Rodzaje i przejawy procesu niedostosowania społecznego
advertisement
Rodzaje i przejawy procesu niedostosowania społecznego - - Według Cz. Czapówa istnieją trzy etapy wykolejenia społecznego: stadium pierwsze; charakteryzuje się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia. Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i nie przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia, stadium drugie; wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego kontaktu emocjonalnego z osobą nieprzystosowaną napotykają opór. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucenie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się pierwsze symptomy wykolejenia: alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagary, trzecie stadium; osoby w tym stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami przestępczymi. Stadium to przejawia się w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do konfliktu z obyczajowością, moralnością lub prawem. Według autora wyróżnia się trzy zasadnicze typy niedostosowania społecznego ze względu na trzy różne czynniki etiologiczne: a) zwichniętą socjalizację – prowadzącą do manifestowania nieprzystosowania społecznego w różnorodnych formach. Czynnikiem dominującym powodującym ten stan są niedostatki w zakresie socjalizacji dziecka tzn. niewłaściwa opieka rodzicielska lub jej brak, odtrącenie emocjonalne, zaniedbanie społeczne i pedagogiczne, b) demoralizację – pojawia się gdy dziecko prawidłowo zsocjalizowane dostaje się pod wpływy innej obyczajowości niż ta, w jakiej było wychowane. Proces ten wiąże się zwykle z przewartościowaniem wartości tradycyjnych na rzecz nowych, do których jednostka nie potrafi się w pełni dostosować, c) socjalizację podkulturową – będącą odmianą nieprzystosowania społecznego z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej w opozycji do kultury większości społeczeństwa. Socjalizacja dziecka przebiega prawidłowo, popada jednak ono w konflikt z normami powszechnie uznawanymi z powodu identyfikacji z własną podstawową grupą respektującą normy podkulturowe.1 Za najbardziej charakterystyczne przejawy niedostosowania społecznego występujące współcześnie wśród dzieci i młodzieży można uznać: wagary; używanie alkoholu; używanie środków odurzających; zachowania agresywne w stosunku do siebie i otoczenia; przestępczość; udział w grupach nieformalnych; podejmowanie prób samobójczych WAGARY Wagarowanie jest stosunkowo częstym zjawiskiem obserwowanym w zachowaniach uczniów różnego typu szkół. Stanowią one jeden z pierwszych sygnałów informujących dorosłych o tym, że należy zainteresować się dzieckiem. Przyczyny wagarów są różne. Mogą one tkwić w szkole i być wyrazem niechęci do niej, jak również mogą mieć swoje źródło w środowisku pozaszkolnym i być ukierunkowane na osiągnięcie określonego celu (np. oglądnięcie występu ulubionego zespołu muzycznego). Wyróżnia się następujące rodzaje wagarów: konfliktowe, będące rezultatem konfliktu dziecka ze szkołą. W tym wypadku wagary są efektem lęku, poczucia bezradności, braku dyscypliny wewnętrznej, doraźno – okazyjne, spowodowane bodźcami spoza szkoły, które wydają się być bardziej interesujące niż uczestniczenie w zajęciach szkolnych, kompensacyjne, wynikłe z braku umiejętności przeciwstawienia się presji środowiskowej (rówieśnikom), 1 Pytka L.: Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne i metodyczne. WSPS Warszawa 1995, s. 49 na tle charakterologicznym, będące wyrazem zaburzeń w rozwoju moralnym. W ten sposób młody człowiek demonstruje pewien styl życia, jest to bardzo niebezpieczne zjawisko, przestępcze, podejmowane w celu realizacji swych negatywnych potrzeb i skłonności. Formy spędzania czasu wolnego podczas wagarów są bardzo zróżnicowane. Poczynając od np. oglądania występu zespołu muzycznego, poprzez zachowania autodestrukcyjne (np. palenie papierosów) a kończąc na odurzaniu się czy udziale w zorganizowanej grupie przestępczej. Szczególnie niebezpiecznym zjawiskiem jest bezkrytyczne nawiązywanie znajomości, co w połączeniu z charakterystyczną dla dorastających potrzebą znalezienia autorytetu, może owocować szybko postępującą demoralizacją, internalizacją norm i wzorców nieakceptowanych w społeczeństwie, działaniami przestępczymi. Działania podejmowane przez szkoły w celu ograniczania tego zjawiska mają charakter formalny. Problem jest spychany na rodzinę, która często sama jest dysfunkcjonalna. Interwencje formalne, represyjne, poszerzający się margines braków dydaktycznych u wagarowicza, jedynie potęgują problem tworząc zamknięte koło. UŻYWANIE ALKOHOLU Badania socjologiczne nad rozmiarami i kierunkami spożycia napojów alkoholowych wskazują na następujące, szczególnie negatywne zjawiska: znaczny wzrost spożycia alkoholu w różnych grupach młodzieży; obniżenie się granicy wieku, w którym następuje pierwszy kontakt z alkoholem. Według A. Frączek i E. Stępień średni wiek inicjacji alkoholowej dla chłopców to około 14 rok życia a dla dziewcząt około 15 rok życia. uniformizacja szkodliwego obyczaju picia; fakt, że wśród ogółu osób nadmiernie pijących, największą grupę stanowią ludzie młodzi; znaczny wzrost spraw karnych związanych z nadużywaniem alkoholu przez młodzież. Grupa 20% - 30% młodzieży pijącej alkohol popada z tego powodu w konflikt z otoczeniem. Alkohol jest więc często bezpośrednia przyczyną konfliktów z otoczeniem, dokonywania przestępstw, jest również czynnikiem wprowadzającym młodego człowieka w świat przestępczy ludzi dorosłych. Istotnym problemem jest także intensywność picia oraz społeczny i psychologiczny kontekst tego zjawiska w grupie młodzieży. Łącznie bowiem sprzyjają one powstaniu i utrwaleniu nawyku picia alkoholu. Już w szkole podstawowej występuje zjawisko systematycznego spożywania alkoholu. Wielu uczniów potwierdza spożywanie alkoholu przeciętnie raz w tygodniu, a niektórzy piją co najmniej raz w miesiącu. W szkołach ponadpodstawowych problem ten jest jeszcze poważniejszy. Młodzież używająca alkoholu często także przejawia inne, niekorzystne z punktu widzenia zdrowego stylu życia, zachowania. Najczęściej są to: palenie papierosów, eksperymentowanie lub używanie środków odurzających. Daje się zauważyć zjawisko kumulowania zachowań dewiacyjnych, niekorzystnych dla prawidłowego rozwoju. Picie alkoholu przez młodzież, a obecnie już nawet dzieci, jest zjawiskiem bardzo niebezpiecznym, może być symptomem procesu demoralizacji. Dla młodego, rozwijającego się organizmu, częste spożywanie alkoholu jest wręcz zabójcze, gdyż w krótkim czasie powoduje: różnego rodzaju uszkodzenia organiczne; zaburzenia psychiczne, głównie: dysfunkcje pamięci, osłabienie krytycyzmu, obniżenie uczuciowości wyższej; konflikty w sferze interakcji; psychodegradację – młodzież znacznie szybciej niż osoby dorosłe uzależnia się od alkoholu. Wynika to z mniejszej tolerancji na alkohol młodego organizmu. - UŻYWANIE ŚRODKÓW ODURZAJĄCYCH Jednym z najbardziej groźnych przejawów patologii społecznej we współczesnym świecie jest narkomania. Zjawisko to każdego roku pochłania ogromne rzesze młodzieży, w każdym roku przybywa dotkniętych tą chorobą. Jej leczenie jest niezmiernie trudne, długotrwałe i daje słabe rezultaty. Odnotowuje się dużą powrotność do nałogu osób już „wyleczonych”. Najskuteczniejszym sposobem przeciwdziałania temu zjawisku jest szeroko pojęta profilaktyka. Narkomania to nałogowe odurzanie się środkami uzależniającymi pochodzenia naturalnego lub syntetycznego. W Polsce najczęściej używanymi środkami uzależniającymi są: przetwory z maku (opium, heroina, morfina, kodeina, mleczko, kompot, makiwary); przetwory z konopi indyjskich (haszysz, marihuana, „trawka”); pochodne rośliny koka i kokaina; lekarstwa psychotropowe (o działaniu nasennym i uspokajającym); leki z grupy amfetaminowej; środki zaradcze (lotne substancje chemiczne, rozpuszczalniki, kleje, itp.). Ze względu na dużą różnorodność środków mamy do czynienia z: narkomanią, toksykomanią, lekomanią, inhalatomanią. Powszechnym zjawiskiem jest używanie przez jednego uzależnionego kilku środków (politoksykomania).2 Uzależnienie narkotyczne jest procesem lub stanem zależności fizycznej, psychicznej, a niekiedy społecznej danej jednostki. Stan ten charakteryzuje się systematycznym, nie kontrolowanym braniem środka, od którego dana osoba się uzależniła. Ten nie kontrolowany mechanizm zachowania prowadzi do błędnego koła i obłędnego zachowania: uzależniony człowiek bierze środki, bo się czuje źle, a ponieważ po nich czuje się jeszcze gorzej, więc znów je bierze, aby się poczuć lepiej, i koło się zamyka. Efektem tego „zamkniętego koła” jest spadek aktywności życiowej, zaburzenia rozwoju osobowości, zmiany charakterologiczne i emocjonalne, wyniszczenie organizmu, powikłania zdrowotne (uszkodzenia narządów), nieodwracalne zmiany organiczne, zaburzenia psychiczne, upośledzenie sprawności intelektualnej, a w końcu – śmierć. Wyróżnia się trzy rodzaje uzależnienia: fizyczne – polega na wbudowaniu uzależniającego środka lub jego metabolitów w cykl przemian tkankowych. Z tym rodzajem uzależnienia wiąże się tolerancja. Aby uzyskać te same efekty działania środka osoba uzależniona musi przyjmować go w coraz większych dawkach; psychiczne – jest to stan psychiczny przejawiający się w pragnieniu przyjmowania środków uzależniających. Pragnienie to może występować z takim nasileniem, że daje się jeszcze opanować, w późniejszym stadium pożądanie to posunięte jest aż do nieopanowanej żądzy i przymusu brania; społeczne – jest związane z używaniem środków odurzających w grupie. To zjawisko występuje obecnie w grupach młodzieży z subkultur. Mechanizm uzależnienia społecznego jest taki, że przynależność do grupy pociąga za sobą bezwzględne respektowanie jej norm, zasad, obyczajów. Młodzież wyobcowana ze środowiska rodzinnego i szkolnego ujawnia silną potrzebę przynależności do jakiejś grupy. Jeżeli w danej grupie panuje moda na stosowanie środków odurzających to automatycznie jednostka jest narażona na kontakt z tymi środkami i uzależnienie od nich. Najpierw więc następuje uzależnienie od grupy, a wtórnie uzależnienie od środka. - 2 Jarosz M.: Samozniszczenie, alkoholizm, narkomania. Ossolineum 1980, s. 57 -60 Wśród czynników warunkujących powstanie nałogu najważniejszym jest wywołanie uczucia euforii przez środek odurzający. W krótkim czasie po użyciu środka odurzającego można osiągnąć komfort psychiczny w postaci odprężenia, spokoju, poczucia bezpieczeństwa. To z kolei daje możliwość ucieczki od stresu, frustracji i skłania do ponownego sięgnięcia po środek. PRÓBY SAMOBÓJCZE Etiologia prób samobójczych oraz skutecznych samobójstw podejmowanych przez dzieci i młodzież, w odróżnieniu od podobnych czynów dokonywanych przez dorosłych, posiada pewną specyfikę. Wynika ona z poziomu ukształtowania osobowości, stadium rozwoju moralnego, doświadczeń życiowych, niskiej odporności na stresy. Młodzież z grupy wysokiego ryzyka cechuje, m.in., wysoki poziom tendencji autodestrukcyjnych. Ich przejawem zewnętrznym są różnego rodzaju nałogi (nikotynizm, alkoholizm, narkomania) wyniszczające organizm w sposób ciągły, chociaż stosunkowo długotrwały. Środki odurzające, przykładowo, stanowią najczęściej formę ucieczki od problemów, z którymi młody człowiek nie potrafi sobie poradzić w inny sposób. Ta forma przezwyciężania trudności jest ważna z innego również powodu. Człowiek, który angażuje się w pośrednie zachowania autodestrukcyjne skracające mu życie – szybciej i łatwiej, w porównaniu z innymi, podejmuje bezpośrednią działalność autodestrukcyjną zmierzającą do natychmiastowego pozbawienia się życia. Zwraca się uwagę na fakt istnienia tzw. syndromu presuicydalnego. Czyny samobójcze dokonywane są w podobnym dla wszystkich stanie psychicznym poprzedzającym samobójstwo. E. Ringel wyróżnił trzy elementy tego syndromu: Zawężenie: sytuacyjne charakteryzujące się utratą równowagi pomiędzy warunkami życia, a poczuciem własnych możliwości. Człowiek jest przekonany o tym, że nie będzie w stanie podołać trudnościom, pokonać piętrzące się wokół przeszkody, problemy, że sytuacja, w której się znajduje jest bez wyjścia; dynamiczne będące racjonalizacją jednostronnie ukierunkowanych uczuć. Punktem szczytowym rozwoju zawężenia dynamicznego jest samobójstwo; stosunków międzyludzkich – wiąże się to z poczuciem osamotnienia i braku zrozumienia, całkowitą izolacją; szeroko rozumianego świata wartości. Chodzi o zmniejszanie poczucia własnej wartości, dewaluację niektórych dziedzin życia, subiektywność ocen w porównaniu z powszechnie uznawanymi wartościami Agresję hamowaną i autoagresję Podjęcie próby samobójczej jest działaniem o charakterze agresywnym. Samobójstwo jest konsekwencją „zwiększonego dopływu” agresji spowodowanego różnymi przyczynami, przy jednoczesnym braku możliwości jej odpływu (np. z problemami w rodzinie, w szkole). Fantazje samobójcze. Stan presuicydalny charakteryzują również intensywne rozmyślania o samobójstwie. Człowiek wykorzystuje swoją wyobraźnię w celu ucieczki do „lepszej rzeczywistości” po śmierci. Badacze wyodrębniają grupy młodzieżowe zagrożone ryzykiem samobójstwa. Są to: dorastający w depresji, osoby uzależnione od środków odurzających, jednostki o cechach osobowości z pogranicza. W historii ich życia znamienne są niekontrolowane wybuchy agresji, impulsywność, brak stabilności w układach społecznych, jednostki antyspołeczne lub zdradzające zaburzenia zachowania, osoby izolowane, żyjące na uboczu grupy rówieśniczej, stroniące od kolegów, sztywni perfekcjoniści, „gwiazdy” czujące się zagrożone, osobnicy psychotyczni, mający halucynacje lub ataki paniki, dorastający w czasie kryzysu psychologicznego, u których do sytuacji stresowej doprowadzają impulsywność i irracjonalność. W grupie dzieci i młodzieży wysokiego ryzyka czynnikiem będącym bezpośrednim impulsem do podjęcia próby samobójczej bardzo często jest: doświadczenie dotkliwego stresu, którego poziom wydaje się być nie do przezwyciężenia, długotrwałe poczucie beznadziejności rozumiane jako brak nadziei na pomyślne rozwiązanie własnych problemów, brak wsparcia ze strony środowiska w momencie kryzysu rodzinnego, szkolnego, w grupie rówieśniczej. Zewnętrzne źródło wsparcia jest szczególnie istotne w przypadku osób, u których nie zostały rozwinięte i odpowiednio ukształtowane mechanizmy samoregulujące. Podaje się trzy stopnie zagrożenia życia: A jest to poziom charakterystyczny dla tych wszystkich, u których występuje jeden lub więcej z czynników ryzyka takich jak np. samobójstwo w rodzinie, podejmowanie prób samobójczych w rodzinie, zachowania depresyjne, uzależnienie od środków odurzających, niekorzystna sytuacja rodzinna, itp., B jest to poziom charakterystyczny dla tych, którzy myślą o śmierci, umieraniu, samobójstwie. Odzwierciedlają to w swojej twórczości (np. w rysunkach), pytaniach dotyczących śmierci, C realizacja zamiaru pozbawienia siebie życia, czyli podjęcie próby samobójczej. Próba samobójcza może zostać podjęta w celu zwrócenia uwagi na siebie (manipulacja środowiskiem) i swoje problemy, bądź w celu rzeczywistego pozbawienia się życia. Bez względu na motywy każda podjęta próba samobójcza stanowi poważny sygnał do udzielenia wszechstronnej pomocy danemu człowiekowi. ZACHOWANIA AGRESYWNE W STOSUNKU DO SIEBIE I OTOCZENIA Agresywność młodocianych traktowana jest przez nauczycieli i wychowawców jako cecha społecznie niedostosowanych najdotkliwsza i sprawiająca najwięcej kłopotów. Agresywność objawia się różnie. Jest ona cechą charakterystyczną jednostek impulsywnych, nieopanowanych – ale zdarzają się również „napady” agresywności u jednostek spokojnych, lękliwych, zamkniętych w sobie. Przedmiotem agresywności młodocianego są zwykle osoby, które stają się świadomie i celowo lub mimo woli partnerami w sytuacji konfliktowej, ale również osoby, które pozornie nie są w żadnym powiązaniu ze sprawami i sytuacją agresora, mogą być celem jego nienawistnego działania. Swoistym przejawem agresji jest ukierunkowanie aktywności nie na zewnątrz, ale w stosunku do własnej osoby, tzw. autoagresja. Najprostsze i zarazem najbardziej pospolite formy autoagresji obserwuje się w momentach bezsilnej złości; skoro nie można swego gniewu zwrócić przeciwko innemu, zwraca się przeciwko sobie. Wyraża się to zagryzaniem warg do krwi, wyrywaniem włosów i in. Ukierunkowanie agresji jest różne. Najbardziej typowe są następujące: agresja w stosunku do rzeczy lub osób postronnych, tzw. reakcja agresywna extrapunitywna, jest to postać reakcji charakterystyczna dla jednostek społecznie niedostosowanych, impulsywnych, negatywnie ustosunkowanych do środowiska, jednostka introwersywna postąpi tutaj inaczej. Agresja jest ukierunkowana na własną osobę. Dziecko czyni sobie wyrzuty „gryzie się”. Jest to postać tzw. agresji - intropunitywnej. Dziecko ma poczucie winy i gotowe jest ponieść karę lub samo ją sobie wymierzyć, trzecią formą agresji jest agresja impunitywna, polegająca na pozorowaniu przeciwstawnych reakcji. Uczeń np. skarcony usiłuje sprawić wrażenie, że jest to mu najzupełniej obojętne, ale są to tylko pozory braku zaangażowania. Poza maską obojętności istnieją tendencje odwetu w stosunku do innych lub autoagresji. Tendencje te ujawniają się jednak w formie „okrężnej”. W ten sposób ucieczki, moczenie, niszczenie sprzętu, kradzieże i in. mają charakter impunitywnych agresji. U małego dziecka agresywne zachowanie pojawia się bardzo wcześnie: dziecko niszczy, rozbija, gryzie, jeśli się coś nie udaje, czegoś nie otrzyma, jest z czegoś nie zadowolone. Czyni to w stosunku do rzeczy i ludzi. W tym okresie rozwoju agresja jest wyrazem aktywnego stosunku do świata, jest formą obrony lub sposobem zdobywania. Są to najbardziej prymitywne sposoby dostosowania się do świata otaczającego, reakcje popędowe i afektywne. Z czasem, gdy dziecko przystosowuje się i lepiej rozumie rzeczy i ludzi ze swego środowiska, następuje refleksja oraz proces powolnego przekształcania i częściowego opanowywania impulsywnych reakcji agresywnych. Dziecko łatwiej wyzbędzie się tendencji agresywnych jeśli ma poczucie bezpieczeństwa i przekonanie, że jest lubiane i cenione w rodzinie i otoczeniu. Im bardziej dziecko poczuje się pełnowartościowym członkiem grupy, im lepiej rozwinie się jego uspołecznienie, tym łatwiej zatraci się jego agresywność. Agresywność może być objawem towarzyszącym innym zaburzeniom charakterologicznym lub wynika z niekorzystnych dla rozwoju osobowości dziecka wrodzonych zadatków. Psychopaci o zmiennym usposobieniu szczególnie łatwo przejawiają agresywne i impulsywne reakcje. Nieraz zupełnie błahe motywy wyzwalają gwałtowne reakcje agresywności.3 Problem agresywności u społecznie niedostosowanych wiąże się blisko z problemem przestępczości, gdyż agresja doprowadza do czynów przestępczych przeciwko osobom i rzeczom. Istnieją warunki rozwoju i elementy wychowania, które często doprowadzają do powstania reakcji agresywnych. Bardzo ważne jest emocjonalne nastawienie rodziców, a zwłaszcza matki do dziecka. Negatywne nastawienie rodziców, brak ciepła i bliskich więzi zwiększa ryzyko, że dziecko będzie agresywne i wrogie wobec otoczenia. Istotnym czynnikiem jest też to, na ile opiekun przyzwala na zachowania dziecka. Jeżeli rodzice są zbyt tolerancyjni i w żaden sposób nie ograniczają jego agresywnych zachowań wobec rodzeństwa, kolegów i dorosłych, to dochodzi do wzrostu agresji. Tak więc do powstania agresywnych schematów reakcji bardzo przyczynia się zbyt mało miłości i opieki, a za dużo swobody w okresie dzieciństwa. Czynnikiem zwiększającym poziom agresji u dziecka jest stosowanie przez rodziców metod wychowawczych opartych na sile, takich jak kary cielesne, którym towarzyszą wybuchy złości i agresji. Bardzo istotne jest wyznaczenie dziecku wyraźnych granic, określenie co mu wolno, a czego nie. Nie należy jednak uciekać się do przemocy fizycznej lub zbliżonych metod. Bardzo ważnym elementem jest charakter samego dziecka. Chłopiec o dużym temperamencie ma jako nastolatek większe szanse wytworzyć w sobie agresywny schemat reakcji, niż ten, który w pierwszych latach swego życia był spokojny. W przypadku nastolatków istotne jest, by rodzice wiedzieli, co dziecko robi w szkole, w jakim przebywa środowisku. Większość niepożądanych czynów, takich jak zachowania aspołeczne, czy 3 Zajączkowski K.: Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży. Toruń 1997, s. 23 - 34 przestępstwa, ma miejsce wówczas gdy rodzice nie wiedzą, co młody człowiek robi pod nieobecność dorosłych.4 Na rozwój agresywnych reakcji u dziecka wpływają także panujące w domu stosunki między dorosłymi. Kłótnie, awantury, konflikty wywołują w dziecku poczucie zagrożenia, brak bezpieczeństwa. Według badań socjologicznych na poziom agresji dziecka nie ma natomiast wpływu pochodzenie społeczne. Sytuacja socjalno – ekonomiczna rodziny, czyli dochody, wykształcenie rodziców, standard mieszkania itp., nie odgrywa żadnej roli. Dzieci agresywne, podobnie jak ich ofiary, pochodzą ze wszystkich klas społecznych. Dowiedziono, że zarówno dzieci jak i dorośli częściej zachowują się agresywnie, widząc inną osobę zachowującą się agresywnie. Wpływ ten jest większy, gdy pozytywnie oceniamy osobę, z której bierzemy przykład, gdy postrzegamy ją jako silną, odważną. Taki efekt naśladowania oddziaływa głównie na ludzi, którzy sami są trochę niepewni i niesamodzielni, a ich pozycja w grupie nie jest ustalona. Zjawisko to nazywamy społecznym zarażaniem się. Także dzieci i młodzi ludzie, którzy oglądają dużo przemocy w telewizji i na wideo często są bardziej agresywni i mniej współczujący wobec ofiar przemocy. Źródłami zachowań agresywnych są konflikty, waśnie między rówieśnikami , nieumiejętność polubownego rozstrzygania sporów. W sytuacji agresji wobec nauczycieli przyczyny mogą stanowić oceny, oraz nie zgadzanie się z opinią nauczyciela. Jednym z podstawowych źródeł agresji dzieci i młodzieży są środki masowego przekazu, a przede wszystkim telewizja, wideo, prasa. Innym źródłem może być także środowisko rówieśnicze. Wśród uczniów panuje chęć dominowania, „panowania nad rówieśnikami”. Zauważa się brak umiejętności słuchania drugiej osoby, zrozumienia jej racji, brak tolerancji, cierpliwości i wyrozumiałości. Przyczyną agresji może być także rodzina. Zachowania agresywne mogą być formą rozładowania napięć istniejących w domu rodzinnym. Jednym z najpoważniejszych zagrożeń w Polsce jest nasilające się od kilku lat zjawisko agresji wśród dzieci i młodzieży. Subkultura agresji coraz szerzej przenika do szkół, obniża się wiek młodych agresorów, coraz bardziej wyszukane stają się formy i metody ich działania. Bardzo niepokojący jest wzrost zachowań agresywnych wśród uczniów najmłodszych klas. Średnia wieku młodocianego agresora wyraźnie się obniża. Dostrzega się coraz bogatszy zakres form i metod służących agresji. Do najczęściej spotykanych przejawów agresji zalicza się: w zakresie agresji fizycznej: pobicia i bójki, przestraszanie, odbieranie siłą, niszczenie cudzych rzeczy, niszczenie sprzętu szkolnego, zachęcanie do bicia, wymuszenia, bicie młodszych kolegów, w zakresie agresji słownej: grożenie biciem, napastliwe wypowiedzi – atak słowny, straszenie, odpędzanie, groźby, przezywanie, przekleństwa, ordynarne odzywki, wyśmiewanie się, kłótnie, grożenie skarżeniem. Istnieją także takie przejawy agresji słownej jak: zachęcanie do agresji, skarżenie, obmawianie. W polskiej masowej szkole podstawowej dominuje agresja słowna. Uczniowie grożą sobie wzajemnie biciem, przezywają się, wyśmiewają, kłócą. Czynią to już uczniowie klas I – III. Brak kultury wypowiedzi, nieumiejętność opanowania emocji sprawiają, że dzieci rozstrzygają swoje napięcie poprzez atak słowny. Agresja fizyczna występuje rzadziej ale także funkcjonuje w większości szkół podstawowych. Bójki między rówieśnikami, agresywne zachowania w postaci Frączek A, Pufal – Struzik I (red).; Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa edukacyjna. Kielce 1996, s. 83 85 4 przestraszania, odbieranie siłą czy niszczenie cudzej własności to typowe sceny z życia szkolnego dzieci i młodzieży. Młodzi agresorzy często posługują się rozmaitą bronią. Najczęściej używają noża, procy, pejcza, lotki z igłą, kastetu, kija, petardy. Rzadziej pojawiają się pistolety gazowe oraz miotacze gazu.5 Agresja słowna charakteryzuje wszystkich uczniów, agresja fizyczna – przede wszystkim chłopców. Przedmiotem agresji są przede wszystkim rówieśnicy choć coraz częściej odnotowuje się atak skierowany w stronę nauczycieli. W tym przypadku zachowania agresywne przybierają głównie postać ataku słownego. Coraz częściej dominującymi formami zachowań agresywnych uczniów wobec nauczycieli są groźby (łączenie z groźbami pobicia), przezywanie, wyśmiewanie, wulgarne odzywki. Na zachowania agresywne uczniów w samej szkole składają się dwie zasadnicze grupy przyczyn: A) czynniki pozaszkolne wynikające z: złego funkcjonowania osobowości ucznia – kłopotów w nauce, nieumiejętności przystosowania, rywalizacja w nauce, wadliwego funkcjonowania rodziny ucznia i jego środowiska pozaszkolnego – nieodpowiedniego wpływu rodziny, telewizji, kolegów spoza szkoły, niewłaściwego wpływu środowiska szkolnego – dominacji starszych kolegów nad młodszymi, szpanerstwa, B) czynniki szkolne powstałe na skutek: wadliwego funkcjonowania szkoły – zbyt dużej ilości uczniów, hałasu, anonimowości uczniów, braku właściwej współpracy szkoły z rodziną, nieprawidłowego funkcjonowania nauczyciela – braku sprawiedliwości w ocenianiu, niedostatecznej kontroli ucznia, tworzenia sytuacji stresowych, wyśmiewania ucznia, wadliwie organizowanego procesu kształcenia – mało urozmaiconych i przeciążonych programów nauczania, braku zajęć pozalekcyjnych, „nudy w szkole”.6 Często zauważa się agresję skierowaną na dzieci w jakiś sposób wyróżniające się. Mogą to być defekty, np. jąkanie, niedosłyszenie, drobna budowa ciała itp. Mogą to być inne cechy wyróżniające dziecko z grupy, np. dziecko zbyt dobrze ubrane albo zbyt biednie ubrane. Ryzyko ataku jest największe w przypadkach wszelkiej krańcowości – skrajnego bogactwa lub skrajnej biedy, dużego sukcesu lub dużej porażki itd. Psychologowie odkryli, iż wszelka odmienność budzi w nas niechęć, zakłopotanie, opór, obawy, niepokój. Dlatego w sytuacji niepewności często atakuje się osoby, które są inne niż my. To, czy dziecko stanie się ofiarą przemocy w szkole zależy jeszcze od stopnia aprobaty danej społeczności dla prześladowań oraz stopnia bezsilności samej ofiary. Bezsilność ofiar przemocy może wynikać z nieumiejętności obronienia się albo z lęku, że obrona tylko rozzuchwali prześladowców. Do napaści skłania sprawców najczęściej sam brak reakcji na zaczepki. W placówkach oświatowych występują głównie dwa rodzaje przemocy: fala, związana z obyczajowością uczniowską, druga forma przemocy skierowana jest do najmłodszych – dlatego, że są słabsi. Fala występuje przede wszystkim w placówkach oświatowo – 5 Grochulska J.: Agresja u dzieci. Warszawa 1993, s. 120 - 123 Miłkowska – Olejniczak G.: „Kto rządzi w polskiej szkole? – czyli o agresji dzieci i młodzieży w sytuacjach szkolnych”. W: Nauczyciel – uczeń. Między przemocą a dialogiem. Obszary napięć i typy interakcji. Praca zbiorowa pod red. M. Dudzikowej, Warszawa 1995, s. 181 - 193 6 wychowawczych. Jest to swego rodzaju rytuał wprowadzający młodsze dzieci do zamkniętej społeczności. Drugi rodzaj agresji jest bardziej rozpowszechniony i występuje zarówno w szkole, jak i poza nią. Największą liczbę przypadków przemocy obserwuje się kolejno w szkołach zawodowych, technikach i szkołach podstawowych. Sposoby maltretowania fizycznego a jednocześnie psychicznego są bardzo zróżnicowane niektóre z nich to: płyta gramofonowa (zataczanie nosem kółek po ławce), zamiatanie szkolnego korytarza szczoteczką do zębów, zamykanie w szafach, mierzenie klasy ołówkiem itp. Uczniowie dręczeni boją się podać nazwiska prześladowców, boją się zemsty, rodzice również nie reagują w obawie przed zemstą sprawców przemocy. Dziecko, które jest ofiarą przemocy, widząc bezradność swoich rodziców w sytuacji, kiedy jest zagrożone jego zdrowie, a może i życie, traci całkowicie poczucie bezpieczeństwa, zaczyna wierzyć, że liczy się tylko siła – brutalna i bezwzględna. Mamy więc do czynienia z rodzeniem się kultu siły. Dzieci takie szukają wsparcia w silnych grupach o charakterze destruktywnym. Do niedawna największym problemem stwarzanym przez nieletnich były kradzieże i włamania, teraz coraz częściej uczestniczą oni w rozbojach i wymuszeniach rozbójniczych. Duże tempo zmian społecznych wzmaga frustrację, a ta wyzwala agresję. Dzieci wiedzą, że największą wartością staje się pieniądz i należy go zdobyć za wszelką cenę. To samo obserwują w zachowaniu rodziców, sąsiadów, nauczycieli, polityków. Jest to również problem niewykształconej moralności społecznej. Nastolatkowie często znajdują się na poziomie anomii moralnej, czyli braku wszelkiej wartości.7 Kmiecik – Baran K.: Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno – psychologiczne. PWN Warszawa 1999, s. 39 - 43 7 x60
