Cytokeratyna 18 jako wskaźnik aktywności chorób
advertisement
Cytokeratyna 18 jako wskaźnik aktywności chorób wątroby 331 ARTYKUŁ REDAKCYJNY Cytokeratyna 18 jako wskaźnik aktywności chorób wątroby MAGDALENA LUTO, JERZY JAROSZEWICZ, ROBERT FLISIAK Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, Klinika Chorób Zakaźnych i Hepatologii, kierownik: prof. dr hab. med. R. Flisiak Cytokeratyna 18 jako wskaźnik aktywności chorób wątroby Cytokeratin 18 as an indicator of the activity of liver disease Luto M., Jaroszewicz J., Flisiak R. Luto M., Jaroszewicz J., Flisiak R. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, Klinika Chorób Zakaźnych i Hepatologii Medical University of Bialystok, Poland, Department of Infectious Diseases and Hepathology Apoptoza hepatocytów odgrywa ważną rolę w wielu przewlekłych chorobach wątroby, takich jak: wirusowe zapalenie wątroby typu B i C, oraz niealkoholowe stłuszczenie wątroby. Apoptoza umożliwia usunięcie zdegenerowanych i uszkodzonych komórek, ale też pobudza proces włóknienia wątroby, prowadzący do marskości tego narządu. Stosowane w rutynowej diagnostyce i monitorowaniu chorób wątroby oznaczanie aktywności aminotransferaz cechuje się znacznym odsetkiem wyników fałszywie ujemnych, zaś biopsja wątroby, która jest złotym standardem w ocenie aktywności chorób wątroby, jest procedurą inwazyjną wiążącą się z potencjalnymi powikłaniami. Alternatywą w identyfikowaniu oraz monitorowaniu przewlekłych chorób wątroby może być cytokeratyna 18. Stężenie jej fragmentu koreluje z nasileniem apoptozy hepatocytów i może być niezależnym wskaźnikiem prognostycznym włóknienia i zapalenia wątroby. Przedmiotem niniejszej pracy będzie omówienie zastosowania cytokeratyny 18 w diagnostyce i monitorowaniu przewlekłych chorób wątroby. Hepatocyte apoptosis plays an important role in a wide range of chronic liver diseases such as: hepatitis C and B, as well as nonalcoholic steatohepatitis. Apoptosis is responsible for removal of damaged and degenerated cells, but also stimulates liver fibrosis, which can lead to cirrhosis. Aminotransferases activity currently used for routine diagnostics and management of liver disease may yield a significant number of false negative values. On the other hand liver biopsy recognized as a gold standard for evaluation hepatic diseases activity – is an invasive technique associated with potential complications and patients' sufferings. The novel biomarker helpful in identifying and monitoring activity of liver disease may be cytokeratin 18. Its fragment levels correlate with the magnitude of hepatocyte apoptosis and independently predict the presence of liver fibrosis and inflammation. This review will focus on potential use of cytokeratin 18 measurement in the diagnosis and management of chronic liver disorders. Słowa kluczowe: cytokeratyna 18, wirusowe zapalenie wątroby, HCV, HBV Pol. Merk. Lek., 2011, XXXI, 186, 331 Key words: cytokeratin 18, viral hepatitis, HCV, HBV Histologiczna ocena biopsji wątroby jest obecnie złotym standardem w ocenie aktywności przewlekłych chorób wątroby, takich jak: przewlekłe wirusowe zapalenie wątroby – PWZW typu B i C oraz niealkoholowe stłuszczenie wątroby – NASH (ang. nonalcoholic steatohepatitis). Niestety, jako badanie inwazyjnie, biopsja wątroby wiąże się z ryzykiem powikłań [10]. Powszechnie stosowanym wskaźnikiem nasilenia procesów zapalnych wątroby jest ocena aktywności aminotransferaz w surowicy. Jednak 25–30% chorych zakażonych HCV, a także ponad 35% zakażonych HBV oraz większość chorujących na NASH wykazuje prawidłowe aktywności aminotransferaz (ALT, AST), niezależnie od potwierdzonego histologicznie zapalenia wątroby [2, 24, 27]. Podobnie prawidłowe aktywności ALT stwierdza się u chorych z pełnym histologicznym obrazem NASH. Fakt ten często opóźnia diagnozę, a przez to choroba bywa rozpoznawana już w stadiach zaawansowanych, w tym na etapie marskości wątroby [27]. Istnieje więc duża potrzeba wprowadzenia nieinwazyjnych i czułych metod oceny aktywności chorób tego narządu [2]. Zaburzenia apoptozy hepatocytów, odgrywają ważną rolę w wielu przewlekłych chorobach wątroby (PWZW-B, PWZW-C, NASH, niewydolność wątroby o różnej etiologii, cholestatyczne uszkodzenia wątroby) jak również wykazują związek z nasileniem aktywności zapalnej w przebiegu uszkodzeń tego narządu [11, 16]. W wyniku apoptozy następuje wewnątrzkomórkowa aktywacja kaspaz efektorowych (głównie kaspazy-3) [6]. Kaspazy rozszczepiają białka komórkowe wątroby, w tym cytokeratyny (CK) [20]. Ze względu na miejsce ekspresji (tab. 1) pomiar stężenia cytokeratyny 18 (CK-18) wydaje się dobrze odzwierciedlać nasilenie apoptozy hepatocytów. CK-18 jest rozszczepiana przez kaspazę-9, oraz kaspazę-3 i -7 w pozycji 387–396 (ryc. 1) na mniejsze fragmenty. Spośród tych fragmentów istotne znaczenie diagnostyczne spełnia fragment M30 rozpoznawany przez swoiste przeciwciało monoklonalne [18]. Epitop CK-18 (M30) jest czułym wskaźnikiem apoptozy, powstającym na jej wczesnych etapach oraz w przeciwieństwie do CK-18 nie jest wykrywany w komórkach nie ulegających apoptozie [18, 27]. Pol. Merk. Lek., 2011, XXXI, 186, 331 ZNACZENIE BIOLOGICZNE CYTOKERATYN Cytokeratyny są to włókna zbliżone do keratyny, wchodzące w skład filamentów pośrednich, które wraz z mikrotubulami i mikrofilamentami aktynowymi tworzą cytoszkielet stanowiący wewnątrzkomórkowy system zapewniający kształt komórki i jej wewnętrzną organizację [7, 14]. Cytokeratyny stanowią najbardziej stabilny element cytoszkieletu, przez co są odpowiedzialne za wytrzymałość komórki [7]. Kształt pojedynczej cytokeratyny przypomina pałeczkę zbudowaną z a-helikalnej domeny centralnej i obszarów N- i C-końcowych. Cząsteczki mogą łączyć się, początkowo w dimery, a ostatecznie tworzą liniowe struktury o średnicy 7–11 nm [14]. Wyróżnia się około 30 cytokeratyn o masie cząsteczkowej od 40 do 70 kDa [19]. Można je podzielić na dwa podtypy: – cytokeratyny kwaśne: 9–20, o masie cząsteczkowej 40–56 kDa, 332 M. Luto, J. Jaroszewicz, R. Flisiak Tabela 1. Rodzaje cytokeratyn, miejsce ich ekspresji i znaczenie jako biomarkerów Table 1. Types of cytokeratins, expression and significance as a biomarker Numer Miejsce ekspresji cytokeratyny Zastosowanie jako biomarker Piśmiennictwo 1 Naskórek Brak – 2 Naskórek Brak – 4 Gruczoły apokrynowe pachowe Rak kolczystokomórkowy (nagłośnia, przełyk) [7] 5 Naskórek, gruczoły apokrynowe pachowe, gruczoły ekrynowe Rak podstawnokomórkowy, rak kolczystokomórkowy (skóra, nagłośnia), [7] 6 Gruczoły ekrynowe Rak podstawnokomórkowy, rak kolczystokomórkowy (skóra, nagłośnia, przełyk), gruczolakorak – szyjka macicy [7] 7 Gruczoły apokrynowe pachowe, gruczoły ekrynowe Rak płuca, rak żołądka, gruczolakorak - szyjka macicy [7, 14] 8 Żołądek, wątroba Rak żołądka, rak wątroby, rak podstawnokomórkowy [7, 24] 14 Naskórek, gruczoły apokrynowe pachowe, gruczoły ekrynowe Rak podstawnokomórkowy, rak kolczystokomórkowy (skóra, nagłośnia, przełyk), gruczolakorak – szyjka macicy [7] 17 Gruczoły apokrynowe pachowe, gruczoły ekrynowe Rak podstawnokomórkowy, rak kolczystokomórkowy (skóra, nagłośnia, przełyk) [7] 18 Wątroba Rak żołądka, rak wątroby, rak piersi [7, 9] 19 Płuca, żołądek Rak płuca, rak żołądka, rak pęcherza moczowego [7, 14] 20 Trzustka, wątroba Rak pęcherza moczowego, polipy jelita grubego [7] CYTOKERATYNA 18 2-79 80-115 133-224 249-387 288-430 kaspaza -3, -7, -9 M30-Ag 387 396 przeciwciała M30 Ryc. 1. Schematyczne przedstawienie rozszczepienia cytokeratyny 18 przez kaspazy [18] Fig. 1. Schematic representation of the caspase cleavage of cytokeratin 18 – cytokeratyny zasadowe lub obojętne: 1–8, o masie cząsteczkowej 53–67 kDa [14, 22]. Dominacja określonych typów cytokeratyn w filamencie wskazuje na rodzaj komórek nabłonkowych [22]. Według katalogu Molla cytokeratyny 8, 18, 19 występują w nabłonku jednowarstwowym, z kolei cytokeratyny 1, 4, 6, 10, 13, 14 znajdują się w nabłonku wielowarstwowym rogowaciejącym. Niektóre cytokeratyny występują w znacznych ilościach w określonych narządach [7]. Ze względu na stwierdzanie cytokeratyn w obszarach martwiczych nowotworów, prowadzono badania nad zastosowaniem ich pomiaru w diagnostyce onkologicznej. Cytokeratyny 8, 18 i 19 są wykrywane w większości typów nowotworów, w tym w nowotworach: piersi, prostaty, płuc, okrężnicy i jajnika [15]. Badania prowadzone nad CK-18 wykazały, że jest ona potencjalnym zarówno ilościowym, jak i jakościowym biomarkerem śmierci komórek in vivo. Hägg i wsp. [9] wskazują na przydatność oznaczania CK-18 w surowicy pacjentów z apoptozą komórek nowotworowych, wywołaną leczeniem przeciwnowotworowym. Sugerują oni możliwość zastosowania CK-18 jako biomarkera służącego monitorowaniu odpowiedzi na leczenie raka [9]. Jednak ze względu na zwiększenie jego stężenia w surowicy w przebiegu chorób wątroby, u niektórych chorych przydatność oznaczania CK-18 może być poważnie ograniczona [6, 8]. Stężenie cy- tokeratyny 18 w osoczu wykazuje związek z nasileniem apoptozy hepatocytów [6]. Oznacza to, że pomiar stężenia CK-18 w osoczu może znaleźć zastosowanie w diagnozowaniu i monitorowaniu chorób wątroby. Hepatocyty dorosłych osób zawierają w swoim składzie jedynie cytokeratynę 18 i 8. Biorą one udział w ochronie komórek wątrobowych przed mikrouszkodzeniami [24]. Poza funkcją podporową, filamenty cytokeratynowe tworzą złożone systemy sygnalizacji i interakcji kinaz oraz białek pro-apoptotycznych. Ponadto CK-18 jest zaangażowana w apoptozę hepatocytów indukowaną przez Fas (receptor rodziny TNF; ryc. 2) oraz w inne procesy komórkowe, tj.: mitozę, progresję cyklu komórkowego i odpowiedź na stres [24]. Podczas apoptozy CK-18 jest rozkładana na fragmenty przez kaspazy i uwalniana do krwiobiegu [23]. Nasilona apoptoza hepatocytów jest związana z ostrymi i przewlekłymi chorobami wątroby przebiegającymi z upośledzeniem funkcji tego narządu [3]. SZLAK SZLAK WĄTROBY CYTOKERATYNA 18 W STŁUSZCZENIU ZEWNĄTRZPOCHODNY WEWNĄTRZPOCHODNY Białka z rodziny TNF, ligandy śmierci (np.: TNF-a, Fas) Leki chemioterapeutyczne, uszkodzenia DNA Receptory na powierzchni komórek śmierci Zakłócenia błony mitochondrialnej uwolnienie cytochromu C FADD Apaf-1 Inicjator kaspaz (-8, -10) Kaspaza-9 Kaspazy (-3, -6, -7) Przeprowadzenie apoptozy cytokeratyny 18 Ryc. 2. Mechanizmy i markery apoptozy [26] Fig. 2. Mechanisms and markers of apoptosis [26] Cytokeratyna 18 jako wskaźnik aktywności chorób wątroby Jedną z częstszych przewlekłych chorób wątroby jest niealkoholowe stłuszczenie wątroby (NASH). Charakteryzuje się ono stłuszczeniem wątroby, współistniejącym z aktywnym stanem zapalnym, nasiloną apoptozą hepatocytów oraz akumulacją tkanki łącznej [4]. Oznaczanie aktywności aminotransferaz jest, obok biopsji wątroby, rutynowo stosowane w diagnostyce i monitorowaniu NASH. Warto jednak zauważyć, że pomiar aktywności ALT w przebiegu NASH cechuje się ograniczoną czułością i swoistością. Nierzadko obserwuje się postacie NASH o dużej aktywności u chorych z prawidłowymi wartościami ALT. Jednak u chorych z nieaktywnym, łagodnym stłuszczeniem często stwierdzano podwyższoną aktywność ALT wynikającą z działania innych czynników hepatotoksycznych [27]. W najnowszym badaniu wieloośrodkowym, Feldstein i wsp. [17] wykazali, że pomiar stężenia CK-18 znacząco ułatwia rozpoznanie NASH, gdyż charakteryzuje się on wysoką swoistością (90%) oraz czułością diagnostyczną (80%) [6]. Ponadto, ekspresja tego białka wykazuje dodatnią korelację z nasileniem włóknienia wątroby w NASH [13]. W badaniu tym chorzy z potwierdzonym histopatologicznie włóknieniem wątroby mieli istotnie statystycznie wyższe stężenia cytokeratyny 18 w surowicy [6]. Co ciekawe, stężenie CK-18 w niealkoholowym stłuszczeniu wątroby odzwierciedla nie tylko nasilenie włóknienia, ale też stłuszczenia. W badaniu obejmującym 118 chorych z histologicznie potwierdzonym NASH, Tsutsui i wsp. [17] wykazali, że spośród kilku badanych markerów (m.in. Hsp70, Hsp90a, czy też ubikwityny) stężenie CK-18 wykazało najsilniejszą dodatnią korelację z histologiczną aktywnością NASH, a w szczególności z nasileniem stłuszczenia, zapalenia zrazikowego, a także zwyrodnienia balonowatego. Autorzy, opierając się na obserwacji długoterminowej, sugerują również znaczenie rokownicze pomiaru stężenia CK-18 w przewidywaniu postępu choroby. Podsumowując, istniejące doniesienia wskazują, że badanie stężenia fragmentu cytokeratyny 18 w surowicy chorych na NASH może być przydatne jako prosty, nieinwazyjny biomarker diagnostyczny oraz rokowniczy NASH, który w przyszłości może uzupełnić, a nawet w niektórych przypadkach zastąpić badanie histologiczne wątroby i pomiar aktywności ALT [17]. CYTOKERATYNA 18 W WIRUSOWYCH ZAPALENIACH WĄTROBY Podobnie, jak w NASH, również w innych przewlekłych chorobach wątroby, w tym w PWZW-C stwierdzano zwiększenie aktywności kaspaz w surowicy. Bantel i wsp. [2] wykazali, że u 27% chorujących na PWZW-C stwierdza się prawidłową aktywność aminotransferaz, pomimo postępującego uszkodzenia wątroby. Jednak u ponad 50% z tych chorych odnotowuje się podwyższoną aktywność kaspazy w surowicy. Warto również podkreślić, że około 30% chorych z prawidłową aktywnością ALT, ale podwyższonym stężeniem CK-18, charakteryzowało się nasilonym włóknieniem. Mimo że w badaniu tym [2] nie stwierdzono statystycznie istotnej korelacji pomiędzy nasileniem zmian histologicznych i stężeniem CK-18, chorzy z zaawansowanym włóknieniem oraz aktywnością zmian zapalnych mieli wyższe stężenia CK-18 w surowicy. Z kolei w badaniu przeprowadzonym przez Papatheodoridisa i wsp. [21] stwierdzono dodatnią korelację pomiędzy nasileniem aktywności zapalnej, włóknieniem oraz stłuszczeniem u chorych z przewlekłym zakażeniem HCV. W badaniu tym stężenia CK-18 przekraczające 225 U/l wykazywały wartość predykcyjną dodatnią oraz ujemną dla nasilenia zmian zapalnych wykazanych w biopsji wątroby, odpowiednio na poziomie 70 i 74% [21]. Jednocześnie nie obserwowano zależności pomiędzy stężeniem CK-18, a nasileniem replikacji HCV. Jednak w większości cytowanych prac stężenie CK-18 wykazuje silny związek z biochemiczną oraz histopatologiczną aktywnością choroby [2, 21]. 333 Zważywszy udokumentowane powiązanie pomiędzy procesami zapalenia i apoptozy w przewlekłych chorobach wątroby, a także częstym występowaniem zmian stłuszczeniowych w PWZW-C, CK-18 wydaje się być dobrym nieinwazyjnym biomarkerem oceniającym dynamikę choroby, szczególnie w zakresie różnicowania pomiędzy chorymi z aktywnym oraz nieaktywnym zapaleniem w przebiegu zakażenia HCV. Jednak ostateczna przydatność kliniczna CK-18, zwłaszcza w zakresie rokowniczym, powinna być potwierdzona w dalszych badaniach prospektywnych. Kolejną chorobą, w której apoptoza hepatocytów wraz z następczą aktywacją kaspaz i fragmentacją cytokeratyny 18 odgrywa istotne znaczenie patofizjologiczne jest PWZW-B [20]. Choroba ta, z pozoru dobrze poznana, w ostatnich latach dostarcza coraz więcej problemów klinicystom. Rutynowo stosowane metody diagnostyczne, takie jak oznaczanie: ALT i HBV DNA nie zawsze dostarczają wyników wystarczających do określenia aktywności choroby, szczególnie u chorych, którzy wyeliminowali antygen HBe (HBeAg). Szczególnie trudną w różnicowaniu grupą są chorzy z prawidłową aktywnością ALT oraz zmiennymi stężeniami HBV DNA. U tych chorych pomocne może być ilościowe oznaczanie stężenia antygenu HBs (HBsAg) [12]. Niedawne doniesienia wskazują jednak, że stężenie fragmentów CK-18 może być również przydatnym markerem pomocnym w ustaleniu aktywności zapalenia wątroby, zwłaszcza u chorych HBeAg(–) [5, 21]. Odnosi się to zwłaszcza do testów zawierających przeciwciała monoklonalne M30, skierowane przeciw fragmentom CK-18 rozszczepionym przez kaspazy. Badania wykonane przez Papathedoridisa i wsp. [20], z użyciem CK-18 (M30) wykazały istotnie wyższe wartości CK-18 u chorych na PWZW-B w porównaniu do nieaktywnych nosicieli HBsAg [20]. Co ważniejsze, w badaniu tym stężenie CK-18 było również znamiennie wyższe u pacjentów z PWZW-B i prawidłową aktywnością ALT w porównaniu z nosicielami HBsAg, co stawia potencjalną przydatność pomiaru stężenia CK-18 w monitorowaniu przewlekłych zakażeń HBV w nowym świetle. Ważne jest także, że w – przeciwieństwie do zakażenia HCV – w PWZW-B stężenie CK-18 koreluje z nasileniem replikacji HBV [20]. Co ciekawe, pomimo że stężenie CK-18 w PWZW-B rośnie wraz z nasileniem histologicznie ocenianej aktywności choroby, CK-18 nie wykazuje zależności z nasileniem włóknienia oraz stłuszczenia. Może to wskazywać na odmienny patomechanizm indukcji, a także odmienną rolę apoptozy w zakażeniach HBV i HCV. Podczas gdy nasilenie apoptozy w PWZW-C w dużej mierze zależy od aktywności zapalnej, w przewlekłych zakażeniach HBV zjawisko to może być indukowane bezpośrednio przez białka wirusowe (np. HBsAg, HBxAg) nawet u chorych z minimalną aktywnością zapalną i małą wiremią HBV [1]. Stwarza to, też ciekawe i zróżnicowane możliwości zastosowania pomiaru stężeń białek związanych z apoptozą, jako wczesnych biomarkerów aktywności choroby, nawet u chorych z małą wiremią. Niezbędne są dalsze badania prospektywne z zastosowaniem CK-18 (M30), aby zweryfikować przydatność kliniczną tego markera [8]. W porównaniu z konwencjonalnymi wskaźnikami aktywności chorób wątroby, takimi jak aminotransferazy, oznaczanie aktywności kaspaz wyrażone stężeniem CK-18 w surowicy może być bardziej czułą metodą diagnozowania wczesnych uszkodzeń wątroby [21]. Procesy apoptozy hepatocytów i zwiększenia aktywności kaspaz są silnie związane z nasileniem zmian histologicznych wątroby u chorych z przewlekłymi zakażeniami HCV i HBV lub z NASH [20, 21]. PODSUMOWANIE Z uwagi na dość duże trudności diagnostyczne w ocenie aktywności NASH, wyodrębnienie wskaźnika laboratoryjnego, różnicującego poszczególne grupy chorych jest wysoce po- 334 rządane [21]. Pomiar stężenia fragmentów CK-18 wydaje się zapewniać dokładność w diagnostyce chorych z prostym stłuszczeniem wątroby i z NASH. Ocena aktywności framentów CK-18 może być także potencjalnie przydatna w praktyce klinicznej jako nieinwazyjny biomarker aktywności NASH [27]. W przypadku PWZW-C najatrakcyjniejszym zastosowaniem pomiaru CK-18 wydaje się być nieinwazyjna ocena aktywności choroby u chorych z aktywnością aminotransferaz pozostającą w normie [21]. W przewlekłych zakażeniach HBV wstępne dane wskazują, że pomiar stężenia fragmentu CK-18 może pozwalać na różnicowanie między nieaktywnymi nosicielami HBV i chorymi z przewlekłym zapaleniem wątroby, zwłaszcza gdy doszło u nich do serokonwersji w układzie „e” [20]. Kontrolowana śmierć hepatocytów w PWZW typu B i C jest jednym z mechanizmów obronnych komórek wątrobowych, zapobiegających rozprzestrzenianiu się zakażenia, jednak wirusy rozwijają mechanizmy zakłócające prawidłową regulację apoptozy w zakażonych komórkach [25]. Badania nad zastosowaniem oznaczania stężenia cytokeratyny 18 w diagnostyce hepatologicznej zasługują na uwagę, ale wymagają wnikliwej oceny i muszą być poparte szerszymi badaniami klinicznymi. PIŚMIENNICTWO 1. Assrir N., Soussan P., Kremsdorf D. i wsp.: Role of the hepatitis B virus proteins in pro- and anti-apoptotic processes. Front Biosci., 2010; 15, 12-24. 2. Bantel H., Lügering A., Heidemann J. i wsp.: Detection of apoptotic caspase activation in sera from patients with chronic HCV infection is associated with fibrotic liver injury. Hepatology, 2004, 40 (5): 1078-1087. 3. Bechmann L.P., Jochum C., Kocabayoglu P. i wsp.: Cytokeratin 18-based modification of the MELD score improves prediction of spontaneous survival after acute liver injury. J Hepatol., 2010; 53 (4): 639-647. 4. Civera M., Urios A., Garcia-Torres M. L. i wsp.: Relationship between insulin resistance, inflammation and liver cell apoptosis in patients with severe obesity. Diabetes. Metab. Rev., 2010; 26 (3) 187-192. 5. Eren F., Yilmaz Y., Kose S. i wsp.: Caspase-cleaved fragments of cytokeratin 18 in patients with chronic hepatitis B. Clin. Chim. Acta. 2010; 411 (23-24): 2029-2032. 7. Galuz R., Włodarski K.: Znaczenie cytokeratyn w rozpoznawaniu chorób nowotworowych. Pol. Merkuriusz Lek., 2007, 23 (135): 209-211. 6. Feldstein A. E., Wieckowska A., Rocio Lopez A. i wsp.: Cytokeratin-18 fragment levels as noninvasive biomarkers for nonalcoholic steatohepatitis: A multicenter validation study. Hepatology, 2009, 50 (4): 1072-1078. 8. Gonzalez-Quintela A., Mallo N., Mella C., i wsp.: Serum levels of cytokeratin-18 (tissue polypeptide-specific antigen) in liver diseases. Liver International, 2006, 26 (10): 1217-1224. 9. Hägg Olofsson M., Ueno T., Pan Y. i wsp.: Cytokeratin-18 is a useful serum biomarker for early determination of response of breast carcinomas to chemotherapy. Clin. Cancer. Res., 2007, 13, 3198. M. Luto, J. Jaroszewicz, R. Flisiak 10. Halfon P., Munteanu M., Poynard T., Fibro-Test-ActiTest as a non-invasive marker of liver fibrosis. Gastroenterol. Clin. Bio., 2008, 32, 22-39. 11. Hatano E., Tumor necrosis factor signaling in hepatocyte apoptosis. J. Gastroenterol. Hepatol., 2007, 22, (1): 43-44. 12. Jaroszewicz J., Serrano B.C., Wursthorn K. i wsp.: Hepatitis B surface antigen (HBsAg) levels in the natural history of hepatitis B virus (HBV)-infection: A European perspective. J. Hepatol., 2010; 52, (4): 514-522. 13. Kitade M., Yoshiji H., Noguchi R. i wsp.: Crosstalk between angiogenesis, cytokeratin-18, and insulin resistance in the progression of non-alcoholic steatohepatitis.World J. Gastroenterol., 2009, 7, 15, (41): 5193-5199. 14. Kosacka M., Jankowska R., Prognostyczne znaczenie stopnia ekspresjii cytokeratyny 19 w niedoborowym raku płuca. Pneumonol. Alergol. Pol., 2007, 75, 317-323. 15. Linder S., Havelka A. M., Ueno T. i wsp.: Determining tumor apoptosis and necrosis in patient serum using cytokeratin 18 as a biomarker. Cancer lett., 2004, 214, 1-9. 16. Łapiński T. W., Panasiuk A., Jaroszewicz J. i wsp.: Specific ssDNA concentration in liver tissue as index of apoptosis in hepatitis C virus-infected patients. World J. Gastroenterol., 2005, 11, (39): 6130-6133. 17. Masaru T., Naoki T., Masatomo K. i wsp.: Serum Fragmented Cytokeratin 18 Levels Reflect the Histologic Activity Score of Nonalcoholic Fatty Liver Disease More Accurately Than Serum Alanine Aminotransferase Levels. J. Clin. Gastroenterol., 2010; 44, (6): 440-447. 18. Micha D., Cummings J., Shoemaker A. i wsp.: Circulating Biomarkers of Cell Death After Treatment with the BH-3 Mimetic ABT-737 in a Preclinical Model of Small-Cell Lung Cancer. Clin. Cancer Res., 2008, 14, 7304. 19. Ostalka-Nowicaka D., Nowicki M., Reorganizacja struktury i funkcji podocytów w idiopatycznych zespołach nerczycowych u dzieci. Post. Biol. Kom., 2009, 36, (1): 77-99. 20. Papatheodoridis G.V., Hadziyannis E., Tsochatzis E. i wsp.: Serum apoptotic caspase activity as a marker of severity in HBeAg-negative chronic hepatitis B virus infection. Gut 2008, 57, (4): 500-506. 21. Papatheodoridis G. V., Hadziyannis E., Tsochatzis E. i wsp.: Serum apoptotic caspase activity in chronic hepatitis C and nonalcoholic fatty liver disease. J. Clin. Gastroenterol., 2010; 44, (4): 87-97. 22. Partyka R., Sandelewski A., Łobejko I. i wsp.: Przydatność oznaczeń rozpuszczalnego fragmentu cytokeratyny 18., antygenu karcynoembrionalnego oraz mucynopochodnego antygenu (CA 19-9) w diagnostyce chorych na raka okrężnicy i odbytnicy. Pol. Merkuriusz Lek., 2010; 29, (170): 128-130. 23. Petris L., Brandén E., Herrmann R. i wsp.: Diagnostic and prognostic role of plasma levels of two forms of cytokeratin 18 in patients with non-smallcell lung cancer. Eur. J Cancer, 2010. 24. Shi Y., Sun S., Liu Z. i wsp.: Keratin 18 phosphorylation as a progression marker of chronic hepatitis B. Virol J., 2010; 7, 70. 25. Valva P., De Matteo E., Galoppo M.C. i wsp.: Apoptosis Markers Related to Pathogenesis of Pediatric Chronic Hepatitis C Virus Infection: Mirrors the Severity of Steatosis. J. Med. Virol., 2010; 82, 949-957. 26. Yeh S., Song X.J., Farley W., i wsp.: Apoptosis of Ocular Surface Cells in Experimentally Induced Dry Eye. Ophthalmol. Vis. Sci., 2003, 44, (1): 124-129. 27. Yilmaz Y. , Kurt R. , Kalayci C.: Apoptosis in nonalcoholic steatohepatitis with normal aminotransferase values: zooming in on cytokeratin 18 fragments. Biomark Med., 2010; 4, (2): 205-214. Adres do korespondencji: prof. dr hab. med. Robert Flisiak, Klinika Chorób Zakaźnych i Hepatologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, ul. Żurawia 14, 15-540 Białystok. Tel./fax: (85) 741 69 21, e-mail: [email protected]
