ŻYWIENIE DZIECI W ZDROWIU I CHOROBIE

Rozdział
18
ŻYWIENIE DZIECI W ZDROWIU I CHOROBIE
■ Aleksandra Pituch, Patrycja Matczuk, Magdalena Neścioruk
Prawidłowe żywienie dzieci, już od okresu niemowlęctwa, jest zagadnieniem niezwykle istotnym. Znajomość podstawowych zasad żywienia dzieci okazuje się często kluczowa wcodziennej praktyce lekarza pediatry igastroenterologa dziecięcego.
Prawidłowe żywienie stanowi jeden z najważniejszych czynników gwarantujących
harmonijny rozwój młodego organizmu, utrzymanie dobrego samopoczucia oraz
zdrowia. Szczególne znaczenie żywienia dzieci imłodzieży wynika zintensywności
zachodzących wtym okresie życia procesów wzrastania idojrzewania.
W wielu jednostkach chorobowych odpowiednie postępowanie dietetyczne jest
integralnym elementem terapii iniekiedy jest wręcz jedynym skutecznym leczeniem
(np. dieta bezglutenowa wceliakii). Powszechne wgrupie dzieci problemy gastroenterologiczne, takie jak bóle brzucha czy zaparcie, mogą być niejednokrotnie konsekwencją popełnianych błędów żywieniowych.
Prawidłowe żywienie polega na dostarczaniu odpowiedniej ilości energii, składników podstawowych (białka, tłuszcze, węglowodany) oraz witamin i składników
mineralnych zgodnie zzapotrzebowaniem organizmu dostosowanym do płci, wieku,
aktualnej masy ciała iaktywności fizycznej. Ponadto należy pamiętać również oodpowiedniej liczbie posiłków w ciągu dnia, systematyczności (regularności) ich spożywania oraz ich odpowiednim komponowaniu z uwzględnieniem wszystkich grup
produktów spożywczych. Podstawę powinno stanowić urozmaicenie diety.
■ Żywienie dzieci zdrowych
Żywienie dzieci w 1. roku życia
Pierwszy rok życia jest okresem najintensywniejszego rozwoju w całym życiu
człowieka. W pierwszym półroczu życia dziecko podwaja urodzeniową masę ciała,
ado końca pierwszego roku potraja. Wciągu roku przyrasta ook. 25cm, czyli 50%
305
Rozdział 18
wstosunku do swojego wzrostu wchwili urodzenia. Jest to okres, wktórym człowiek
ma najwyższe zapotrzebowanie energetyczne wprzeliczeniu na kilogram masy ciała.
Karmienie naturalne
Zgodnie zaktualnymi rekomendacjami Amerykańskiej Akademii Pediatrii (AAP)
oraz Komitetu ds. Żywienia Europejskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii iŻywienia (ESPGHAN) dziecko powinno być karmione wyłącznie mlekiem matki do około 6 m.ż., apełne lub wyłączne karmienie piersią przez ten czas powinno
być celem, do którego należy dążyć. Karmienie piersią jest naturalnym iwzwiązku
z tym najlepszym sposobem żywienia zapewniającym dziecku harmonijny rozwój
oraz niosącym wiele korzyści zdrowotnych. Zarówno matki dobrze odżywione, jak
i niedożywione wytwarzają pokarm w pełni wartościowy, różnice dotyczą objętości
produkowanego pokarmu, tzn. te drugie wytwarzają go mniej.
Podstawowe zasady karmienia piersią:
– karmienie należy rozpocząć najpóźniej wpierwszej godzinie życia dziecka (ssanie piersi uruchamia mechanizmy regulujące laktację),
– karmić „na żądanie” (szybki czas trawienia mleka matki, tj. ok. 1,5 godziny)
wdzień iwnocy,
– dziecko należy przystawiać do piersi, anie pierś do dziecka,
– karmienie powinno być naprzemienne, najpierw zjednej piersi do jej całkowitego opróżnienia, anastępnie zdrugiej, jeśli dziecko wykazuje wciąż oznaki
głodu; przy kolejnym karmieniu należy zacząć od piersi, którą dziecko ssało
jako ostatnią,
– po karmieniu należy unieść dziecko wpozycji pionowej ipoklepywać delikatnie plecy, by ułatwić pozbycie się połkniętego podczas karmienia powietrza,
– nie należy dziecka dopajać, dokarmiać (bez konsultacji z lekarzem), unikać
smoczków-uspokajaczy przynajmniej do 3-4. tyg. laktacji, ponieważ są to czynniki, które mogą zaburzać laktację.
Ilość ijakość składników pokarmu matki jest optymalnie dopasowana do zmieniających się potrzeb niemowlęcia oraz zapewnia ich wysoką przyswajalność. Siara
(colostrum), produkowana przez kilka pierwszych dni po porodzie, jest gęsta iszczególnie bogata wbiałko oraz immunoglobuliny, substancje odpornościowe (przeciwciała, laktoferyna, lizozym), hormony (np. hormon wzrostu), enzymy (np. lipaza) czy
czynniki wzrostu. Mleko przejściowe (ok. 3-7 dnia po porodzie) jest rzadsze izawiera
więcej laktozy oraz tłuszczu, amniej białka niż siara. Natomiast mleko dojrzałe ma
zmienny skład wtrakcie danego karmienia – najpierw jest wodniste i zawiera więcej
laktozy, następnie więcej białka ina koniec – tłuszczu, dlatego tak ważne jest karmienie do całkowitego opróżnienia piersi.
Mleko kobiece wporównaniu z mlekiem krowim zawiera:
– przeciwciała chroniące niemowlę przed zakażeniami przewodu pokarmowego
iukładu oddechowego,
– enzymy wspomagające trawienie tłuszczów iwęglowodanów,
– odpowiednią ilość oraz jakość białka; zawartość ok. 3 razy niższa niż wmleku
krowim, przewaga frakcji łatwo strawnych białek serwatkowych będących źródłem aminokwasów egzogennych,
– tłuszcze o odpowiedniej budowie, zapewniającej ich wysoką przyswajalność
(kwasy tłuszczowe połączone z glicerolem w pozycji 2), oraz dobrej jakości:
obecność niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), tj.
306
Żywienie dzieci wzdrowiu ichorobie
–
–
–
–
–
kwasu linolowego, α-linolenowego iich długołańcuchowych pochodnych, tj.
kwasu arachidonowego (ARA) i dokozaheksaenowego (DHA) niezbędnych
wprocesach mielinizacji, neurogenezy; DHA niezbędny jest także do prawidłowego rozwoju siatkówki oka,
ok. 2 razy więcej laktozy (dwucukier) będącej łatwym źródłem energii; poprzez
zakwaszanie treści jelitowej laktoza stymuluje rozwój korzystnej mikroflory
jelitowej Gram-dodatniej oraz hamuje namnażanie flory patogennej; laktoza
zwiększa również wchłanianie wapnia,
oligosacharydy złożone, które stymulują wzrost bifidobakterii w jelicie grubym, ahamują adhezję patogenów do receptorów,
stosunek wapnia do fosforu 2:1 zapewniający prawidłowe wykorzystanie wapnia wprocesach kostnienia,
niższe stężenie sodu chroniące przed nadmiernym obciążeniem osmotycznym
nerek,
nukleotydy będące podstawowymi składnikami strukturalnymi DNA iRNA
– regulują również rozwój przewodu pokarmowego iwspomagają układ odpornościowy.
Karmienie sztuczne
Żywienie sztuczne oparte jest na mleku modyfikowanym produkowanym zmleka
krowiego. Modyfikacje składu mleka krowiego dotyczą zarówno ilości, jak ijakości
poszczególnych składników pokarmowych, a celem modyfikacji jest maksymalnie
możliwe upodobnienie mleka krowiego do mleka kobiecego.
Mleko początkowe (oznaczone „1”) jest to preparat do początkowego żywienia
niemowląt od urodzenia do 4-6. m.ż. Preparaty te obligatoryjnie muszą zawierać więcej serwatki, tak by stosunek serwatki do kazeiny był podobny do tego wmleku kobiecym.
Mleko następne (oznaczone „2”) to preparat do dalszego żywienia niemowląt,
czyli na ogół > 6. m.ż.
Każde mleko modyfikowane na polskim rynku jest bezpieczne dla dzieci. Wświetle prawa są to tzw. środki specjalnego przeznaczenia żywieniowego, aich skład jest
ściśle określony przez Dyrektywę Komisji Europejskiej 2006/141/WE.
Liczba i objętość posiłków w przypadku karmienia mlekiem modyfikowanym
musi być ustalona. Zasada karmienia „na żądanie” przyświecająca karmieniu piersią
wtym przypadku mogłaby doprowadzić do przekarmiania dziecka, awkonsekwencji
do nadwagi iotyłości.
Liczba posiłków na początku wynosi średnio 7-8 –łącznie zkarmieniami nocnymi
(lub nawet więcej, 10-12). Stopniowo ustala się rytm 6-7 karmień na dobę, by kolejno
zgodnie ze schematem sztucznego żywienia niemowląt w5. m.ż., ustalić 5 karmień
dziennie.
Orientacyjną objętość posiłków wyliczamy zdwóch wzorów:
– wpierwszych 10 dniach życia wielkość porcji (ml) = 10 x (doba życia – 1)
– powyżej 10. doby życia wielkość porcji (ml) = 100 + (m.ż. x 10)
Pokarmy uzupełniające
Pokarmy uzupełniające, tj. inne niż mleko matki lub mleko modyfikowane, należy wprowadzać nie wcześniej niż przed 17. tyg. życia inie później niż w26. tyg.
307
Rozdział 18
TABELA 18.1. Schemat żywienia niemowląt karmionych sztucznie
Miesiąc
życia
Liczba posiłków
Posiłek
dziennie
1.
7
90-110 ml mleka początkowego
2.
6
110-130 ml mleka początkowego
3.
6
130 ml mleka początkowego
4.
6
150 ml mleka początkowego
5.
5-6
4 x 180 ml mleka początkowego
1 x 180 ml zupy – przecier jarzynowy
1x 50-100 g skrobanego jabłka lub soku (najlepiej przecierowego)
6.
5-6
4 x 180 ml mleka początkowego
1 x 180 ml zupy – przecier jarzynowy z dodatkiem kleiku
glutenowego, gotowanego mięsa lub ryby (1-2 razy w tygodniu)
1 x ≤ 150 g przecieru owocowego lub soku (najlepiej przecierowego)
7.
5-6
1 x 180 ml mleka następnego z dodatkiem kaszki zbożowej glutenowej
2 x 180 ml mleka następnego z dodatkiem bezglutenowego kleiku
1 x 200 ml zupy – przecier jarzynowy z dodatkiem ½ żółtka
(co drugi dzień) i z gotowanym mięsem lub rybą (1-2 razy
w tygodniu)
1 x 150 g kaszki na mleku następnym lub deseru mleczno-owocowego
1 x ≤ 150 g przecieru owocowego lub soku (najlepiej przecierowego)
8.
5-6
1 x 180 ml mleka następnego z dodatkiem kaszki zbożowej glutenowej
2 x 180 ml mleka następnego z dodatkiem bezglutenowego kleiku
1 x 200 ml zupy – przecier jarzynowy z dodatkiem ½ żółtka
(co drugi dzień) i z gotowanym mięsem lub rybą (1-2 razy
w tygodniu)
1 x 150 g kaszki na mleku następnym lub deseru mleczno-owocowego
1 x ≤ 150 g przecieru owocowego lub soku (najlepiej przecierowego)
ciąg dalszy na następnej stronie
308
Żywienie dzieci wzdrowiu ichorobie
TABELA 18.1. (cd.)
Miesiąc
życia
Liczba posiłków
Posiłek
dziennie
9.
5-6
1 x 200 ml mleka następnego z dodatkiem kaszki glutenowej
2 x 200 ml mleka następnego z dodatkiem kaszki bezglutenowej
1 x 200 ml kaszki na mleku następnym
1 x 200 ml zupy – przecier jarzynowy z dodatkiem ½ żółtka
(co drugi dzień) i z gotowanym mięsem lub rybą (1-2 razy
w tygodniu)
1 x ≤ 150 g przecieru owocowego lub soku (najlepiej przecierowego) i biszkopt
10.
5-6
3 x 220 ml mleczny posiłek łączony z produktami zbożowymi (np. mleko następne, kaszki mleczne glutenowe
lub bezglutenowe, niewielkie ilości pieczywa, biszkopty,
sucharki)
1 x zupa jarzynowa z kaszą glutenową
1 x jarzynka z gotowanym mięsem (15-20 g) lub rybą (1-2
razy w tyg.) i ½ żółtka, z dodatkiem ziemniaka lub ryżu,
1 x ≤ 150 g przecieru owocowego lub soku (najlepiej przecierowy) lub owoców
11. i 12.
5-6
posiłki jak w 10. m.ż.
3-4 x w tygodniu całe jajko
kilka razy w tygodniu twarożek, kefir, jogurt
życia, najkorzystniej w osłonie karmienia piersią. Celem wprowadzania pokarmów
uzupełniających jest zapewnienie dziecku dodatkowej podaży energii, białka, żelaza,
cynku, jak również niektórych witamin, np. witaminy D, ponieważ około 6. m.ż. mleko matki staje się pokarmem niewystarczającym do zaspokojenia rosnących potrzeb.
Udzieci karmionych piersią zaleca się wprowadzanie produktów uzupełniających po
ukończeniu 6. m.ż., auniemowląt karmionych mlekiem modyfikowanym w5. m.ż.
(tab. 18.1).
Początkowo należy zaproponować dziecku jeden posiłek bezmleczny dziennie,
zazwyczaj jest to przecier warzywny (np. marchewkowy, następnie zdodatkiem ziemniaków, dyni, cukinii) lub owocowy (zjabłek, malin, bananów), można też podawać
bezmleczne kaszki bezglutenowe (ryżowe lub kukurydziane). Według lekarzy idietetyków kolejność włączania nowych pokarmów nie ma znaczenia, ale warto zaczynać od
warzyw iowoców krajowych oraz kupować produkty ze sprawdzonych, ekologicznych
źródeł. Produkty mocno alergizujące takie jak orzechy, czekolada, cytrusy, czy owoce
morza nie powinny być podawane przed ukończeniem przez dziecko roku życia.
Nowe produkty powinno się wprowadzać co kilka dni (3-5 dni) w małych ilościach, bacznie obserwując w tym czasie dziecko, aby w razie wystąpienia objawów
alergii pokarmowej można było zidentyfikować czynnik alergizujący.
Na początku rozszerzania diety nie należy oczekiwać, że dziecko będzie zjadać
pełne porcje (wystarczą 3-4 łyżeczki), apodstawą żywienia wtym okresie jest nadal
mleko. Dziecko może nie akceptować nowego pokarmu, gdyż musi przyzwyczaić się
309
Rozdział 18
do innego niż do tej pory smaku, zapachu, wyglądu iinnej konsystencji jedzenia oraz
nauczyć się techniki zjadania złyżeczki. Warto zachęcać rodziców do podawania tych
samych pokarmów, nawet gdy dziecko początkowo ich nie akceptuje, gdyż powoduje
to stopniowe przyzwyczajenie się do danego smaku. Zaleca się dodawanie do zupek
łyżeczki wysokogatunkowego tłuszczu (masła, oliwy z oliwek lub niskoerukowego
oleju rzepakowego). Posiłki dla niemowlęcia nie powinny być dosładzane (sprzyja to
rozwojowi próchnicy) ani solone (zwiększa to ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego
wdalszym życiu). Należy je przygotowywać na butelkowanej wodzie dobrej jakości,
odpowiedniej dla niemowląt, tj. niskozmineralizowanej, niskosodowej, niskosiarczanowej. Do picia zaleca się również podawanie wody oraz wpóźniejszym okresie soków
owocowych, najlepiej przecierowych (nie więcej niż 150ml/dobę) przeznaczonych dla
niemowląt i należących do tzw. środków specjalnego przeznaczenia żywieniowego.
Gluten
Bardzo ważnym zagadnieniem jest wprowadzanie do diety dziecka glutenu. Zgodnie z aktualnymi wytycznymi zarówno u dzieci karmionych piersią, jak i mlekiem
modyfikowanym zaleca się wprowadzanie glutenu nie wcześniej niż po ukończeniu
4. m.ż. inie później niż w7. m.ż. Najkorzystniej gluten wprowadzać wosłonie karmienia piersią, co obniża ryzyko rozwoju celiakii. Gluten powinien być podawany raz
dziennie, pod postacią kaszy manny lub kleiku glutenowego, dodawany do przecieru
jarzynowego bądź mleka. Ilość wprowadzanego glutenu powinna być niewielka (2-3 g
= ok. połowy łyżeczki do herbaty), aekspozycja na tę ilość powinna trwać 2 miesiące.
W7. m.ż. do diety niemowlęcia należy wprowadzić mięso, na początku wilości
około jednej łyżeczki dziennie. WPolsce najczęściej jest to mięso indyka, królika lub
kurczaka, gotowane wosobnym garnku idodawane do zupki. Potem stopniowo włącza się cielęcinę iwołowinę. Także w7. miesiącu należy zacząć dodawać do zupki pół
żółtka jaja ugotowanego na twardo co drugi dzień, a dwa razy w tygodniu, zamiast
mięsa, warto podawać ryby morskie (zawierają one dużą ilość wielonienasyconych
kwasów tłuszczowych).
Całe jajo podaje się niemowlęciu w11-12. m.ż., wtym samym czasie wprowadza
się produkty nabiałowe, takie jak twaróg, kefir ijogurt naturalny.
Wraz zwyrzynaniem się kolejnych zębów, wzrostem sprawności dziecka wjedzeniu iopanowaniu przez nie umiejętności siedzenia, można mu proponować bardziej
stałe pokarmy. Powinno się zalecać przygotowywanie posiłków coraz mniej zmiksowanych, a w następnym etapie jedynie rozgniecionych widelcem. Zjadanie coraz
bardziej stałych pokarmów stymuluje prawidłowy rozwoju mięśni artykulacyjnych,
niezbędnych wprawidłowym rozwoju mowy. Ostatnio dużą popularnością cieszy się
tzw. metoda BLW (ang. Baby Led Weaning) polegająca na sadzaniu dziecka przy stole
wraz z rodzicami, podawaniu mu różnych pokarmów i pozwalaniu na samodzielne
jedzenie rękami tego, na co ma ochotę. Chociaż nie ma wiarygodnych badań potwierdzających wyższość tej metody nad tradycyjnym sposobem karmienia, wydaje się, że
pozwala ona na rozwijanie u dziecka samodzielności, ciekawości nowych smaków
i manualnej sprawności. Z obserwacji dzieci karmionych w ten sposób wynika, że
chętniej sięgają one po różne produkty, mają bogatszą ilepiej zbilansowaną dietę oraz
szybciej przyswajają sobie społeczne normy zachowania przy stole.
Wprowadzając do diety dziecka kolejne posiłki bezmleczne, warto ustalić schemat
żywienia, który będzie obejmował 5 posiłków dziennie (śniadanie, drugie śniadanie,
obiad, podwieczorek ikolacja). Nie wszystkie posiłki muszą być równie obfite, drugie
310
Żywienie dzieci wzdrowiu ichorobie
śniadanie może składać się np. zowoców, apodwieczorek zjogurtu ichrupków kukurydzianych lub wafelków ryżowych. Wten sposób kształtujemy od początku dobre
nawyki żywieniowe, eliminujemy problem podjadania między posiłkami. Małe dzieci
bardzo chętnie naśladują rodziców, zatem rodzice powinni dawać dobry przykład.
Żywienie dzieci w wieku 1-3 lat
Odpowiednio zbilansowana dieta małych dzieci wpływa bezpośrednio na ich prawidłowy rozwój oraz odgrywa niezwykle ważną rolę wprofilaktyce wielu chorób przewlekłych, np. otyłości, nadciśnienia tętniczego czy cukrzycy. Po ukończeniu 12. m.ż.
dynamika procesów wzrastania spada, wzwiązku zczym zmniejsza się zapotrzebowanie energetyczne organizmu wprzeliczeniu na kilogram masy ciała. Ponadto jest to
najważniejszy okres kształtowania określonych preferencji inawyków żywieniowych
dziecka, wymagający od rodziców dużo cierpliwości oraz konsekwencji. W 2012 r.
Grupa Ekspertów (Charzewska iwsp., 2012) ustaliła normy zapotrzebowania dla dzieci w1-3. r.ż. Całkowite zapotrzebowanie energetyczne dla dzieci w 1-3. r.ż., przy masie
ciała 12kg wynosi 1000 kcal/dobę. Pozostałe normy podano wtabeli 18.2.
Dodatkowo spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych powinno stanowić nie
więcej niż 10% energii iwodpowiednio zbilansowanej diecie być tak niskie, jak to
tylko możliwe. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe (z rodziny omega-3 i omega-6)
powinny stanowić minimum 6% energii, optymalnie > 10%. Nie określono normy
spożycia dla cholesterolu, wtym wieku nie powinno się go jednak ograniczać wdiecie
dzieci. Normy dotyczące spożycia kwasu dokozaheksaenowego (DHA) poniżej 2. r.ż.
ustalono na min. 100mg DHA, a> 2. r.ż. na ok. 250mg na dobę lub 1-2 porcje tłustych
ryb tygodniowo, czyli powinny być zgodne zzaleceniami dla dorosłych.
Wskazane jest podawanie produktów bogatych w węglowodany złożone (m.in.
pełnoziarniste pieczywo, kasze, makarony i produkty z mąki z pełnego przemiału).
Zaleca się ograniczenie tzw. cukrów dodanych (cukry, syropy iinne kaloryczne substancje słodzące, wprowadzane do żywności podczas procesu produkcji) do < 10%.
Wykazano, iż długotrwała niska zawartość cukrów wdiecie koreluje zlepszym zbilansowaniem diety oraz poprawą parametrów wzrastania. Natomiast im większe spoży-
TABELA 18.2. Normy żywienia dla dzieci w 1-3. r.ż. przy masie ciała 12 kg [wg: Charzewska
i wsp.: Standardy Medyczne Pediatria, 2012]
Nazwa składnika
Normy/zalecenia
Energia
1000 kcal (83,3 kcal/kg m.c.)
Białko
14 g/d (1,17 g/kg m.c.) (maks. 15% energii)
Tłuszcze
33,3-38,9 g/d (30-35% energii)
Węglowodany przyswajalne
130 g/d
Zalecane ogółem
140-150 g/d (56-60% energii)
Cukry dodane
< 10% energii
Błonnik pokarmowy
10g/d (do19 g/d)
Wapń
700 mg
Witamina D
15 μg (600 j.m.)
311
Rozdział 18
RYC. 18.1. Modelowy talerzyk żywieniowy [wg: Normy żywienia zdrowych dzieci w 1-3. roku życia –
stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów. Stand Med Pediatr, 2012, t. 9]
cie węglowodanów, tym mniejsze wapnia, żelaza ibłonnika pokarmowego, awiększe
tłuszczów nasyconych.
Zapotrzebowanie na płyny udzieci w1-3. r.ż. wynosi ok. 1300ml/dobę. Zaleca się
podawanie wody źródlanej inaturalnej mineralnej (niskozmineralizowanej, niskosodowej, niskosiarczanowej) oraz soków warzywnych iowocowych bez dodatku cukru
(nie więcej niż 100-150ml/dobę). Wżywieniu małych dzieci należy uwzględniać soki
zaliczane do środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Inne
ważne napoje to mleko modyfikowane typu junior, jogurty i kefiry. Należy unikać
słodkich napojów, zwłaszcza gazowanych.
W żywieniu małego dziecka bardzo istotne jest regularne przyjmowanie posiłków iich odpowiednia ilość. Warto ustalić już wtym okresie życia rytm 4-5 posiłków
dziennie – trzy podstawowe, tj. śniadanie, obiad, kolacja, i1-2 uzupełniające, tj. drugie
śniadanie i(lub) podwieczorek, co zaprocentuje wprzyszłości.
Wartość energetyczna pierwszego śniadania, obiadu i kolacji powinna wynosić
ok. 250 kcal każda, tj. 25% zogólnej puli energii zalecanej do spożycia wciągu dnia
przy założeniu spożywania 5 posiłków. Resztę energii powinny dostarczyć drugie
śniadanie ipodwieczorek. Przerwy pomiędzy posiłkami powinny wynosić około 3-4
godzin. Prawidłowa, pełnowartościowa całodzienna dieta dziecka musi być różnorodna, bogata wprodukty zrożnych grup żywności. Modelowy talerzyk żywieniowy
opracowany przez Grupę Ekspertów Instytutu Matki iDziecka w2012 roku (ryc. 18.1)
przedstawia wpraktyczny sposób, jak planować jadłospis dziecka oraz stanowi proste
narzędzie służące do edukacji żywieniowej rodziców. Posiłki powinny być głównie
gotowane, duszone, pieczone, okonsystencji miękkiej, ale zwartej, stymulującej żucie.
Przedłużanie podawania papek iprzecierów niekorzystnie wpływa zarówno na funk-
312
Żywienie dzieci wzdrowiu ichorobie
cje przewodu pokarmowego, jak ina rozwój aparatu mowy. Należy unikać potraw ciężkostrawnych, smażonych imocno przyprawionych. Dziecko to nie jest mały dorosły.
Badania wskazują na liczne nieprawidłowości wdietach dzieci w1-3. r.ż., dlatego
w codziennej praktyce lekarza bardzo ważna jest systematyczna ocena wskaźników
prawidłowego wzrastania, weryfikacja diety dziecka oraz edukacja żywieniowa rodziców. Należy uświadomić rodzicom, że mają obowiązek dbania ojakość podawanych
dziecku posiłków iurozmaicenie. To rodzice ustalają co, jak ikiedy dziecku podają,
adziecko decyduje czy iile będzie jadło. Rodzicie powinni stopniowo, konsekwentnie icierpliwie rozszerzać dietę dziecka, nawet pomimo początkowej jego niechęci,
umożliwiać samodzielnie spożywanie posiłków, akceptując zachowania żywieniowe
odpowiednie do wieku, m.in. jedzenie rączkami, dotykanie potraw, brudzenie się.
Żywienie dzieci w wieku przedszkolnym
Tempo rocznych przyrostów masy ciała iwzrostu przedszkolaka jest podobne jak
w okresie poniemowlęcym, jednak dzieci powyżej 3. r.ż. są coraz bardziej sprawne
ruchowo. Między 5. a6. r.ż. następuje największy przyrost sprawności fizycznej dziecka, a w piśmiennictwie okres ten opisywany jest jako „złoty okres motoryczności”.
Znajomość zapotrzebowania energetycznego dziecka pozwala na uniknięcie niedożywienia, ale też i przekarmiania z powodu zmuszania go do jedzenia (zjawisko dość
powszechne).
Przedszkolak zazwyczaj po raz pierwszy zaczyna spożywać posiłki poza domem,
zmniejsza się kontrola rodziców nad tym, co dziecko zjada wciągu dnia. Dlatego należy zwrócić im uwagę, aby w miarę możliwości mieli wgląd w menu przedszkolne
iwdomu podawali dziecku inne produkty niż te, które dostało wprzedszkolu. Jeśli w przedszkolu na obiad podano dzieciom ziemniaki, w domu warto sięgnąć po
ryż/kasze/makarony, a jeśli wprzedszkolu podano mięso czy wędliny, wdomu lepiej
przygotować posiłek uwzględniający inne produkty białkowe, tj. nabiał, jaja, rośliny
strączkowe. Planując dzienne zapotrzebowanie energetyczne dziecka, należy wiedzieć,
że posiłki przedszkolne powinny pokrywać ok. 75% całodniowej energii (dziecko
wprzedszkolu powinno mieć zapewnione śniadanie, obiad ipodwieczorek). Zalecane
spożycie energii wtej grupie wiekowej wynosi 1400 kcal/dobę (przy masie ciała 19kg),
pozostałe normy izalecenia podano wtabeli 18.3.
Jeśli podróż do przedszkola zajmuje dużo czasu, przed wyjściem zdomu należy
podać dziecku przynajmniej mały, wartościowy posiłek, np. kakao na mleku imałą
kanapkę lub płatki śniadaniowe niskosłodzone z mlekiem, a jeśli przedszkole nie
zapewnia 3 głównych posiłków, trzeba malucha wyposażyć wposiłek na wynos, np.
kanapki, jogurt iświeże owoce. Oczywiście niezmiennie podstawową zasadą zdrowego żywienia jest spożywanie 4-5 posiłków dziennie wodstępach 3-4-godzinnych. Nie
wolno tolerować podjadania pomiędzy posiłkami, przede wszystkim słodyczy, ciastek,
słonych przekąsek, jak również picia słodkich napojów. Są to produkty wysokokaloryczne, o niskiej wartości odżywczej (niewnoszące do diety witamin, składników
mineralnych, błonnika pokarmowego), natomiast mogą zaburzać apetyt dziecka, powodując niechęć do spożywania głównych, pełnowartościowych posiłków.
Dobór produktów w codziennej diecie jest zgodny z zaleceniami dla dzieci
w1-3. r.ż., natomiast zwiększa się nieco ich ilość. Zatem podstawę stanowią produkty
zbożowe i są one głównym źródłem energii w diecie przedszkolaka. Mleko (1,5-2%
tłuszczu) iprzetwory mleczne powinny być podawane dziecku w2-3. porcjach dziennie, co zaspokaja zapotrzebowanie na wapń. Wdiecie należy uwzględnić 1-2 porcje
313
Rozdział 18
TABELA 18.3. Podstawowe normy żywienia dla dzieci w 4-6. r.ż. przy masie ciała 19 kg [wg:
Jarosz M.: Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja. IŻŻ, Warszawa 2013]
Nazwa składnika
Normy/zalecenia
Energia
1400 kcal (73,7 kcal/kg m.c.)
Białko
21 g/d (1,10 g/kg m.c.) (maks. 15% energii)
Tłuszcze *
31-54 g/d (20-35%)
Węglowodany przyswajalne
130 g
Węglowodany ogółem
50-70% energii
Cukry dodane
Nie więcej niż 10% energii
Błonnik pokarmowy
14 g
Wapń
1000 mg
* Podane zakresy uzależnione są od procentowego udziału tłuszczów w całodniowej puli energetycznej.
dziennie chudego mięsa, ryb lub jaj. Owoce (świeże, suszone) iwarzywa należy podawać do każdego posiłku, mogą również stanowić zdrową przekąskę. Woda stanowi
najlepszy napój dla dzieci również wtym wieku, ajej zalecane dziennie spożycie dla
4-6-latków wynosi 1700ml/dobę. Słodkie napoje (napoje gazowane wogóle nie powinny pojawiać się wdiecie małych dzieci!), soki owocowe, słodzone herbaty nie służą do
zaspokajania pragnienia, ajedynie do zaspokojenia ochoty na słodycz.
Spożywanie posiłków wgrupie rówieśników wprzedszkolu czasami może zaprocentować „otwieraniem się” dziecka na nowe smaki ikształtowaniem dobrych nawyków żywieniowych. Wdomu rodzice również muszą konsekwentnie dawać dziecku
dobry przykład wkwestii wyboru pełnowartościowych produktów ieliminacji tych
mało wartościowych. Należy pamiętać otym, że prawidłowe żywienie małych dzieci
jest trudniejsze niż żywienie niemowlęcia. Wymaga od rodziców zaangażowania oraz
wiedzy dotyczącej roli racjonalnego żywienia wrozwoju młodego organizmu.
Żywienie dzieci i młodzieży w wieku szkolnym
Normy i zalecenia dotyczące podaży poszczególnych składników pokarmowych
udzieci imłodzieży wwieku szkolnym zależne są od wieku, płci, fazy dojrzewania
iaktywności fizycznej. Wtabeli 18.4 przedstawiono aktualne normy żywienia opracowane przez Instytut Żywności iŻywienia (IŻŻ).
Podstawową zasadą zdrowego żywienia dzieci imłodzieży wwieku szkolnym jest
spożywanie 4-5 posiłków dziennie wregularnych odstępach czasu iprzede wszystkim
jedzenie pełnowartościowego pierwszego śniadania. Zapewnienie regularności spożywania posiłków wymaga takiej organizacji żywienia, by przy nadmiarze obowiązków
szkolnych i pozaszkolnych oraz obowiązków zawodowych rodziców nie zapominać
otym, że żywienie stanowi podstawę prawidłowego rozwoju, dobrego samopoczucia
oraz osiąganych przez dziecko sukcesów. Ogólne zasady żywienia wtej grupie zilustrowane zostały za pomocą piramidy zdrowego żywienia. Ich upowszechnianie powinno być stałym elementem profilaktyki zdrowotnej wtej grupie wiekowej. Poniżej
podano „dekalog” prawidłowego żywienia na podstawie zasad IŻŻ, którego przestrzeganie zapewnia urozmaicenie jadłospisu. Pozwala ono uniknąć błędów żywieniowych
314
Energia*
53 kg
67 kg
13-15 lat
16-18 lat
51 kg
56 kg
13-15 lat
16-18 lat
2150-2900
kcal
2100-2800
kcal
1800-2400
kcal
2900-3900
kcal
2600-3500
kcal
2050-2750
kcal
53 g
(0,95 g/kg
m.c.)
56 g
(1,10 g/kg
m.c.)
41 g
(1,10 g/kg
m.c.)
64 g
(0,95 g/kg
m.c.)
58 g
(1,10 g/kg
m.c.)
42 g
(1,10 g/kg
m.c.)
30 g/d
(1,10 g/kg
m.c.)
Białko **
48-113 g/d
47-109 g/d
40-93 g/d
64-152 g/d
58-136 g/d
46-107 g/d
36-82 g/d
130 g
130 g
130 g
21 g
19 g
50-70% energii
Nie więcej niż
10% energii
Węglowodany Cukry dodane
Tłuszcze *** Węglowodany
przyswajalne ogółem
* Podane zakresy uzależnione są od stopnia aktywności fizycznej
** Białko powinno stanowić maks. 15 % energii
*** Podane zakresy dotyczą procentowego udziału tłuszczów (20-35%) w całodniowej puli energetycznej oraz zależą od stopnia aktywności fizycznej
37 kg
10-12 lat
Dziewczęta
38 kg
27 kg 1600-2100
kcal
Masa
ciała
10-12 lat
Chłopcy
7-9 lat
Wiek
19 g
21 g
19 g
19 g
16 g
Błonnik
pokarmowy
1300 mg
1300 mg
1000 mg
Wapń
TABELA 18.4. Podstawowe normy żywienia dzieci i młodzieży w wieku szkolnym [wg: Jarosz M.: Normy żywienia dla populacji polskiej –
nowelizacja, IŻŻ, Warszawa 2012]
Żywienie dzieci wzdrowiu ichorobie
315
Rozdział 18
oraz dostarczyć organizmowi odpowiedniej podaży energii ipozostałych składników
pokarmowych.
Dekalog zdrowego żywienia
1. Należy jeść codziennie produkty ze wszystkich grup uwzględnionych wpiramidzie zdrowego żywienia – urozmaicenie jest podstawą!
2. Obowiązkowa, codzienna aktywność fizyczna.
3. Głównym źródłem energii powinny być produkty zbożowe (najlepiej jeśli są zpełnego przemiału), umieszczone wpodstawie piramidy – powinny być uwzględnione wkażdym posiłku (nawet 5-6 razy dziennie) (ryc. 18.2).
4. Warzywa należy spożywać 3-5 razy dziennie, aowoce 2-4 razy dziennie, do każdego posiłku. Owoców nie należy zastępować sokami owocowymi.
5. Należy spożywać codziennie przynajmniej 3-4 porcje mleka iproduktów mlecznych (jogurty, kefiry, maślanka, sery).
RYC. 18.2. Aktualna piramida zdrowego żywienia
316