Trójpodział władzy na ustawodawczą
advertisement
„Trójpodział władzy na ustawodawczą, sądowniczą i wykonawczą. Zasady ustrojowe RP. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela.” SPIS TREŚCI 1. ZASADA TRÓJPODZIAŁU WŁADZ 2. SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWOWYCH 3. WŁADZA USTAWODAWCZA a) SEJM − Posłowie do Sejmu − Organizacje poselskie − Wewnętrzne organy Sejmu b) SENAT 4. WŁADZA WYKONAWCZA a) PREZYDENT b) RADA MINISTRÓW 5. WŁADZA SĄDOWNICZA 6. INNE ORGANY KONSTYTUCJI 7. ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ 8. WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI 9. BIBLIOGRAFIA 1. ZASADA TRÓJPODZIAŁU WŁADZ Współczesne wysoko rozwinięte państwa opierają strukturę i funkcjonowanie swych organów na tzw. „zasadzie trójpodziału władz”. Jej twórcą i głosicielem był w XVIII wieku francuski prawnik i filozof Charles Louis de Secondat, Baron de la Brelede et de la Montesquieu, nazywany krócej Chrales Louis Montesquieu, a znany przede wszystkim pod zlatynizowanym nazwiskiem Monteskiusza. W dziele „O duchu praw” Monteskiusz przedstawił teorię dotyczącą istoty i powstania państwa oraz koncepcję organizacji państwa rządzonego dobrze i praworządnie. W myśl teorii Monteskiusza państwo powstało w wyniku umowy społecznej, zawartej przez ludzi, w celu ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności. Wolność i inne dobra były jednak zawsze bądź ograniczane, bądź nawet odbierane ludziom. Niezbędne jest zatem znalezienie prawdziwej gwarancji wolności. Zdaniem Monteskiusza może nią być tylko oddzielenie od siebie trzech władz: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. W państwie powinny więc istnieć trzy autonomiczne ośrodki władzy, niezależne od siebie i wypełniające różne zadania: władza ustawodawcza, władza wykonawcza, władza sądownicza. Władza ustawodawcza należy do parlamentu, władzę wykonawczą sprawuje głowa państwa i rząd, zaś sądowniczą niezawisłe sądy. Parlament ustanawia prawa, do władzy wykonawczej należy ich realizacja, sady rozstrzygają spory. Monteskiusz w swej teorii nie postulował jednak całkowitej równości władz. Władza ustawodawcza powinna według niego mieć możności kontroli wykonywania praw, a sędziowie i urzędnicy powinni być jedynie wykonawcami ustaw, a nie ich interpretatorami. Wolność obywateli stanowi główny przedmiot teorii Monteskiusza. Gwarantem wolności jest praworządne państwo, w którym prawa są dobre i przesiąknięte „duchem umiarkowania” a władze od siebie oddzielone. Władze powinny wzajemnie się równoważyć i wpływać na siebie hamująco. Podział władz i panowanie prawa stanowią niezbędny warunek wolności. Bez tego władza jest nieograniczona, a posiadanie takiej władzy zawsze prowadzi do nadużyć. Zapoznając się z informacjami o podstawowych elementach teorii trójpodziału władz trzeba pamiętać, że powstała ona w konkretnych warunkach, w okresie monarchii absolutnej we Francji, a Monteskiusz był zdecydowanym przeciwnikiem absolutyzmu. Zawierała wizję innego, nowoczesnego sposobu sprawowania władzy, uwzględniającego aspiracje szerszych kręgów społeczeństwa, a zwłaszcza mieszczaństwa (burżuazji), dysponującego już w owym czasie wielkimi bogactwami, ale zupełnie pozbawionego udziału we władzy publicznej. Jak pisano, zasada trójpodziału władz była ideologiczną bronią w rękach burżuazji, walczącej o tę władzę. Zasada trójpodziału władz został bezpośrednio wcielona w życie w konstytucji amerykańskiej z 1789 r. oraz w konstytucjach francuskich końca XVIII w. 2. SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWOWYCH Państwo realizuje swoje funkcje oraz rozliczne zadania szczegółowe w różnych dziedzinach życia społecznego przy pomocy przeznaczonego do tego aparatu. Ma on postać systemu organów, które na poszczególnych odcinkach występują jako reprezentanci państwa i w graniach przyznanych im przez prawo kompetencji wykonują zadania państwa. Pojęcie organu państwowego wywołuje spory w nauce prawa konstytucyjnego i z samej natury jest trudne do zdefiniowania. Możliwe są tu różne punkty widzenia (podmiotowy, przedmiotowy i in.). Według szerzej akceptowanego poglądu organem państwowym jest odpowiednio zorganizowana instytucja, utworzona na podstawie przepisów prawa i powołana do wykonywania określonych zadań w imieniu państwa, będąca częścią aparatu państwowego. Z podmiotowego punktu widzenia organ państwowy może być jednoosobowy lub kolegialny. System organów państwowych powinien być spójny i harmonijnie zbudowany. Powinien być oparty na jednolitej myśli przewodniej, której jego konstrukcja jest podporządkowana. W okresach przebudowy ustroju państwa dochodzi nieraz do zakłóceń tej harmonii, która dopiero z biegiem czasu jest stopniowo przywracana. Według konstytucji z 1997 r.: „Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej” (art. 10 ust.1). Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały. Następstwem podziału władz jest również podział organów państwowych na: 1) organy ustawodawcze, 2) organy wykonawcze, 3) organy sądownicze (sądowe). Do organów ustawodawczych należą organy państwowe tworzące prawo o randze ustawy. Należą do nich Sejm i Senat. Organami wykonawczymi są obok Prezydenta i Rady Ministrów przede wszystkim organy administracyjne, zarządzające, które kierują przypisanymi im dziedzinami działalności państwowej (Prezes Rady Ministrów, ministrowie, wojewodowie i in.), a także inne, wykonujące powierzone im zadania, na przykład organy kontroli państwowej (NIK, PIH). Podstawę ich działania stanowią akty prawne wydane prze organy ustawodawcze. Należy zwrócić uwagę, że organy wykonawcze mogą posiadać pewne kompetencje w dziedzinie tworzenia prawa. Na przykład Prezydent odgrywa znacząca rolę w procesie stanowienia ustaw, gdyż dysponuje prawem weta. Niektóre organy wykonawcze (np. ministrowie stojący na czele resortów), mogą również wydawać przepisy, a więc tworzyć prawo, chociaż tylko na podstawie upoważnień ustawowych i w granicach tych upoważnień. Organami sądowniczym (sądowymi) są niezawisłe sądy, wspomagane przez inne organy wymiaru sprawiedliwości, np. prokuraturę, oraz przewidziane w konstytucji trybunały, np. Trybunał Konstytucyjny. Organy państwowe można podzielić na: 1) organy centralne 2) organy terenowe O przynależności organu do jednej lub drugiej grupy decyduje zasięg jego działania. Organy centralne obejmują swym działaniem całe terytorium kraju, organy terenowe – obszar województwa, gminy, miasta itd. Do organów centralnych należą: Sejm, Senat, Prezydent, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie i szereg innych. Część z nich ma rangę tzw. organów naczelnych. Do organów terenowych należą: wojewodowie i inne działające w terenie organy administracji rządowej. Obok terenowych organów administracji rządowej istnieje samorząd terytorialny, którego rola rośnie, i który przejmuje wiele obowiązków i uprawnień należących dotąd do państw. 3. WŁADZA USTAWODAWCZA Władza ustawodawcza, działalność państwa polegająca na stanowieniu prawa (konstytucji i ustaw). Pojęcie władzy ustawodawczej stosowane jest także na określenie organów państwa, które powołane są do stanowienia prawa. Władza ustawodawcza sprawowana jest zazwyczaj przez organ przedstawicielski powoływany w drodze wyborów. Nosi on różne nazwy (np. Sejm, Kongres, Kortezy), powszechnie jednak określa się go jako parlament. Współcześnie uprawnienia prawotwórcze parlamentu stanowią zasadę ustrojową, co nie wyklucza, iż stanowić prawo może również władza wykonawcza (np. w formie rozporządzenia). Parlament pełni również funkcję kontrolną, głównie wobec władzy wykonawczej, realizowana jest ona poprzez: udzielenie rządowi absolutorium, wotum zaufania lub wotum nieufności, kontrolę wykonania budżetu państwa, interpelację i zapytania poselskie, ratyfikację umów międzynarodowych. W Polsce, w myśl konstytucji władzę ustawodawczą sprawuje Sejm RP i Senat RP. a) SEJM Sejm jest jednym z dwóch – obok Senatu – organów ustawodawczych. Jest organem przedstawicielskim, gdyż pochodzi z bezpośrednich wyborów. Reprezentuje – podobnie jak Prezydent i Senat – suwerenne prawa narodu, przekazane mu przez akt wyboru. Zakres kompetencji w dziedzinie ustawodawczej Sejm decyduje lub współdecyduje o powoływaniu podstawowych organów oraz obsadzaniu niektórych urzędów i stanowisk państwowych. W wypadkach określonych w przepisach konstytucyjnych Sejm i Senat, obradujące wspólnie, tworzą Zgromadzenie Narodowe. Sejm jest wybierany na 4-letnią kadencję, rozpoczynającą się w dniu zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie. Składa się z 460 posłów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, proporcjonalnych, w głosowaniu tajnym. Wybory do Sejmu zarządza Prezydent łącznie z wyborami do Senatu. Odbywają się one w miesiącu poprzedzającym upływ kadencji. Zasady i tryb wyborów określa ordynacja wyborcza. O ważności wyborów decyduje Sąd Najwyższe, który też rozpatruje protesty zgłoszone w sprawie wyboru poszczególnych kandydatów. Poseł jest reprezentantem całego narodu i w związku z tym nie wiążą go instrukcje udzielna mu przez wyborców. Poseł nie może być odwołany. Sejm może skrócić swoją kadencję mocą własnej uchwały podjętej kwalifikowaną większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów. Prezydent może skrócić kadencję Sejmu w przypadkach określonych w ustawie po zasięgnięciu opinii marszałków Sejmu i Senatu. Sejm obraduje na posiedzeniach. Pierwsze posiedzenie Sejmu zwołuje Prezydent w ciągu miesiąca od dnia wyborów. Sejm wybiera ze swego grona marszałka, który kieruje pracami Sejmu oraz sprawuje inne funkcje publiczne, a także inne organy. Obrady Sejmu są jawne. Jeżeli wymaga tego dobro państwa Sejm bezwzględną większością głosów może uchwalić tajność obrad. Uchwalenie ustaw i podejmowanie innych uchwał jest możliwe tylko wtedy, gdy w posiedzeniu w danym momencie bierze udział co najmniej pewna określona przepisami liczba posłów (quorum). Quorum – jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej – wynosi połowę ogólnej liczby posłów. Uchwalenie ustawy lub podjęcie uchwały wymaga w zasadzie zwykłej większości głosów (więcej za, niż przeciw – wstrzymujący się od głosu nie wpływają na wynik głosowania). W niektórych sprawach niezbędne jest osiągnięcie bezwzględnej większości głosów (więcej niż połowa biorących udział w głosowaniu popiera projekt). Wreszcie niekiedy przepisy wymagają kwalifikowanej większości głosów (np. 2/3 oddanych głosów). Szczególną odmianą większości jest określona większość głosów ustawowej liczby posłów (460), a nie liczby posłów biorących udział w głosowaniu. Tak jest np. w przypadku uchwały Sejmu o skrócenie kadencji, która wymaga większości 2/3 głosów ustawowej liczby posłów (art. 98 ust. 3 konstytucji). Szczegółową organizację i tryb pracy Sejmu określa regulamin. Jednym z ważnych zadań Sejmu jest uchwalenie budżetu państwa. Inicjatywa ustawodawcza w tym zakresie należy wyłącznie do Rady Ministrów. Rząd ma obowiązek przedstawić Sejmowi projekt budżetu najpóźniej na 3 miesiące przed rozpoczęciem roku budżetowego. Jeżeli w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy budżetowej nie zostanie ona przedstawiona Prezydentowi do podpisu, Prezydent może skrócić kadencję Sejmu i zarządzić nowe wybory. Po zakończeniu roku budżetowego rząd przedstawia Sejmowi sprawozdanie z wykonania budżetu wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa. Sejm po rozpatrzeniu sprawozdania i zapoznaniu się z opinią Najwyższej Izby Kontroli podejmuje uchwałę o sprawie udzielenia rządowi absolutorium. POSŁOWIE DO SEJMU Sejm składa się ze stałej liczby 460 posłów. Warto przypomnieć, że w tym zakresie mogą być stosowane różne systemy, na przykład Sejm przed wojną składał się również ze stałej liczby 444 posłów, natomiast przez kilka lat powojennych liczbę posłów określał stosunek: 1 poseł na 60.000 mieszkańców, była ona zatem zmienna. Poseł ma dwa szczególne prawne przywileje, ściśle ze sobą związane: nietykalność i immunitet. Ich istota jest taka sama, jak w wypadku immunitetu dyplomatycznego i sędziowskiego, różnice dotyczą jedynie sposobu funkcjonowania i szczegółowego zakresu. Nietykalność polega na tym, że poseł nie może być aresztowany ani zatrzymany bez zgody Sejmu, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, gdy jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienie prawidłowego toku postępowania. Zakaz ten dotyczy wszelkich form pozbawienia wolności: zatrzymania przez organy policji lub inne podobne organy, np. straż graniczną, tymczasowego aresztowania, wykonania kary pozbawienie wolności, aresztowania w charakterze świadka za odmowę zeznań itd. Immunitet poselski oznacza, że przeciwko posłowi bez zgody Sejmu nie można wszcząć i prowadzić postępowania karnego. Z tego oczywiście nie wynika, że popełnione przez posła przestępstwo pozostaje bezkarne. Postępowanie karne ulega jedynie odwleczeniu do czasu wygaśnięcie mandatu poselskiego. Immunitet nie uchyla karalności, stanowi jedynie czasową przeszkodę w prowadzeniu postępowanie karnego. Celem immunitetu i nietykalności poselskiej jest zapobieżenie ewentualnym wypadkom pozbawienia posła swobody wykonywania jego mandatu i związanych z nim funkcji przez policję, prokuraturę lub inne organy przymusu. Zakres immunitetu jest przedmiotem licznych sporów. Sejm – jeśli zachodzi odpowiednio ważne przyczyny – może posła pozbawić immunitetu i nietykalności. Posłowie mają obowiązek brać udział w plenarnych posiedzeniach Sejmu oraz w pracach komisji, do których zostali powołani. Służy im prawo inicjatywy ustawodawczej w formach ustalonych przepisami. Posłowie mogą występować z interpelacjami pod adresem rządu lub poszczególnych ministrów i zgłaszać pytania, na które organ rządowy ma obowiązek odpowiedzieć. Przysługują im diety poselskie, a także szereg innych uprawnień, które mają ułatwić posłom wykonywania ich zadań. ORGANIZACJE POSELSKIE Zgodnie z regulaminem sejmowym posłom przysługuje prawo tworzenia na terenie Sejmu własnych organizacji. Są nimi kluby parlamentarne. Kluby poselskie nie są organami wewnętrznymi Sejmu, lecz formami samoorganizacji posłów dla celów wynikających z realizacji ich zadań. Kluby poselskie są organizacjami posłów utworzonymi według kryterium przynależności partyjnej. Klub zrzesza posłów – członków jednej partii politycznej lub innego ugrupowania o charakterze politycznym, może też obejmować posłów współdziałających tylko z taką partią lub ugrupowaniem. W swojej klasycznej postaci klub parlamentarny jest formą organizacyjną frakcji parlamentarnej partii politycznej. Zadaniem klubu jest wypracowanie środków realizacji postulatów danej partii w parlamencie. W klubie posłowie uzgadniają wystąpienia na plenarnym posiedzeniu Sejmu, sposób głosowania, przedstawienie i forsowanie stanowiska swojej partii w pracach komisji sejmowych itd. Indywidualnie rozwiązywany jest stosunek klubu parlamentarnego do władz partii lub ugrupowania politycznego, które posłowie reprezentują. W celu umożliwienia posłom realizacji ich obowiązków wobec wyborców można tworzyć wojewódzkie biura klubów parlamentarnych, a także inne jednostki organizacyjne dla obsługi terenowej działalności posłów i senatorów. WEWNĘTRZNE ORGANY SEJMU Sejm tworzy organy wykonujące określone zadania, przygotowujące materiały na plenarne posiedzenia, zajmujące się poszczególnymi dziedzinami działalności Sejmu. Sejm jest więc ciałem wewnętrznie zorganizowanym, a nie prostym zgromadzeniem posłów. Organizację wewnętrzną Sejmu ustalają przepisy konstytucji oraz regulamin sejmowy. Organami Sejmu są: 1. marszałek Sejmu 2. prezydium Sejmu 3. konwent seniorów 4. komisje sejmowe Marszałek kieruje pracami Sejmu, a w szczególności stoi na straży praw i godności Sejmu, czuwa nad tokiem prac Sejmu i jego organów, reprezentuje Sejm, przewodniczy obradom Sejmu, nadaj bieg inicjatywom ustawodawczym, kieruje pracami prezydium Sejmu, sprawuje pieczę nad spokojem i porządkiem na terenie Sejmu, zapewnia dyscyplinę obrad, mianuje i zwalnia pracowników kancelarii Sejmu. W razie potrzeby w wypełnianiu zadań zastępują go wicemarszałkowie, przy czym zakres ich kompetencji określa marszałek. Marszałek jest też zwierzchnikiem straży marszałkowskiej – organu porządkowego Sejmu. Prezydium Sejmu składa się z marszałka i wicemarszałków, wybieranych przez Sejm spośród posłów. Do zadań prezydium Sejmu należy między innymi ustalenie planów prac Sejmu, zwoływanie posiedzeń Sejmu i ustalanie porządku obrad, dokonywanie wykładni regulaminu Sejmu, utrzymywanie stosunków z Senatem, udzielanie posłom pomocy w ich pracy. Konwent seniorów składa się z marszałka i wicemarszałków oraz przewodniczących klubów poselskich. Do tego grona mogą być w razie potrzeby dokooptowani dalsi posłowie. Obrady konwentu toczą się pod przewodnictwem marszałka Sejmu. Konwent seniorów jest organem doradczym prezydium Sejmu, a jego główne zadanie polega na zapewnieniu współdziałania organizacji zrzeszających posłów na terenie Sejmu, a więc klubów poselskich. Stanowi płaszczyznę wstępnego uzgadniania decyzji, trybu postępowania itd. między organizacjami poselskimi. Komisje sejmowe są organami specjalistycznymi Sejmu. Komisje te są powoływane przez Sejm na początek kadencji. W skład komisji wchodzą posłowie. Kompetencje Sejmu obejmują wszelkie dziedziny życia publicznego, zaś posłowie mają pełne rozeznanie oparte na własnej znajomości rzeczy jedynie w niewielkiej ilości spraw. Wobec tego w pozostałych przypadkach muszą opierać się na opinii fachowego organu – właśnie komisji sejmowej. Komisje dzielą się na stałe i nadzwyczajne. Komisje nadzwyczajne powoływane są dla zbadania określonej sprawy. Komisje stałe są wewnętrznymi, pomocniczymi organami Sejmu, powołanymi dla określonego rodzaju spraw w celu ich przygotowania i wyrażenia opinii, zanim staną się przedmiotem obrad na posiedzeniu Sejmu, oraz celem współdziałania w wykonywaniu kontroli nad określonymi ogniwami aparatu państwowego. Liczebność poszczególnych komisji oraz ich skład osobowy ustala Sejm. Każda komisja wybiera ze swego grona prezydium, które kieruje jej pracami. W skład prezydium komisji wchodzą przewodniczący komisji i jego zastępcy. Komisje stałe powołuje się przede wszystkim dla poszczególnych dziedzin zarządu państwowego. Z reguły komisja obejmuje zakres działania jednego lub kilku resortów. Komisje stałe mają szczególne znaczenie dla całokształtu pracy Sejmu. Wynika to stąd, że parlament jako całość nie jest w stanie, chociażby ze względów technicznych, dokładnie i wnikliwie rozważyć na posiedzeniach plenarnych spraw z reguły skomplikowanych, wymagających dla ich prawidłowego rozstrzygnięcia kameralnego trybu pracy oraz – jak wspomniani wyżej – specjalistycznych wiadomości i fachowego doświadczenia. Komisje mogą korzystać usług powoływanych specjalnie ekspertów z danej dziedziny wiedzy. Rola komisji jako organów fachowych jest równie mocno wyeksponowana w działalności ustawodawczej Sejmu, jak i działalności kontrolnej. Na posiedzeniach plenarnych Sejmu dominują z natury rzeczy oceny o charakterze ogólnym. Natomiast fachowa i szczegółowa analiza projektu ustawy, sprawozdanie kierownika resortu itp. – to sprawa komisji. Do zadań komisji sejmowych należy między innymi rozpatrywanie projektów ustaw, wysłuchiwanie sprawozdań i informacji kierowników resortów, urzędów oraz instytucji lub ich zastępców, przeprowadzanie analizy działalności poszczególnych działów administracji państwowej, rozpatrywanie spraw związanych z wprowadzeniem w życie i wykonywaniem ustaw i uchwał Sejmu. Kierownicy resortów, urzędów oraz instytucji obowiązani są na każde żądanie komisji przedstawić sprawozdania oraz udzielać informacji. Umożliwia to komisji realne i skuteczne wykonywanie zadań. Odmienny charakter, inny niż resortowy, ma kilka komisji sejmowych. Należą do nich: komisja regulaminowa i spraw poselskich, komisja ustawodawcza, komisja odpowiedzialności konstytucyjnej oraz komisja spraw samorządowych. Poza omówionymi wyżej organami wewnętrznymi, w pracach Sejmu, a zwłaszcza w trakcie obrad plenarnych, znaczącą rolę odgrywają sekretarze. Są oni wybierani przez Sejm na początku kadencji w liczbie dwudziestu. Sekretarze prowadzą listę mówców i protokoły posiedzeń Sejmu (korzystając przy tym z pomocy stenografów i innych pracowników administracyjnych oraz wykorzystując urządzenia techniczne), dokonują obliczenia wyników głosowania i pełnią inne czynności zlecone przez marszałka. b) SENAT Senat jest drugą obok Sejmu izbą parlamentu. W skład Senatu wchodzi 100 senatorów. Senat odgrywa znaczącą rolę w procesie legislacyjnym, tzn. procesie stanowienia prawa, aczkolwiek nie ma w nim głosu decydującego. Uprawnienia Senatu w tej dziedzinie zapewniają mu wpływa na treść uchwalanych ustaw, a nawet mogą pozwolić na zblokowanie uchwalonej przez Sejm ustawy. Zakres możliwości Senatu w tej dziedzinie związany jest z układem sił politycznych w Sejmie. Przewidziany w konstytucji tryb uchwalania ustaw przewiduje, że uchwalona przez Sejm ustawa jest przekazywana Senatowi do rozpatrzenia. Senat w ciągu miesiąca może zgłosić Sejmowi propozycję dokonania w ustawie określonych zmian lub jej odrzucenia, inaczej mówiąc, może wyrazić sprzeciw – częściowy lub generalny – wobec ustawy sejmowej. Sprzeciw Senatu powoduje, że ustawa musi być w Sejmie ponownie poddana pod głosowanie i aby obalić sprzeciw musi uzyskać już nie zwykła większość, ale bezwzględną większość głosów. Senat wyraża swoje stanowisko w formie uchwały. Tryb pracy Senatu nad przedstawionymi mu ustawami i projektami innych aktów jest zbliżona do trybu pracy Sejmu. Główne zadanie przypada tu komisjom senackim, które przedstawiają następnie swoje stanowisko na plenarnym posiedzeniu Senatu. Senat obraduje na posiedzeniach. Pracami Senatu kieruje marszałek Senatu, a w jego zastępstwie wicemarszałkowie. Senatorowie pochodzą z powszechnych, bezpośrednich wyborów, odbywających się łącznie z wyborami do Sejmu. Podobnie jak posłowie mogą tworzyć kluby parlamentrane. Kadencja Senatu kończy się równocześnie z kadencją Sejmu. 4. Władza wykonawcza Władza wykonawcza - działalność polegająca na wykonywaniu zadań państwowych obejmujących funkcje administrowania (realizacja ustaw) oraz inicjowania polityki państwa, które określone są przez władzę ustawodawczą. W Polsce, w myśl konstytucji władzę wykonawczą sprawują Prezydent RP i Rada Ministrów. a) Prezydent w Polsce Prezydent (z łaciny praesidens – przewodniczący) obok Rady Ministrów organ państwa w zakresie władzy wykonawczej. Zgodnie z Konstytucją najwyższy przedstawiciel Rzeczypospolitej Polskiej, gwarant ciągłości władzy państwowej, czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa, nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Jako reprezentant państwa na zewnątrz, ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli Polski w innych państwach i organizacjach międzynarodowych, przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołuje akredytowanych przy prezydencie RP przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych. W zakresie polityki zagranicznej współdziała z premierem i właściwym ministrem. Jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, dlatego mianuje szefa sztabu generalnego i dowódców rodzajów sił zbrojnych, w czasie pokoju sprawuje zwierzchnictwo nad wojskiem za pośrednictwem ministra obrony narodowej, na czas wojny (na wniosek premiera) mianuje naczelnego dowódcę sił zbrojnych i w takim samym trybie odwołuje go, na wniosek ministra obrony narodowej nadaje stopnie wojskowe oraz w razie zagrożenia zewnętrznego państwa (na wniosek premiera) zarządza powszechną lub częściową mobilizację. Nadaje obywatelstwo polskie i wyraża zgodę na jego zrzeczenie się, przyznaje ordery i odznaczenia, stosuje prawo łaski, może zwracać się z orędziem do Sejmu, Senatu lub Zgromadzenia Narodowego, w ważnych sprawach może zwołać Radę Gabinetową, wydaje też rozporządzenia i zarządzenia. Prezydent RP wybierany jest na 5 lat w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych, ponownie może być wybrany tylko raz. Kandydat musi mieć ukończone 35 lat, korzystać z pełni praw wyborczych, być obywatelem polskim oraz zostać zgłoszonym przez minimum 100 tys. obywateli. Spośród kandydatów na prezydenta zostaje wybrany ten, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z nich nie uzyskał wymaganej większości, 14 dnia przeprowadza się ponowne głosowanie tylko na dwóch kandydatów. Zwycięża kandydat, który otrzymał większą liczbę głosów. Urząd wprowadzony przez Konstytucję marcową z 17 III 1921. Wybierany przez Sejm i Senat, pełniący funkcje z odpowiedzialnymi przed Sejmem ministrami. Wzmocnienie pozycji prezydenta nastąpiło po przewrocie majowym. Prezydent w Konstytucji kwietniowej (1935) uzyskał dominujące stanowisko w państwie ("stoi na czele państwa"). Po II wojnie światowej funkcjonował w latach 1947-1952. Urząd prezydenta został przywrócony (1989) w III Rzeczypospolitej. Po II wojnie światowej prezydentami RP byli: B. Bierut (1947–1952), po przywróceniu urzędu prezydenta w 1989, W. Jaruzelski (1989–1990), L. Wałęsa (1990–1995), A. Kwaśniewski od 1995. b) Rada Ministrów Drugi obok prezydenta RP organ państwa w zakresie władzy wykonawczej, wyodrębniony organizacyjnie, funkcjonalnie i kompetencyjnie. Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną, kieruje całością administracji rządowej, a także decyduje we wszystkich sprawach, których konstytucja i ustawy nie zastrzegają dla Prezydenta RP, samorządu lub innego organu administracji państwowej. W skład Rady Ministrów wchodzą: Prezes Rady Ministrów (premier), wiceprezesi (wicepremierzy), ministrowie, ministrowie "bez teki” oraz przewodniczący komitetów (np. Komitetu Badań Naukowych, Komitetu Integracji Europejskiej). Zgodnie z Konstytucją RP rząd ma prawo inicjatywy ustawodawczej, zapewnia wykonanie ustaw i na podstawie udzielonych upoważnień wydaje rozporządzenia, sporządza projekt budżetu w państwie oraz zapewnia jego wykonanie, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie polityki zagranicznej, a także zawiera i wypowiada umowy międzynarodowe, zapewnia wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo państwa, kieruje, koordynuje i kontroluje pracę wszystkich innych organów administracji rządowej. Skład Rady Ministrów proponuje premier przy współdziałaniu prezydenta i sejmu. Za swoją działalność Rada Ministrów ponosi odpowiedzialność przed Sejmem, a poszczególni ministrowie i premier przed Trybunałem Stanu. 5. Władza sądownicza Władza sądownicza trzecia władza w państwie, stanowi ją wymiar sprawiedliwości sprawowany przez niezależne i niezawisłe sądy. Do ich kompetencji należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego i prawa administracyjnego, a w wielu państwach również kontrola zgodności działań innych organów państwa z prawem i konstytucją, którą przeprowadza przez sądownictwo konstytucyjne. W celu realizowania tych zadań powoływane są sądy powszechne (orzekają w sprawach cywilnych i karnych) oraz sądy szczególne (np. wojskowy, pracy). W Polsce, zgodnie z Konstytucją RP władzę sądowniczą sprawują sądy (Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne, sądy wojskowe) oraz trybunały (Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu). Sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz, wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Sąd Najwyższy, naczelny organ sądowy w Rzeczypospolitej Polskiej. Sprawuje on nadzór nad działalnością sądów powszechnych, wojskowych i administracyjnych w zakresie orzekania (tzw. nadzór judykacyjny). Sąd Najwyższy zajmuje się przede wszystkim rozpoznawaniem kasacji oraz podejmowaniem uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych lub zawierających rozstrzygnięcia zagadnień budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie. Składa się on z pięciu izb: Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Cywilnej, Karnej oraz Wojskowej. Sędziów Sądu Najwyższego powołuje prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Natomiast I prezesa Sądu Najwyższego powołuje na 6 lat spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, a odwołuje Sejm na wniosek Prezydenta. Stanowisko sędziego Sądu Najwyższego może pełnić ten, kto: posiada obywatelstwo polskie i korzysta w pełni z praw cywilnych i obywatelskich, jest nieskazitelnego charakteru, ukończył wyższe studia prawnicze i uzyskał tytuł magistra prawa, wyróżnia się wysokim poziomem wiedzy prawniczej oraz doświadczeniem zawodowym, a ponadto ma co najmniej 10-letni staż pracy zawodowej, m.in. na stanowisku sędziego, prokuratora lub adwokata. Naczelny Sąd Administracyjny, NSA, organ sądowniczy, który sprawuje wymiar sprawiedliwości przez sądową kontrolę administracji publicznej. NSA działa w Warszawie i w ośrodkach zamiejscowych tworzonych dla jednego lub kilku województw. W skład NSA wchodzą: prezes i wiceprezesi Sądu, prezesi izb, prezesi ośrodków zamiejscowych oraz sędziowie. Prezesa i wiceprezesów NSA powołuje i odwołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej spośród sędziów tego Sądu, za zgodą Zgromadzenia Ogólnego Sędziów NSA. Sądy powszechne, organy wymiaru sprawiedliwości, które obejmują sądy rejonowe, wojewódzkie i apelacyjne. W większości rozstrzygają sprawy z zakresu prawa cywilnego, karnego, rodzinnego lub prawa pracy. Sądy szczególne, organy wymiaru sprawiedliwości powołane do rozpatrywania spraw dotyczących określonej kategorii osób (np. sądy wojskowe) bądź pewnego zakresu spraw (np. sądy administracyjne). Trybunał Stanu, organ sądowy powołany do orzekania o odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe. Rozpatruje sprawy o naruszenie konstytucji i ustaw przez: Prezydenta RP, członków rządu, prezesa Najwyższej Izby Kontroli, prezesa Narodowego Banku Polskiego, Prokuratora Generalnego, kierowników urzędów centralnych, członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych oraz osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem. O składzie Trybunału Stanu decyduje sejm na pierwszym posiedzeniu, wybierając jego członków na okres swojej kadencji. W skład Trybunału Stanu wchodzą: przewodniczący, 2 zastępców i 16 członków. Przewodniczącym z urzędu jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, pozostałe osoby wybierane są spoza grona sejmu. Do Trybunału Stanu mogą zostać wybrani obywatele polscy korzystający z pełni praw obywatelskich, nie karani sądownie, nie zatrudnieni w organach administracji państwowej. Członkowie Trybunału Stanu są niezawiśli i podlegają tylko ustawom. Trybunał Stanu może orzekać kary: utratę czynnego i biernego prawa wyborczego, zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk, utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych, może również wymierzać kary przewidziane w ustawach karnych. Ściganie przez Trybunał Stanu jest dopuszczalne przez 10 lat od popełnienia czynu, a w przypadku przestępstwa - w okresie przewidzianym przez ustawę. Trybunał Konstytucyjny, konstytucyjna instytucja sądowniczej powołana na mocy ustawy z 1982 (nowelizowanej w której głównym zadaniem jest kontrolowanie zgodności z Konstytucją RP oraz formułowanie jego wykładni. Trybunał w sprawach: władzy 1989), prawa orzeka 1. zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, 2. zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, 3. zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami, 4. zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych. Trybunał Konstytucyjny rozpatruje też skargi wniesione przez obywateli w zakresie naruszania ich wolności lub praw oraz rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy konstytucyjnymi organami państwa. Prawo postawienia wniosku związanego z kompetencjami Trybunału Konstytucyjnego mają m.in. prezydent, marszałek Sejmu i Senatu, premier, posłowie (co najmniej 50), senatorowie (co najmniej 30), pierwszy prezes Sądu Najwyższego, prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich. Trybunał Konstytucyjny tworzy 15 sędziów wybieranych przez Sejm na 9–letnią kadencję. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji. Nie mogą też, w okresie zajmowania stanowiska, należeć do partii politycznej, związku zawodowego oraz łączyć tych funkcji z pełnieniem mandatu posła lub senatora. Trybunał Konstytucyjny stanowi jedną z formalnych gwarancji praworządności. 6. INNE ORGANY KONSTYTUCYJNE Najwyższa Izba Kontroli, NIK Naczelny organ kontroli państwowej podległy Sejmowi RP, działający na zasadach kolegialności. Istniała już w latach 1921-1939. W okresie powojennym powołana w 1949 jako organ niezależny od rządu, w latach 1952-1957 zastąpiona przez Ministerstwo Kontroli Państwowej. Zasadniczym zadaniem NIK jest kontrola działalności organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. NIK może także kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych. Kontrola NIK polega w szczególności na badaniu wykonania budżetu państwa oraz realizacji ustaw i innych aktów prawnych w zakresie działalności finansowej, działalności gospodarczej i organizacyjnoadministracyjnej tych jednostek pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. NIK kontroluje także wykonanie budżetu, gospodarkę finansową i majątkową Kancelarii Prezydenta RP, Kancelarii Sejmu, Kancelarii Senatu, Trybunału Konstytucyjnego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Krajowego Biura Wyborczego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Państwowej Inspekcji Pracy. NIK przedstawia Sejmowi RP sprawozdanie ze swojej działalności za każdy kolejny rok ubiegły. Pracami NIK kieruje prezes powoływany przez Sejm bezwzględną większością głosów, za zgodą Senatu RP. Rzecznik praw obywatelskich Jednoosobowy, konstytucyjny organ powołany do ochrony praw i wolności zagwarantowanych w konstytucji i innych aktach normatywnych. Jego działalność reguluje ustawa z 1987 (znowelizowana w 1991) o rzeczniku praw obywatelskich. Rzecznik praw obywatelskich jest organem samoistnym, tzn. ma ustawowo określone kompetencje, działa samodzielnie i we własnym imieniu. Rzecznik praw obywatelskich powoływany jest na 5 lat przez Sejm RP za zgodą Senatu na wniosek marszałka sejmu albo grupy 35 posłów. Rzecznikiem praw obywatelskich może być obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną. Przysługują mu szerokie przywileje prawne w zakresie immunitetu i nietykalności osobistej. Nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, aresztowany lub zatrzymany bez zgody sejmu. Nie obejmują go też zasady odpowiedzialności konstytucyjnej. Kompetencje i środki działania rzecznika praw obywatelskich zostały określone bardzo szeroko i elastycznie. Po zapoznaniu się ze skierowanym wnioskiem, rzecznik praw obywatelskich może podjąć zgłoszoną sprawę lub nie, ale w tym drugim przypadku musi o tym powiadomić wnioskodawcę i osobę, której sprawa dotyczy. Może on również poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących środków działania lub przekazać sprawę innemu właściwemu organowi. W wypadku stwierdzenia naruszenia praw i wolności obywatelskich, rzecznik praw obywatelskich ma m.in. prawo: zbadać każdą sprawę na miejscu, żądać złożenia wyjaśnień lub przedstawienia aktu każdej sprawy (prowadzonej np. przez organy administracji państwowej, organy organizacji spółdzielczych, społecznych, zawodowych itp.), zlecać przeprowadzenie ekspertyz i opinii, zaskarżyć decyzje sądu administracyjnego (sądownictwo administracyjne). Może on również wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności aktu prawnego z konstytucją lub z ustawami lub też do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały dot. interpretacji przepisów prawnych budzących wątpliwości. Istotną funkcją rzecznika praw obywatelskich jest wpływanie na poprawę przestrzegania prawa przez organy państwa. W tym celu przedstawia on sejmowi i senatowi coroczne sprawozdania ze swej działalności wraz z uwagami i wnioskami dot. stanu przestrzegania praw i wolności obywateli. Wnioski kierowane do rzecznika praw obywatelskich są wolne od opłat, nie wymagają zachowania szczególnej formy, lecz powinno zawierać oznaczenie wnioskodawcy oraz osoby, której praw i wolności sprawa dot., a także określać przedmiot sprawy. 7. ZASADY USTROJOWE RP Ustrój polityczny, regulacje prawne odnoszące się do struktury organizacyjnej, kompetencji i wzajemnych relacji organów państwa oraz sposobu rządzenia nim. W politologii termin ustrój polityczny zastępowany jest przez system i reżim polityczny. W Rzeczypospolitej Polskiej podstawy prawne ustroju politycznego sformułowano w konstytucji w formie 5 naczelnych zasad: 1. Zwierzchnictwa narodu jest ona urzeczywistniana poprzez wolne i powszechne wybory przedstawicieli narodu do Sejmu i Senatu oraz poprzez referendum., 2. Reprezentacji (przedstawicielstwa) – polega na przeniesieniu przez naród (poprzez akt wyborczy) na posłów i senatorów prawa do podejmowania decyzji w jego imieniu, 3. Podziału władz – opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej (rozdzielonej między Sejm i Senat), wykonawczej (dzieli ją Prezydent RP z Radą Ministrów) i sądowniczej (sprawują ją niezawisłe sądy z Sądem Najwyższym na czele, wespół z niezależnym Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym), 4. Pluralizmu politycznego – zagwarantowanie wolności tworzenia i działania partii politycznych, 5. Samorządności – samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej, a także istnieje możliwość tworzenia, niezależnych od państwa, różnych form samorządów (np. samorządu zawodowego, samorządu uczniowskiego). 8. WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI 9. BIBLIOGRAFIA 1. „Elementy Prawa Dla Ekonomistów”, Wojciech Siuda 2. „Nauka o państwie i polityce”, Eugeniusz Zielińaski 3. „Zarys teorii państwa i prawa”, Redelbach, Wronkowska, Ziembiński 4. Strona internetowa: www.wiem.onet.pl x60
