Drzewa - Fundacja Ekorozwoju
advertisement
Miłorząb dwuklapowy lity Grab pospo Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 1 Drogi Czytelniku, Oddajemy w Twoje ręce pakiet edukacyjny „Drzewa – poradnik dla szkół podstawowych i gimnazjalnych”, wydany w ramach prowadzonego przez Fundację EkoRozwoju projektu „Naturalne partnerstwa – ogólnopolska kampania promująca partnerstwa trójsektorowe oraz społeczną odpowiedzialność biznesu na rzecz ochrony środowiska”. Projekt ma na celu angażowanie przedstawicieli samorządów lokalnych, biznesu oraz organizacji pozarządowych we wspólne działania, których celem jest ochrona i upowszechnianie wiedzy o środowisku naturalnym. Komponenty projektu realizowane są na terenie województwa dolnośląskiego i opolskiego, jednak dzięki zastosowaniu technik internetowych mamy nadzieję dotrzeć do odbiorców niezależnie od ich miejsca zamieszkania. W programie uczestniczą doświadczeni edukatorzy i liderzy działań międzysektorowych, a wśród grupy odbiorców szczególne miejsce zajmują nauczyciele i uczniowie, do których kierujemy niniejsze wydawnictwo. „Drzewa – poradnik dla szkół podstawowych i gimnazjalnych” został pierwotnie opracowany podczas zrealizowanego przez Fundację w roku 2008 projektu „Nasz Krajobraz” i stanowi jeden z trzech wątków edukacyjnych („niebo” – obserwacja ptaków, „drzewa” – drzewa w ekosystemie, „ziemia” – gospodarka odpadami). Nowym elementem w projekcie „Naturalne partnerstwa” jest czwarty pakiet edukacyjny: „Energia” („słońce” – zmiany klimatu). Wydawcą publikacji jest Fundacja EkoRozwoju. Wydawnictwo finansowane jest z środków Funduszu Inicjatyw Obywatelskich. 2 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych , [ Spis tresci [ 1. Trochę faktów na temat drzew [ 3. Miniprzewodnik dla początkujących dendrologów [ 4. Sadzimy drzewo! 4] 5] 6] 7] 8] 9] 10] 11] 12] 13] 14] 15] 16] 37] [ Materiały źródłowe 39] Skąd się wzięły drzewa [ [ Jak wyglądało pierwsze drzewo? Dlaczego miłorząb jest wyjątkowy? [ Dlaczego drzewa żyją długo? [ Rekordziści wśród drzew [ 2. Dlaczego drzewa są dla nas ważne? [ Magiczny proces fotosyntezy! [ Ratujmy lasy! [ Jak nasze prawo chroni drzewa? [ Jak ustanowić pomnik przyrody? [ Czy każdy może ściąć drzewo? [ Gdzie można zobaczyć prawdziwy las? Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 3 Drzewa towarzyszą nam od zawsze, jesteśmy przyzwyczajeni do ich obecności do tego stopnia, że czasami nie zauważamy ich wyjątkowości i piękna. W tym rozdziale poznasz ciekawe fakty na temat drzew. [ 1. Troche faktów na temat drzew Skad sie wzieły drzewa? – krótka historia na temat długiej ewolucji drzew Historia drzew liczy niemal 400 milionów lat. Właśnie w tych zamierzchłych czasach pojawiły się rośliny, które są przodkami drzew. Były to pierwotne paprotniki (inaczej prapaprotniki), a dokładniej widłaki, skrzypy oraz pierwotne paprocie drzewiaste. Rośliny porastały przybrzeżne laguny mórz, były już wyposażone w liście, które poza prowadzeniem fotosyntezy brały udział w rozmnażaniu płciowym, ponieważ na niektórych z nich powstawały zarodniki. Nie były one jeszcze w pełni przystosowane do życia na lądzie; miały płytki i słabo rozwinięty przybyszowy system korzeniowy, a do rozmnażania płciowego wymagały wody, dlatego mogły rosnąć tylko w bezpośrednim sąsiedztwie zbiorników wodnych. W środkowym dewonie z pierwotnych paprotników wykształciły się właściwe paprotniki, w tym ich dysponujące nieco głębszym systemem korzeniowym formy drzewiaste. Wtedy też pojawił się Eospermatopteris, uznawany za pierwsze drzewo (o którym więcej możecie dowiedzieć się w następnym podrozdziale). Moment ten uznaje się oficjalnie za moment narodzin drzew. Później nastąpił ogromny rozwój roślinności drzewiastej – występowały wtedy doskonałe warunki dla roślin, tj. gorący i wilgotny klimat i bogata w dwutlenek węgla atmosfera. Rozwinęły się wówczas bujne lasy, w których rosły 40-metrowe widłaki i prawie równie ogromne skrzypy i paprocie drzewiaste! To właśnie z nich powstały pokłady węgla 4 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych kamiennego, a okres ten w dziejach Ziemi został nazwany karbonem – co oznacza węgiel. Z upływem czasu zmieniał się klimat na naszej planecie i zmieniała się roślinność – gdy wymarły olbrzymie rośliny karbonu, ich miejsce zajęły drzewa iglaste, a potem pierwsze nagozalążkowe drzewa liściaste. W czasach, kiedy na Ziemi wśród zwierząt panowały dinozaury, wśród roślin dominowały rośliny nagozalążkowe, w tym przodkowie najstarszego żyjącego dziś gatunku drzewa – miłorzębu dwuklapowego (zobaczycie go i przeczytacie o nim więcej w następnym podrozdziale). Dinozaur Drzewa! Pierwsze okrytozalążkowe drzewa liściaste pojawiły się około 135 mln lat temu, 100 mln lat temu zaczęły dominować i dominacja ta trwa do dnia dzisiejszego. Naukowcy odkryli, że skład lasów, jakie występowały na Ziemi przed ponad 10 mln lat, nie różnił się od dzisiejszego! – W ich skład wchodziły znane nam doskonale: dęby, buki, brzozy, wierzby, wiązy, klony, palmy, cynamonowce, a nawet orzechy. Drzewa porastały naszą planetę, zanim pojawił się na niej człowiek. To dzięki nim wytworzyły się odpowiednie warunki dla rozwoju innych gatunków roślin i zwierząt. Były tutaj przed nami i doskonale sobie bez nas radziły! Człowiek pierwotny Zastanów się, czy ludzie mogliby istnieć bez drzew? Czy drzewa potrzebują nas, czy my ich? Czy ludzie są niebezpieczni dla drzew? [ Jak wygladało pierwsze drzewo? Pierwszą rośliną uznawaną za drzewo był rosnący około 385 milionów lat temu Eospermatopteris. Była to występująca na bagnach, bardzo słabo ukorzeniona roślina o długim i gładkim, często bulwiasto rozszerzonym u dołu pniu, z wierzchołka którego wyrastał niewielki pióropusz mocno rozgałęziających się gałązek. Przypuszcza się, że Eospermatopterisy miały kluczowe znaczenie dla późniejszej kolonizacji lądu przez zwierzęta, ponieważ produkowały tlen, a także, użyźniając glebę swoimi szczątkami, tworzyły środowisko dla innych roślin. Pierwsze drzewo – Eospermatopteris żył na Ziemi około 385 milionów lat temu. Była to roślina o długim na ok. 8m pniu oraz niewielkiej, pióropuszowatej koronie. Jego system korzeniowy był bardzo słabo rozwinięty i płytki, toteż drzewo występowało tylko w pobliżu zbiorników wodnych. Co ciekawe, naukowcy wiedzieli o istnieniu Eospermatopterisa już od lat 70. XIX w., ale wówczas znane były jedynie skamieniałości jego pnia – ciągle poszukiwano korony. Ostatnio udało się ją odnaleźć, a właściwie skojarzyć z pniami znajdowane wcześniej i uważane dotąd za oddzielne rośliny korony Eospermatopterisa. Po złożeniu elementów okazało się, że wysokość pierwszego drzewa wynosiła kilka do kilkunastu metrów. Pierwsze drzewo Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 5 [ Dlaczego miłorzab jest wyjatkowy? Gdyby zorganizowano konkurs na najbardziej niezwykłe drzewo świata, to z całą pewnością miłorząb dwuklapowy byłby w nim głównym faworytem. Rzeczywiście, jest to drzewo absolutnie unikalne i to pod każdym niemal względem. Zacznijmy od tego, że stanowi ono gatunek reliktowy, tj. żywą skamielinę. Wszystkie rośliny podobne do miłorzębu dwuklapowego wymarły ponad 50 milionów lat temu! Dzięki swojemu nieprawdopodobnemu wiekowi miłorząb posiada wiele pierwotnych i zupełnie unikalnych cech. Najbardziej zaskakującą z nich wydaje się fakt, iż jest on jedynym żyjącym obecnie liściastym drzewem nagozalążkowym. To niesamowite, że wśród ponad 600 gatunków drzew nagozalążkowych i bez mała czterystukrotnie większej liczbie roślin okrytozalążkowych, zdarzyło się akurat tak, że wszystkie drzewa nagozalążkowe są iglaste, zaś wszystkie okrytozalążkowe – liściaste. Także sama blaszka liścia miłorzębu jest bardzo nietypowa – kształtem przypomina ona rozpostarty wachlarz, a jej równoległe, widlaste unerwienie stanowi prawdziwy unikat wśród drzew liściastych. Jako roślina 6 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych nagonasienna, miłorząb nie tworzy owoców. Ich odpowienikami nie są jednak w tym przypadku szyszki – to byłoby przecież rozwiązanie zbyt standardowe jak na miłorzęba – zamiast nich drzewo tworzy mięsiste, pomarańczowożółte kontenery nasion, przypominające nieco śliwki ałyczy. Kolejna ciekawa cecha miłorzębu jest związana z jego zasięgiem. Otóż drzewo to jest gatunkiem endemicznym, czyli występującym naturalnie tylko na izolowanym, bardzo ograniczonym obszarze i nigdzie poza nim. W przypadku miłorzębu obszar ten leży w południowo-wschodniej części Chin i obejmuje zaledwie 1018 ha. Rosnące tam drzewa są bardzo sędziwe. Wg Wikipedii 167 z nich liczy ponad 1000 lat, a wiek kilku zbliża się do 3400 lat! Ta ostatnia liczba jest wynikiem tyleż szokującym, co wyjątkowym, niemniej szacuje się, że normalnie miłorząb dożywa 2000 lat. To z kolei oznacza, że jest on jedną z najbardziej długowiecznych roślin świata. W związku z opisanymi wyżej cechami może się wydawać, że aby zobaczyć miłorzęba trzeba koniecznie jechać do Chin. Otóż na szczęście nie trzeba. Drzewo to już na początku XVIII w. zostało sprowadzone do Europy, a w 1723(-8)r. pierwszy osobnik został posadzony w Polsce (dokładniej w ogrodzie przypałacowym w Łańcucie). Od tego czasu miłorzęby stały się jednymi z może niezbyt jeszcze popularnych, ale też już nie zupełnie rzadkich, drzew ozdobnych. Do niedawna były one sadzone głównie w parkach, ale ostatnio obserwuje się coraz więcej nasadzeń stanowiących element zwykłej zieleni miejskiej. Jest zatem całkiem możliwe, że kiedyś, spacerując po mieście, przypadkowo natkniemy się na to wyjątkowe drzewo. Warto wtedy przystanąć i przyglądając mu się przez chwilę, uzmysłowić sobie, z jak niezwykłym organizmem mamy do czynienia. Miłorząb dwuklapowy jest gatunkiem reliktowym (żywa skamielina) i do tego stopnia niezwykłym, że specjalnie dla niego stworzono odrębną klasę roślin! Miłorząb dwuklapowy to obecnie jedyne na świecie liściaste drzewo nagozalążkowe! Miłorząb jest gatunkiem endemicznym, występującym naturalnie tylko na bardzo ograniczonym obszarze (południowo-wschodnia część Chin). Na pniu i konarach miłorzębu wyrastają czasami tzw. „korzenie powietrzne” (inaczej czi-czi), czyli nieulistnione wyrośla, które przy zetknięciu z ziemią zakorzeniają się. Czasami odrywają się one na skutek ruchów tektonicznych i powstają z nich nowe drzewa. Z nasion miłorzębu produkuje się znane na całym świecie leki na poprawę pamięci, wzmocnienie organizmu i spowolnienie procesów starzenia się (w tym zapobiegające zmarszczkom i cellulitowi). [ Dlaczego drzewa zyja długo? Na przestrzeni 350 milionów lat swego istnienia drzewa osiągnęły niebywały sukces ewolucyjny. Wszędzie tam, gdzie warunki glebowe i klimatyczne pozwalają na rozwój roślin drzewiastych, powstają w końcu lasy. Co przyczyniło się do tego sukcesu? – wytwarzanie przez drzewa zdrewniałych tkanek. Na czym polega owa forma życiowa i jakie daje korzyści? Otóż zdrewnienie tkanek pozwala roślinom drzewiastym na wytworzenie sztywnej konstrukcji, w tym przede wszystkim pnia utrzymującego całość w wyprostowanej pozycji. Dzięki takiej budowie drzewa, w odróżnieniu od roślin zielnych, mogą samodzielnie rozrastać się wzwyż i osiągać bardzo dużą wysokość – największą spośród wszystkich organizmów żywych, jakie kiedykolwiek istniały na Ziemi. Oczywiście jest to bardzo ważne w aspekcie walki o dostęp do światła. Jeszcze jedna istotna cecha wiążąca się ze zdrewnieniem tkanek to trwałość i długowieczność roślin drzewiastych. Dzięki zdrewniałym tkankom rośliny te mogą żyć w prawie niezmienionej postaci przez kilkadziesiąt, kilkaset a nawet kilka tysięcy lat – zdecydowanie najdłużej spośród wszystkich organizmów żyjących na naszej planecie. W rosnącym i zielonym drzewie tylko kilka procent jego objętości stanową żywe komórki, pozostałe ponad 90% to celulozowe ściany po obumarłych komórkach wypełnione materiałami utwardzającymi (np. ligniną, suberyną). Materiały te tworzą drewno, znajdujące się we wnętrzu pnia, korzeni i gałęzi a także tworzące korę. Natomiast, gdy umarłe drzewo leży już wystarczająco długo na dnie lasu, nawet 40% jego objętości mogą zajmować żywe komórki grzybów, bakterii i innych organizmów. Drzewa są najwyższymi, najszybciej rosnącymi i najbardziej długowiecznymi istotami żywymi wszechczasów! Wysokość drzew może być naprawdę imponująca. Obecnie (od paździenika 2006 roku) za najwyższe drzewo świata jest uznawana sekwoja wieczniezielona o nazwie Hyperion. Drzewo to mierzy ponad 115m! Duuuuuże drzewo Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 7 [ Rekordzisci wsród drzew Najstarsze drzewo: W kwietniu 2008 roku naukowcy odkryli w górach zachodniej Szwecji grupę świerków pospolitych liczących około 8000 lat! Jeśli okazałoby się to prawdą, oznaczałoby, że wymienione świerki są zdecydowanie najstarszymi znanymi obecnie drzewami świata, niemal dwukrotnie starszymi niż dotychczasowe rekordzistki, którymi były rosnące w Ameryce Północnej sosny sędziwe, w tym licząca ok. 4800 lat Matuzalem! Najstarszy w Polsce świerk pospolity rośnie w Strzelcach Opolskich i liczy ok. 350 lat. Świerk pospolity Najwyższe drzewo: Do 2006 r za najwyższe drzewo na świecie uważana była 112,94-metrowa sekwoja wieczniezielona, rosnąca na terenie Redwood State Park o nazwie Stratosferyczny Gigant. Aktualnie w tym samym parku odnaleziono jeszcze wyższe sekwoje, są to Ikarus – 113.14 m, Helios – 114.70 m i najwyższe drzewo na świecie: Hyperion – 115.20 m! W Polsce najwyższe drzewo to 55-metrowy świerk pospolity rosnący w Puszczy Białowieskiej – jest to równocześnie najgrubszy świerk w Polsce (440 cm obwodu). Najgrubsze drzewo: Cypryśnik meksykański należy do rodziny cypryśnikowatych i jest uznawany za narodowe drzewo Meksyku. Określany jest mianem najgrubszego drzewa świata – słynne drzewo z Santa Maria del Tule w Meksyku osiągnęło w obwodzie 34 m i wysokość powyżej 43 m. Ciekawostką jest to, że na początku myślano że jest to kilka drzew zrośniętych pniami, ale po badaniach DNA okazało się, że jest to jedno drzewo. W Polsce najgrubszy jest dąb szypułkowy Napoleon, rosnący koło Zielonej Góry – jego obwód to 10.52 m. 8 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych Dąb szypułkowy Najpotężniejsze drzewo: Mamutowiec olbrzymi jest najpotężniejszym drzewem wszechczasów (dokładniej: osiągającym największy ciężar i objętość, a także jednym z najgrubszych). Obecnie rekordowy osobnik tego gatunku – drzewo o nazwie General Sherman, rosnące na terenie Narodowego Parku Mamutowców leżącego w górach Sierra Nevada, przy wysokości 84 m (niektóre źródła podają nawet 95 m) i średnicy pnia 9 m (u podstawy 17.6 m!), waży w przybliżeniu 1200 ton. Także dożywany wiek mamutowca jest spektakularnie duży. Najstarszy zanotowany osobnik liczył około 3200 lat! [ 2. Dlaczego drzewa sa dla nas wazne? Drzewa i krzewy mają kluczowe znaczenie dla życia na Ziemi. Dzięki prowadzonemu na ogromną skalę procesowi fotosyntezy, są one głównym lądowym producentem tlenu w atmosferze (i zarazem konsumentem atmosferycznego dwutlenku węgla). W tym samym procesie fotosyntezy rośliny drzewiaste produkują też największą spośród wszystkich roślin lądowych ilość substancji organicznych, będących pokarmem dla ludzi i zwierząt oraz głównym budulcem ich ciał. Drzewa i krzewy stanowią najważniejszy składnik lasów, tworząc środowisko życia dla innych roślin i większości zwierząt. Kolejną ważną rolą, jaką spełniają rośliny drzewiaste, jest stabilizacja klimatu poprzez utrzymywanie odpowiedniej wilgotności powietrza. Wreszcie korzenie drzew i krzewów spowalniają procesy erozji, oraz przyczyniają się do umacniania brzegów rzek, jezior i mórz. Także w codziennym życiu człowieka trudno przecenić znaczenie drzew. Od zarania dziejów ludzie sadzą je i wykorzystują do najróżniejszych celów. Żeby wymienić tylko najważniejsze, powiedzmy o niezwykle szerokim zastosowaniu drewna w budownictwie, przemyśle meblowym, do produkcji papieru oraz jako opał, o owocach wykorzystywanych nie tylko do konsumpcji, ale też jako cenny surowiec w najróżniejszych branżach, np. do produkcji leków, farb, olejów itp., wreszcie o pełnionych przez drzewa funkcjach ochrony przed hałasem, wiatrem i słońcem, a także o ich dekoracyjnym i rekreacyjnym znaczeniu. Pożytki płynące dla człowieka ze współistnienia z drzewami można by wymieniać w nieskończoność. Jest ich tak wiele, są tak znaczące, że niezmiernie trudno wyobrazić sobie życie człowieka bez tego – towarzyszącego mu wiernie od zarania dziejów – wielkiego, milczącego przyjaciela. Kochamy drzewa Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 9 [ Magiczny proces fotosyntezy! Na pewno już wiesz, na czym polega fotosynteza. Przypomnimy Ci tylko, że ten skomplikowany proces polega na przemianie słonecznej energii świetlnej w proste związki organiczne. Do prowadzenia fotosyntezy niezbędny jest dwutlenek węgla, a produktem uwalnianym do atmosfery jest tlen. Cała energia zawarta w paliwach kopalnych (np. węgiel, ropa) pochodzi właśnie z procesu fotosyntezy, który zachodził w roślinach przez miliony lat. Skład atmosfery Ziemi, a szczególnie obecność w niej nietrwałego tlenu, jest również skutkiem fotosyntezy. Bez roślin nie byłoby na naszej planecie życia. To dzięki nim mamy czy oddychać i co jeść. Tylko one potrafią przeprowadzać magiczny proces fotosyntezy! Szczególnie istotna jest rola drzew – to one produkują największe ilości tlenu i pochłaniają najwięcej dwutlenku węgla! Jeden hektar lasu (powierzchnia 100 x 100 m) w ciągu 12 godzin pochłania z powietrza około 250 kg dwutlenku węgla i oddaje do powietrza około 200 kg tlenu. Poza tym, rośliny leśne wytwarzają różne substancje lotne w postaci olejków eterycznych i zabójczych dla mikroorganizmów fitoncydów. Bez drzew sobie nie poradzimy. Rola lasów jest szczególnie ważna w naszych czasach. Ludzie, przez tak krótki okres swojego istnienia (w porównaniu do drzew), nieźle narozrabiali, teraz na szczęście część z nas widzi już zagrożenia związane z dewastacją i zatruciem środowiska. Zastanów się, czy to bezpieczne, że ludzi jest coraz więcej, a drzew coraz mniej? 10 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych [ Ratujmy lasy! „ Dopiero gdy padnie ostatnie drzewo, Dopiero gdy ostatnia rzeka zostanie zatruta, Dopiero gdy złapią ostatnią rybę, Dopiero wtedy okaże się, że pieniędzy nie da się jeść.” Proroctwo plemienia Indian Cree Obecnie lasy zajmuja mniej niż 30% powierzchni lądów. Wylesienie i związana z tym utrata różnorodności gatunków roślin i zwierząt jest najbardziej spektakularnym przejawem kryzysu ekologicznego. W USA pozostało zaledwie 5% obszaru pierwotnej puszczy, co roku znika 14 mln hektarów lasów tropikalnych, w Europie pozostał ostatni nizinny naturalny las – Puszcza Białowieska. Obecnie w Kanadzie aktywiści toczą boje o zachowanie pierwotnych lasów borealnych. Wszędzie na świecie naturalne lasy narażone są na zagładę. Tym, co zagraża lasom jest karczowanie pod zabudowę miejską, przemysłową i handlową. Drewno jest jednym z najważniejszych surowców w gospodarce człowieka. Dodatkowym obciążeniem jest rozwój infrastruktury komunikacyjnej, czyli budowa dróg przez obszary leśne. Kwaśne deszcze występujące na obszarach uprzemysłowionych, również są przyczyną wymierania lasów. Wylesianie jest szczególnie dotkliwe w przypadku lasów tropikalnych (deszczowych), które co roku tracą 100 tys. km2 . W lasach tych żyje 50% gatunków roślin i zwierząt. Nawet obecnie wiele gatunków równikowych lasów deszczowych nie zostało jeszcze w ogóle poznanych. Zagłada tych obszarów leśnych może oznaczać tylko jedno – nieodwracalne zachwianie równowagi ekosystemu Ziemi. Lasy tropikalne, jak i inne, są wycinane dla drewna – ważnego surowca używanego niemal we wszystkich gałęziach gospodarki. Pozyskiwanie nowych pól uprawnych również wydatnie „wspomaga” proces wylesiania. Konsekwencje trzebienia lasów tropikalnych są niebagatelne. Lasy te rosną szczególnie na terenach o intensywnych opadach atmosferycznych. Ziemia pozbawiona poszycia leśnego, szybko Wylesienie ulega erozji i nie wchłania wód opadowych. Następstwem są katastrofalne powodzie i lawiny błotne, nie mówiąc już o utracie pokrywy bogatej w składniki odżywcze. Ponadto, wycinanie lasów tropikalnych prowadzi też do zubażania kulturowego świata, przez degradację plemion i grup etnicznych. Olbrzymie połacie zajmowane przez lasy są światowym rezerwuarem węgla. Ich niszczenie powoduje zwiększenie ilości dwutlenku węgla w atmosferze, a więc zwiększa efekt cieplarniany. Zniknięcie lasów może spowodować zakłócenia klimatu na Ziemi: stopień odbijania promieniowania przez glebę, system wody oraz częstotliwość opadów, pochłanianie i parowanie wody. Wylesiona ziemia Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 11 Kraje rozwinięte powstrzymały u siebie proces wycinania lasów i wynikającej z niego degradacji otoczenia. Nikt nie myśli, co będzie, kiedy już zostanie wycięte ostatnie drzewo. Jak na razie więc większość mieszkańców konkuruje o zasoby, eksploatując je w duchu „spiesz się z wycinaniem drzew, żeby inni nie skorzystali na tym przed Tobą”... W dziejach ludzkości zdarzało się już, że cywilizacje lub lokalne społeczności, przekraczały granicę odnawiania się zasobów naturalnych i nadmiernie bądź niewłaściwie wykorzystywały ekosystemy. Miało to miejsce w przypadku cywilizacji Sumerów, Majów czy mieszkańców Wyspy Wielkanocnej i doprowadziło do upadku tych cywilizacji . Drzewa rosnące obecnie na Wyspie Wielkanocnej mają ok. 50 lat i zostały przywiezione z Chile. Kiedyś znajdowały się tam lasy tropikalne, które zostały doszczętnie wycięte około roku 1650 – i właśnie wylesienie stało się powodem wymarcia mieszkańców wyspy. Pomimo tych lekcji historii, ludzkość zużywa dziś o 1/3 więcej surowców naturalnych, niż przyroda potrafi uzupełnić. Sytuacja na świecie zaczyna obecnie coraz bardziej przypominać dzieje Wyspy Wielkanocnej. Skala zagrożeń dotyczy jednak nie tylko małej wyspy na Oceanie Spokojnym, lecz całej planety. [ Jak nasze prawo chroni drzewa? Ochrona drzew sięga zamierzchłych czasów, kiedy różne narody czciły piękne pojedyncze drzewa – jako bóstwa lub siedziby bóstw. W Indiach były to zazwyczaj ogromne figowce, w Afryce – baobaby, w Europie zaś – głównie dęby. Już nasi dawni władcy wiedzieli, jak cenne są dla nas drzewa i tak na przykład Kazimierz Wielki karał za ścinanie drzew „z pszczołami”, za Władysława Jagiełły nie wolno było wycinać cisów i starych dębów. Ludzie od niepamiętnych czasów odnosili się do drzew w szczególny sposób. Ponieważ są one długowieczne i dorastają do olbrzymich rozmiarów, były w zamierzchłych czasach nawet obiektami kultu, a obecnie stały się symbolami zdrowia, czystego środowiska i bezpośredniego kontaktu człowieka z naturą. Drzewa mogą rosnąć pojedynczo lub tworzyć lasy. Wiekowe, pojedyncze drzewa najczęściej uznaje się za pomniki przyrody i otacza ochroną, podobnie 12 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych jest w przypadku starych drzewostanów, które występują w wielu parkach narodowych lub rezerwatach leśnych. Obecnie przyroda jest chroniona na różne sposoby – park narodowy, rezerwat, park krajobrazowy, pomnik przyrody, użytek ekologiczny to formy ochrony przyrody od lat funkcjonujące w Polsce. Ustawodawstwo Unii Europejskiej nakłada na nas nowy obowiązek w dziedzinie ochrony przyrody – wyznaczenie, powołanie i utrzymywanie obszarów ochrony, które wraz z obszarami ochrony w ten sam sposób wyznaczonymi we wszystkich krajach Unii, będą tworzyć ogólnoeuropejski system ochrony przyrody o nazwie Natura 2000. Jego podstawowym celem jest ochrona cennych pod względem przyrodniczym i zagrożonych składników różnorodności biologicznej w państwach Unii Europejskiej, a jego działanie ma do 2010 roku zatrzymać trend zmniejszania się tej różnorodności na terenie całej Europy. W dzisiejszych czasach okazało się, że celem ochrony nie powinna być jedynie ochrona drzewostanów, ale całych ekosystemów leśnych. Najważniejsze jest zachowanie różnorodności biologicznej całej puli genowej ekosystemów i zwiększanie naturalnej odporności zbiorowisk leśnych. Las najlepiej obroni się sam pod warunkiem, że damy mu tę szansę utrzymując go w dobrej kondycji i stanie zbliżonym do naturalnego. Im drzewostan bardziej odbiega od naturalnego, im siedlisko jest bardziej zniekształcone przez człowieka, tym ryzyko owych szkód jest większe. [ Jak ustanowic pomnik przyrody? Każdy z nas może przyczynić się do ochrony drzew w swojej okolicy. Poniżej przedstawimy Ci instrukcję, jak ustanowić drzewo pomnikiem przyrody. Naprawdę warto to robić, ponieważ drzewa takie są chronione – nikt nie może ich ściąć aż do ich naturalnej śmierci. Jest to ważne, ponieważ ostatnio w naszym kraju nasila się wycinanie starych drzew – szczególnie tych rosnących przy drogach. Jeżeli zauważyłeś/aś w swojej okolicy wyjątkowe drzewo – możesz je ochronić! Najpierw mała definicja – co to jest pomnik przyrody: W ustawie o ochronie przyrody z 2004 roku znajduje się m.in. artykuł o następującym brzmieniu: Art. 40. 1. 1. Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. 2. Na terenach niezabudowanych, jeżeli nie stanowi to zagrożenia dla ludzi lub mienia, drzewa stanowiące pomniki przyrody podlegają ochronie aż do ich samoistnego, całkowitego rozpadu. 3. Minister właściwy do spraw środowiska może określić, w drodze rozporządzenia, kryteria uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody, kierując się potrzebą ochrony drzew i krzewów ze względu na ich wielkość, wiek, pokrój i znaczenie historyczne, a odnośnie tworów przyrody nieożywionej – ze względu na ich znaczenie naukowe, estetyczne i krajobrazowe. Teraz wskazówki dotyczące rozmiarów drzewa, aby mogło być uznane za pomnik przyrody: Kryterium uznania drzewa za pomnik przyrody jest jego obwód mierzony na wysokości 130 cm od powierzchni ziemi. Obwody najbardziej pospolitych gatunków drzew stanowią dolną granicę dla drzew pomnikowych. Obwody gatunków rodzimych drzew stanowiące orientacyjne dolne granice dla drzew pomnikowych (wg Instrukcji o urządzaniu lasów w parkach narodowych i rezerwatach przyrody wydanej przez Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego): 1. czeremcha zwyczajna – 94 cm 2. jabłoń – 94 cm 3. jarzębina – 157 cm 4. grab pospolity – 188 cm 5. brzoza brodawkowa – 219 cm 6. brzoza omszona – 219 cm 7. klon jawor – 219 cm 8. klon pospolity – 219 cm 9. topola osika – 219 cm Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 13 10. wiąz pospolity – 219 cm 11. jesion wyniosły – 251 cm 12. buk pospolity – 314 cm 13. jodła – 314 cm 14. lipa drobnolistna – 314 cm 15. lipa szerokolistna – 314 cm 16. modrzew europejski – 314 cm 17. sosna pospolita – 314 cm 18. świerk pospolity – 314 cm 19. dąb szypułkowy – 376 cm 20. topola czarna i biała – 376 cm 21. wierzba biała i krucha – 376 cm Procedura zgłoszenia drzewa: Sprawa jest prostsza, niż mogłoby się na pierwszy rzut oka wydawać, a włożony trud może się opłacić i zaowocować naprawdę wielką satysfakcją. Oto czynności, które należy kolejno wykonać (pełna informacja na stronie Ligi Ochrony Przyrody): Krok pierwszy W pierwszej kolejności należy dowiedzieć się, kto jest właścicielem (właścicielami) gruntu, na którym znajduje się drzewo. Ta informacja jest bardzo ważna, ponieważ właściciel (zarządca gruntu) powinien wyrazić zgodę na utworzenie na jego terenie pomnika przyrody. Krok drugi Należy zakupić mapę kartograficzną lub mapę gminy w Ośrodku Dokumentacji Geodezyjnej i Kartografii w danym powiecie (skala 1:50 000 lub 1:25 000). Krok trzeci Przygotowanie formalnego wniosku o powołanie pomnika przyrody (do pobrania ze strony Ligi Ochrony Przyrody) z następującymi załącznikami: – uzasadnienie powołania dla danego obiektu przeznaczonego pod ochronę, – zgoda właściciela, – Karta Ewidencyjna Obiektu proponowanego Na Pomnik Przyrody lub Użytek Ekologiczny. – Kartę możemy odnaleźć na stronie Ligi Ochrony Przyrody. Niniejsza karta zawiera szczegółową instrukcję jej wypełnienia oraz gotowy wzorzec. Krok czwarty Wniosek składamy w Urzędzie Gminy i cierpliwie czekamy. Każdy z nas może przyczynić się do ustanowienia nowego pomnika przyrody. [ Czy kazdy moze sciac drzewo? Żeby wyciąć drzewo (przepisy nie dotyczą drzew owocowych) – trzeba mieć pozwolenie. Zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 roku pozwolenie na wycięcie drzew lub krzewów, na wniosek posiadacza nieruchomości, wydaje wójt, burmistrz lub prezydent miasta. Jeżeli posiadacz nieruchomości nie jest jej właścicielem, wówczas do wniosku musi dołączyć zgodę właściciela. Wniosek o wydanie zezwolenia powinien zawierać: imię i nazwisko, adres albo nazwę i siedzibę posiadacza i właściciela nieruchomości; tytuł prawny władania nieruchomością; obwód pnia drzewa mierzonego na wyskości 130 cm; przeznaczenia terenu, na którym rośnie drzewo; przyczynę zamierzonego usunięcia drzewa lub krzewu; wielkość powierzchni, z której zostaną usunięte krzewy. Dzieki temu 14 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych kontrolowane jest wycinanie drzew, a osoby, które zrobią to bez pozwolenia, zostają obciążone wysokimi karami pieniężnymi. rzew! Nie wolno ścinać d [ Gdzie mozna zobaczyc prawdziwy las? W Polsce zachował się ostatni fragment naturalnego nizinnego lasu europejskiego. Jest to Puszcza Białowieska – zachwycająca naturalnym pięknem – w 1978 r. wpisana na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO. Niestety, niecałe 10% Puszczy jest prawnie chronione w postaci Białowieskiego Parku Narodowego (BPN). Pozostała część Puszczy narażona jest na dalszą eksploatację. Przewrócony pień W pierwotnych lasach Puszczy Białowieskiej rosną lipy wielkości dębów, a krzewiasty przysmak żubra – wierzba iwa, osiąga wysokość do 22 metrów i średnicę 40 centymetrów. Dokładnie tak wyglądał pierwotny europejski las, zanim zaczął gospodarować nim człowiek. Możemy to zobaczyć tylko na małym skrawku Puszczy Białowieskiej. Wielu odwiedzających ją ludzi dziwi niezwykła wysokość drzew i to, że pod nimi jest tak wiele miejsca dla innych roślin i dla zwierząt. Drzewa w puszczy wcale nie rosną gęsto, ale po jej dnie nie łatwo przejść, bo zaścielone jest tysiącami połamanych gałęzi i konarów, setkami przewróconych pni. Martwe drewno jest naturalnym i niezbędnym składnikiem ekosystemu leśnego. Tak było przez miliony lat. Świadczy o tym nie tylko mnogość gatunków organizmów wyspecjalizowanych w odżywianiu się martwym drewnem, ale także duża liczba tych gatunków, które żywią się przede wszystkim „zjadaczami martwego drewna”, a także większe zespoły wspólnie żyjących gatunków, których wzajemne oddziaływania (polegające przede wszystkim na kolejnym zjadaniu się) czynią je zależnymi od dostatecznej ilości martwego drewna. Są gatunki, które w trakcie ewolucji tak silnie przystosowały się do leśnego środowiska obfitującego w martwe drzewa, że bez nich nie mogą żyć. Należą do nich także dwa nasze dzięcioły: białogrzbiety i trójpalczasty. Martwe drewno jest naturalnym i niezbędnym składnikiem ekosystemu leśnego. Jest źródłem powoli uwalnianych do gleby związków azotowych (potrzebnych do wzrostu roślin). Zatrzymuje w sobie atomy węgla, czyli opóźnia powrót dwutlenku węgla do atmosfery. Współtworzy i wzbogaca „nadziemną” strukturę środowiska, strukturę dna lasu i strukturę gleby. Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 15 [ 3. Miniprzewodnik dla poczatkujacych dendrologów (wiedza&zabawa) Naszym celem jest zaznajomienie Cię z najczęściej występującymi drzewami w Polsce. [ Drzewa lisciaste Akacja czyli grochodrzew Właściwie akacje u nas nigdy nie rosły, bo to półpustynne drzewa z Australii, gdzie występuje ich ponad 400 gatunków. W Polsce akacją nazywamy grochodrzew. Akacja jest drzewem żądnym życia, gdy tylko jego korzenie zostaną pocięte podczas orki, z każdego kawałka może wyrosnąć nowe drzewko. Nasi przodkowie, żyjący w trwodze przed duchami, używali akacji do odstraszania duchów, które jakoby bały się kolców krzewów. Kolce uniemożliwiały też zmarłym wydostawać się z grobów. Dziko rosnące w Polsce akacje umierają młodo, w wieku 20-30 lat (mimo, iż dożyć mogą 200 lat). Niestety w tym czasie ich drewno najlepiej nadaje się do obróbki przez stolarzy czy rzeźbiarzy. Wartość ciepłodajna suchego drewna akacjowego jest o wiele wyższa od uważanego za najlepsze drewna bukowego. Charakterystyka: Pokrój: rośnie szybko, dochodzi do wysokości 25 m, rozgałęzione poprzeczne konary, pień krzywy, korona luźna, zaokrąglona. Liście: ustawione skrętolegle, nieparzystopierzaste, dł. 3-5 cm, ogonek liści u nasady z dwoma mocnymi cierniami. Kwiaty: obupłciowe, motylkowe, białe, wielkość 1,5-2,5 cm w gronach wiszących o dł. 10-20 cm, przyjemnie pachnące, bogate w nektar. Owoce: płaskie strąki dł. 5-11 cm, skórzaste z 4-10 nasionami. Kora: gruba, jasnoszara albo szarobrązowa z głębokimi bruzdami. Siedlisko: rośnie na różnych glebach, unika podmokłych. Kwiat akacji 16 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych Bez „Na górze róże, na dole bez” – dzięki temu pamiętnikowemu wpisowi, bez jest jednym z bardziej rozpoznawalnych drzew w Polsce. Rosną u nas zaledwie 3 gatunki bzu: bez czarny (Sambucus nigra), bez koralowy (Sambucus racemosa) i bez hebd (Sambucus ebulus). Bez to najczęściej dość duży krzew lub małe drzewo z powykrzywianym pniem, który w pierśnicy nie przekracza 30 cm. Kora bzu w młodości jest jasnozielona, a z czasem przechodzi w coraz ciemniejszą. Liście nieparzystopierzaste, nakrzyżległe, matowe, ciemnozielone po obu stronach, choć pod spodem nieco jaśniejsze. Bez czarny jest pospolity w całej Polsce. Kwitnie w maju i czerwcu białymi bądź lekko kremowymi kwiatami (czasami żółte) skupionymi w baldachach. Owocuje na początku ciemnoczerwonymi, następnie czarnymi i błyszczącymi jagodami (VIII-IX). Bez koralowy występuje w Sudetach i Karpatach. Kwiaty ma żółtawe w skierowanych ku górze wiechach. Owocuje świetliście koralowymi jagodami (VI-VIII). Bez zawsze towarzyszył przy grzebaniu zmarłych (m.in. Rzym, Słowianie). Wierzono, że wykopany z grobu korzeń bzu ściągał na winowajcę kurcze rąk i nóg. Nie wolno było też palić nim w piecu, co wywoływało parch na twarzy lub wrzody na plecach. Kwiat bzu czarnego Charakterystyka: (bez czarny): Pokrój: drzewo lub krzew, krzywy pień do 10 m wys. z szeroką koroną, gałęzie zwisające łukowo. Pędy: szarobrązowe z brodawkami, rdzeń biały. Liście: ustawione naprzeciwlegle, dł. do 30 cm, nieparzystopierzaste najczęściej z 5 jajowatoeliptycznymi listkami o dł. do 12 cm. Listki roztarte nieprzyjemnie pachną. Kwiaty: szczytowe wielokwiatowe baldachy, obupłciowe, pięciokrotne, średnica 6-10 mm, intensywnie pachnące. Owoce: przypominające jagody o wielkości 5-8 mm, zwykle z 3 pestkami, jadalne. Kora: głęboko i podłużnie bruzdowata, szarobrązowa. Siedlisko: od nizin po Alpy (do 1500 m. n.p.m.) Brzoza Kiedy po epoce lodowcowej pojawił się na ziemi człowiek, brzoza już od dawna tu była. W Polsce występuje 7 gatunków brzozy: brodawkowata, omszona, niska, karłowata, karpacka, ciemna i ojcowska. Jest to drzewo krótkowieczne, szybko rosnące. Osiąga wiek 100-150 (200) lat. Tempo wzrostu wynosi około 50-100 cm/rok. Najstarsze w Polsce brzozy brodawkowate mają około 180 lat. Sok, który pochodzi z pnia brzozy, zwany oskołą, używany jest do wyrobu piwa, octu, musującego wina oraz syropu. Wytwarza co roku kilka milionów nasion, jest rekordzistką płodności. W butach z kory brzozowej chodzili mieszkańcy Biskupina. Kora ta po namoczeniu staje się elastyczna i poddaje się obróbce. Po wyschnięciu zrobione z niej buty są twarde i nie pękają. Kora brzozowa bardzo dobrze się pali. Nawet w czasie dużego deszczu można ją zapalić jedną zapałką. Służy do podpalania ognisk, gdzie jest o wiele lepsza niż papier. Brzoza brodawkowata jest jednym z najpóźniej tracących liście na zimę drzew; często utrzymują się one do początku grudnia lub nawet dłużej, mimo występujących przymrozków i pierwszych opadów śniegu. Wiosną brzoza produkuje ogromne ilości żółtego pyłku. Pyłek ten często zalega grubymi warstwami w kałużach i jest przez wielu błędnie uważany za wynik zanieczyszczeń atmosfery związkami siarki. Ponieważ równocześnie brzoza należy do najbardziej alergennych drzew, może ona w okresie pylenia być wyjątkowo uciążliwa dla niektórych osób. Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 17 Charakterystyka: (brzoza brodawkowata): Pokrój: drzewo liściaste, szybko rosnące, wys. do 30 m, owalna korona, konary pod kątem ostrym. Pędy: nagie, błyszczące, czerwonobrązowe, liczne brodawki, początkowo lepkie. Liście: ustawione skrętolegle, blaszka trójkątna, dł. 4-7 cm, podwójnie piłkowana. Kwiaty: roślina jednopienna, kwiaty m. zebrane w zwisające, bezszypułkowe, podłużne i walcowate brązowożółte kotki do 10 cm dł. Kwiaty ż. osadzone na szypułkach, smukłych zielonych kotkach. Owoce: drobne, oskrzydlone obustronnie orzeszki. Kora: początkowo błyszcząca, biała, łuszcząca się jak papier. Później twarda, spękana i zabarwiona na czarno. Siedlisko: niziny, rzadziej góry, widne lasy. Pień brzozy Buk Jest to drzewo, które ukształtowało się po epoce lodowcowej. Wg mitów buki rosły już na Olimpie – siedzibie greckich bogów. Gnieździły się w nich mądre sowy i morskie wrony. Buk przez długie wieki uchodził za istotę uduchowioną, czczony przez Słowian, był ich opiekunem. Buk posiadał też moc magiczną – odstraszał czary i unicestwiał rzucone uroki. Jest to jedno z podstawowych drzew tworzących lasy na obszarach swojego występowania; stanowi ważny składnik lasów liściastych i mieszanych (głównie z udziałem świerka, dębu, graba i sosny) lub sam tworzy drzewostany (buczyny). Buk zwyczajny jest najlepiej rosnącym leśnym drzewem liściastym w środkowozachodniej Europie. W Polsce w ostatnich latach następuje intensywna przebudowa lasów górskich (np. w Beskidach), polegająca na planowym, stopniowym zastępowaniu drzewostanu świerkowego przez bukowy. Buki mają pewną przewagę nad innymi gatunkami drzew w naszej strefie klimatycznej. Polega ona na tym, że drzewa te tworzą tzw. lasy klimaksowe, czyli czyste drzewostany będące końcową formą ewolucji. Liść buka 18 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych Buk jesienią Istnieją teorie przewidujące, że bez ingerencji człowieka, po pewnym czasie wszystkie lasy w strefie umiarkowanej stałyby się buczynami. Około 5000 lat temu skończyła się era ciepłolubnych lasów dębowych i nastała chłodniejsza i wilgotniejsza era bukowa, która trwa do dziś. Owoce buka – bukwie – są nie lada przysmakiem zwierząt leśnych. Odpowiednio wyprażone były również zjadane przez ludzi. Dziś w składzie niektórych margaryn można znaleźć olej wytłaczany z bukiew. Drewno buka jest twarde, ciężkie, łatwe w łupaniu służy m.in. do produkcji mebli. Jest również dobrym materiałem do palenia, gdyż spalane drewno bukowe daje dużo ciepła. Najstarszy buk rośnie w Sierakowie i liczy 340 lat. Charakterystyka: (buk zwyczajny): Pokrój: liściaste, do 40 m wys., drzewa samotnie rosnące – krótki pień i szeroko rozłożysta korona. Drzewa rosnące w lasach – długi pień, wąska korona. Liście: ustawione skrętolegle w 2 prostnicach, ogonek o dł. 1-1,5 cm, blaszka jajowata lub eliptyczna, zaostrzona, dł. 5-10 cm. Posiada od 5-9 nerwów bocznych. Kwiaty: Kwiaty m. o luźno zwisających, główkowatych kwiatostanach na długich szypułkach, posiadają od 5-15 pręcików. Kwiaty ż. pod 2 w stojących na niedużych szypułkach, filcowatych główkach. Owoce: po dwa orzeczki (bukiew) o dł. 1-2 cm. Kora: srebrzystoszara, gładka. Pień nie posiada podłużnych zgrubień i wgłębień. Siedlisko: od nizin do gór (do 1600 m n.p.m.). Liść dębu Dąb Dąb żył już ponad 65 milionów lat temu i należy do najstarszych drzew świata. Dąb to święte drzewo wielu ludów. Źródłem jego świętości nie były tylko imponujące rozmiary, a także zdolność przyciągania piorunów – stąd dawania ognia. Przodkowie wierzyli, że przez dęby bogowie kontaktują się z ludźmi na ziemi. W Grecji dąb był drzewem Zeusa, a w krajach słowiańskich był najczęstszym miejscem kultu, gdzie składano ofiary. Liście dębowe, gałęzie czy żołędzie miały leczyć wrzody czy kurzą ślepotę, a także miały moc wskrzeszania wisielców. W Polsce możemy spotkać kilka gatunków dębów, m.in. szypułkowy, bezszypułkowy, omszony. Dojrzały dąb mający wys. 30 m zapewnia schronienie i pożywienie większej różnorodności gatunków zwierząt niż jakiekolwiek inne drzewo w Europie. Można Owoce dębu na nim spotkać ok. 30 gatunków ptaków, 45 chrząszczy i ponad 200 motyli. Dęby żyją ok. 1500 lat i nawet po śmierci są siedliskiem wielu zwierząt Największe skupisko dębów w Polsce i jedno z większych w Europie znajduje się w Rogalinie, gdzie skupia 1435 drzew. Tylko z jednego dębu opada co roku ok. 250 tys. liści. Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 19 Poniżej znajdziecie opisy trzech rodzimych gatunków. Dąb szypułkowy – bardzo okazałe, atletycznie zbudowane drzewo liściaste o grubym i stosunkowo krótkim pniu oraz rozłożystej koronie wspartej na potężnych konarach. Dęby szypułkowe stanowią najliczniej reprezentowany gatunek drzew na liście pomników przyrody. Liście – blaszkowate, pojedyncze. Blaszka długości 5-16 cm, w zarysie odwrotnie jajowata, najwęższa u nasady, najszersza niedaleko końca, z 3-6 parami niesymetrycznych, uszato wykrojonych klap, u podstawy posiadająca charakterystyczne uszkowate wycięcie. Nerwy dochodzą zarówno do końców klap, jak i do wcięć pomiędzy nimi. Ustawienie: skrętoległe na bardzo krótkich (poniżej 1cm – ważna cecha rozpoznawcza!), zielonkawych ogonkach. Liście stanowią po owocach najlepsze kryterium pozwalające odróżnić dąb szypułkowy od bardzo podobnego do niego dębu bezszypułkowego. U tego ostatniego klinowata podstawa blaszki liściowej nie posiada uszkowatego wycięcia, a sama blaszka jest bardziej symetryczna i posiada większą ilość klap. Ponadto, klapy liści dębu bezszypułkowego są płytsze, a nerwy dochodzą tylko do wierzchołków klap, nie dochodzą natomiast do wcięć pomiędzy klapami. Zdecydowanie dłuższe są też ogonki liści dębu bezszypułkowego. 20 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych Owoce/nasiona – tzw. żołędzie – walcowate orzechy o wymiarach 2-4 x 1-2 cm (nieco bardziej wydłużone, niż u dębu bezszypułkowego), najszersze w połowie lub przed połową długości, osadzone do 1/5 długości w półokrągłych miseczkach, początkowo zielone, po dojrzeniu jasnobrązowe z ciemnymi, podłużnymi prążkami. Są umieszczone na długich, 3-8 (10) cm szypułkach (różnica w stosunku do dębu bezszypułkowego!) i zgrupowane po 2-3 (5) sztuk. Dąb bezszypułkowy – w Europie ma zasięg nieco większy niż dąb szypułkowy (m.in. występuje także w Skandynawii i na wyspach brytyjskich). W Polsce przebiega jego północno-wschodnia granica zasięgu. Jest mniej rozpowszechniony od dębu szypułkowego, przez którego zresztą jest wypierany, zwłaszcza na niżach. Dąb bezszypułkowy, podobnie jak inne dęby, jest jednym z najbardziej długowiecznych drzew liściastych w Europie. Żyje nieco krócej niż dąb szypułkowy, osiąga wiek 400-600 (800) lat. Liście – blaszkowate, pojedyncze. Blaszka w zarysie odwrotnie jajowata lub eliptyczna, długości 8-12 (16) cm, z (4) 5-8 (9) parami dość symetrycznych klap (różnica w stosunku do dębu szypułkowego posiadającego klapy parami niesymetryczne i w mniejszej ilości). Klapy stosunkowo małe, mniej głęboko wcięte niż u dębu szypułkowego. Nasada liści klinowata lub lekko i niesymetrycznie sercowata, ale nie posiadająca tak wyraźnych „uszek” jak u dębu szypułkowego. Blaszka z góry ciemnozielona, naga, od spodu bardzo delikatnie owłosiona, w dotyku wydaje się dość gruba i sztywna. Nerwy dochodzą zwykle tylko do końców klap (nie dochodzą do wcięć pomiędzy klapami, jak u dębu szypułkowego). Ustawienie: skrętoległe na 1-2(3)cm, zielonkawych ogonkach (ogonki cieńsze i wyraźnie dłuższe niż u dębu szypułkowego!). Owoce/nasiona – tzw. żołędzie – orzechy o wymiarach 2-3 x 1-1.5 cm (nieco bardziej krępe niż u dębu szypułkowego), osadzone w półokrągłych miseczkach, początkowo zielone, po dojrzeniu jednolicie ciemnobrunatne, zarówno niedojrzałe, jak i dojrzałe bez podłużnych, ciemnych pasków (różnica w stosunku do dębu szypułkowego!), umieszczone na bardzo krótkich szypułkach lub wręcz siedzące (najważniejsza różnica w stosunku do dębu szypułkowego!), przeważnie groniasto skupione po 1-6 sztuk na wierzchołkach pędów. Okres dojrzewania owoców: IX-X. Dąb czerwony – wyróżnia się przede wszystkim dużymi, głęboko i bardzo ostro klapownymi liśćmi, które jesienią przebarwiają się na niezwykle efektowny, jaskrawoczerwony lub purpurowy kolor (stąd nazwa). Dąb czerwony został sprowadzony do Europy kilkaset lat temu z Ameryki Północnej. Początkowo był on tylko uprawianym sztucznie drzewem ozdobnym, jednak ze względu na swój ekspansywny charakter szybko zaczął się rozprzestrzeniać w lasach, wypierając rodzime gatunki dębu. Obecnie drzewo to występuje dość licznie w europejskich lasach, gdzie jest czasami traktowane jako chwast. W Polsce dąb czerwony ze względu na swoje duże walory dekoracyjne jest jednym z najchętniej sadzonych drzew ozdobnych i stanowi najczęściej spotykany obcy gatunek dębu. Kwiaty głógu Dąb czerwony jest przez niektórych botaników uważany za gatunek szkodliwy. Ma to związek ze wspomnianym wyżej, ekspansywnym charakterem, powodującym wypieranie z naturalnych stanowisk rodzimych dębów: szypułkowego i bezszypułkowego. Okazuje się także, że duże, grube i pięknie wyglądające liście dębu czerwonego bardzo trudno i powoli rozkładają się, utrudniając wegetację roślinom runa leśnego. Zauważono, że w lasach z dużym udziałem dębu czerwonego, runo to jest zwykle wyraźnie uboższe. Liście – w odróżnieniu od szypułkowego są głęboko klapowane. Klapy mają zwykle po trzy ostre ząbki zakończone kolcem. Liście są też większe – osiągają nawet do 25 cm długości. Jesienią przebarwiają się na szkarłatnoczerwono, potem na intensywny brąz. Owoce/nasiona – żołędzie są grube i pękate, a ich płytkie miseczki mają talerzykowaty kształt. Owoce Kwitnący głóg Głóg W Polsce można spotać 6 gatunków głogu, w tym najpopularniejsze: jednoszyjkowy i dwuszyjkowy. Na świecie występuje ich około 200. Jest wyjątkowo ozdobnym drzewem sadzonym w parkach i w miastach. Owoce głogów są bardzo lubiane przez ptaki. Charakterystyka: (głóg jednoszyjkowy): Pokrój: krzew lub drzewo do wys. 10 m. Pędy: krótkie, często przekształcone w ciernie. Liście: ustawione skrętolegle, szerokie jajowate lub rombowate, o dł. 3-6 cm, głęboko klapkowane, z 3-7 zaostrzonymi klapami. Kwiaty: w szczytowych, wyprostowanych podbaldachach, obupłciowe, średnica 8-15 mm z pięciokrotnym podwójnym okwiatem, płatki białe. Owoce: czerwone jabłkowate owocki wielkości ok. 1cm z jedną pestką. Siedlisko: od niznin do średnich gór. Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 21 Grab W Europie rośnie ponad 20 gatunków grabu, a w Polsce tylko jeden – grab zwyczajny. Drewno tego drzewa, niezwykle twarde i sprężyste, wykorzystywane bywa w stolarstwie i do wykonywania drewnianych kół. Charakterystyka: (grab pospolity): Pokrój: liściaste, do wys. 25 m, gęsta okrągława korona. Liście: ustawione skrętolegle, w dwóch prostnicach, ogonek o dł. 5-15 cm, blaszka pofałdowana, jajowata-eliptyczna, zaostrzona o dł. 5-11 cm, podwójnie piłkowana. Kwiaty: roślina jednopienna, kwiaty m. o wielkwiatowych luźno zwisających kotkach o dł. 4-7 cm, pojedynczy kwiat bez okwiatu z 6-12 pręcikami. Kwiat ż. w szczytowych luźnych kotkach o dł. 2-3 cm. Owoce: Luźne owocostany, zwisające, o dł. do 15 cm, orzeszek osadzony w kącie 3-klapkowej okrywy (skrzydełka). Kora: gładka, szara, podobna do buka, płytko spękana. Siedlisko: niziny i w górach do 800 m n.p.m. Liście grabu Jarzębina W magii ludowej wpleciona w wieniec dożynkowy powoduje, że zboże będzie jędrne i obfite. Gdy po zrzuceniu liści zaczynała zrzucać zbyt prędko owoce wróżono, że zbliża się wojna, pomór lub inne nieszczęście. W Polsce występuje 5 dziko rosnących odmian jarzębiny, m.in. jarząb pospolity, jarząb brekinia, jarząb szwedzki, mąkinia. Owoce jarzębu szwedzkiego 22 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych Charakterystyka: (jarząb pospolity): Pokrój: szybko rosnące drzewo do wys. 15-20 m. Liście: skrętolegle ustawione, nieparzystopierzaste o dł. 10-20 cm, złożone z 9-17 wąskich, eliptycznych i spiczastych listków o dł. 2-6 cm. Kwiaty: w wielokwiatowych parasolowatych podbaldachach, obupłciowe o szer. 1 cm, okwiat podwójny, 5-krotny, z białymi płatkami korony, słupek z 3 szyjkami, nieprzyjemnie pachnący. Owoce: początkowo żółte, potem czerwone, kuliste, jabłkowate owocki o wielkości 7-10 mm w gęstych gronach. Kora: gładka, szara, błyszcząca z podłużnymi, ustawionymi poprzecznie przetchlinkami. Siedlisko: od nizin po wysokie góry. Owoce jarzębiny po spolitej Jawor To drzewo, wg dawnych wierzeń, obdarzone boskimi atrybutami – drzewo dobre, o miękkim sercu, hojne w rozdawaniu szczęścia. Jawor jest też opiekunem zakochanych. Słowianie wierzyli, że skaleczony ostrym narzędziem jawor, powodował, że dopóki rana na drzewie się nie zagoiła, sprawca kaleczył się przy byle okazji i spotykały go liczne nieszczęścia. Charakterystyka: Pokrój: liściaste, o wys. do 35 m, gęsta kulista korona, silne konary. Liście: naprzemianlegle ustawione, o zmiennej wielkości, ogonek o dł. 20 cm, blaszka liściowa ma dł. 10-20 cm, z 5 jajowatymi zaostrzonymi klapami, oddzielonymi ostrym wcięciem. Kwiaty: w zwisających wielokwiatowych wiechach o dł. 5-15 cm. Owoce: złożone z 2 kulistych orzeszków ze skrzydełkami o dł. 3-5 cm. Kora: początkowo szarobrązowa, później z czerwonymi plamami, łuszcząca się tafelkowato. Siedlisko: górskie lasy w towarzystwie buka. Owoce jaworu Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 23 Jesion W wierzeniach wielu ludów był bogiem lub jego pełnomocnikiem. Był obdarzony magiczną mocą. U ludów północy był drzewem dobrego i złego – jego gałęzie okrywały powierzchnie świata, a korzenie sięgały piekieł. Wg wierzeń słowiańskich pochowany w jesionowej trumnie od razu otrzymywał wieczny spokój i w postaci ducha nie miał ochoty na wędrówkę po świecie. Najstarszy i najpotężniejszy jesion w Polsce rośnie w Kartuzach, ma ponad 40 m wysokości, 5 m w pierśnicy i liczy 290 lat. Charakterystyka: (jesion wyniosły): Pokrój: liściaste do wys. 30 m. Okrągła lub owalna korona, zwarty drzewostan, gałęzie wyrastają dopiero na pewnej wysokości. Liście: ustawione naprzeciwlegle o dł. do 35 cm z 9-15 listkami. Listki wąskoeliptyczne o dł. 4-10 cm. Kwiaty: w wielokwiatowych, początkowo wzniesionych, później zwisających wiechach. Owoce: orzeszki z brązowymi skrzydełkami w formie języczków o dł. 2-4 cm, w zwisających wiechach. Kwiat jesionu Kora: początkowo jasnoszara, później ciemnieje, podłużne spękania. Siedlisko: od nizin do gór o średniej wysokości. Liście kasztanowca białego Kwiat kasztanowca Kasztanowiec Kasztanowiec do Polski przywędrował z Bałkanów przez Wiedeń, gdzie w 1576 r. zasadzony został na dworze cesarskim. Do naszego kraju sprowadzony został przez królową Bonę. Wśród gatunków kasztanowca spotkać możemy w Polsce m.in. kasztanowca białego, krwistego, czerwonego, żółtego, gładkiego, drobnokwiatowego. Drewno kasztanowca jest żółtawoszare, miękkie i lekkie. Nie nadaje się szczególnie na wyroby czy opał. 24 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych Charakterystyka: Pokrój: liściaste do wys. 30 m, korona kopulasta i zaokrąglona, krótki pień. Pączki: czerwonobrązowe, duże, błyszczące, lepkie. Liście: ustawione naprzeciwlegle, z długim ogonkiem, dłoniaste z 5-7 listkami o dł. do 25 cm. Kwiaty: w dużych i stojących wielokwiatowych wiechach (20-30 cm), o białych płatkach. Owoce: kuliste torebki z grubą zieloną i kolczastą łupiną. Nasiona duże, brązowobłyszczące z kolistym znaczkiem. Kora: początkowo gładka, szarobrązowa – następnie tafelkowo łuszcząca się. Siedlisko: cieniste i wilgotne lasy w górach. Liście kasztanowca Pąk kasztanowca Kwiat kasztanowca Liść kasztana jadalnego Kasztan jadalny Kasztan jadalny nazywany również maronem jest wykorzystywany do produkcji beczek na wino. Liście bywały wykorzystywane do produkcji materaców, kora jest bogata w garbniki, a owoce stosowane są do produkcji słodyczy. Charakterystyka: Pokrój: liściaste, szeroka korona, wys. do 30 m. Liście: ustawione skrętolegle, skórzaste, ogonek o dł. 1-2 cm, blaszka eliptyczna, zaostrzona o dł. 10-25 cm. Kwiaty: Kwiaty m. – wyprostowane kotki o dł. 10-25 cm, kwiaty ż. otoczone zieloną okrywą, znamiona białe, nitkowate. Owoce: skórzaste, brązowe, jednonasienne orzechy (kasztany) o dł. 2-3 cm. Otoczone są dużą okrywą gęsto pokrytą miękkimi kolcami. Jadalne. Kora: początkowo oliwkowobrązowa i gładka, później szarobrązowa i spękana podłużnie. Siedlisko: lasy liściaste, w Polsce często w parkach. Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 25 Klon Prapradziadek klonu żył na ziemi ok. 70 do 55 mln lat temu. Dziś rośnie na świecie kilkanaście gatunków klonów, w tym w Polsce tylko trzy: zwyczajny, polny i jawor oraz ponad 30 gatunków spoza kraju. Klon był drzewem magicznym, opiekował się ludźmi żywymi, a także duszami tych, którzy odeszli w zaświaty. W dawnych czasach układano zmarłych na desce (wykonanej z klonu), by ich przygotować do pogrzebu. Deska nie mogła być pomalowana. Klon miał właściwości odpędzania czartów, gdy one czaiły się na duszę zmarłego. Podobno pomagał też hałas, więc pukano w tę klonową deskę – w niemalowaną deskę (stąd powiedzenie „odpukać w niemalowane”). Charakterystyka: (klon zwyczajny): Pokrój: liściaste, do 25-30 m wys. Gęsta i kulista korona, mocne konary. Liście: ustawione naprzeciwlegle, ogonek o dł. do 16 cm, blaszka o dł. 8-17 cm i szerokości 10-20 cm, 5-7 klapami, delikatnie wyciętymi i zaostrzonymi. Kwiaty: w szczytowych wielokwiatowych baldachogrochach, żółtozielone. Owoc klonu Owoce: płaskie orzeszki ze skrzydełkami o dł. 4-5 cm. Kora: początkowo jasnoszara, później ciemnoszara z gęstymi i podłużnymi spękaniami. Siedlisko: od nizin do gór. Liście leszczyny Leszczyna Wg badań metodą analizy pyłkowej leszczyna rosła już na naszych ziemiach ponad 10.000 lat temu. Nasi przodkowie otaczali to drzewo kultem jako opiekuńcze i mające moc leczenia chorób. Jej kwitnące gałęzie u wejść do domu stanowiły przeszkodę nie do pokonania dla demonów, chorób i gadów. Do czarodziejskich sztuczek wykorzystywano często rózgę leszczynową, nazywano ją „laską poselską Jakuba” i miała podobno moc odkrywania pod ziemią srebra i złota. Wśród wróżb znane jest rozłupywanie orzechów laskowych podczas wigilii – kto znajdzie orzech zepsuty będzie chorował, a kto pusty – ten umrze. Jedzmy orzechy laskowe – zawierają żelazo broniące przed niedokrwistością, magnez działający przeciwnowotworowo, 26 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych fosfor, potas, wapń, który jest składniekiem zębów i kości oraz białko. Cudowną odżywką jest orzech laskowy dla nerwusów czy uczniów przemęczonych nauką. Warto więc nałupać sobie orzechów przed przystąpieniem do nauki. Charakterystyka: Pokrój: krzew lub małe drzewo do 6 m. Liście: ustawione skrętolegle, ogonek owłosiony o dł. 5-15 mm, blaszka okrągława i odwrotnie jajowata, zaostrzona o dł. 6-12 cm. Kwiaty: kwiaty m. w wiszących kotkach. Kwiaty ż. przypominają pączki liści z nitkowanymi, czerwonymi znamionami. Owoce: orzechy otoczone postrzępioną pokrywą. Kora: gładka, brązowoszara. Siedlisko: od nizin po góry. Kwiat lipy Lipa W prawiekach, w świętych gajach, lipy stanowiły jedno z najbardziej lubianych przez bóstwa drzew. Lipa bywała drzewem opiekuńczym dla osób i całych rodów, a także żywym pomnikiem chwały. Lipę sadzono koło domu, gdy rodziło się dziecko, ale dołka wykopać nie można było wcześniej, niż wówczas, gdy usłyszano płacz noworodka. Później drzewo rosło wraz z domownikiem. Drewno lipowe, jak mało które, wspaniale nadaje się do prac rzeźbiarskich. Wit Stwosz w drzewie lipowym stworzył wspaniały Ołtarz Mariacki. Nie z lipy, ale pod lipą tworzył też jako jeden z pierwszych w języku polskim, swoje wiersze – Jan Kochanowski. Lipa nadaje się również do wytwarzania instrumentów, szczególnie skrzypiec ludowych. Olej z lipowych orzeszków palił się w kagankach jaśniej niż oliwa, a wytłoczony służył jako mydło, nadające skórze miękkość i białość. Z soku cieknącego ze skaleczonego pnia lipy wyrabiano orzeźwiający napój. Charakterystyka: (lipa drobnolistna): Pokrój: liściaste, do 30 m wys., rośnie samotnie, krótki pień, szeroka i gęsta korona. Liście: ułożone skrętolegle w 2 prostnicach, ogonek o dł. 2-5 cm, blaszka sercowata o dł. 3-10 cm. Kwiaty: od 4 do 11 żółtobiałych kwiatów w wiszących kwiatostanach, silnie pachnące. Owoce: kuliste, wielkość 5-8 mm jednonasienne orzeszki w cienkiej łupinie. Kora: początkowo gładka i cienka, później ciemnoszara – gęsto i podłużnie spękana. Siedlisko: od nizin po wyższe partie gór. Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 27 Olsza Olsza ponoć rosła niegdyś na Olimpie „na łąkach miękkich pełnych fiołków i bluszczu”. Choć to nie potwierdzone, to w tej siedzibie bogów być może było to możliwe. W Polsce występują 3 gatunki olszy: czarna, szara i zielona – zwana również kosą. Charakterystyka: Pokrój: liściaste, do wys. 25 m, pień prosty, korona owalna. Pędy: nagie. Liście: ustawione skrętolegle, ogonek o dł. 2-3 cm, blaszka okrągła o dł. 4-10 cm, w szczycie zaokrąglona lub wcięta. 5-8 nerwów bocznych. Kwiaty: Kotki m. o dł. 6-12 cm luźno zwisające podczas kwitnienia. Kwiaty ż. w małych czerwonobrązowych szyszeczkach osadzonych na trzoneczkach. Owoce: Drobne, płaskie, oskrzydlone orzeszki w jajowatych zdrewniałych szyszeczkach o wielkości 1-2 cm. Kora: Początkowo gładka, szarobrązowa, później ciemnoszara, spękana, łuskowata. Siedlisko: niziny, rzadziej w górach. Owoce olszy Liść olszy Orzech włoski W Polsce przebiega północna granica występowania orzecha włoskiego. Wg legendy przywędrował razem ze świętym Jackiem Odrowążem z Rzymu w 1218 roku. Orzechy jedzono na surowo, niedojrzałe smażono w miodzie albo robiono z nich nalewki, od których dowcip rzekomo się wyostrzał, a włosy lepiej się trzymały głowy. Orzech zwany był w Rzymie „żołędziem Jowisza”, gdzie był symbolem bogactwa i płodności. Orzech dany jako jałmużna wracał stokrotnym bogactwem do ofiarującego. Charakterystyka: Pokrój: liściaste, o wys. do 25 m, pień z szeroką i luźną koroną. Pędy: nagie z rdzeniem podzielonym na komory. Liście: ustawione skrętolegle, nieparzystopierzaste o dł. 20-45 cm z 5-9 owalnymi listkami o dł. 6-15 cm. Kwiaty: kwiaty m. w wielokwiatowych, grubych kotkach o dł. 6-13 cm. Kwiaty ż. po 1-5 w kłosokształtnych kwiatostanach, każdy z 2 dużymi, wygiętymi, czerwonymi znamionami. Orzechy włoskie Owoce: jednonasienne pestkowce, kuliste, o wielkości 4-5 cm. Łupina gładka, zielona, pękająca. Orzech zdrewniały i twardy. Kora: głęboko spękana i ciemnoszara. Siedlisko: od nizin po góry (do 800 m n.p.m.). 28 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych Liść osiki Osika Osika w języku dendrologów nazywana jest topolą osiką bądź drżącą. W ogrodzie Afrodyty na Olimpie splatała się konarami i szeptała z brzozą, jesionem i olchą. Wg legendy drżenie osiki pochodzi od czynów jakich dopuściła się w raju – gdy Kain, szukając drewnianej pałki, którą mógłby zabić Abla, otrzymał od niej swój konar. Inne legendy chrześcijańskie mówią, że osika odmówiła schronienia pod swoją koroną świętej rodzinie, gdy uciekała przed Herodem. Ponadto właśnie na osice powiesił się Judasz, dręczony wyrzutami sumienia, po tym jak zdradził Jezusa. W dzisiejszych czasach, w filmach poświęconych wilkołakom i wampirom, osikowy kołek unicestwia te bestie. Charakterystyka: (topola osika): Pokrój: liściaste, szybko rosnące, o wys. do 30 m, szeroka i luźna korona. Pędy: nagie, żółtobrązowe, błyszczące Liście: ustawione skrętolegle. Okrągława blaszka i ogonek mniej więcej o tej samej wielkości 3-8 cm. Kwiaty: Kwiat m. i ż. w zwisających grubych i walcowatych kotkach o dł. do 11 cm. Owoce: Torebki otwierające się dwiema klapkami, nasiona bardzo drobne z kępką włosków. Kora: początkowo szarozielona, gładka, później czarnoszara, podłużnie spękana. Siedlisko: od nizin po średnie góry. Topola włoska Liście topoli białej Topola biała Topola Topola jest mistrzynią świata w szybkości wzrostu. W Polsce napotkać możemy topolę białą, czarną, szarą, włoską, piramidalną, osikę, itp. Topole bronią nas przed jesiennymi wiatrami, choć niestety obecnie są obiektem ataków – ponoć źle oddziałują na alergików – i w związku z tym są masowo wycinane w miastach. Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 29 Dawnymi czasy, gdy nie znano jeszcze metalowych piorunochronów, sadzono przy domostwach topole, które naturalnie „wyłapywały” pioruny, chroniąc tym samym domy. Najgrubszym drzewem w Polsce jest topola biała z Leszna, której obwód wynosi 13,5 m. Pąki topoli szarej Charakterystyka: (topola szara): Pokrój: liściaste, wys. do 35 m. Liście: ustawione skrętolegle, o zmiennej formie i wielkości – od 4 do 10 cm. Kwiaty: Kwiaty m. w zwisających, grubych, walcowatych kotkach o dł. ok. 8 cm (ż. nieco krótsze). Owoce: otwierające się 2 klapkami torebki, nasiona bardzo drobne z kępką puchu. Siedlisko: lasy łęgowe dużych dolin rzecznych, w parkach, przy drogach. Wiąz 65 milionów lat temu wiąz już rósł na ziemi. Drzewo to występuje w wielu mitach greckich, m.in. na wystających koronach ratowali się ludzie, gdy Zeus zesłał na ziemię potop. W Polsce wiąz miał zawsze opinię drzewa dobrego i ludziom życzliwego. Warto też pod wiązem podać sobie dłoń, gdyż wierzono kiedyś, że ta czynność pod tym drzewem spowoduje, że przyjaźń dwojga ludzi będzie nierozerwalna. Charakterystyka: (wiąz pospolity): Pokrój: liściaste, do 30 m. wys. z szeroką zaokrągloną koroną. Liście: ustawione skrętolegle, w 2 prostnicach. Ogonek o dł. 5-15 cm, blaszka eliptyczna z wydłużonym wierzchołkiem, asymetryczna. Kwiaty: W gęstych, wielokwiatowych pęczkach, pojedyncze kwiaty dł. 3-5 mm, na krótkich szypułkach, z 4-6 nitkowatymi pręcikami i białawymi znamionami. Owoce: w pęczkach o dł. 1,5-2,5 cm na krótkich szypułkach, nagie, błoniasto oskrzydlone. Kora: początkowo gładka, później szarobrązowa, podzielona na poletka podłużnymi i poprzecznymi spękaniami. Siedlisko: niziny i pogórze. Liść wiązu pospolitego Owoce wiązu górskiego 30 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych owego Liść wiązy szypułk Wierzba Wierzba była niegdyś drzewem opiekuńczym rodów i klanów. Drzewo to stało się symbolem płodności. W chrześcijaństwie przyjęło się używać wierzby jako wielkanocnej palmy. Uderzano się jej gałązkami życząc zdrowia i bogactwa. Wierzba ponadto była zaprzyjaźniona z diabłami – kochał się w niej sam diabeł Rokita. W Europie żyje ok. 300 odmian, a w Polsce tylko 30 (nie licząc mieszańców). Wysokogórska wierzba zielna osiąga wysokość zaledwie kilku centymetrów i ma płożące się gałęzie. Charakterystyka: (wierzba szara): Pokrój: krzew, czasem niskie drzewo. Pędy: czarnoszare, owłosione. Liście: ustawione skrętolegle, eliptyczne, dł. 6-10 cm, zaostrzone, drobno piłkowane. Kwiaty: wielokwiatowe kotki o dł. 2-4 cm. Owoce: podłużne, pękające 2-klapkowo torebki, nasiona bardzo drobne z pęczkiem puchu. Kora: początkowo szara, gładka, później podłużnie spękana. Siedlisko: mokre lub zmiennowilgotne gleby. Wierzba głwowiasta Wierzba zwisająca Liść wierzby iwa Liście wierzby białej czącej pła Kwiaty wierzby [ Drzewa iglaste Cis Cis pojawił się na świecie 400-350 mln lat temu. Cis niemalże w całości jest trujący. Dawniej zdarzało się, że konie obżerały gałązki cisa i umierały. Stąd wielu gospodarzy wycinało cisy z pobliża swoich domostw. Cis był w dawnych wiekach drzewem magicznym i demonicznym związanym ze światem podziemnym. Panowało przekonanie, że sen w cieniu cisa grozi śmiercią. Drewno cisowe było i jest bardzo użyteczne, stosowane w różnych dziedzinach – rzeźba, meblarstwo czy wyrób łuków. Zapotrzebowanie na cis stało się tak wielkie, że król Władysław Jagiełło wydał zakaz jego wycinania. Cis jest jednym z najwolniej rosnących drzew. Najstarszy cis w Polsce liczy ok. 1250 lat i rośnie w Henrykowie Lubańskim (woj. dolnośląskie), w Europie żyją okazy mające 4000 lat. W pobliżu Soczi rośnie cis, który ma 5000 lat. Drewno cisa, w przeciwieństwie do innych drzew iglastych, nie zawiera w sobie żywicy. Owoc cisu Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 31 Liście cisu Charakterystyka: Pokrój: małe, do 15 m drzewo iglaste. Pień często od ziemi rozgałęziony. Pędy: pokryte zieloną korą. Igły: stoją promieniście, mają dł. 1-3,5 cm, 2-3 mm szerokości, płaskie i miękkie. Kwiaty: pojedyncze w kątach igieł, m. kuliste, żółte, o wielkości 4-5 mm. Ż. o wielkości 1-2 mm, zielone, podobne do pączków. Nasiona: jajowate, w twardej łupinie, o średnicy 8-10 mm. Kora: cienka, czerwonobrązowa, cienko łuszcząca się. Siedlisko: od nizin po średnie partie gór. Jałowiec Drzewo to było dobre, życzliwe ludziom i miłe bogom. Dym z jałowca był jedną z największych broni Słowian przeciwko wszelakim demonom mieszkającym w zakamarkach domostw. Z jagód jałowca warzono niegdyś domowym sposobem wyborne piwo, a następnie pędzono z nich gorzałkę. Charakterystyka: (jałowiec pospolity): Pokrój: krzew lub małe drzewo do wys. 10 m. Korona o różnych kształtach – stożkowata lub kolumnowa, pień najczęściej rozgałęziony od dołu. Igły: ustawione po 3 w okółkach, dł. 1-1,8 cm, sztywne, kłujące. Kwiaty: kwiaty w kątach igieł. Kwiaty m. jajowate o dł. 4-5 mm, żółte. Kwiaty ż. w niepozornych zielonych szyszeczkach o wielkości 2 mm. Szyszkojagody: kuliste, mięsiste o wielkości 5-9 mm, niebieskoczarne. Kora: szara, podłużne spękania, włóknista. Siedlisko: od nizin po góry (do 1900 m n.p.m.). Kwiaty jałowca Owoce jałowca Jodła Jodła szlachetna W starożytnej Grecji jodła była poświęcona Artemidzie, bogini lasów oraz Dionizosowi, bogu wina i odradzającego się życia. Największym szkodnikiem tych drzew jest... człowiek. To dzięki bożonarodzeniowej tradycji tysiące tych drzew trafia pod strzechy, wycięte z lasów i plantacji – a mogłyby żyć po 500 lat. Jodły bywają najróżniejsze, odmiana koreańska Prostrate Beauty ma na szczycie „trwałą ondulację”. Jej igły wykręcają się ku górze, odsłaniając spody i tworzą w ten sposób srebrzyste loki. Kaukaska „Golden Spreader” nie przypomina ani drzewa ani krzewu, tylko porost. Jest intensywnie złocista i płoży się nie ziemi. 32 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych Jodła pospolita jest najwyższym drzewem w Polsce – ok. 58 m. Najstarsza polska jodła rośnie we wsi Łobowa na Podhalu – liczy ponad 290 lat. Szyszka jodły po dojrzeniu rozpada się i pozostaje na drzewie sam trzpień. Jodła ma bardzo charakterystyczną korę, która długo pozostaje gładka i bardzo jasna – srebrzystopopielatobiała i dopiero u starych drzew staje się bardzo płytko, tarczkowato spękana i nieco ciemniejsza – popielatoszara. Charakterystyka: (jodła pospolita): Pokrój: drzewo iglaste o wys. do 50 m. Pędy: szarobrązowe, owłosione. Igły: osadzone na tzw. stopkach, dł. 1,5-3,5 cm, płaskie, od spodu z dwoma białymi podłużnymi paskami. Kwiaty: Kwiaty m. o dł. 2-3 cm walcowate, żółtawe, skupione w dolnej stronie gałązki. Kwiaty ż. w wyprostowanych szyszkach o dł. 2-6 cm. Szyszki: w obrębie wierzchołka wyprostowane o dł. 10-15 cm. Kosodrzewina Zwana jest również kosówką, sosną karłowatą, krępulcem czy sosną górską. Zarośla kosówki mają różny wygląd – na granicy lasu mają postać drzewiastą, wyżej się płożą, a w najwyższych partiach gór są to tylko niskie krzewinki. Kosodrzewina w górach spełnia bardzo pożyteczną rolę – powstrzymuje masy śniegu i chroni przed lawinami. Igły jodły pos politej Kora jodły pospolitej Kora: srebrzystoszara, delikatnie spękana, łuskowata. Siedlisko: lasy regla dolnego. Charakterystyka: Pokrój: krzew płożący się o wyprostowanym ku górze wierzchołku albo małe drzewo do 25 m wysokości. Igły: ustawione parami w krótkopędach o dł. 3-6 cm, grube, sztywne, ciemnozielone. Kwiaty: Gęsto skupione u nasady długopędów, walcowate, o dł. 5-8 mm, żółte. Ż. – szyszeczki kwiatowe stojące, pojedyncze, o dł. 5 mm, ciemnoczerwone. Szyszki: do 4 w okółkach, jajowate, o dł. 3-6 cm, brązowe. Kora: szarobrązowa do czarnoszarej. Siedlisko: regiel górny. Szyszki kosod rzewiny Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 33 Igły modrzewia europejskiego Modrzew Bardzo wysokie, zrzucające szpilki na zimę drzewo iglaste. W Polsce na stanowiskach naturalnych modrzew europejski występuje niezwykle rzadko i tylko w Tatrach; szacuje się, że liczba jego rodzimych osobników tam rosnących wynosi zaledwie około 200. Zupełnie inaczej przedstawiają się sztuczne nasadzenia modrzewia europejskiego w Polsce – ze względu na swoje walory dekoracyjne jest on bardzo często sadzony zarówno na terenach zurbanizowanych, jak i w uprawach leśnych i jako taki jest w dużym stopniu zadomowiony na obszarze prawie całego kraju. Modrzew, jak wierzono kiedyś, jest drzewem w którym przebywają ludzkie dusze, tych którzy zmarli w sposób nienaturalny. Jak się okazuje nie tylko mieszkają, ale straszą żywych jękami, zwłaszcza podczas wiatrów. Ponadto wierzono, że jest symbolem dobrej odnowy, młodości i urody życia. Modrzew europejski posiada najmniejsze szyszki o dł. do 2,5 cm. Jego kora stanowi aż 25% całkowitej masy drzewa. Modrzew ma drewno wyjątkowo twarde i trwałe, ponieważ zawiera dużo żywicy. 34 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych Z tego być może powodu budowano z niego szlacheckie dworki i kościoły. Modrzew to drzewo długowieczne, w młodości bardzo szybko rosnące. Osiąga wiek 400-600 lat. Rośnie najszybciej ze wszystkich rodzimych drzew iglastych w Polsce. Najstarszy w Polsce modrzew europejski rośnie prawdopodobnie w miejscowości Jabłonna koło Warszawy. Drzewo to liczy około 230 lat, obwód jego pnia wynosi 371cm, a wysokość – 29 m. Charakterystyka: (modrzew europejski): Pokrój: drzewo iglaste osiągające wysokość do 50 m o igłach opadających na zimę. Pędy: długopędy z żółtawą korą. Igły: ułożone pojedynczo, skrętolegle, w pęczkach po 30-50 szt., dł. 1,5-3 cm. Kwiaty: Kwiaty m. zebrane pod spodem gałązek o wielkości 5-10 mm, żółte. Kwiat ż. w stojących żywoczerwonych szyszeczkach o dł. 1-3 cm. Szyszki: stojące, dł. 3-4 cm, jajowate, brązowe. Łuski proste, na brzegu wywinięte na zewnątrz. Kora: Szarobrązowa, gruba, głęboko spękana, łuszcząca się. Siedlisko: góry. Sosna Stara legenda mówi, że gdy Pan Bóg tworzył Polskę i zobaczył na niej połacie piasku – stworzył specjalnie dla nas sosnę. Drewno sosny było wykorzystywane przez naszych przodków – z sękatej drzazgi robił łuczywo, gałęziami palił w palenisku, drążył czółna, rzeźbił przedmioty codziennego użytku, później pędził smołę czy terpentynę. Sosna z gatunku Pinus arista żyje nawet 2 tysiące lat. Drzewo to skręca swój pień i gałęzie, na półkuli północnej w lewo, a na południowej w prawo. Najstarsza polska sosna rośnie w Mińsku Mazowieckim i liczy 350 lat. Sosna sędziwa jest drugim (po świerku pospolitym) najbardziej długowiecznym drzewem świata. Jej rosnący w USA osobnik o nazwie Matuzalem liczy około 4800 lat i jest jednym z najstarszych drzew świata! (Starsze są tylko świerki odkryte w kwietniu 2008 roku w górach zachodniej Szwecji). System korzeniowy sosny zwyczajnej jest najgłębszy spośród wszystkich drzew iglastych występujących w Polsce; jej palowy korzeń główny może sięgać na głębokość ponad 3m! Na podstawie szyszek sosny można określić pogodę –otwierają się w czasie suszy, a gdy powietrze staje się wilgotne – zamykają się. Sosna Banksa ma najdziwniejsze szyszki pośród drzew iglastych – szyki wyglądają jak rogaliki. Istnieje około 100 gatunków sosny, głównie na półkuli północnej. Sosna północnoamerykańska jest jednym z najstarszych drzew świata – liczy ok. 6000 lat. Największe szyszki – półmetrowej długości i szerokie na 40 cm posiada sosna Pinus coulteri w Kaliforni. Drwale nazywają je tam „widow maker” czyli „wytwórcami wdów”, gdyż spadająca szyszka może powalić człowieka. Charakterystyka: (sosna zwyczajna): Pokrój: drzewo iglaste do wys. 40 m, początkowo stożkowate, później przybiera różne kształty. Igły: ustawione parami, dł. 3-7 cm, sztywne, zaostrzone, niebieskozielone. Kwiaty: Gęsto skupione u nasady długopędów, walcowate, o dł. 5-8 mm, żółte. Ż. – szyszeczki kwiatowe stojące, pojedyncze, o dł. 5 mm, ciemnoczerowne. Szyszki: jajowate na krótkich szypułkach o dł. 3-7 cm, szarobrązowe. Kora: w górnej części pnia ruda, łuszcząca się, w dolnej części pnia gruba i szarobrązowa, z głębokimi bruzdami. Siedlisko: od nizin do gór (do 2100 m n.p.m.). Sosna górska wyczajnej z Szyszka sosny Sosna zwyczajna Pąki sosny czarnej Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 35 Świerk Starożytni Grecy twierdzili, że świerki tworzyły u nich „gaje bogów nieśmiertelnych”, których nie odważył się ściąć żaden śmiertelnik. U naszych przodków świerk również odgrywał ważną rolę jako drzewo chroniące ludzi i bydło przed działaniem demonów. Drewno świerkowe znalazło zastosowanie w budownictwie, wytwarzaniu czółen, sprzętów domowych, naczyń, instrumentów muzycznych, itp. Jest ono trwałe, lekkie, miękkie, elastyczne i wysoko rezonansowe. Pod korą świerku znajduje się jadalna miazga; jest to fakt wykorzystywany przez szkoły przetrwania. Z igliwia, zalewając go wrzątkiem, można przygotowywać napój bogaty w witaminę C. Największym szkodnikiem świerka jest kornik drukarz, którego zaś wrogiem (a lekarzem drzewa) jest dzięcioł. Świerk jest najwyższym rodzimym europejskim drzewem. Może osiągać nawet 60 m wysokości! W kwietniu 2008 roku naukowcy odkryli w górach zachodniej Szwecji grupę świerków pospolitych liczących około 8000 lat! Oznacza to, że wymienione świerki są zdecydowanie najstarszymi znanymi obecnie drzewami świata. Charakterystyka: (świerk pospolity): Pokrój: drzewo iglaste o wys. do 50 m, korona stożkowata, gałęzie w okółkach. Pędy: nagie albo nieznacznie owłosione. Igły: osadzone na małych trzoneczkach, ustawione promieniście, dł. 1-2,5 cm, czterokanciaste, sztywne, ostre, ciemnozielone. Kwiaty: Kwiaty m. rozmieszczone w obrębie korony drzewa o dł. 1,5-3 cm, walcowate, czerwone, później żółte. Kwiaty ż. to szyszeczki tylko w obrębie wierzchołka, wyprostowane, dł. 2-5 cm, czerwonawe. Szyszki: zwisające, dł. 10-16 cm, brązowe. Kora: szara, czerwonobrązowa, cienka, łuskowata. Siedlisko: góry. 36 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych Szyszki świerku Szyszka świerku Świerk kłujący Świerk pospolity [ 4. Sadzimy drzewo! Posadzenie drzewa to doskonały pomysł przynoszący wiele korzyści naszemu otoczeniu. Drzewa wzbogacają krajobraz, tworzą miejsce do życia i dają pokarm dla innych organizmów, oczyszczają powietrze, ograniczają hałas, latem dają przyjemny cień. Przy tak wielu korzyściach nie trzeba chyba wspominać o wieloletniej satysfakcji, jaką daje posiadanie „własnego” drzewa. Aby posadzone przez nas drzewo miało szanse na przeżycie należy jednak całą akcję odpowiednio zaplanować: 1. Wybór i uzgodnienie miejsca do sadzenia To pierwsza i bardzo istotna czynność, od niej może bowiem zależeć nasze późniejsze postępowanie. Drzewo możemy zasadzić np. w parku, przy drodze, na terenie szkoły, osiedlowego skweru czy na prywatnej posesji, w każdym przypadku należy jednak ustalić kto jest właścicielem terenu (może to być np. Zarząd Dróg, Urząd Gminy, osoba prywatna lub jakaś firma) i poprosić o pozwolenie. Samowolne posadzenie drzewa w nieodpowiednim miejscu może skutkować usunięciem sadzonki jeśli np. znajduje się ona nad biegnącymi w ziemi przewodami czy rurami, teren przeznaczony jest do innego zagospodarowania (np. zabudowy) lub właściciel zwyczajnie nie chce mieć drzewa. Oprócz wyboru ogólnej lokalizacji dla naszej sadzonki, dobrze także wybrać konkretne miejsce, w którym zostanie ona umieszczona. Pamiętajmy, że młode drzewko nie będzie dobrze rosło w bliskim sąsiedztwie dużych drzew, z którymi będzie musiało konkurować o światło i składniki odżywcze. Trzeba też zwrócić uwagę, czy nie planujemy posadzić drzewka pod linią telefoniczną czy energetyczną. Dobrym pomysłem jest wybranie miejsca w pobliżu drzewa usuniętego np. po uderzeniu pioruna, powalonego przez wiatr czy obumarłego wskutek choroby. Jeśli drzewko sadzimy w mieście lub na prywatnej posesji, należy pamiętać, by zachować dystans przynajmniej kilku metrów od granicy działki. Dzięki temu w przyszłości unikniemy konfliktów z sąsiadami, którzy mogą być niezadowoleni jeśli rosnące korzenie „przebiją się” na ich teren, a jesienią liście będą spadały na ich wypielęgnowany trawnik. Sadzimy dęby 2. Termin sadzenia Drzewa najlepiej sadzić wtedy, kiedy są w stanie spoczynku – po zrzuceniu liści jesienią i przed ich wypuszczeniem na wiosnę, po rozmarznięciu gruntu. Jeśli przesadzamy drzewko w okresie wegetacyjnym, trzeba to robić z bryłą ziemi i ostrożnie, by nie uszkodzić drobnych korzonków. Sadzenie trzeba planować elastycznie, by w wypadku niekorzystnej pogody dało się je przesunąć na inny termin. Warto połączyć sadzenie z wydarzeniami publicznymi takimi, jak Dzień Ziemi (22 kwietnia), Sprzątanie świata (trzeci weekend września), Światowe lub Europejskie Dni Ptaków (pierwszy weekend października). Naszymi oczywistymi sojusznikami są ogólnopolskie kampanie sadzenia drzew takie, jak Święto Drzewa (10 października) oraz Dni Lasu i Zadrzewień (1-7 czerwca, choć nie jest to dobry czas na sadzenie drzew). Sadzenie drzew wymaga starannego zaplanowania: w dzień sadzenia trzeba mieć przygotowane wszystkie potrzebne materiały (w tym słupek i siatkę ochronną), zorganizowany transport sadzonek i zapewnioną możliwość ich właściwego przechowania na wypadek przełożenia terminu akcji. 3. Wybór gatunku i zdobycie sadzonki Gdy miejsce dla drzewka jest już wybrane, należy zadecydować jaki gatunek chcemy posadzić. Różne gatunki wymagają różnych warunków siedliskowych, takich jak wilgotność, nasłonecznienie, rodzaj gleby, warto też wziąć pod uwagę rozmiary i pokrój dorosłego drzewa, długość życia, sposób kwitnięcia czy owocowania. Wskazówką w wyborze gatunku może być to, jakie inne drzewa już rosną w okolicy. Przed wyborem gatunku koniecznie zajrzyj też do naszego „Miniprzewodnika dla początkujących dendrologów” (str. 16). O zakupie sadzonki warto pomyśleć odpowiednio wcześniej, by mieć czas na zgromadzenie środków i złożenie zamówienia. W szkółkach leśnych najłatwiej dostępnym materiałem sadzeniowym są sadzonki zalesieniowe roczne (symbol 1/0), dwuletnie (2/0) lub trzyletnie (3/0) nieszkółkowane o podcinanych korzeniach. W parkach i w zieleni ulicznej stosuje się jednak starsze od nich sadzonki zadrzewieniowe. Aby zdobyć środki na zakup sadzonki możemy np. zorganizować akcję zbiórki puszek czy makulatury, które można później sprzedać w punkcie skupu. O ufundowanie drzewka i objęcie nad nim honorowego patronatu można też poprosić leśnika, gminę lub właściciela działającej w regionie firmy. Można też pozyskać sadzonki we własnym zakresie, przesadzając je z miejsc, gdzie nie mają przyszłości – na przykład spod korony starego drzewa. Najlepiej przesadzać tak młode drzewka, bo starsze (kilkuletnie) mają już rozwinięty system korzeniowy, który niezwykle łatwo uszkodzić. Ciekawym doświadczeniem może być samodzielne hodowanie sadzonek z nasion w prywatnym lub szkolnym ogródku. Można też nasiona wysiewać w miejscu, gdzie drzewka mają rosnąć. Zakładanie zadrzewień z siewu ma Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 37 tę zaletę, że młode drzewka nie są wystawione na stres przesadzania. Z drugiej strony mogą one ucierpieć od zwierząt i chorób, więc należy wysiewać je w nadmiarze. 4. Promocja i edukacja O planowanym sadzeniu, zwłaszcza jeśli sadzimy większą liczbę drzewek, warto powiadomić lokalną gazetę, udzielić wywiadu i zaprosić na samo sadzenie. Sadzenie połączyć można z innym wydarzeniem – np. festynem rodzinnym, promocją produktów lokalnych, towarzyskim meczem. Im więcej osób zostanie poinformowanych, a nawet włączonych w nasze działania, tym większa współodpowiedzialność za sadzonki. Nie chcemy przecież żeby osłonki poznikały, a drzewka zostały zniszczone. Jeśli dysponujemy odpowiednimi środkami, możemy nawet postawić tablicę pamiątkową z informacjami kto i kiedy zasadził drzewko, jakiej okazji towarzyszyło sadzenie oraz jakie imię otrzymało. Nie zapomnijmy też wykonać pamiątkowych fotografii. Jeśli o pomoc w sadzeniu drzewka poprosiliśmy prywatnych bądź publicznych darczyńców, nie zapomnijmy, by po zakończeniu akcji wysłać do nich pismo z podziękowaniami. Będzie to miły gest zwiększający dodatkowo szanse, że w przyszłości także zaangażują się w nasze działania. 5. Sadzenie Miejsce wybrane na posadzenie drzewka należy odchwaścić i przekopać na szerokość 2x większą niż szerokość korzeni oraz na głębokość nie mniejszą niż ich długość. Jeśli ziemia jest nieurodzajna lub długo nie była uprawiana, można dodać do niej kompostu i nawozów mineralnych a następnie wymieszać. Na dno wykopanego dołu należy nasypać nieco żyznej gleby, po czym umieścić tam drzewko. Sadzonkę najlepiej umieścić poniżej poziomu, na którym rosła w szkółce. Przysypując ziemią i udeptując ją należy zostawić zagłębienie wokół drzewka. Warto sadzonkę podlać, choć nie jest to konieczne. Największym zagrożeniem dla sadzonek jest przesuszenie korzonków. Dlatego trzeba unikać sadzenia w suchą, upalną pogodę, zwłaszcza przy wietrze. Podczas sadzenia w takich warunkach trzeba minimalizować czas ekspozycji korzeni. Zabezpieczenie przed uszkodzeniem przez zwierzynę jest niezbędne, zwłaszcza, jeśli sadzimy w otwartym krajobrazie. Młode drzewko jest bowiem rarytasem dla wielu zwierząt, poczynając od małych gryzoni, poprzez zające, a na sarnach i jeleniach kończąc. Zalecamy osłonięcie sadzonki rękawem (rulonem) z plastikowej lub metalowej siatki przymocowanym do tyczki, o wysokości przynajmniej 1 m i średnicy ok. 50 cm. Siatkę do słupka przymocowuje się drutem lub zszywką (przy pomocy tzw. takera). Osłonę należy pozostawić przez kilka lat, do czasu, aż drzewko wyrośnie znacznie ponad jej wysokość, a jego kora stanie się odporniejsza na obgryzanie przez zwierzęta. Po tym czasie siatkę lub jej pozostałości należy usunąć, żeby nie zaśmiecać terenu. 6. Opieka nad drzewkiem Gdy decydujemy się na posadzenie drzewka pamiętać musimy, że jego zakopanie nie jest ostatnią czynnością, którą trzeba wykonać. Koniecznie trzeba zaplanować okresowe kontrole – najlepiej, jeśli wykonuje je osoba, która regularnie bywa w danym miejscu, na przykład przechodzi koło drzewka w drodze do szkoły. Jeśli miejsce sadzenia leży na uboczu, należy zaplanować i zapisać w planie regularne kontrole, które trwać powinny nawet przez pierwsze kilka lat życia drzewek, przynajmniej raz na pól roku. Trzeba sprawdzać czy nasadzenia są w dobrym stanie, czy siatki ochronne nie zginęły, a drzewka nie zostały uszkodzone. Obumarłe drzewka można uzupełnić w najbliższym dogodnym dla sadzenia terminie, natomiast osłonki powinniśmy uzupełnić jak najszybciej, zwłaszcza zimą, kiedy sadzonki są najbardziej zagrożone przez zwierzęta. Uwaga: wiele młodych drzewek ginie z różnych przyczyn, biologicznych (zwierzęta, owady, choroby) i pogodowych (susza, ostra zima, przymrozki). Osoby nieobeznane z przyrodą mogą być rozczarowane z powodu śmierci starannie pielęgnowanych sadzonek. Ale takie są prawa przyrody, a drzewka, które przetrwają, będą najmocniejsze. Dlatego warto sadzić więcej drzewek, aby przyroda miała z czego wybierać. Natomiast w miejsce martwych lub zamierających sadzonek najlepiej po prostu posadzić nowe. , [ Materiały zródłowe Koordynacja: Monika Szyrmer Opracowanie merytoryczne: Magdalena Grochowska, Szymon Głogowski, Monika Szyrmer, Piotr Tyszko – Chmielowiec. W publikacji wykorzystano informacje i materiały znajdujące się na stronie http://www.drzewa.nk4.netmark.pl autorstwa Piotra Gacha Zdjęcia: Piotr Gach, Joanna Kowal-Łach, Grzegorz Bobrowicz Rysunki: Katarzyna Kołodziej Pomysł i opracowanie graficzne: Iwona Wiśniowska Korekta: Mariola Mazepa-Miskiewicz Bibliografia: Aas Gregor, Riedmiller Andreas, Drzewa, encyklopedia kieszonkowa Ziółkowska Maria, Gawędy o drzewach – http://drzewa.przyroda.polska.pl – http://drzewapolski.pl – http://pl.wikipedia.org – http://drzewa.net – http://www.erys.pl – http://portalwiedzy.onet.pl Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych | 39 Design: [email protected] 40 | Drzewa – poradnik dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych
