Założenia aktuarialne przyjmowane do obliczeń wartości obecnej
advertisement
Wpływ prawdopodobieństw zgonu i innych założeń aktuarialnych na wartość zobowiązań z tytułu świadczeń pracowniczych Renata Onisk Wstęp Świadczenia pracownicze stanowią obok wynagrodzeń i narzutów na wynagrodzenia jeden z ważniejszych pieniężnych aspektów zatrudnienia każdego przedsiębiorstwa. Właściwa wycena zobowiązań wynikających z tych świadczeń odgrywa dużą rolę w prognozowaniu zarówno rachunku zysków i strat przedsiębiorstwa, jak i jego bilansu. Do najbardziej powszechnych świadczeń pracowniczych w polskich przedsiębiorstwach należą: a) b) c) d) nagrody jubileuszowe płatne w trakcie zatrudnienia pracownika w firmie, odprawy emerytalne płatne w momencie przejścia pracownika na emeryturę, odprawy rentowe płatne w momencie przejścia pracownika na rentę, deputaty wydawane w naturze lub płatne w regularnych odstępach czasu jako ekwiwalenty pieniężne. Wartość obecna świadczeń pracowniczych stanowi zobowiązanie przedsiębiorstwa jako pracodawcy i pojawia się w jego bilansie po stronie pasywów. W rachunku zysków i strat pojawiają się pozycje związane z kosztem bieżącego roku, czyli przyrostu wartości zobowiązania ze względu na przepracowanie przez pracowników tego roku. Wartość obecna przyszłego świadczenia zależy od założeń przyjętych do obliczeń. Założenia stanowią wyraz naszego oczekiwania w stosunku do realizacji przyszłych zjawisk mających wpływ na wysokość przyszłych zobowiązań. Założenia powinny być przyjęte na poziomie odzwierciedlającym najlepsze oszacowanie dotyczące każdej zmiennej uwzględnianej w obliczeniach. Oszacowania dotyczące pojedynczych zmiennych powinny zapewniać ponadto wzajemną spójność. Założenia finansowe W celu obliczenia kwoty płatnej w przyszłości konieczne jest zastosowanie stopy procentowej, przy której dyskontowane są przyszłe wypłaty. Ponadto niezbędne jest przyjęcie założenia dotyczącego stopy przyrostu podstawy wymiaru świadczenia do momentu wypłaty. Stopa procentowa, przy której dyskontowane są przyszłe wypłaty odzwierciedla oczekiwany długoterminowy przyrost funduszu, stanowiącego pokrycie przyszłych zobowiązań. Im wyższa stopa procentowa zastosowana do dyskontowania przyszłych świadczeń, tym niższa jest obecna wartość przyszłych zobowiązań. Prawidłowość ta wynika z faktu, że oczekujemy większego przychodu z oprocentowania posiadanego funduszu w każdym roku do momentu wypłaty świadczenia i stąd dzisiaj możemy odłożyć mniejszą jej wartość początkową, bo spodziewamy się uzyskać wyższe coroczne przyrosty funduszu, aby osiągnąć wartość końcową wypłaty. Prawidłowość ta jest przedstawiona za pomocą poniższego wzoru F1 F0 i F0 F0 F1 1 i gdzie: F0 F1 i wartość początkowa funduszu wartość końcowa funduszu stopa oprocentowania funduszu Wartość początkowa funduszu jest odwrotnie proporcjonalna do stopy oprocentowania, jaką zakładamy, że osiągniemy z funduszu. Przy takiej stopie dyskontujemy przyszłą wartość świadczeń. Wartość oprocentowania uzyskanego na funduszu oprocentowanym przy tej stopie będzie dochodem funduszu w danym roku po stronie aktywów (o ile takie istnieją), a po stronie zobowiązań pojawi się jako koszt danego roku. W Polsce nie istnieje obowiązek posiadania wyodrębnionych od majątku przedsiębiorstwa aktywów funduszy na pokrycie zobowiązań pracowniczych. W takiej sytuacji nie istnieje równoczesność zjawiska strumienia dochodu uzyskanego z oprocentowania funduszu po stronie aktywów i strumienia kosztu po stronie pasywów. Wyodrębniona zostaje tylko strona pasywów, czyli element wchodzący w skład kosztu danego roku. Konieczne jest w takiej sytuacji ustalenie, przy jakiej stopie powinny być dyskontowane zobowiązania. Jednak stopa procentowa do dyskontowania zobowiązań nie może być obliczana w sposób bezpośredni na podstawie stopy zwrotu z aktywów stanowiących pokrycie zobowiązań. Nawet w przypadku wyodrębnionych prawnie funduszy, stopa ta powinna odzwierciedlać stopę zwrotu z tak zwanych „wzorcowych” aktywów. Aktywa takie, zgodnie ze standardami aktuarialnymi a także standardami rachunkowości są to inwestycje w „bezpieczne”, nie obciążone ryzykiem instrumenty finansowe o terminach zapadalności zgodnych z terminami zapadalności obliczanych zobowiązań. Zasada ta jest stosowana także w ubezpieczeniach na życie, gdzie do obliczeń stosowana jest tak zwana „techniczna stopa procentowa”. W przypadku świadczeń pracowniczych, kryteria te spełniają długoterminowe obligacje państwowe lub wysokiej jakości obligacje przedsiębiorstw. W Polsce kryteria te spełniają bony skarbowe oraz obligacje Skarbu Państwa. Jeśli na aktywach funduszu osiągnięta zostanie stopa wyższa niż „wzorcowa”, to nadwyżka ta jest realizowana w danym roku jako kwota przychodów z oprocentowania aktywów ponad koszt oprocentowania zobowiązań. Może jednak być też odwrotnie, to znaczy stopa faktycznego przychodu będzie niższa niż wzorcowa. Wówczas deficyt ten stanowi dodatkowy koszt danego roku. Obecna wartość zobowiązania obliczana przy zastosowaniu metod uwzględniających wysokość prognozowanej płacy (Projected Unit Credit, Entry Age Normal, Attained 2 Age1) wymaga przyjęcia założenia co do stopy przyrostu wynagrodzeń, tj. przyszłego wzrostu płacy pracownika od momentu obliczania wartości zobowiązania do momentu wypłaty świadczenia. Przyrost wynagrodzeń powinien zostać przyjęty co najmniej na takim poziomie, jaki jest zagwarantowany pracownikom lub zwyczajowo oczekiwany, np. zgodny ze stopą inflacji. Nawet jeśli w układzie zbiorowym nie ma wyrażonej explicite takiej gwarancji, to jeśli istnieje zwyczaj, który dotychczas był stosowany, a którego pracownicy domyślnie oczekują, a pracodawca nie mógłby odmówić jego zastosowania, powinien zostać on uwzględniony w założeniach. Duże znaczenie dla określenia stopy przyrostu wynagrodzeń ma bieżąca sytuacja na rynku pracy. Płaca jako zmienna mikroekonomiczna podlega prawu popytu i podaży. Pracownicy oczekują, że ich sytuacja nie będzie gorsza od sytuacji w innych zakładach pracy o podobnym profilu działalności. Jeśli byłaby gorsza, to wówczas pracownicy mogliby przejść do konkurencyjnego zakładu pracy i wówczas pracodawca musiałby ustalić płace na rynkowym poziomie, aby powstrzymać odpływ kadry lub aby zatrudnić nowych pracowników. Taka sytuacja może mieć miejsce, jeśli w danym regionie istnieją inne zakłady pracy, do których pracownicy porównują swoje oczekiwania płacowe. Jeśli nie ma takich zakładów, to możliwości takiego porównania są znacznie ograniczone. Stąd istnieją dysproporcje płac w różnych regionach. W większych miastach są one zazwyczaj wyższe niż w regionach o wysokim bezrobociu, gdzie istnieje bardzo niewielka liczba zakładów pracy. Nie zależy to jedynie od kosztów utrzymania, choć w większych miastach są one wyższe. Głównymi czynnikami warunkującymi przyrost płac jest właśnie relatywna sytuacja na rynku pracy, poziom bezrobocia, mobilność siły roboczej, liczba konkurencyjnych zakładów pracy w regionie mobilności siły roboczej. Im wyższa jest założona stopa przyrostu wynagrodzeń, tym wyższa jest wartość obecna przyszłego zobowiązania. Jeśli w danym roku faktyczny przyrost płacy okaże się wyższy niż założony, wówczas przyrost zobowiązań wynikający z wyższego niż założony przyrostu wynagrodzeń stanowić będzie dodatkowy koszt danego roku. Założenia statystyczne Zarówno w przypadku nagród jubileuszowych, jak i odpraw emerytalno-rentowych oraz innych świadczeń pieniężnych wypłacanych pracownikom, wypłata świadczenia uzależniona jest od faktu pozostawania pracownika w stosunku pracy u danego pracodawcy w dniu nabycia prawa do świadczenia. W związku z tym wartość obecna przyszłej wypłaty powinna brać pod uwagę prawdopodobieństwo, że pracownik będzie nadal u danego pracodawcy zatrudniony w tym dniu. Fakt nie pozostawania przez pracownika w zatrudnieniu danego pracodawcy w dniu wypłaty nagrody jubileuszowej może wynikać z następujących przyczyn: a) zgonu b) przejścia na rentę c) przejścia na emeryturę 1 Opisy tych metod zostały zamieszczone w Wiadomościach Ubezpieczeniowych nr 1/2, 2002, Aktuarialna ocena zobowiązań pracodawcy (świadczenia pozapłacowe) (cz. II). 3 d) zakończenia zatrudnienia u danego pracodawcy z przyczyn innych niż emerytura lub renta Jeśli zaistnieje którekolwiek z wyżej wymienionych zdarzeń, świadczenie nie zostanie wypłacone, gdyż zgodnie z układami zbiorowymi pracy pracownik nie nabywa częściowego prawa do nagrody, chyba że przepisy stanowią inaczej. W przypadku odprawy emerytalnej zdarzeniami, których zaistnienie uniemożliwia wypłatę świadczenia są: a) zgon pracownika b) przejście na rentę c) zakończenie zatrudnienia u danego pracodawcy z przyczyn innych niż renta W przypadku odprawy rentowej będą to następujące zdarzenia: a) zgon pracownika b) przejście na emeryturę c) zakończenie zatrudnienia u danego pracodawcy z przyczyn innych niż emerytura Od przyjętych prawdopodobieństw zaistnienia poszczególnych zdarzeń zależeć będzie w znacznym stopniu wartość obecna przyszłego świadczenia. W dalszej części opisane zostaną podstawowe zasady, jakie stosowane są do przyjmowania powyższych założeń. Prawdopodobieństwa zgonu Przyjęte tablice śmiertelności powinny odzwierciedlać oczekiwane stopy zgonu według wieku i płci dla osób, które są zatrudnione u danego pracodawcy w momencie przeprowadzania obliczeń. W przypadku prawdopodobieństw zgonu populacji pracowników zgodność ta dotyczyć może takich kryteriów jak: a) sektor gospodarki, w którym znajduje się przedsiębiorstwo pracodawcy, b) rodzaj wykonywanej działalności (zakład produkcyjny, przedsiębiorstwo usługowe), c) typ pracy wykonywanej przez pracowników (praca biurowa, bezpośrednio przy produkcji, w warunkach szkodliwych dla zdrowia) Wszystkie te elementy wpływają na zróżnicowane prawdopodobieństwo zgonu poszczególnych grup pracowniczych. Jeśli dostępne byłyby tablice umieralności dla każdego rodzaju grup pracowników, stanowiłyby one najlepszą podstawę do obliczeń. W praktyce jednak nie zawsze takie tablice są dostępne. Ponadto nie zawsze stosowanie tak dokładnych przybliżeń prawdopodobieństw zgonu jest istotne dla obliczeń. Prawdopodobieństwa zgonu dla ludności w wieku produkcyjnym są bardzo małe i nawet jeśli przyjęte wartości są przeszacowane, to ich wpływ na wartość obecną zobowiązania pozostaje niewielki. Przyjęcie jednakowej umieralności „uśrednionej” dla wszystkich pracowników jest wystarczające dla celów obliczania wartości obecnej zobowiązań pracowniczych. 4 Przykład: Na przykładzie zostanie sprawdzony wpływ umieralności na wysokość zobowiązań z tytułu długoterminowych świadczeń pracowniczych. Na przykładzie trzech populacji pracowników przedstawiony zostanie wpływ, jaki wywiera niższa o 10% umieralność na wysokość zobowiązania z tytułu długoterminowych świadczeń pracowniczych. W poniższej tabeli 1 przedstawione zostały dane statystyczne zastosowane w przykładzie. Tabela 1. Struktura według wieku i płci populacji pracowników i udział poszczególnych grup w liczebności ogółem dla danej płci. Mężczyźni Wiek 18-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 51-55 56-60 61-64 65+ Przykład 1 Przykład 2 Przykład 3 Liczba Osób Liczba Osób Liczba Osób 9 42 53 63 64 82 51 16 6 0 7 16 55 72 120 102 32 3 0 0 112 218 120 105 157 168 115 58 39 16 Przykład 1 Przykład 2 Przykład 3 % ogółem % ogółem % ogółem 2% 11% 14% 16% 17% 21% 13% 4% 2% 0% 2% 4% 14% 18% 29% 25% 8% 1% 0% 0% 10% 20% 11% 9% 14% 15% 10% 5% 4% 1% % ogółem % ogółem % ogółem 7% 11% 12% 13% 13% 24% 10% 6% 3% 5% 9% 5% 8% 34% 27% 12% 0% 0% 9% 10% 9% 12% 23% 19% 13% 3% 2% Kobiety Wiek 18-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 51-55 56-59 60+ Liczba Osób Liczba Osób Liczba Osób 10 15 16 17 18 33 14 8 4 4 7 4 6 26 21 9 0 0 62 68 59 84 154 126 88 22 12 Grupy te zostały wybrane ze względu na rozkład różnych grup wiekowych w populacji. Grupa 1 charakteryzuje się zbliżonym do normalnego rozkładem liczebności, w grupie 2 znaczący udział posiadają osoby w wieku 36-50 dla mężczyzn i 41-55 dla kobiet, natomiast w grupie 3 wszystkie grupy maja zbliżony udział w populacji ogółem. 5 Poniższa tabela 2 przedstawia przyrost wartości zobowiązania dla przykładowych grup pracowniczych na skutek przyjęcia niższej o 10% umieralności. Tabela 2. Wpływ zmiany o 10% założonej umieralności na wysokość zobowiązań z tytułu nagród jubileuszowych, odpraw emerytalnych i rentowych. Świadczenie Nagrody jubileuszowe Odprawy emerytalne Odprawy rentowe Przykład 1 Przykład 2 100,62% 101,31% 100,72% 100,63% 101,71% 100,76% Przykład 3 100,55% 101,05% 100,64% W przypadku poprawy umieralności o 10% wzrost wartości zobowiązań dla nagród jubileuszowych wynosi w przykładach od 0,55% do 0,63%, w zależności od struktury wiekowej zatrudnionych pracowników. Dla odpraw emerytalnych i rentowych ten wzrost jest wyższy, gdyż świadczenia płatne są w dłuższym okresie. Wpływ ten wynosi od 1,05% do 1,71% w zależności od struktury wiekowej pracowników. Można zauważyć, że dla tych populacji pracowników, gdzie udział średnich (grupa 1) i starszych (grupa 2) grup wiekowych był wyższy, większy jest wpływ obniżonej umieralności na wysokość zobowiązań z tytułu odpraw emerytalnych i rentowych. W przypadku nagród jubileuszowych, wartość zobowiązań jest znacznie mniej wrażliwa na poprawę umieralności, gdyż świadczenia te płatne są stosunkowo szybko, a umieralność w krótkim okresie ma mniejsze znaczenie dla obliczeń. W Polsce jedynymi dostępnymi tablicami z prawdopodobieństwami zgonu są Tablice Trwania Życia Populacji Polski publikowane przez Główny Urząd Statystyczny w podziale na mężczyzn i kobiety oraz na populację zamieszkałą na wsiach i w miastach. Nie są publikowane tablice trwania życia dla populacji osób aktywnych zawodowo. Przyjęcie tablic populacji można uznać jednak za wystarczające dla celów obliczania wartości obecnej zobowiązań z tytułu świadczeń pracowniczych. W przypadku założeń dotyczących długoterminowej prognozy umieralności można wziąć pod uwagę zjawisko poprawy umieralności. Zjawisko takie jest obserwowane w każdym kraju rozwijającym się, jednak zachodzi ono z różnym nasileniem. Zarówno w Europie Zachodniej, jak i w Polsce szybka poprawa umieralności następowała po II wojnie światowej. W Polsce od końca lat siedemdziesiątych do początku lat dziewięćdziesiątych nastąpiła stagnacja, a okresowo nawet wzrost umieralności, zwłaszcza wśród mężczyzn. W tym okresie przeciętne dalsze trwanie życia dla mężczyzn nie zmieniło się, a dla kobiet wzrosło tylko o 3 lata, podczas gdy w krajach Europy Zachodniej wzrosło ono przeciętnie o 5-6 lat dla obu płci. Przeciętne trwanie życia dla populacji Polski przedstawione zostało w tabeli 3. 6 Tabela 3. Przeciętne dalsze trwanie życia w Polsce w latach 1950-2000 Mężczyźni 56,07 60,82 64,94 66,58 66,62 67,02 66,01 66,50 66,51 67,62 69,74 Rok 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 Kobiety 61,68 66,19 70,60 72,40 73,33 74,26 74,44 74,81 75,49 76,38 78,00 Źródło: Trwanie życia w 2000 r., GUS, Warszawa, 2001, tabl. 1, str. 12. Na podstawie poniższych tabel 4 i 5, można zaobserwować, że różnica w długości trwania życia w Polsce i w wybranych krajach Europy Zachodniej była w roku 1980 generalnie mniejsza niż w roku 1995, co wskazuje na pogorszenie umieralności w Polsce w porównaniu do krajów Europy Zachodniej, zwłaszcza dla mężczyzn. Tabela 4. Porównanie przeciętnego dalszego trwania życia w Polsce i w krajach Europy Zachodniej w latach 1978-82 Kraj Polska Austria Dania Francja Hiszpania Norwegia Wielka Brytania Włochy Mężczyźni Kobiety 66,01 68,97 71,10 70,05 72,52 72,49 70,40 Odchylenie w latach 2,96 5,09 4,04 6,51 6,48 4,39 74,44 76,15 77,20 78,20 78,61 79,23 76,60 Odchylenie w latach 1,71 2,76 3,76 4,17 4,79 2,16 1980 1980 1980-1981 1978-1980 1980-1982 1980-1981 1978-1980 71,05 5,04 77,78 3,34 1981 Źródło: Rocznik demograficzny 200, GUS, Warszawa, 2001, tabl. 18 (208), str. 418-420. 7 Rok Tabela 5. Porównanie przeciętnego dalszego trwania życia w Polsce i w krajach Europy Zachodniej w latach 1990-1995 Kraj Polska Austria Belgia Dania Francja Hiszpania Niemcy Norwegia Wielka Brytania Włochy Mężczyźni Kobiety 67,62 73,54 73,88 72,62 73,92 73,40 72,99 74,24 74,06 Odchylenie w latach 5,92 6,26 5,00 6,30 5,78 5,37 6,62 6,44 76,38 80,05 80,61 77,82 81,86 80,49 79,49 80,25 79,32 Odchylenie w latach 3,67 4,23 1,44 5,48 4,11 3,11 3,87 2,94 74,34 6,72 Rok 1995 1995 1994 1994-1995 1995 1990-1991 1993-1995 1994 1995 80,74 4,36 1994 Źródło: Rocznik demograficzny 200, GUS, Warszawa, 2001, tabl. 18 (208), str. 418-420. W ostatnich 10-u latach w Polsce poprawa zdrowotności społeczeństwa następuje szybciej niż w krajach wysokorozwiniętych. Dzieje się tak głownie na skutek strukturalnych zmian dotyczących jakości życia społeczeństwa. Wysokie, utrzymujące się tempo rozwoju gospodarki w latach 90-ych po okresie spowolnienia rozwoju gospodarczego w latach 80-ych, sprzyja szybszemu nadrabianiu dystansu, jaki dzieli Polskę od innych krajów pod względem umieralności. Tablice publikowane co roku przez Główny Urząd Statystyczny, przedstawione w tabeli 3, pozwalają potwierdzić tę tendencję. Średnie trwanie życia w Polsce wzrosło o dwa lata dla kobiet i nie wzrosło w ogóle dla mężczyzn w okresie 20-u lat od 1975 do 1995 roku. Natomiast ten sam wzrost dla kobiet i mężczyzn osiągnięty został już tylko w ciągu pięciu lat od 1995 do 2000 roku. Różnica w poziomie umieralności populacji Polski i krajów wysokorozwiniętych jest jednak wciąż istotna. Można sądzić, że wraz z poprawą poziomu rozwoju gospodarczego Polski następować będzie jednak proces doganiania przez Polskę poziomu umieralności populacji społeczeństw stojących na wyższym poziomie rozwoju gospodarczego. Przyjęcie założenia o stałym poziomie umieralności w całym okresie prognozy oznacza, że wartość obecna przyszłych zobowiązań jest niedoszacowana, jeśli umieralność będzie się w tym okresie poprawiać. W przypadku poprawy umieralności pracowników, wysokość zobowiązania będzie rosła szybciej, niż gdyby ich stan zdrowia pozostawał niezmienny. Im szybsza i znacząca będzie ta poprawa, tym bardziej niedoszacowane będą wyniki obliczeń. Jednak określenie tempa, w jakim poprawa umieralności będzie następować z roku na rok byłoby także obciążone błędem, jeśli tempo faktyczne będzie inne niż założone. Ponadto stopień zaniżenia wartości zobowiązań poprzez nieuwzględnienie poprawy umieralności w prognozowanym okresie może nie być istotny dla celów, w jakich obliczenia te są wykonywane. 8 Prawdopodobieństwa przejścia na rentę Prawdopodobieństwa przejścia na rentę wiążą się w pewnym stopniu ze skłonnością osób danej płci i w danym wieku do zapadania na choroby, które uniemożliwiają dalszą pracę zawodową. W takiej sytuacji pracownik przechodzi na rentę inwalidzką tracąc prawo do wszystkich przyszłych nagród jubileuszowych, jakie by otrzymał, gdyby kontynuował zatrudnienie, a także do odprawy emerytalnej. Prawdopodobieństwo takiego zdarzenia wiąże się także w pewnym stopniu ze specyfiką pracy, jaką wykonywał pracownik, narażenia na czynniki podwyższające ryzyko wystąpienia pewnych schorzeń lub wystąpienia wypadków, które powodują inwalidztwo. Przyjęcie do obliczeń założenia o odejściu na rentę inwalidzką powinno uwzględniać naturalną skłonność organizmu pracownika do zachorowalności, jak również specyfikę danego sektora gospodarki czy zakładu pracy zwiększające lub zmniejszające ryzyko wystąpienia choroby lub wypadku. Prawdopodobieństwa przejścia na rentę wiążą się także z faktem uznania choroby za uniemożliwiającą dalszą pracę zgodnie z obowiązującym prawem. Oceny takiej dokonuje komisja orzecznictwa inwalidzkiego, której opinia uwarunkowana jest przepisami. Przepisy jednak mogą zmieniać się w czasie. Zmiana przepisów wpływa na zmianę częstości przechodzenia na rentę inwalidzką. Jeśli zjawisko takie ma miejsce, to uwzględnienie go w analizie jest możliwe dopiero po pewnym czasie od momentu obowiązywania zmienionych przepisów. Nawet jeśli wiadomo, że przepisy ulegną zmianie, to wpływ jaki to wywrze na przejścia na rentę nie jest wcześniej znany. Dopiero po wprowadzeniu do analizy faktycznych obserwacji, wpływ zmiany przepisów będzie mógł być uwzględniony w założeniach przyjmowanych do obliczeń. Im wyższe prawdopodobieństwo przejścia na rentę, tym wyższa wartość obecna zobowiązania z tego tytułu. Gdy wyższe jest prawdopodobieństwo przejścia na rentę, wartość obecna zobowiązań z tytułu innych świadczeń, odpraw emerytalnych oraz nagród jubileuszowych zmniejsza się, gdyż odejście na rentę oznacza utratę prawa do wszystkich przyszłych pozostałych świadczeń z tytułu tych świadczeń. Prawdopodobieństwa przechodzenia na emeryturę Prawdopodobieństwa przejścia na emeryturę bardzo ściśle związane są z obowiązującymi przepisami, które określają warunki niezbędne do nabycia przez pracownika prawa do emerytury. Warunki podstawowe przechodzenia na emeryturę w Polsce to osiągnięcie przez mężczyznę wieku 65 lat, a przez kobietę wieku 60 lat oraz posiadanie stażu pracy odpowiednio 25 lat i 20 lat. Przepisy emerytalne przewidują także wcześniejsze przechodzenie na emeryturę pod warunkiem przepracowania odpowiedniej liczby lat, także z możliwością uwzględnienia pracy w warunkach szczególnych lub szkodliwych dla zdrowia. Sposób, w jaki pracownicy danego zakładu przechodzić będą na emeryturę zależy od sektora gospodarki oraz typu działalności zakładu pracy. W ostatnich latach w Polsce 9 dochodzi jeszcze czynnik restrukturyzacji zakładów pracy. Przechodzenie na wcześniejszą emeryturę może być sposobem na zmniejszenie zatrudnienia, a nie zawsze wyrazem chęci pracowników do zakończenia pracy zawodowej. Takiego zjawiska nie można jednak uznać za losowe. Założenia dotyczące przyszłości nie powinny być obciążone błędem ingerencji zjawisk incydentalnych, zależnych nie od pracownika, który przechodzi na emeryturę, lecz od polityki zatrudnienia zakładu pracy. Pracownik, który przechodzi na emeryturę z naturalnych przyczyn, bierze w swojej decyzji pod uwagę następujące elementy: a) b) c) d) obecne zarobki wysokość przyszłej emerytury stan rodzinny (czy posiada na utrzymaniu innych członków rodziny) stan psychofizyczny (stan zdrowia, zmęczenie pracą zawodową) Decyzja o przejściu na emeryturę podejmowana powinna być w warunkach nie zagrożenia pozycji zawodowej pracownika, tzn. warunki pracy i płacy nie zmienią się. Jeśli jednak pracodawca planuje zmiany w zatrudnieniu, to zmiana warunków pracy na gorsze ma znaczący wpływ na dokonanie wyboru optymalnego dla danej osoby. Jeśli miałaby pracować na stanowisku mniej płatnym, a jednocześnie wymagającym umiejętności innych niż na dotychczasowym i których osoba ta musiałaby się nauczyć, to rozwiązaniem lepszym może okazać się "dobrowolne" przejście na emeryturę. Przechodzenie na emeryturę wcześniej niż w normalnym wieku emerytalnym zazwyczaj skutkuje wyższą wartością obecną zobowiązania z tytułu odpraw emerytalnych. Wynika to z faktu, że zazwyczaj progresja świadczenia, zwłaszcza dla osób z długim stażem, nie jest na tyle wysoka, aby kompensować efekt dyskontowania świadczenia w krótszym okresie. Jednakże może nastąpić zmniejszenie wartości obecnej zobowiązań z tytułu pozostałych świadczeń płatnych w okresie zatrudnienia, tj. nagród jubileuszowych. Zmniejszenie wysokości przyszłego zobowiązania z tych nagród tytułu wynika z faktu, że pracownik, który odchodzi na emeryturę, traci prawo do nagród, które byłyby wypłacone w przyszłości, gdyby doczekał normalnego wieku emerytalnego. Prawdopodobieństwo zakończenia zatrudnienia Prawdopodobieństwa zakończenia zatrudnienia u danego pracodawcy mogą być obliczane na podstawie statystyk dotyczących odchodzenia pracowników z pracy w przeszłości. Częstości odejść, które służyć mogą za podstawę do przyjęcia prawdopodobieństw zajścia takiego zdarzenia powinny być szczegółowo analizowane, aby warunki, które istniały w przeszłości były zbliżone do tych, których oczekujemy w przyszłości oraz żadne czynniki nie wskazują na fakt, że przyszłość będzie różnić się od przeszłości. Z natury skłonność do zmiany miejsca pracy jest tym większa, im młodszy jest pracownik. Ponadto mężczyźni są bardziej mobilni niż kobiety. Analiza danych statystycznych danego zakładu pracy powinna być oparta o znajomość warunków, 10 w jakich dane zostały zebrane. Jeżeli w przeszłości istniały jakiekolwiek wydarzenia u danego pracodawcy lub w otoczeniu zewnętrznym, których nie możemy oczekiwać, że będą zdarzać się w przyszłości, powinniśmy wyeliminować wpływ tych czynników, tak aby nie zniekształcały one częstości wynikających wyłącznie z przyczyn losowych. W Polsce takimi specyficznymi zjawiskami mającymi miejsce w ostatnich kilku latach były przekształcenia własnościowe zakładów, łączenie przedsiębiorstw, wydzielanie działów i przekształcanie ich w osobne spółki, a także redukcje zatrudnienia. Innej mobilności oczekiwać można w przypadku dużej stabilnej firmy w dziale gospodarki, który cieszy się dużą dochodowością i stąd wysokimi zarobkami niż w przypadku firmy małej o stosunkowo niskich zarobkach w branży o dużej niestabilności dochodów. Inna też jest skłonność do zmiany miejsca pracy w dużym mieście, gdzie jest dużo potencjalnych innych możliwości zatrudnienia, niż w przypadku małego miasta, gdzie istnieje tylko jedno przedsiębiorstwo. Im wyższa jest mobilność pracowników, czyli skłonność do odejścia z pracy u danego pracodawcy, tym mniejsza wartość obecna przyszłych zobowiązań, jakie będą tym pracownikom wypłacone. Wartość ta uwzględnia fakt, że istnieje większe prawdopodobieństwo, że pracownicy ci w dniu wypłaty nie będą pozostawać w zatrudnieniu u danego pracodawcy. 11 Podsumowanie Założenia aktuarialne przyjmowane do obliczeń wartości obecnej zobowiązań z tytułu świadczeń pracowniczych są jednymi z najważniejszych czynników wpływających na jego wysokość. Powinny one być ustalone zgodnie z najlepszym oszacowaniem dostępnym na moment obliczeń. Nie powinny być one ani zbyt optymistyczne ani zbyt konserwatywne. Jeśli faktyczna realizacja zjawisk rzeczywistość okaże się mniej korzystna niż zostało założone, koszt zobowiązań znacznie wzrośnie w momencie zmiany założeń na bardziej realistyczne. Dany rok jest w całości obciążony stratą wynikłą z przyjęcia niewłaściwego oszacowania założeń aktuarialnych, np. przyjęcia zbyt niskiej stopy przyrostu wynagrodzeń lub zbyt wysokiej częstości odejść. W przypadku gdy istniałaby konieczność dokonania dużych dopłat do aktywów stanowiących pokrycie tych zobowiązań, mogłoby to wiązać się nawet z utratą płynności finansowej pracodawcy. W przypadku braku konieczności wydzielania aktywów poprawa niewłaściwie przyjętych założeń aktuarialnych skutkuje zniekształceniem wyniku danego roku. Sytuacja odwrotna, czyli przyjęcie zbyt konserwatywnych założeń skutkować będzie nieuzasadnionym obciążaniem pracodawcy kosztem zobowiązań, które nie zrealizują się i wartość zobowiązania będzie przeszacowana. Ocena, czy założenia są przyjmowane w sposób właściwy i realistyczny następuje m. in. poprzez analizowanie zmian w wartości zobowiązań oraz dokonanych wypłat z okresu na okres. Analiza przyczyn odchylenia wartości prognozowanych zgodnych z założeniami od faktycznych zrealizowanych wartości, tzw. zysków lub strat aktuarialnych, pozwala oszacować założenia aktuarialne w sposób, aby w kolejnych okresach założenia były coraz lepiej oszacowane. Analiza taka powinna być standardem dla każdego aktuariusza obliczającego tego typu zobowiązania. 12
