstawowych zasad postępowania w sferze ludzkiej płciowości i płodności. 5. Umiejętność poszukiwania i udzielania odpowiedzi na pytania: Kim jest człowiek? Jakie są jego cele i zadania życiowe? Jaki jest sens życia? * * * SZKOŁY ZAWODOWE Cele edukacyjne 1. Rozwijanie umiejętności rozwiązywania problemów związanych z podejmowaniem decyzji dotyczących wyboru drogi życiowej, w tym pełnienia ról małżeńskich i rodzicielskich. 2. Pogłębienie problematyki przyjaźni, miłości, ludzkiej płciowości, prokreacji, funkcji rodziny w życiu jednostkowym i społecznym. 3. Przyjęcie pozytywnej postawy wobec życia ludzkiego, rodziny, dziecka, osób niepełnosprawnych, osób starych, zdrowia własnego i innych. Zadania szkoły 1. Pomoc w kształtowaniu prawidłowych relacji we własnej rodzinie. Integrowanie działań szkoły i rodziny. 2. Wspieranie rodziny w przygotowaniu młodego człowieka do pełnienia ról małżeńskich i rodzicieskich oraz samodzielności i odpowiedzialności. 3. Ukazanie płciowości w kontekście wartości życia ludzkiego, miłości, odpowiedzialności, małżeństwa i rodziny. 4. Przekazywanie rzetelnej wiedzy o rozwoju człowieka w wymiarze biologicznym, psychicznym, społecznym i duchowym. Treści nauczania 1. Tożsamość i wielowymiarowość człowieka. Poczucie sensu życia. 2. Rozwój człowieka. Kryteria dojrzałości biologicznej, psychicznej, społecznej i duchowej. 18 BSiE 3. Wartości związane z płciowością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, małżeństwo, rodzina, rodzicielstwo. Integracja seksualna. Budowanie więzi (miłości) i prokreacja jako cele płciowości. 4. Podstawy kształtowania i rozwijania więzi międzyludzkich opartych na empatii. Istota miłości i etapy jej rozwoju. Rodzaje miłości. Kryteria dojrzałej miłości. Miłość jako proces dynamiczny. 5. Współżycie seksualne źródłem trwałych zobowiązań moralnych, psychicznych i społecznych. Następstwa przedwczesnej inicjacji seksualnej. Przedwczesne rodzicielstwo. Argumenty biomedyczne, psychologiczne i moralne za inicjacją w małżeństwie. 6. Biologia prokreacji; psychofizjologia procesów rozrodczych. Metody rozpoznawania płodności i ich skuteczność. Metoda objawowo-termiczna (w wybranej wersji). 7. Znaczenie akceptacji płodności własnej i współmałżonka dla prawidłowej więzi małżeńskiej. Ojcostwo i macierzyństwo. Bezdzietność. Adopcja. 8. Przebieg i higiena ciąży. Rozwój prenatalny dziecka. Szkoła rodzenia. Poród i naturalne karmienie. Rola ojca i matki w okresie oczekiwania na urodzenie się dziecka, w czasie porodu oraz w pierwszym okresie życia dziecka. 9. Wartość małżeństwa. Wybór współmałżonka. Dialog w małżeństwie, wierność i zaufanie. 10. Funkcje rodziny ze szczególnym uwzględnieniem wychowania dzieci w rodzinie. Znaczenie prawidłowych postaw rodzicielskich dla rozwoju dziecka. 11. Konflikty w rodzinie i ich przyczyny. Zasady konstruktywnego rozwiązywania konfliktów. 12. Zagrożenia życia rodzinnego: agresja, przemoc, pornografia, alkoholizm, narkomania, sekty. Separacja. Rozwód. Samotne rodzicielstwo. 13. Metody i środki antykoncepcyjne oraz wczesnoporonne: różnice w działaniu. Aspekt zdrowotny, psychiczny i moralny; skuteczność i skutki uboczne. 14. Aborcja - zagrożenia dla zdrowia fizycznego i psychicznego; wymiar medyczny, psychiczny i moralny. 15. Choroby przenoszone drogą płciową; AIDS: profilaktyka, aspekt społeczny i etyczny. Znaczenie prawidłowo funkcjonującej rodziny w dobie AIDS. 16. Zjawisko homoseksualizmu. Przyczyny. Możliwości pomocy. 17. Człowiek wobec niepełnosprawności, starości, cierpienia, choroby, umierania i śmierci w aspekcie życia rodzinnego. 18. Prawodawstwo dotyczące rodziny. Prawa i obowiązki małżonków i rodziców. Obowiązki państwa wobec rodziny. Osiągnięcia 1. Świadome dążenie do wewnętrznego scalenia, integracji sfery uczuciowej, duchowej i biologicznej. 2. Przygotowanie na podstawie wiedzy i wytworzonych umiejętności do poszanowania godności życia ludzkiego i dojrzałego funkcjonowania w życiu rodzinnym. 3. Znajomość podstawowych zasad postępowania w sferze ludzkiej płciowości i płodności. 4. Świadomość potrzeby podejmowania dojrzałych decyzji dotyczących wyboru drogi życiowej. 5. Umiejętność poszukiwania i udzielania odpowiedzi na pytania: Kim jest człowiek? Jaki jest sens życia? Jakie są jego cele i zadania życiowe?
