Rodzaje sprawiedliwości
advertisement
FILOZOFIA PRAWA Notae ad usum privatum Ius est ars boni et aequi (Celsus, l.1, De iustitia et iure) Tres sunt praecepta iuris: honeste vivere, neminem laedere, suum cuique tribuere (Ulpianus, l.10, §1, De iustitia et iure) POZYTYWIZM PRAWNY Główne twierdzenia możemy sprowadzić do następujących: - Prawem jest wyłącznie to co zostało nadane przez władzę publiczną w procesie legislacyjnym, zgodnie z regułą sformułowaną jeszcze przez Hobbes’a, wg której to władza a nie prawda jest źródłem prawa (auctoritas, non veritas facit legem) - Fundamentem i źródłem prawa jest władza ustawodawcza, jakakolwiek by ona nie była – państwowa, ludowa, inna legalna władza; - Treścią tak rozumianego prawa jest wszystko to, co jest „nakazane” czyli nadane przez prawodawcę; - Źrodłem obowiązywalności prawa jest legalność władzy jako takiej; Z tych twierdzeń fundamentalnych wynikają pewne wnioski: - władza jest oddzielona od tzw. „prawdy człowieka”, czyli nie musi liczyć się z tym kim jest człowiek, jakie są jego naturalne cele i wartości istotne, pozostaje ona całkowicie autonomiczna względem wszystkich innych wartości łącznie z osobą ludzką; - liczy się tylko ważność formalna aktów prawnych; - sprawdzaniu podlega tylko legalność wydanej normy, nie sprawdza się jej pod kątem sprawiedliwości lub etyczności; - obowiązuje aksjomat: iustum, quia iussum (jest sprawiedliwe, bo jest nakazane) - radykalna identyfikacja sprawiedliwości z legalnością formalną prowadzi do żądania bezkrytycznego podporządkowania się normie stanowionej i odrzucenia jakiejkolwiek formy nieposłuszeństwa obywatelskiego; - również fundamentalne prawa człowieka obowiązują dlatego, że są uznane i nadane przez władzę publiczną; najczęściej są potwierdzane w ustawie zasadniczej; Konsekwencją jest zanik klasycznego rozróżnienia na „ius” i „lex”. Prowadzi to do dominacji prawa nad osobą ludzką. Prawo przy tych założeniach jawi się jako instrument ustanowionej władzy, technika kontroli społecznej, narzędzie legalnej represji, poręczenie dla aktualnego systemu społeczno-politycznego, nieograniczona przestrzeń dla arbitralności władzy, generator zintegrowanego społeczeństwa. Pozytywizm prawny rozwinął się m. in. w: statalizm prawny, woluntaryzm prawny, autorytaryzm. Pozytywizm prawny odcisnął głębokie piętno na europejskiej tradycji prawnej i zakorzenił się we współczesnej mentalności i rzeczywistości społecznej. Jest najbardziej podstawowym sposobem myślenia o prawie i jego rozumienia. NORMATYWIZM 1 Teoria ta zakłada, że prawem jest norma, czyli reguła postępowania. Struktura tej normy jest zasadniczo przepisowo-sankcyjna (Norma = przepis + sankcja). Norma przybiera charakter prawny poprzez swoją przynależność do porządku prawnego ustanowionego przez władzę publiczną. Tak więc, fundamentem i źródłem prawa jest porządek prawny. Porządek prawny jest to organiczny system norm połączonych z normą fundamentalną tzw. Grundnorm. Połączonych tzn. prowadzących do normy fundamentalnej, albo pochodzących od niej. Norma fundamentalna jest przesłanką konieczną dla ważności i obligatoryjności każdej pojedynczej normy istniejącej w danym systemie. Nie istotna jest treść normy dla jej obowiązywania. Jej obligatoryjność zależy tylko i wyłącznie od jej koherencji z innymi normami systemu. Weryfikacja dokonuje się poprzez analizę formalną normy. Najistotniejszą sprawą jest budowanie struktury logicznych powiązań pomiędzy poszczególnymi segmentami porządku prawnego. Odrzucając relacje i odniesienie do godności człowieka, normatywizm w formie radykalnej tworzy z prawa czysty schemat zachowań, w swej istocie wymuszonych przez zagrożenie karą, wyprany z etyczności, obowiązujący tylko formalnie. Jest to wizja prawa głęboko niehumanistyczna. Normatywizm w formie umiarkowanej wpłynął na współczesne rozumienie konstytucjonalizmu (ustawa zasadnicza) oraz państwa prawa. Twórcą normatywizmu był Hans Kelsen, który pozostawał pod wpływem politycznych koncepcji absolutyzmu. INSTYTUCJONALIZM PRAWNY Fundamentem dla tej koncepcji jest założenie: społeczność, aby móc nadawać sobie samej prawa musi wcześniej w ogóle zaistnieć. Ustawy (leges) zakładają istnienie społeczności. Społeczeństwo powstaje na podstawie pewnych zasad. Te zasady są dwojakiego rodzaju: strukturalne i celowe (można skojarzyć z tworzeniem stowarzyszenia – w statutach określa się cele i strukturę tej organizacji). Wg zwolenników tego pogladu, właśnie te zasady formują pierwsze, fundamentalne prawo, różne od prawa stanowionego. Tak powstaje rozróżnienie na 2 prawa: instytucjonalne i pozytywne. Prawo instytucjonalne to zbiór zasad, które kierują powstaniem i strukturyzacją zbioru osób w grupe społeczną stabilnie zorganizowaną. Prawo to jest zarazem postulatem społeczeństwa, twórcą społeczeństwa i strukturą społeczną. Istnienie prawa instytucjonalnego narzuca się samo, jako że jest koniecznością natury ludzkiej, która domaga się tego, aby człowiek żył społecznie w sposób stały i strukturalny tzn. uporządkowany. Prawo pozytywne w tej wizji jest normatywą, która jest konieczna ze względu na sam cel społeczności (porządkowanie życia społecznego osób). Jest nazywane porządkiem formalnym. W swej treści jest ściśle zależne od prawa instytucjonalnego jako pochodzące od niego. Jego ważność i obligatoryjność jest oceniana na podstawie kryterium jego rzeczywistej koherencji z prawem instytucjonalnym. Prawo instytucjonalne i prawo stanowione uzupełniają się wzajemnie. Wyraża to podwójny aksjomat instytucjonalizmu prawnego: ubi ius – ibi societas, ubi societas - ibi lex (gdzie prawo instytucjonalne tam społeczność (instytucja), gdzie społeczność tam prawo stanowione). Zasługą tej koncepcji jest uznanie istnienia prawa różnego od prawa stanowionego. Natomiast słabością jest to, że nie uwzględnia fundamentu ontologicznego prawa. Opiera się bowiem na fakcie istnienia społeczności. Jest to jednak fakt historyczny a nie metafizyczny. KONTRAKTUALIZM PRAWNY 2 Wg tej koncepcji, prawo jest fundamentalną relacją międzypodmiotową tworzoną wg schematu: żądanie (uprawnienie) – obowiązek, a stworzoną przez umowę. Umowa zasadza się na schemacie spotkania podmiotów, którego treścią jest zgoda przynajmniej 2 woli osób. Umowa stoi u początków prawa: tworzy je, określa jego treści, specyfikuje rodzaje, wyznacza cele, daje podstawy obligatoryjności. Kontraktualistyczna teoria prawa dotyczy nie tylko sfery prywatnej, ale także publicznej. Oznacza to, że państwo, jego kompetencje, a także istnienie i kompetencje ciał pośrednich pomiędzy państwem a obywatelem – wszystkie one rodzą się na podstawie umowy społecznej. Teoria ta nie prowadzi do ontologicznego uzasadnienia prawa, czyli nie wyjaśnia istoty zjawiska prawa. Może natomiast prowadzić do powstania prawa o charakterze arbitralnym. Skoro bowiem treść prawa jest uzgadniana przez podmioty, to może okazać się, że podmiot słabszy jest dyskryminowany w sposób legalny. Teoria kontraktualistyczna posiada swoje znaczenie polegające na tym, iż wprowadza do procesu legislacyjnego element dialogu społecznego. (Można skojarzyć instytucję Komisji trójstronnej występującej w polskim procesie legislacyjnym) REALIZM PRAWNY Zrodził się na obszarze anglojęzycznym i skandynawskim. Fundamentalną zasadą jest zasada skuteczności prawa. Prawo to nie abstrakcyjna norma, ale zachowanie międzypodmiotowe, które ją realnie realizuje. Prawdziwe prawo to prawo faktyczne, czyli zdolne do przełożenia się na fakty – najpierw zinterioryzowane, czyli przeżyte i przyjęte wewnętrznie (albo przynajmniej realne do przeżycia i przyjęcia), a następnie zachowywane w postępowaniu zewnętrznym (lub przynajmniej realne do zachowania). Prawo „niefaktyczne” traci swoje znaczenie jurydyczne, gdyż staje się czystą abstrakcją, pozbawioną treści. Pozostaje tzw. prawem na papierze. W konsekwencji, autentyczna norma prawna to nakaz (imperatyw), który pozostaje niezależny od nakazu legislacyjnego. Obligatoryjność normy wynika z faktorów psychologicznych w niej zawartych, zdolnych wzbudzić u odbiorcy chęć jej zachowywania. Zarzuty jakie są stawiane dotyczą pewnej niekonsekwencji. Polega ona na tym, że z jednej strony porzuca się ideę wzorca postępowania na rzecz realnych zdarzeń, a z drugiej strony, obligatoryjność wiąże się z czysto wewnętrzną presją psychologiczną. Nie rozwiązany pozostaje problem ontologiczny, przez to, że nie ustanawia się żadnych kryteriów według których można by budować owe wewnętrzne faktory psychologiczne norm. Realizm prawny przyczynił się do uwzględniania w procesie legislacyjnym mechanizmów psychologicznych, które występują zarówno u poszczególnych jednostek jak i grup społecznych, czy ogółu społeczeństwa. PERSONALIZM Założenia filozoficzne tego nurtu: w centrum całej rzeczywistości stoi człowiek. Osoba ludzka jest też fundamentem ontologicznym prawa. Osoba ludzka to byt świadomy i wolny. Jest wartością absolutną. Do niego wszystko się winno odnosić. Człowiek to rzeczywistość dynamiczna – nie tylko „jest” ale i „staje się”. Posiada zdolność wszechstronnego rozwoju. Człowiek rozwija się i staje się coraz bardziej sobą przez własne działanie, wolne i odpowiedzialne. Źródłem prawa jest godność człowieka. 3 W konsekwencji przyjętych założeń, odpowiedź na pytanie o to czym jest prawo, winna zostać udzielona w świetle struktury konstytutywno-egzystencjalnej osoby ludzkiej. Stąd postulat głoszący, iż natura prawa winna odzwierciedlać naturę człowieka (natura iuris ab hominum repetenda est natura). W myśl tego personalizm definiuje prawo następująco: Prawo jest to porządek sprawiedliwości pomiędzy ludźmi. Prawo jako porządek. Porządek oznacza właściwy rozkład (układ) pluralistycznej rzeczywistości w jedną organiczną całość. Pojęcie porządku możemy odnieść do osoby ludzkiej. W osobie, różne jej wymiary (fizyczny, psychiczny, duchowy), dążą do wytworzenia jedności, jednego, niepodzielnego „Ja”. Podobnie w życiu społecznym, człowiek dąży do porządku, gdyż sama jego egzystencja tego wymaga. Prawo będąc jednym ze sposobów życia społecznego jawi się jako koniecznie związane z ideą porządku, której korzenie tkwią w samej osobie ludzkiej. Prawo prowadzi zatem do uporządkowania relacji w społeczności stworzonej przez uporządkowane osoby ludzkie. Celem prawa jest stworzenie harmonijnych relacji pomiędzy ludźmi z ukierunkowaniem ich na rozwój każdej osoby. Prawo jako porządek sprawiedliwości. Naturalnym fundamentem relacji pomiędzy ludźmi jest sprawiedliwość. Podstawą istnienia sprawiedliwości jest godność osoby ludzkiej, którą posiadają w równym stopniu wszyscy ludzie, będący zarazem podmiotami relacji między sobą. Klasyczna definicja sprawiedliwości okresla ją jako zdolność do tego, aby oddać każdemu co się mu słusznie należy. Rozpatrujac te definicję w optyce personalizmu, należy zwrócić uwagę na to, że podmiotem relacji jest nie obywatel, który posiada prawa nadane mu przez ustawodawcę ludzkiego, ale każdy człowiek, który jest nosicielem praw podmiotowych (uprawnień), zakorzenionych w godności osoby ludzkiej i nierozerwalnie z nią związanych. Przedmiot relacji (coś co się należy) również nie moze być definiowany w sposób arbitralny przez ustawodawcę. W świetle sprawiedliwości tym „czymś”, co się każdemu należy, jest całościowe promowanie i bezwzględna afirmacja osoby ludzkiej, która wyraża się w zaspokojeniu podstawowych warunków jego bytowania. Pierwszym z nich jest uznanie konieczności istnienia w różnorodności (rozróżnienie na „Ja” i „Ty”) a następnie uznanie konieczności posiadania (rozróżnienie na „moje” i „twoje”). Akceptacja tych dwóch warunków jest obowiązkiem każdego, gdyż wynika ze struktury osoby ludzkiej. Bez tego człowiek nie może istnieć i rozwijać się, czyli „stawać się” człowiekiem. Miarą tego co się należy jest: 1) nietykalność osoby ludzkiej rozumiana jako nienaruszalność jego godności; 2) różnorodność każdego podmiotu wynikająca z jego oryginalności i różnego kontekstu w jakim się znajduje (każdy posiada własną specyfikę, swoje „proprium”). Tak rozumiana sprawiedliwość zawiera i wyraża następujące elementy: -równość ontologiczna podmiotów (każdy posiada tę samą godność ludzką); - symetria pozycji (to czego ktoś domaga się jako swojego, należy żądać od niego, gdy będzie w tej samej sytuacji) - wzajemność uprawnień i obowiązków; - proporcjonalność należności (należy uwzględniać nie tylko równość, ale także różnorodność podmiotów); - niepodzielność osądów (zrównoważona ocena zachowań międzypodmiotowych); Prawo będąc porządkiem tak rozumianej sprawiedliwości odnajduje w niej soją tożsamość i najgłębsze uzasadnienie, które pozwalają mu układać relacje pomiędzy ludźmi, przez stanowienie norm sprawiedliwych, czyli odpowiadających istocie człowieczeństwa. Prawo jako relacja pomiędzy ludźmi. Prawo jest bytem relacyjnym, który może zaistnieć tylko w przypadku powstania relacji pomiędzy ludźmi. Konieczne jest więc odwołanie się do koncepcji natury społecznej człowieka. W ujeciu personalistycznym, społeczna natura człowieka domaga się i realizuje w zdolności nawiązania relacji pomiędzy istniejącymi dwoma podmiotami na zasadzie prawdy i sprawiedliwości. Oznacza to wzajemne 4 uznanie osobowego istnienia kazdego z podmiotów i jego własnego „proprium”, oraz woli oddania każdemu, co się jemu słusznie należy. IDEA PRAWA NATURY „Prawem natury jest to o czym natura poucza wszystko co żyje: prawo to bowiem nie jest właściwe tylko rodzajowi ludzkiemu, lecz wszystkiemu co żyje, czy to w niebie, czy to na ziemi, czy temu co rodzi się w morzu i dla ptaków, jest ono czymś wspólnym. Stąd pochodzi zjednoczenie mężczyzny i kobiety, które nazywamy małżeństwem, stąd też rodzenie dzieci i ich wychowywanie. Widzimy, ze i inne zwierzęta, także dzikie, podlegają doświadczeniu tego prawa” (Ulpianus, Digesta) Problem prawa natury wynika z analizy koncepcji, które pojawiły się na przestrzeni dziejów. Sprowadza się on do następujących pytań: 1) pytanie o istnienie prawa natury; 2) pytanie o istotę prawa natury; 3) pytanie o treść prawa natury; 4) pytanie o funkcje prawa natury. Problem ten czesto nazywany jest: 1) koniecznym – co wynika z naturalnej potrzeby wartościowania, w tym także wartościowania prawa; 2) uniwersalnym – gdyż pytania o prawo natury są ważne dla wszystkich narodów i po wszystkie czasy; 3) ogólnym – gdyż dotyczy ogółu ludzi, społeczeństw i zjawisk, a także dlatego,że można przy jego analizie zastosować metodę naukową; 4) nierozwiązywalnym – gdyż brak jest trwałych i jednoznacznych rozwiązań, co wiąże się z dynamiką rozwojową człowieka. PROBLEM ISTNIENIA PRAWA NATURY Spór o istnienie prawa natury zrodził się dopiero w epoce nowożytnej. Wcześniej nikt nie kwestionował istnienia prawa natury. Źródłem tego sporu stało się twierdzenie Davida Hume’a, że nie można z opisu bytu wyciągać zdań powinnościowych (wartościujących). W ten sposób zrodziły się dwa nurty: kognitywizm i antykognitywizm. Twierdzenie kognitywizmu jest następujące: każda wartosć jest właściwością natury danego bytu, która istnieje obiektywnie i dlatego jest dostępna poznaniu ludzkiemu, czy to za pomocą umysłu, czy też poznaniu intuicyjnemu. Poznana w taki sposób wartość może zostać wyrażona w postaci zdania powinnościowego, które staje się regułą (normą postępowania). Schemat tego sposobu rozumowania można przedstawić na następującym przykładzie: cechą natury ludzkiej jest zdolność rozwijania umysłu przez proces uczenia się -> rozwój umysłu jest wartością -> należy uczyć się -> każdy człowiek ma prawo do nauki. Jest to norma prawa naturalnego. W ten sposób kognitywizm broni przekonania, ze prawo natury istnieje i jest możliwe do rozpoznania przez człowieka. Twierdzenie antykognitywizmu jest następujące: człowiek nie ma możliwości poznania prawa natury, gdyż wartości, które byłyby podstawą dla tych norm, nie istnieją w sposób obiektywny. Sens wartości zależy tylko i wyłącznie od przeżyć emocjonalnych człowieka (emotywizm). Tak rozumiane wartości nie mogą stanowić fundamentu dla prawa, gdyż są zmienne i różne dla każdego. Dlatego nie można mówić o istnieniu prawa natury, gdyż jego normy nie są rozpoznawalne przez człowieka. Jedynym istniejącym prawem są normy wyrażające wolę państwa. Obowiązują one ze względu na autorytet polityczny i z lęku przed sankcją. Na gruncie antykognitywizmu zrodził się deskryptywizm pozytywistyczny. Jego główne twierdzenie brzmi: niektóre oceny wyrażane zdaniami wartościującymi nie odpowiadają wymogom prawdziwości w sensie logicznym. Stąd konieczność istnienia 5 autorytetu (w tym wypadku państwa), który w sposób jednoznaczny określi, co jest wartością, a co nią nie jest. Twierdzenia antykognitywizmu i deskryptywizmu pozytywistycznego są nie do utrzymania. Ich gruntowną krytykę z pozycji filozofii prawa przeprowadził Fuller. Jego twierdzenia są następujące: nie może być rozdziału pomiędzy naturą bytu a powinnością. Natura człowieka i prawo natury są faktami racjonalno-psychicznymi. Istnienie prawa natury opiera się na faktach dostępnych ludzkiej inteligencji i doświadczeniu. One pokazują, że podporządkowanie się nakazom prawa natury pozwala człowiekowi osiągnąć jego cele naturalne (chodzi o wszechstronny rozwój), zaś zachowania przeciwne narażają go na naturalne dolegliwości, czyli sankcje prawno-naturalne. Prawo natury istnieje obiektywnie, tak jak obiektywnie istnieje natura ludzka. Niepełne poznanie prawa natury wynika z niepełnego poznania natury ludzkiej, oraz z możliwości popełniania błędów w procesie poznawczym. Nie moze to być dowodem na nieistnienie prawa natury. PROBLEM ISTOTY PRAWA NATURY CZYLI CZYM JEST TO PRAWO ‘Ius naturalne est quod natura omnia animalia docuit: nam ius istud non humani generis proprium, sed omnium animalium’ (Prawem natury jest to, o czym natura poucza wszystko co żyje: prawo to bowiem nie jest właściwe tylko rodzajowi ludzkiemu, lecz wszystkiemu co żyje) – to klasyczna definicja prawa natury, sformułowana przez Ulpiana, którą znajdujemy w Instytucjach cesarza Justyniana w księdze drugiej, we wstępie do tytułu drugiego. W historycznym rozwoju filozofii prawa ukształtowały się 4 koncepcje prawa natury (naturalnego): 1) koncepcja kosmologiczno-teologiczna (grecko-rzymska); 2) koncepcja psychologiczno-teologiczna (św. Augustyn); 3) koncepcja szkoły prawa naturalnego (racjonalistyczno-epistemologiczna); 4) koncepcja analogicznego prawa naturalnego (św. Tomasz z Akwinu) Ad. 1. Koncepcja kosmologiczno-teologiczna Starożytność grecka – pojęcie prawa było ściśle związane z pojęciem sprawiedliwości. To z kolei było wiązane ze światem bóstw greckich. I tak, sprawiedliwość wiązano z istnieniem następujących bóstw: Themis – bogini, która była strażniczka ładu na Olimpie, wśród bogów. Dla bogów dawała rady, zalecenia. Dla ludzi była wyrocznią. To ona czuwała nad porządkiem kosmosu. Dike – była córką Themis i Zeusa. Jej zadaniem było sprawowanie opieki nad ludźmi zrzeszonymi w Polis, czyli we wspólnotach politycznych. Ona stanowiła prawa dla tych społeczności, czuwała nad ich przestrzeganiem i wymierzała kary. Nomos – nie było to bóstwo, ale wcielenie bogini Dike. Chodziło o prawo, które stanowili ludzie, ale które było odbiciem praw boskiej Dike. 6 Jak widać istniało przekonanie, że źródło prawa istnieje gdzieś poza człowiekiem, a dokładniej – tym źródłem są bogowie (koncepcja teologiczna). Równolegle do tego nurtu teologicznego istniał nurt kosmologiczny, który źródeł prawa poszukiwał w kosmosie, czyli w porządku rzeczy istniejących. Jego główni przedstawiciele to: Anaksymander z Miletu – kosmos został zbudowany i funkcjonuje wg prawideł rozumu matematycznego. W porządku kosmosu jest zaklęta boska myśl (Logos). Wyłania się ona z Apeironu czyli pra-Bytu. Porządkując cały wszechświat ustanawia również porządek w relacjach pomiędzy ludźmi. Czyni to za pośrednictwem bogini Dike, która jest wcieleniem tej kosmicznej sprawiedliwości. Heraklit z Efezu – logiczny kosmos to najwyższe prawo, które nadaje sens zmiennym elementom świata. Boska myśl (Logos) przenika wszystko. Ona porządkuje kosmos i ona objawia się w duszy ludzkiej. Temu Logosowi człowiek winien być posłuszny. Empedokles – istnieje jedno prawo kosmiczne obejmujące ludzi i zwierzęta. Dowodem na to jest proces wędrówki dusz. Dla każdego oczywistymi wartościami są dobro i prawda. Nikogo o tym nie trzeba uczyć. Prawo jest wyrazem dobra i prawdy, ich urzeczywistnieniem. Cechą wspólną obydwu tych nurtów jest to, że uznają one iż prawo w swej istocie jest czymś zewnętrznym wobec człowieka, gdyż przynależy albo do świata bogów, albo do odwiecznego kosmosu. Człowiek temu prawu jest podporządkowany. Klasyczna filozofia grecka i rzymska Platon. Jego koncepcja prawa jest ściśle związana z koncepcją człowieka i państwa i podporządkowana idei wychowania człowieka. Prawo i ustrój tak długo posiadają wartość (jako formy) jak długo w społeczeństwie istnieje treść moralna, której pomagają przetrwać. Istota życia społecznego leży więc nie w prawie, ale w cnocie sprawiedliwości, która pozwala w sposób właściwy uporządkować wzajemne relacje w państwie, które winno być zbudowane w oparciu o trzy stany: mędrców (filozofów), którzy powinni rządzić, żołnierzy jako obrońców i producentów jako dających podstawy bytu materialnego. Celem państwa jest wychowanie człowieka w cnocie sprawiedliwości. Prawo jest wartością drugorzędną. Dla filozofii prawa większe znaczenie posiada platońska koncepcja idei niż jego teoria prawa. Stała się bowiem inspiracją do sformułowania przez św. Augustyna koncepcji psychologiczno-teologicznej prawa naturalnego. Arystoteles. Dokonuje rozróżnienia na prawo naturalne i prawo stanowione. Wiąże koncepcję prawa naturalnego z samym człowiekiem. Prawo natury w człowieku ukazuje się w skłonnościach ludzkich, które pochodzą od duszy. Dusza ludzka dąży do tego co dobre. Ocena rozumu co do tego, czy coś jest dobre stanowi podstawe sprawiedliwego czynu. Ten czyn zawsze jest ukierunkowany ku drugiemu człowiekowi, bądź grupie ludzi. Stąd prawo naturalne będzie się uwidaczniać przede wszystkim w życiu społecznym. Już sama skłonność człowieka do życia w rodzinie, społeczności lokalnej i państwie, świadczy o konieczności istnienia prawa naturalnego. Podstawą ludzkiego postępowania musi być odczytanie i zrozumienie treści normy, czyli odpowiedź na pytanie jak mam postąpić, aby to było słuszne i dobre. Może się to dokonać tylko w życiu społecznym. Arystoteles twierdził, że w gruncie rzeczy istnieje zbieżność interesów jednostki i społeczności, stąd też powinna wynikać 7 zbieżność norm prawa naturalnego i prawa stanowionego. Z drugiej strony, człowiek przy użyciu rozumu i rozpoznanych przez niego norm prawa naturalnego może i powinien korygować normy prawa stanowionego, które jakkolwiek w ogólności słuszne, mogą w konkretnym przypadku naruszać sprawiedliwość. Stoicy (filozofia rzymska) – istnieje tylko jeden byt. Jest nim Natura, Pra-Siła zwana Zeusem. Z niej powstają wszystkie inne byty na zasadzie przyczynowo-skutkowej. Dlatego najwyższym dobrem dla każdego z bytów, w tym dla człowieka, jest szczęście polegające na życiu zgodnym z naturą. Najwyższym prawem jest zatem powszechny Rozum, który jest królem rzeczy boskich i ludzkich. Kto pojmie prawo natury, które pochodzi od tegoż powszechnego Rozumu nie musi troszczyć się o prawo stanowione, gdyż sam będzie wiedział jak postąpić w sposób słuszny. To stoickie przekonanie o istnieniu i istocie prawa naturalnego najlepiej wyraził Cyceron pisząc: „Natura jest prawem, które zrodziła nie opinia, lecz jakaś siła w naturę wkorzeniona, podobnie jak i religię, szacunek, miłosierdzie, pomstę i prawdę”. „Prawdziwym prawem jest rozum prawy, zgodny z naturą, wszędzie rozprzestrzeniony, stały, wieczny, który nakłada obowiązki, zabrania podstępu, który nie na próżno uczciwym nakazuje i zakazuje, a nieuczciwych nie poruszy. I nie można tego prawa znieść, ani go częściowo uchylić, ani spod jego moc całkowicie wyjąć” O Państwie, ks. 3, 23, 33. Przytoczona tu koncepcja prawa natury Cycerona odwołuje się do rozumnej natury człowieka. Dało to podstawę do rozróżnienia pojęć „prawo natury” i „prawo naturalne”. „Prawo natury” jest pojęciem szerszym i obejmuje wszelkie reguły jakie występują w świecie przyrody. Natomiast „prawo naturalne” odnosi się tylko do człowieka, gdyz tylko on jako istota posiada naturę rozumną. Ad. 2. Psychologiczno-teologiczna koncepcja prawa naturalnego (św. Augustyn) Św. Augustyn (354-430) przejął od Platona filozoficzną koncepcję idei, jako podstaw dla istniejącej rzeczywistości. Tej platońskiej koncepcji nadał specyficzny chrześcijański wymiar. Rozumował on w następujący sposób: idee jako rozumowe racje istnienia wszelkich rzeczy (w tym prawa) znajdują się w intelekcie Boga. Ale zgodnie z teologią chrześcijańską Bóg jest doskonałą jednością, czyli nie ma rozróżnienia na Boga i jego intelekt. Intelekt Boga jest samym Bogiem. Ponieważ idee istnieją w umyśle Boga są niepowstałe i nieginące, odwieczne i wiekuiste, jak Bóg. Stają się one wzorami tego co powstaje i może zginąć. Te boskie idee są racją porządku w świecie. I właśnie pojęcie porządku jest kluczowym pojęciem dla augustyńskiej filozofii prawa. W oparciu o to pojęcie buduje on definicję tzw. lex aeterna (prawo odwieczne): „Odwiecznym prawem jest rozum Boży lub wola Boża, która każe przestrzegać przyrodzonego (naturalnego) porządku i zakazuje go zakłócać… Prawo odwieczne jest samym Bogiem, którego rozum wszystkie rzeczy stworzył, wszystkim rządzi i porusza”. Bóg stwarzając byty, stworzył je wg pewnego porządku. Elementem tego porządku stworzenia są prawa przyrodzone, czyli ściśle związane z istnieniem danego bytu. Są one konieczne, aby zachować ów porządek. Prawo naturalne jest więc uczestnictwem w prawie odwiecznym poprzez akt stwórczy Boga. Człowiek nie może poznać lex aeterna – odwiecznego prawa, gdyż jest ono w Bogu, a Bóg jest tajemnicą do końca niepoznawalną. Człowiek może poznać normy prawa naturalnego, ponieważ posiada rozum, a normy te są wpisane w jego naturę. Od św. Augustyna pochodzi trychotomiczny podział prawa na: prawo odwieczne – prawo naturalne – prawo stanowione. Ad. 3. Prawo naturalne wg „szkoły prawa natury” (koncepcja racjonalistycznoepistemologiczna) 8 Ten nurt poglądów na prawo naturalne bierze swój początek od Hugo Grocjusza. Cechą charakterystyczną jest dominacja racjonalizmu filozoficznego w teorii poznania (epistemologii). Głównym założeniem było to, że człowiek poznaje rzeczywistość dzięki rozumowi i tylko to co jest dostępne dla rozumu ma sens i wartość. Racjonalizm to przekonanie, że człowiek może przy pomocy rozumu poznać prawdę absolutną. Oto przedstawiciele „szkoły prawa natury”: Hugo Grocjusz (1583-1645). Prawo naturalne jest to nakaz prawego rozumu, który ukazuje, że w każdej czynności, zależnie od jej zgodności lub niezgodności z rozumną naturą człowieka tkwi naturalna ohyda lub moralna konieczność. W konsekwencji, Bóg który jest twórcą natury, czynności takiej zabrania lub ją nakazuje. Grocjusz wyrażał przekonanie, że przed życiem w stanie społecznym, człowiek żył w stanie natury. Prawo, któremu ludzie podlegają w stanie natury ma moc powszechną i niewzruszoną. Wynika nie z woli ludzkiej (w praktyce chodziło o wolę władcy), lecz jest koniecznym dyktatem rozumu. W swoim dziele De iure belli ac pacis Grocjusz sformułował 4 nakazy prawa naturalnego: 1) promissorum implendorum obligatio – nakaz dotrzymywania podjętych zobowiązań; 2) alieni abstinentia – nakaz poszanowania cudzej własności; 3) damni culpa dati reparatio – za wyrządzoną szkodę należy się odszkodowanie; 4) poene inter homines meritum – nakaz karania przestępstw, bo każdy kto chce czynić zło, chce tym samym ponieść konsekwencje swego czynu; Te pierwsze nakazy prawa naturalnego są wynikiem tzw. appetitus societatis, czyli wewnętrznej dążności (instynktu) do zrzeszania się ludzi. Dlatego Grocjusz twierdził, ze społeczności państwowe są odwieczne. T. Hobbes (1588-1679). W dziedzinie teorii państwa i prawa był racjonalistą. Uważał, że podstawową tendencją natury ludzkiej jest egoizm. Człowiek dąży przede wszystkim do zachowania samego siebie i zdobycia władzy nad innymi. Powoduje to ogólny stan wzajemnej wrogości i prowadzi do wojny wszystkich przeciw wszystkim – bellum omnium contra omnes. Tymczasem rozum wskazuje człowiekowi, że dla zachowania siebie musi poszukiwać pokoju. W ten sposób rozum formułuje podstawowe nakazy prawa natury człowieka. Są one następujące: 1) dążyć do pokoju; 2) być gotowym do zrzeczenia się swego prawa dla uzyskania pokoju i dotrzymania umów; 3) okazywać wdzięczność za wyświadczone usługi; 4) powszechna uprzejmość; 5) darowanie obrazy jeśli występuje żal za jej dokonanie; 6) zakaz nadmiernej zemsty; 7) zakaz wyrazów pogardy; 8) uznanie równości; 9) bezstronność sędziów; Ogólne prawo natury jest to wolność posiadana przez każdego człowieka do tego, aby zachować władzę natury oraz do czynienia tego, co w tym celu wydaje się najbardziej odpowiednie. Na straży prawa naturalnego ma stać państwo, które powstaje w wyniku umowy społecznej. Poglądy te zostały zawarte w głównym dziele autora Pt. „Lewiatan”. 9 S. Puffendorf (1632-1694). Swoje poglądy zawarł w dziele De iure naturae et gentium. Prawo natury jest podstawą dla wszelkiego prawa. Jest ono zawarte w nakazach rozumu naturalnego. Środkiem do poznania tego prawa jest rozumowa analiza pojęcia natury i skłonności człowieka. W ten sposób, autor jako pierwszy w nowożytnej historii oddzielił pojęcie prawa naturalnego od religii i moralności. B. Spinoza (1632-1677). Był wyznawcą panteizmu monistycznego. Pogląd ten oznacza, że istnieje tylko jedna substancja, która jest Bogiem, a wszystko co można dostrzec jest tylko jednym z aspektów tej substancji. Tych aspektów jest nieskończona ilość. Cały wszechświat jest przejawem substancji-Boga, a więc jest także przejawem jego życia i jego prawa. Również każdy człowiek jest przejawem tejże substancji-Boga, a więc w każdym człowieku musi przejawiać się również prawo natury. Dlatego Spinoza definiuje je w sposób następujący: „cokolwiek każdy, który pod Natury przemożnym wpływem sądzi, to jawi się jako Najwyższej Natury prawo”. G.W. Leibniz (1646-1716). Prezentuje stanowisko psychologiczne. Prawo naturalne może być rozpoznane poprzez odkrycie i uświadomienie sobie naturalnych inklinacji człowieka, a nie na podstawie czysto rozumowych spekulacji. Prawo naturalne nie jest nam dane w postaci gotowych reguł, ale formuje się ono w ciągu dziejów i doskonali, gdy z biegiem czasu człowiek coraz lepiej uświadamia sobie co w jego naturze jest zawarte. Prawo natury ma 3 stopnie, którym odpowiadają 3 nakazy prawa: 1) ius strictum (prawo w sensie ścisłym) – nakaz: nikogo nie krzywdzić; 2) aequitas (słuszność) – nakaz: każdemu oddać co mu się należy; 3) pietas (uszanowanie) – nakaz: uczciwie żyć; Warto podkreślić, że te trzy nakazy są recepcją pojęcia prawa naturalnego z klasycznej epoki rzymskiej. T. Christian (1655-1728). Stan natury to dla człowieka zarazem stan pokoju i wojny. Aby zachować pokój ludzie muszą zorganizować się w społeczeństwo. Aby życie w tej społeczności było szczęśliwe, muszą realizować 3 wartości, którym odpowiadają 3 nakazy: 1) honestum (uczciwość) – nakaz: czyń dla siebie to co chcesz, aby inni dla siebie czynili; 2) decorum (przyzwoitość) – nakaz: czyń innym to, co chcesz, by inni tobie czynili; 3) iustum (sprawiedliwość) – nakaz: nie czyń drugiemu tego, czego nie chcesz dla siebie; J.J. Rousseau (1712-1778). Prawo natury w pełni ujawni się w stanie natury. Należy do niego dążyć. Fundamentem tego prawa jest użyteczność i sprawiedliwość – na tym bazuje działanie człowieka w stanie natury. Natomiast podstawowe postulaty prawno-etyczne w tym stanie są również dwa: jest to nakaz wolności i równości. Mogą one zostać zrealizowane tylko w wyniku umowy społecznej. Monteskiusz (1689-1755). Opublikował słynne dzieło O duchu praw, w którym zastanawia się nad naturalnymi podstawami prawa. Doszedł do przekonania, że skoro zjawisko prawa występuje w różnym czasie i na różnych szczeblach rozwoju kulturowego, to znaczy, że musi ono być wytworem najbardziej istotnych potrzeb ludzkich i w związku z tym, musi być dla człowieka konieczne. Prawa natury wynikają z natury poszczególnych bytów. Dlatego swoje prawa ma człowiek, zwierzęta i rzeczy. Najwyższym prawodawcą, a zarazem stróżem tych praw jest Bóg. Istoty rozumne, tak jak np. człowiek, mogą tworzyć własne prawa, ale to właśnie jest dowodem, że podlegają prawom wyższym, przez siebie nie ustanowionym. Zanim nabyli 10 bowiem zdolności do tworzenia prawa, musieli mieć punkt odniesienia, wzór wg którego mogliby stanowić sprawiedliwe prawo. Tym wzorem są normy prawa naturalnego. I. Kant (1724-1804). Pojęcie prawa naturalnego wiąże z pojęciem moralności. Fundamentem ludzkiej, naturalnej moralności jest wolność człowieka a zarazem poczucie obowiązku. Wolność i związana z nią powinność, sprowadzić można do tzw. zmysłu moralnego, który jest wrodzony każdemu człowiekowi. Każdy bowiem wie, że postąpił dobrze, gdy wykonał jakiś czyn z poczucia obowiązku. Jeśli tak jest, to znaczy, że człowiek znajduje się już pod panowaniem jakiegoś prawa (reguły), które zobowiązuje go do wykonywania czynów z poczucia obowiązku. Reguła ta, którą nazywa imperatywem kategorycznym brzmi tak: „Postępuj z poczucia obowiązku tak, abyś zawsze mógł pragnąć, iżby maksyma twojej woli stała się zasadą powszechnie obowiązującą”. Z tej reguły wyprowadza 3 nakazy, które stanowią podstawowe zasady porządku moralnego: 1) nakaz wolności – bez niej niemożliwe jest moralne działanie człowieka; 2) nakaz prawa – jest ono tarczą wolności, wprawdzie ogranicza wolność, ale zarazem chroni przed jeszcze większymi jej ograniczeniami ze strony silniejszych podmiotów; 3) nakaz kary – jest ona skutkiem czynu niegodnego i może być naturalna w postaci wyrzutów sumienia lub sądowa. Kant dokonując rozróżnienia prawa na prawo stanowione i prawo natury, uznaje że prawo natury istnieje uprzednio w ludzkiej świadomości, jest odkrywane przez rozum i obowiązuje zawsze nawet bez ustawodawstwa stanowionego, dla którego winno być podstawą, a zarazem ostatnią instancją. G.W.F. Hegel (1770-1831). Fundamentem jego filozofii jest idea ducha absolutnego, który przejawia się w najrozmaitszej postaci. Najwyższą formą tego ducha absolutnego jest państwo, które na ziemi jest bogiem. Dlatego najwyższym prawem jest konstytucja państwowa. Jest ona również prawem najbardziej racjonalnym, a więc odpowiadającym ludzkiej naturze. Ponad tym prawem, a zwłaszcza ponad państwem nie może już panować żadne prawo. W przypadku konfliktu państw decyduje argument siły. Państwo silniejsze może narzucić swoje prawo państwom słabszym. Ad. 4. Analogiczna koncepcja prawa św. Tomasza z Akwinu Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) przedstawił tzw. analogiczną koncepcję prawa natury. W swojej teorii wychodzi on od koncepcji prawa. Istota prawa wyraża się w rozumnym nakazie. Dlatego też prawo naturalne definiuje jako coś, co zostaje ustanowione w świetle intelektu ludzkiego. Z tym, że poznanie norm prawa naturalnego nie jest rezultatem jakiejś szczegółowej analizy rzeczywistości, ale jest efektem tzw. naturalnego poznania, czyli oczywistego wewnętrznego, a jednocześnie racjonalnego odkrycia tego co jest dobre, a co złe. To naturalne poznanie tego co dla człowieka jest dobre prowadzi do nakazu rozumu praktycznego, który wyraża się w regule: „Dobro należy czynić, zła unikać”. Jest to fundamentalna zasada i norma prawa naturalnego. Ta ogólna reguła nabiera treści i konkretyzuje się w oparciu o naturalne skłonności człowieka. Skłonności te są bowiem zawsze rozpoznawane przez rozum jako dobro. Porządek norm prawa naturalnego będzie więc analogiczny do porządku naturalnych skłonności człowieka. Św. Tomasz za starą tradycją prawniczą wywodzącą się jeszcze od Ulpiana wyróżnia jako pierwsze i oczywiste 3 inklinacje ludzkiej natury. Są to: 1) dążenie do zachowania własnego życia; 2) dążenie do przekazywania życia; 3) dążenie do rozwoju własnej osobowości w społeczności; 11 Równocześnie Tomasz podkreśla, że skłonności naturalne stanowią jedynie „materię” dla norm. Aby stały się one normami postępowania muszą zostać uporządkowane przy pomocy rozumu. A więc realizacja tych skłonności winna być poddana kontroli ze strony rozumu ludzkiego, gdyż to on kieruje wszelkim ludzkim działaniem, pobudzając wolę ludzką do podejmowania decyzji. Podsumowując, prawo naturalne możemy określić jako pewien fakt racjonalnopsychologiczny, który jest obecny w naturze wszystkich myślących ludzi. Prawo naturalne staje się przez to fundamentem kształtującym ludzkie osądy moralne, o zobowiązującej mocy, niezależnej od obowiązujących norm prawa stanowionego. Osądy moralne tak ukształtowane stają się dla człowieka rozumnego normami obowiązującymi na zasadzie norm prawnych, które posiadają sens prawa obiektywnie istniejącego. Istota prawa naturalnego przejawia się we wzorcach postępowania, które są tak oczywiste, że nie można ich nie dostrzegać bez narażania na szwank własnego człowieczeństwa. Prawo naturalne skłania człowieka ku jego rozumnie pojmowanym celom naturalnym, a więc umożliwia człowiekowi samorealizację, chroni jego godność. Prawo naturalne jest adresowane zarówno do każdego indywidualnie, jak i do całej społeczności. Z istoty prawa naturalnego wynikają 3 podstawowe jego właściwości: 1) moralność – każda decyzja realizująca normę prawa naturalnego jest moralnie słuszna 2) niezmienność – reguła ogólna prawa naturalnego „dobro należy czynić” jest niezmienna, chociaż jej konkretyzacje mogą być różne; 3) powszechność promulgacji – zdeterminowanie w kierunku dobra (rozumianego także w sensie subiektywnym) jest powszechne, czyli dotyczy każdego człowieka. TREŚCI PRAWA NATURALNEGO Treść norm prawa naturalnego jest ściśle związana z naturalnymi skłonnościami człowieka do których należy zaliczyć: 1) skłonność do zachowania własnego życia i zachowania integralności osoby – nakaz ochrony zdrowia i życia; 2) wzajemna skłonność do siebie mężczyzny i kobiety w celu prokreacji – prawo do małżeństwa i rodziny; 3) skłonność do aktywności w celu kształtowania siebie i środowiska – ogólny nakaz i prawo rozwoju; 4) skłonność do komunikowania się – prawo do poznania prawdy; 5) skłonność do tworzenia wspólnot społecznych – prawo do zrzeszania się z innymi ludźmi; 6) skłonność do poznawania, tworzenia wiedzy, kultury i sztuki – prawo do rozwoju specyficznego człowiekowi, wynikające z jego rozumno-duchowej struktury; Norm prawa naturalnego nie należy taktować jako ograniczenia ludzkiej wolności. Są one raczej jej przejawem. Wolność przynależy do natury ludzkiej w równym stopniu jak rozumność, dzięki której człowiek może rozpoznawać normy prawa naturalnego. Z normami prawa naturalnego wiążą się sankcje prawnonaturalne. Istnieją dwie główne taki sankcje: 1) zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego; 2) zakłócenie prawidłowego funkcjonowania społeczności poprzez naruszenie ładu społecznego; 12 FUNKCJE PRAWA NATURALNEGO W wymiarze indywidualnym, prawo naturalne tworzy naturalny porządek ludzkich celów. Dzięki niemu człowiek wie jaka jest hierarchia wartości i celów do zrealizowania. Dzięki temu może się prawidłowo rozwijać zarówno jako jednostka, jak również jako społeczność. W wymiarze społecznym, prawo naturalne wpływa na prawo stanowione. Prawo stanowione winno być podporządkowane prawu naturalnemu, czyli uzgodnione z nim. Tylko wtedy może zachować swoja moc wiążącą w sposób bezwzględny. Relacja pomiędzy współczesności prawem naturalnym a prawem stanowionym – problem Pozytywizm prawny dokonał radykalnego oddzielenia prawa stanowionego od moralności. Niewątpliwie istnieją takie obszary prawa, gdzie te związki są mało widoczne. Jednak nie można pominąć odniesienia do prawa naturalnego przy tworzeniu przepisów odnoszących się do takich fundamentalnych spraw jak życie ludzkie, godność człowieka, wolność czy własność, gdyż relacja do tych rzeczywistości stanowi sam rdzeń moralności. Problem relacji prawa naturalnego do prawa stanowionego można sprowadzić do 3 pytań: 1) czy prawo stanowione przez państwo jest wartością samoistną i czy dla pojęcia państwa prawa wystarczy, aby wszyscy jego obywatele postępowali według reguł tego prawa bez względu na jego treść? 2) Do jakich celów ma prowadzić prawo i czy cele te mogą być wyznaczane przez prawodawcę państwowego bez żadnych ograniczeń? 3) Jaka jest istota i sens demokracji, oraz jej wartość? Odpowiedź na pierwsze pytanie jest negatywna (chociaż kwestionowana przez pozytywistów). Prawo, pomimo że jest istotną wartością dla życia społecznego, nie stanowi wartości samej w sobie. Człowiek ma prawo do tego, aby osądzać normy prawne wydane przez ustawodawcę. I chociaż co do zasady w państwie prawa prawo wiąże wszystkich obywateli bez wyjątku, to jednak dopuszczalne jest tzw. nieposłuszeństwo obywatelskie, czyli odmowa przestrzegania danej normy prawnej (bez negowania całości systemu) ze względu na moralne przekonania obywateli. Prawo ma realizować cele nie tylko te, które są uzgodnione w ramach demokratycznego konsensusu, ale również te, które wynikają z natury człowieka, istnieją w sensie obiektywnym i są gwarancją jego istnienia i rozwoju. Ustawodawca państwowy nie jest całkowicie autonomiczny w ustalaniu celów ustawodawstwa, ale jest ograniczony przez normy moralne, które nie mogą podlegać żadnej dyskusji, ani też nie mogą być ustalane w wyniku większościowego głosowania. Odpowiedź na trzecie pytanie narzuca się sama: demokracja w oderwaniu od wartości może zamienić się w jawny lub zakamuflowany totalitaryzm. IDEA SPRAWIEDLIWOŚCI Dla filozofii prawa bardzo ważną ideą i punktem odniesienia jest idea sprawiedliwości. Świadczyć o tym może już sama etymologia. W języku łacińskim obydwa pojęcia (słowa) posiadają ten sam rdzeń – prawo=ius, sprawiedliwość=iustitia. Nie ulega 13 wątpliwości, że język odzwierciedla sposób myślenia. Oznacza to, że pojęcia prawa i sprawiedliwości są ze sobą blisko związane. Z filozoficznego punktu widzenia istnieje zasadnicza różnica. Sprawiedliwość należy do fundamentalnych pojęć etycznych. Natomiast prawo jest bytem relacyjnym tzn. może istnieć tylko w oparciu o istniejącą relację pomiędzy dwoma podmiotami (np. człowiek-człowiek) albo podmiotem a przedmiotem (np. prawo do posiadania własności). Na nasze pojmowanie sprawiedliwości wpłynęły różne rozumienia tego pojęcia, jakie pojawiły się w ciągu historycznego rozwoju naszego kręgu kulturowego. Oto najistotniejsze z nich. Koncepcje z Biblii. W Biblii, w Starym Testamencie odnajdujemy 4 istotne znaczenia pojęcia sprawiedliwości: 1) sprawiedliwość jako uczciwe wykonywanie władzy sądowniczej; 2) sprawiedliwość jako wierność Prawu nadanemu przez Boga i ogłoszonemu przez Mojżesza; 3) sprawiedliwość jako zapłata za coś np. za dobre postepowanie, a więc w połączeniu z pojęciem zasługi; 4) sprawiedliwość jako mądrość wprowadzana w życie. Platon. Wg niego, sprawiedliwość oznacza harmonię w relacjach pomiędzy poszczególnymi częściami organizmu społecznego zbudowanego z hierarchicznie uporządkowanych 3 stanów: pracowników fizycznych, wojowników i filozofów. Odnosi zatem pojęcie sprawiedliwości przede wszystkim do życia społecznego, stosunków społecznych, a nie do cnoty moralnej człowieka. Arystoteles. Jego koncepcja okazała się bardzo wpływowa. Istotę sprawiedliwości dostrzegał w różnych aspektach równości. Dlatego wyróżnia: - sprawiedliwość ogólna albo formalna -> oznacza równe przestrzeganie prawa przez wszystkich (równość wobec prawa) - sprawiedliwość szczegółowa albo materialna -> oznacza równe wymierzanie korzyści i strat w równych sytuacjach - sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna) -> oznacza pierwotną zasadę podziału wszelkich dóbr (nie tylko materialnych) - sprawiedliwość wyrównawcza (komutatywna) -> jest wtórna do sprawiedliwości rozdzielczej i oznacza korektę pierwotnego rozdziału korzyści i strat. Sprawiedliwość oznacza wolę oddania każdemu tego, co się mu słusznie należy. Spencer. Wg niego idea sprawiedliwości wyraża się przede wszystkim w wolności. Każda jednostka ludzka powinna otrzymywać takie dobra, jakie wynikają z natury jej zdolności i pracowitości. Wolność jednostki w jej sprawiedliwych dążeniach może być ograniczona jedynie równa wolnością innych jednostek w ich podobnych dążeniach. Jego koncepcja jest fundamentalna dla liberalnych koncepcji sprawiedliwości. Rawls. Próbuje powiązać pojęcie sprawiedliwości z ideą równości i ideą wolności. Sprawiedliwość wyraża się 2 zasadami: 1) zasada równego prawa każdej jednostki do wolności porównywalnej z wolnością innych; 2) zasada, iż społeczne nierówności powinny być tak rozwiązywane, aby nikomu nie hamowały szans rozwoju. 14 Hobbes. Wg niego idea sprawiedliwości realizuje się poprzez zapewnienie powszechnego bezpieczeństwa. Jest to bowiem warunek wstępny i konieczny do ochrony wartości najbardziej istotnych takich jak: życie, własność, porządek społeczny, polityczny i prawny. Współczesność. Koncepcje współczesna odwołują się do pojęcia sprawiedliwości rozumianej jako szczególna wymiana dóbr i kar. Akcent kładzie się na sprawiedliwość proceduralną. Relacja prawa do sprawiedliwości. Koncepcja prawnonaturalna. Tezą jest twierdzenie, iż sprawiedliwość jest fundamentem dla prawa stanowionego. Wyraża to klasyczne adagium: Quid leges sine moribus (jakież mogą być prawa bez moralności). Schemat zależności wzajemnej norm wygląda w sposób nastepujący: źródłem wszelkich norm zarówno moralnych jak i prawnych jest prawo naturalne. Z niego wywodzą się normy obiektywne postępowania człowieka. One są podstawą naturalnych uprawnień, które z kolei stają się fundamentem praw podmiotowych. We współczesnej praktyce te prawa podmiotowe znajdują swój wyraz w katalogu praw człowieka. Prawa te stanowią nienaruszalny fundament współczesnych systemów prawa stanowionego. Koncepcja pozytywistyczna. W myśl tej koncepcji prawo stanowione przez państwo jest jedynym realnym źródłem sprawiedliwości. Prawo stanowione nie jest wiec zależne od sprawiedliwości. Prawo stanowione jest zbiorem norm obiektywnie obowiązujących. Sprawiedliwość dąży ku normom subiektywnym. Wobec tego, sprawiedliwość winna identyfikować się z posłuszeństwem prawu stanowionemu. Rodzaje sprawiedliwości W wymiarze życia społecznego rozróżniamy 3 rodzaje sprawiedliwości: 1) S. zamienna; 2) S. wewnątrzspołeczna; 3) S. międzynarodowa. Sprawiedliwość zamienna. – zachodzi pomiędzy poszczególnymi osobami albo społecznymi instytucjami prywatnymi (np. przedsiębiorstwo, osoba prawna itp.) Jej istotą jest równość wobec prawa przysługująca zaangażowanym podmiotom działania (osobom fizycznym lub prawnym). Z tej równości wynika także ograniczenie zakresu właściwych dla tego podmiotu uprawnień (np. prawo do życia jest ograniczone warunkiem zachowania takiego samego prawa u innego człowieka. Dlatego prawo do życia nie rozciąga się na wypadek agresji). Sprawiedliwość wewnątrzspołeczna – obejmuje stosunki sprawiedliwości zachodzące pomiędzy poszczególnymi członami społecznymi budującymi państwo a państwem jako takim. Z tego tytułu możemy wyróżnić 3 rodzaje sprawiedliwości wewnątrzspołecznej: - sprawiedliwość legalna – zachodzi pomiędzy państwem jako całością a społecznościami niższego rzędu. Określa ona obowiązki tych podmiotów (np. obywateli, rodzin, korporacji, związków itd.) względem państwa. - Sprawiedliwość rozdzielcza – jej istota jest ta sama co sprawiedliwości legalnej, z tym, że ustala obowiązki państwa względem swych członków; - Sprawiedliwość społeczna – zachodzi pomiędzy poszczególnymi społecznościami istniejącymi i działającymi w ramach państwa. Ustala ona obowiązki i prawa jednych podmiotów względem innych. 15 Sprawiedliwość międzynarodowa – obejmuje stosunki sprawiedliwości zachodzące pomiędzy państwami jako niezależnymi od siebie i równymi sobie podmiotami prawno-etycznymi. Dla prawoznawstwa istotne jest rozróżnienie na sprawiedliwość formalną, materialną i proceduralną. Sprawiedliwość formalna – występuje na etapie tworzenia prawa, posiada charakter abstrakcyjny. Dąży do równego traktowania równych podmiotów Sprawiedliwość materialna – występuje na etapie stosowania prawa, posiada charakter konkretny, jest uzależniona od stanu faktycznego Sprawiedliwość proceduralna – określa podstawy dla rozstrzygnięć prawnych i sposoby do realizacji owych treści. Zasady sprawiedliwości proceduralnej są następujące: 1) nikt nie może być sędzią we własnej sprawie; 2) nikt nie może być świadkiem we własnej sprawie; 3) w trakcie procesu sędzia ni może podnosić spraw własnych; 4) sędzia nie może faworyzować ani dyskryminować żadnej ze stron; 5) każdy winien mieć dostęp do wymiaru sprawiedliwości, oraz do właściwego przebiegu procesu, który tworzą: przestrzeganie uprzednio ustalonej procedury, wysłuchanie drugiej strony, zapewnienie prawa do obrony. Przyjmuje się, że sprawiedliwość proceduralna jest warunkiem koniecznym sprawiedliwości materialnej, chociaż nie zawsze zachowanie sprawiedliwości proceduralnej gwarantuje dojście do sprawiedliwości materialnej. IDEA PORZĄDKU PRAWNEGO Filozofia prawa rozpatruje również jako istotną kwestię porządku prawnego. Prawo bowiem winno być szczególną syntezą sprawiedliwości i porządku prawnego, który jest gwarantem bezpieczeństwa prawnego. Idea porządku prawnego skupia się na opisie formalnych struktur systemów prawnych przyczyniających się do osiągania celów prawa. Człowiek jest częścią porządku wszechświata (starożytne greckie słowo kosmos oznaczało „porządek”) i porządku społecznego (jako byt o naturze społecznej). Z jednej strony podlega tym porządkom, a z drugiej ma na nie pewien wpływ. Znaczenie porządku dla życia ludzkiego znajduje swoje uzasadnienie w ludzkiej konstrukcji racjonalnopsychologicznej. Człowiek ma skłonność do powtarzania doświadczeń i rozwiązań, które wczesniej okazały się skuteczne, dobre, lub pożyteczne. A także ma skłonność do życia w warunkach, w których jego prawa i obowiązki są określone i jego zachowanie nie jest zależne od kaprysów władcy. Porządek jest więc wartością bliską naturze człowieka, jak stwierdził to amerykański psycholog H. Maslow: „przeciętna dorosła osoba naszego społeczeństwa preferuje bezpieczeństwo, uporządkowanie, przewidywalność, prawość, świat zorganizowany, który może ona określić nad ten, gdzie może się zdarzyć coś nieoczekiwanego, chaotycznego i gdzie może czyhać inne niespodziewane zagrożenie”. Istotnym wyrazem tych skłonności natury ludzkiej do porządku jest istnienie porządku społecznego (ładu społecznego). Porządek ten jest tworzony przez naturalne zasady życia społecznego, które posiadają charakter normatywny (nie w sensie prawnym, lecz moralnym). Skutkiem natomiast jest utrzymywanie spoistości społeczeństwa. 16 Porządek prawny jest jednym z elementów istotnych, współtworzących porządek społeczny. Porządek prawny to ogół norm prawnych obowiązujących w danym państwie i w stosunkach międzynarodowych. Jeśli chodzi o źródła tego porządku to w filozofii prawa wyróżniamy 2 nurty poglądów: 1) pozytywizm – źródłem są normy stanowione; 2) prawo naturalne – źródłem jest intelekt człowieka odczytujący prawa natury. Ogół norm prawnych tworzący porządek prawny określa ramy stosowania prawa, procedury do tego wiodące, oraz instytucje kojarzące w swym działaniu treści materialne z proceduralnymi (np. sądy). Jeżeli porządek społeczny opiera się na porządku prawnym to mamy do czynienia z praworządnością w sensie formalnym. Natomiast faktyczne przestrzeganie prawa tworzy praworządność w sensie materialnym. Do jej zaistnienia konieczne są 4 elementy: 1) wspólne odkrywanie i aprobowanie potrzeb społecznych; 2) powoływanie władzy posiadającej legitymację społeczną; 3) usuwanie konfliktów społecznych przez ich rozsądzanie; 4) osiąganie porozumień społecznych na zasadzie umowy. System prawny to porządek prawny ujęty w aspekcie jego wewnętrznej koherentności. Nie każdy porządek prawny jest systemem prawnym. System prawny to taki ogół norm prawnych, który jest formalnie poprawny i zawiera przynajmniej minimum materialnych treści formalnych. Ponadto norma prawna, aby należeć do systemu, musi spełniać pewne postulaty, które zostały określone przez amerykańskiego filozofa Fullera. Są one następujące: 1) ogólność – de minimus non curat lex 2) promulgacja – ignorantia iuris nocet 3) prospektywność – lex prospicict, non respicit; lex retro non agit 4) niesprzeczność – z tym wiąże się istnienie wykładni oraz zasada In dubio pro reo 5) jasność – clara non sunt interpretanda 6) możliwość – ad impossibilem nemo tenetur 7) stabilność – ubi ius incertum ibi ius nullum 8) zgodność – cuius est condera, eius interpretatori IDEA ODPOWIEDZIALNOŚCI Odpowiedzialność jest określoną relacją zachodzących pomiędzy przynajmniej 2 podmiotami, z których jeden jest podmiotem odpowiedzialności a pozostałe są z nim związane treścią odpowiedzialności. Podmiot odpowiedzialności może być odpowiedzialny przed kimś, wobec kogoś, za kogoś, lub za coś. Składowymi pojęcia odpowiedzialności są: 1) świadomość – tylko świadome działanie człowieka jest związane z odpowiedzialnością. To powiązanie zwane jest poczytalnością. Od stopnia poczytalności zależy stopień odpowiedzialności. Ponadto obowiązuje zasada: accusare nemo se debet (nikt nie ma obowiązku oskarżać samego siebie) 2) autonomia i wolność – podmiot jest uznany za odpowiedzialny wtedy, gdy jest wolny w swych zamiarach, decyzjach i ich realizacji. Przymus wyłącza odpowiedzialność; 3) przyczynowość – aby można mówić o odpowiedzialności musi zaistnieć związek przyczynowy pomiędzy dwoma zaistniałymi w czasie faktami: uprzednim i następczym; 4) uprzednia afirmacja określonego systemu wartości – odpowiedzialność może zaistnieć tylko wówczas, gdy osoba akceptuje pewne wartości, które są ważne. Stąd skrajny relatywizm etyczny odrzuca pojęcie odpowiedzialności w ogóle. 17 Dodatkowym zagadnieniem jest pojęcie odpowiedzialności w przypadku działania, które rodzi podwójny skutek – dobry i zły. Odpowiedzialność za ten zły skutek jest wyłączona, gdy są spełnione następujące warunki: 1) samo działanie jest oceniane jako dobre; 2) skutek dobry nie jest osiągany za pośrednictwem złego, ale przynajmniej jednocześnie z nim, lub wcześniej; 3) skutek zły nie jest przez działającego zamierzony; 4) wartość skutku dobrego przewyższa wartość skutku złego; Rodzaje odpowiedzialności. 1) Odpowiedzialność moralna – wynika z niezgodności zachowania z normami moralnymi. Konkretyzuje się w sankcjach moralnych, którymi są wyrzuty sumienia i potępienie przez społeczność; 2) Odpowiedzialność polityczna – jej fundamentem są: interes publiczny wewnątrz państwa i racja stanu w stosunkach zewnętrznych. Jest bardziej rygorystyczna, gdyż jest oparta wyłącznie o rezultaty podjętych działań 3) Odpowiedzialnosć prawna – jest konsekwencją naruszenia prawa obowiazującego na mocy zabezpieczenia go przymusem państwowym. Jest sformalizowana poprzez precyzyjny charakter możliwych sankcji, jak i procedury ich realizacji. Czynnikiem wyróżniającym jest możliwość jej egzekwowania przy pomocy przymusu państwowego. Wyróżnia się odpowiedzialność: a) karną - dotyczy osoby fizycznej, która popełniła czyn zabroniony. Warunki konieczne to: wiek, poczytalność i wina; b) cywilną – polega na ponoszeniu materialnych konsekwencji własnego lub cudzego zachowania przewidzianych prawem, lub umową a uzasadnionych winą, ryzykiem, względami słuszności; c) deliktową – polega na wynagrodzeniu szkody powstałej poza stosunkami prawnymi, a spowodowanej własnym działaniem, działaniem podopiecznego, działaniem zwierząt lub sił przyrody; d) służbową (dyscyplinarną) – dotyczy pracowników pozostających w służbie państwowej, którym zostały powierzone szczególnie ważne dobra i wartości. Wyrazem są kary dyscyplinarne i porządkowe. Ponadto do odpowiedzialności prawnej zaliczyć należy odpowiedzialnosć konstytucyjną i prawnomiędzynarodową. Zakresy odpowiedzialności. 1) rzeczowy (przedmiotowy) – jest wyznaczany przez treść norm; niektóre normy prawne kreują absolutystyczne zakresy odpowiedzialności np. zabójstwo, gwałt, kradzież; w większości normy akceptują relatywistyczne zakresy odpowiedzialności np. wynikające z umów 2) podmiotowy – odnosi się do adresata i podmiotu norm moralnych i prawnych. Podmiotem odpowiedzialności jest człowiek dorosły i poczytalny. Odpowiedzialność prawna – za czyny a nie za myśli; odpow. Moralna – także za myśli i zamiary 3) czasowy – normy prawne precyzyjnie określają czas obowiązywania. Efektem są zasady: prawo nie działa wstecz, oraz instytucja przedawnienia. Odpow. Moralna rozciąga się na cały okres działania człowieka; 4) miejscowy (terytorialny) – odpow. Prawna jest ściśle związana z organizacją państwową; odpow. Moralna – związana z tradycją kulturową 18 Sankcje odpowiedzialności. Sankcje skupione – w przypadku odpowiedzialności prawnej; są skatalogowane w kodeksach, aktach normatywnych, umowach. Sankcje rozproszone - dotyczą odpowiedzialności moralnej; nie istnieje żaden katalog; wyrazem są wyrzuty sumienia oraz społeczne potępienie, izolacja społeczna. 19
