“Środowiskowe czynniki rakotwórcze i przeciwnowotworowe – czy
advertisement
Opracowanie do wykładu: “Środowiskowe czynniki rakotwórcze i przeciwnowotworowe – czy mamy wpływ na raka?” - prezentowanego podczas szkolenia „Liderów” w ramach Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych (zadanie: „Szkoła promująca zalecenia Kodeksu Walki z Rakiem”) dr n. med. Magdalena Olbryt (Centrum Badań Translacyjnych i Biologii Molekularnej, Centrum Onkologii im. M. Skłodowskiej-Curie - Instytut, Oddział w Gliwicach) Październik, 2014 0 WPROWADZENIE Zdecydowana większość przypadków nowotworów jest spowodowana tzw. czynnikami środowiskowymi, na które składa się nasz styl życia (dieta, aktywność fizyczna, używki, opalanie się, aktywność seksualna), a także zanieczyszczenia środowiska oraz zagrożenia zawodowe. Szacuje się, że maksymalnie 10-15% przypadków jest bezpośrednio spowodowanych mutacjami dziedzicznymi, przy czym obecność mutacji w pewnych kluczowych genach zwiększa predyspozycje do zachorowania, natomiast nie „gwarantuje” zachorowania. Z badań obserwacyjnych wynika, że nasz zachodni styl życia znacząco wpływa na ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe. Kraje wysoko rozwinięte maja najwyższą zachorowalność na świecie. Częściowo można to wytłumaczyć lepszą diagnostyką chorób nowotworowych, jednakże zasadniczym czynnikiem jest wpływ środowiska i stylu życia. Dlatego najczęstszymi nowotworami są: rak płuca, rak piersi, rak jelita grubego i odbytnicy, rak żołądka, rak prostaty, a także rak wątroby, które razem odpowiadają za ponad 50% przypadków wszystkich zachorowań. Jednocześnie są to nowotwory w większości przypadków prowadzące do śmierci chorego. Powstanie komórek nowotworowych oraz dalszy rozwój nowotworu jest wypadkową pronowotworowych oraz przeciwnowotworowych czynników, na które eksponowany jest nasz organizm od poczęcia, aż do śmierci oraz indywidualnych predyspozycji zależnych od naszych genów. Czynniki te wpływając na takie kluczowe procesy jak naprawa DNA, podziały komórek, różnicowanie komórek, śmierć komórkowa oraz odporność naszego organizmu modulują ryzyko zapoczątkowania i dalszego rozwoju nowotworu. Wraz z wiekiem wzrasta ryzyko zachorowania na nowotwory, ale jednocześnie wzrasta nasza świadomość, że możemy do pewnego stopnia wpływać na ryzyko zachorowania na raka dokonując właściwych wyborów. Jednocześnie jako matki, ojcowie oraz osoby odpowiedzialne za edukację mamy wpływ na ryzyko zachorowania dzieci, młodzieży i innych osób znajdujących się pod naszą opieką i naszym wpływem. Do czynników pronowotworowych, które sprzyjają rozwojowi nowotworu należą mutageny oraz kancerogeny. Te pierwsze to czynniki chemiczne lub fizyczne, które mają zdolność uszkadzania naszego materiału genetycznego (powodują mutacje, czyli zmiany w sekwencji nukleotydowej cząsteczki DNA), natomiast ta druga grupa oprócz mutagenów zawiera również czynniki, które bezpośrednio nie indukują mutacji, ale w inny sposób przyspieszają rozwój nowotworu (np. niektóre hormony). Listę aktualnych kancerogenów znajdą Państwo na stronie: http://ntp.niehs.nih.gov/go/roc12 Źródła: 1. 2. ”Food, Nutrition, Physical Activity and the Prevention of cancer: a Global Perspective. WCRF & AICR Globocan, 2008 (IARC) Wielu przypadków nowotworów możemy uniknąć lub wystarczająco wcześnie wykryć. 1 DYM TYTONIOWY Najskuteczniejszy zestaw kancerogenów zawiera dym tytoniowy. Razem z około 60 znanymi kancerogenami na rozwój raka najprawdopodobniej wpływa również nikotyna. Najnowsze badania na komórkach nowotworowych oraz na zwierzęcych modelach nowotworów wskazują, że nikotyna moduluje kluczowe procesy wpływające na rozwój nowotworu takie jak: podziały komórek, śmierć komórkowa (apoptoza), tworzenie nowych naczyń krwionośnych (angiogeneza) oraz inwazja komórek nowotworowych. Ponadto niewykluczone, że nikotyna również zmniejsza skuteczność leczenia pacjentów, którzy pomimo choroby i trwającego leczenia kontynuują palenie tytoniu. W związku z powyższym dym tytoniowy można określić jako doskonały sprzymierzeniec raka, który nie tylko powoduje jego powstanie, ale gwarantuje jego stabilny rozwój i upośledza stosowane leczenie. W konsekwencji palacze mają kilku-kilkunastokrotnie większe ryzyko zachorowania na wiele typów nowotworów, głównie tych narządów, które bezpośrednio mają kontakt z wdychanym dymem tytoniowym (np. rak płuca, krtani, jamy gębowej, gardła). Palenie sprzyja również rozwojowi raka pęcherza moczowego, szyjki macicy, piersi, wątroby, oraz żołądka. Źródła: 1. Catassi i wsp., 2008; Mutation Research/Reviews in Mutation Research; 2. Martin i wsp., 2009, Experimental Dermatology, 3. Parkin DM, 2011, British Journal of Cancer, 105, S6 – S13; 4. Gandini i wsp., 2008, Int. J. Cancer: 122, 155–164. ELEKTRONICZNY PAPIEROS Czy zatem bezpieczną alternatywą tradycyjnego palenia jest coraz bardziej popularny e-papieros? W związku z tym, że elektroniczny papieros jest nowym produktem nieznany jest wpływ palenia tych papierosów na organizm ludzki oraz społeczne zachowania. Dotychczasowe badania wskazują, że: 1. Palenie elektronicznych papierosów nie pomaga w wyjściu z nałogu palenia papierosów tradycyjnych. 2. E-papierosy zawierają metale ciężki, nitrozoaminy (kancerogen) i inne zanieczyszczenia. 3. Palenie e-papierosów wśród młodzieży podwoiło się w przeciągu jednego roku (2011/2012) !! 4. Działanie nikotyny na rozwijający się mózg jest szkodliwe i młodzi ludzie nie powinni być eksponowani nawet na znikomą ilość tej substancji. 5. Istnieją uzasadnione obawy, że nieograniczone rozpowszechnianie tych produktów może zachęcić dzieci/młodzież do sięgnięcia po e-papierosy. W tym kontekście szczególnie niebezpieczne wydają się e-papierosy smakowe (np. o smaku cukierków). W związku z powyższym amerykańska Agencja Żywności i Leków (FDA; Food and Drugs Administration) planuje objąć kontrolą wszystkie produkty tytoniowe w tym elektroniczne papierosy. Obecnie pod kontrolą FDA znajdują się papierosy, tytoń do samodzielnego skręcania oraz bezdymne wyroby tytoniowe. 2 Z czym wiąże się objęcie regulacją FDA elektronicznych papierosów? Analogicznie do tradycyjnych papierosów e-papierosy: - Nie będą mogły być sprzedawane osobom niepełnoletnim. - Będą musiały zawierać ostrzeżenia o szkodliwym wpływie na zdrowie. - Przed wejściem na rynek skład każdego nowego produktu będzie musiał być skontrolowany przez FDA. Ponadto w lipcu tego roku specjaliści chorób płuc przedstawili swoje stanowisko w sprawie elektronicznych papierosów, w którym apelują o ograniczenie lub całkowity zakaz dostępu do tych produktów przynajmniej do czasu ich rzetelnego przebadania. Więcej: http://www.cd.io.gliwice.pl/olbryt_aktualnosci_naukowe.html Źródła: 1. “FDA proposes regulation of electronic cigarettes”, Heidi Ledford; Nature, April, 2014 http://www.nature.com/news/fda-proposes-regulation-of-electronic-cigarettes-1.15105?WT.ec_id=NEWS20140429 2. Megan Brooks, “Lung Societies Want Restrictions or Ban on e-Cigarettes”; http://www.medscape.com/viewarticle/828075?nlid=61163_2843&src=wnl_edit_dail&uac=190641AN Dym tytoniowy to najskuteczniejszy kancerogen, a elektroniczny papieros nie jest bezpieczną alternatywą palenia tytoniu. DIETA I STYL ŻYCIA Kolejnymi bardzo istotnymi elementami naszego stylu życia wpływającymi na ryzyko zachorowania na nowotwory są: dieta, konsumpcja napojów alkoholowych oraz aktywność fizyczna. Przedstawiane wyniki pochodzą z raportu opracowanego przez dwie organizacje: Światową Fundację Badań nad Rakiem (World Cancer Research Fund; WCRF) oraz Amerykański Instytut Badań nad Rakiem (American Institute for Cancer Research; AICR) opublikowanego w 2007 roku. RAPORT AICR I WCRF Wyniki prezentowane w Raporcie są efektem wieloletnich, zakrojonych na szeroka skalę badań epidemiologicznych, których celem jest zbadanie wpływu wybranych czynników (np. konsumpcji alkoholu, warzyw i owoców) na ryzyko zachorowania na nowotwory. Najprostszym badaniem jest obserwacja. Obserwacja zwiększonego zachorowania na nowotwory w krajach wysokorozwiniętych pozwoliła postawić tezę o związku zachodniego stylu życia z ryzykiem rozwoju raka. Teza ta została potwierdzona w tzw. badaniach migracyjnych, które wyraźnie pokazały, że emigranci z krajów o niskim ryzyku zachorowania na pewne typy nowotworów po zamieszkaniu w krajach o wysokiej zachorowalności mają kilkukrotnie większe ryzyko zachorowania na pewne typy 3 nowotworów niż przed emigracją, np. Iranki, które wyemigrowały do Kanady cztery razy częściej chorują na raka sutka niż ich koleżanki, które zostały w Iranie, a japońscy emigranci w USA chorują dwa razy częściej na raka jelita niż mieszkańcy Japonii. Obserwacje i wyniki badań migracyjnych są następnie potwierdzane innymi metodami. Najbardziej wiarygodne to badania kohortowe. Badanie to polega na wieloletnim monitorowaniu kilkudziesięciu tysięcy osób, różniących się pod względem badanego czynnika (np. spożycia alkoholu). Po określonym czasie przeprowadzana jest analiza, czy istnieje korelacja ryzyka zachorowania na dany typ nowotworu (np. raka krtani) z ekspozycją na badany czynnik (np. spożycie alkoholu). Jeśli takich badań pierwotnych zostało wykonanych więcej dokonuje się ich syntezy w postaci metaanalizy, której wyniki można przedstawić w postaci wykresu typu forest plot. W zależności od liczby, wiarygodności i spójności przeprowadzonych badań Autorzy Raportu podzielili je na trzy kategorie: przekonujące („Na pewno” jakiś czynnik wpływa na ryzyko zachorowania na dany typ nowotworu), prawdopodobne (Prawdopodobnie wpływa) i jedynie sugerujące pewną zależność (Być może wpływa, ale konieczne są dalsze badania). Podczas formułowania zaleceń zdrowotnych dla ogółu społeczności Autorzy wzięli pod uwagę tylko wyniki badań spełniające wytyczne dla dwóch pierwszych kategorii („Przekonujące” i „Prawdopodobne”). Nasz styl życia ma decydujący wpływ na to, czy zachorujemy na nowotwory złośliwe. Potwierdzają to wyniki licznych, wieloletnich badań przedstawionych w Raporcie AICR i WCRF. Które elementy naszej diety, stylu życia na pewno lub prawdopodobnie, (być może) zwiększają ryzyko zachorowania na pewne typy nowotworów? Jaki jest mechanizm tego wpływu? 1. Spożycie czerwonego mięsa na pewno zwiększa ryzyko zachorowania na raka jelita grubego / odbytnicy. Mechanizm pronowotworowych właściwości czerwonego mięsa jest następujący: Tworzenie przez bakterie potencjalnie kancerogennych związków azotowych Obróbka termiczna w wysokich temperaturach (np. smażenie, grilowanie), powoduje powstawanie heterocyklicznych amin oraz policyklicznych węglowodorów aromatycznych (PAHs – polycyclic aromatic hydrocarbons, niepełne spalanie związków organicznych). Hem promuje powstawanie związków azotowych. 4 Hem zawiera żelazo, którego nadmiar powoduje powstawanie wolnych rodników oraz aktywuje pronowotworowe ścieżki sygnałowe związane ze stanem zapalnym oraz niedotlenowaniem. 2. Tzw. „przetworzone” mięso, czyli mięso konserwowane przy użyciu związków azotowych, soli, wędzenia, a także produkty typu frankfuterki, kiełbasy, szynki, parówki itp. na pewno zwiększają ryzyko zachorowania na raka jelita grubego / odbytnicy. Mechanizm jest następujący: Związki azotowe służące do konserwowania są w żołądku przekształcane w kancerogenne nitrozoaminy i nitrozoamidy. Mięso solone zawiera nitrozoaminy. Wędzone mięso zawiera kancerogenne wielocykliczne węglowodory aromatyczne, a także często sól i związki azotowe. 3. Tłuszcze – Jakkolwiek Raport nie wykazał istnienia przekonujących wyników dotyczących związku spożywania tłuszczy z ryzykiem zachorowania na nowotwory, nadmierne spożywanie tłuszczy być może zwiększa ryzyko zachorowania na raka płuca, piersi (u kobiet po menopauzie), raka płuca oraz raka jelita. Nadmiar tłuszczy w diecie podwyższa poziom wolnych estrogenów we krwi oraz przyspiesza wystąpienie pierwszej miesiączki. Ponadto dieta wysokotłuszczowa jest zazwyczaj uboga w błonnik i może prowadzić do otyłości. Światowa Organizacja Zdrowia zaleca, aby tłuszcze nie przekraczały 1530% dziennego zapotrzebowania na energie (w tym <10% tłuszcze nasycone), wzbogacanie diety w tłuszcze Omega 3 oraz ograniczenie tłuszczy Trans. 4. Mleko i przetwory mleczne – wysokie spożycie produktów bogatych w wapno (1,5 g/ dzień) prawdopodobnie zwiększa ryzyko zachorowania na raka prostaty, co przypisuje się obecności w przetworach mlecznych nasyconych kwasów tłuszczowych oraz podwyższeniu poziomu czynnika wzrostu ILGF-1. Jednocześnie spożycie mleka prawdopodobnie zmniejsza ryzyko zachorowania na raka jelita i odbytnicy, co tłumaczy się faktem wiązania przez wapń żółci i kwasów tłuszczowych. 5. Sól prawdopodobnie zwiększa ryzyko zachorowania na raka żołądka, co spowodowane jest uszkodzeniem błony śluzowej tego narządu oraz potęgowaniem powstawania i działania kancerogennych związków azotowych w żołądku. 6. Cukier – cytowany Raport nie wykazał przekonująco, że cukier zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory, jednakże istnieją wyniki sugerujące wpływ spożycia cukrów prostych na ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. W związku z tym, że nadmiar cukrów prostych (np. glukoza, maltoza, fruktoza) jest przyczyną otyłości oraz podwyższa poziom trójglicerydów, WHO zaleca, aby cukry proste nie przekraczały 10% dziennego zapotrzebowania energetycznego. 7. Nadwaga (BMI > 25)/Otyłość (BMI > 30) – nadmierna masa ciała na pewno sprzyja rozwojowi raka przełyku, jelita grubego, piersi (u kobiet po menopauzie), trzustki, nerki, jajnika oraz trzonu macicy. Prawdopodobnie również zwiększa ryzyko zachorowania na raka woreczka żółciowego. 5 Obecność nadmiaru tkanki tłuszczowej wiąże się z następującymi zjawiskami sprzyjającymi rozwojowi choroby nowotworowej: Przewlekłym stanem zapalnym (do 40% tkanki tłuszczowej to makrofagi). Komórki tłuszczowe produkują czynniki prozapalne. Osoby otyłe mają podwyższony poziom TNFalpha, białka C oraz Il-6. Większym stężeniem estrogenów we krwi (3 x u kobiet otyłych). U kobiet po menopauzie tkanka tłuszczowa jest głównym miejscem syntezy hormonów płciowych. Mniejszą wrażliwością na insulinę, która powoduje zwiększoną produkcję insuliny. Większym stężeniem czynników wzrostu (IGF-1, leptyna) Stresem oksydacyjnym, któremu towarzyszy powstawanie wolnych rodników Dodatkowe źródła: 1. Giovanni De Pergola and Franco Silvestris: 2013, Obesity as a Major Risk Factor for Cancer; 2. Journal of Obesity; - American Institute for Cancer Research/World Cancer Research Fund. Food, Nutrition, Physical Activity and the Prevention of Ovarian Cancer. March 2014 8. Alkohol – spożycie alkoholu na pewno zwiększa ryzyko zachorowania na raka jamy gębowej, krtani, gardła, przełyku, jelita grubego (mężczyźni), raka piersi i prawdopodobnie również raka wątroby i raka jelita grubego u kobiet. Napoje alkoholowe sprzyjają rozwojowi nowotworów, ponieważ: Metabolit alkoholu – aldehyd octowy jest kancerogenem Alkohol indukuje powstawanie prostaglandyn oraz wolnych rodników Alkohol upośledza naprawę mutacji w naszym DNA Ułatwia rozpuszczanie i wnikanie do komórek niektórych mutagenów Wpływa na poziom estrogenów Według Autorów Raportu nie ma „bezpiecznej” dawki alkoholu, a w połączeniu z dymem tytoniowym działanie tych dwóch substancji kancerogennych jest synergistyczne. Konsumpcja napojów alkoholowych, czerwonego, przetworzonego mięsa oraz nadwaga i otyłość NA PEWNO zwiększają ryzyko zachorowania na najczęstsze nowotwory. 6 Które elementy naszej diety, stylu życia chronią nas przed nowotworami? 1. Aktywność fizyczna na pewno zmniejsza ryzyko zachorowania na raka jelita grubego i prawdopodobnie raka piersi (po menopauzie) oraz trzonu macicy. Dobroczynny wpływ aktywności fizycznej wiąże się z: Zmniejszeniem oporności na insulinę Regulacją gospodarki hormonalnej (zmniejsza stężenie estrogenów i androgenów we krwi) Przyspieszaniem przemieszczania się masy kałowej w jelitach Wzmocnieniem układu immunologicznego Redukcją masy ciała 2. Błonnik – spożywanie produktów bogatych w błonnik prawdopodobnie redukuje ryzyko zachorowania na raka jelita grubego i odbytnicy, być może również raka przełyku. Mechanizm dobroczynnego działania błonnika nie jest do końca poznany. Przypuszcza się, że: Błonnik przyspiesza wydalanie kału i zwiększa jego objętość. Bakterie jelitowe fermentują błonnik do krótko-łańcuchowych kwasów tłuszczowych, które indukują apoptozę, hamują cykl komórkowy oraz indukują różnicowanie komórek jelita. Błonnikowi często towarzyszy kwas foliowy. Pożywienie bogate w błonnik jest żywnością o niskiej gęstości energetycznej. 3. Owoce, warzywa, orzechy, nasiona i zioła – prawdopodobnie wpływają na zmniejszenie ryzyka zachorowania na raka jamy ustnej, krtani, gardła, przełyku i żołądka oraz raka płuca (owoce). Dobrze wszystkim znany czosnek redukuje ryzyko zachorowania na raka jelita grubego i odbytnicy, natomiast warzywa cebulowe prawdopodobnie chronią przed rakiem żołądka. Przeciwnowotworowe właściwości produktów roślinnych wiążą się z tym, że są one bogatym źródłem witamin, mikroelementów oraz związków fitochemicznych, zawierają błonnik oraz są składnikami odżywczymi o niskiej gęstości energetycznej, czyli nie tuczą. Prawdopodobne przeciwnowotworowe działanie wykazano dla kwasu foliowego (rak trzustki), karotenoidów (rak jamy gębowej, krtani, gardła, płuca), beta-karotenu (rak przełyku), likopenu (rak prostaty), witaminy C (rak przełyku) oraz selenu (rak prostaty). Przeciwnowotworowe działanie powyższych związków (i pewnie wielu innych) wiąże się z: Neutralizacją wolnych rodników - antyoksydanty Indukcją śmierci komórkowej (apoptoza) 7 Hamowaniem podziałów komórkowych Działaniem antyangiogennym – hamowanie rozwoju naczyń krwionośnych Stymulacją układu immunologicznego Hamowaniem stanu zapalnego Modyfikacją działania enzymów detoksyfikacyjnych i hamowaniem aktywności tych aktywujących kancerogeny np. kwercetyna hamuje CYP1A1 Modyfikowaniem stężenia hormonów, a także Stanowią prekursory witamin np. beta –karoten – witamina A Ich wspólne addytywne i synergistyczne działanie może nie tylko zapobiec lub opóźnić inicjacje procesu nowotworowego w naszym organizmie, ale być może również przyhamować rozwój już istniejących niewielkich zmian nowotworowych. Natomiast skuteczność tego działania najprawdopodobniej zależy od ilości oraz różnorodności przyjmowanych z pożywieniem w/w składników diety. Stosowanie wysokich dawek jednej, wybranej witaminy lub związku fitochemicznego może nie przynieść oczekiwanego efektu, a wręcz zaszkodzić. Raport przytacza przekonujące wyniki wskazujące na pro-nowotworowe działanie wysokich dawek beta-karotenu. Osoby palące przyjmujące suplementy beta-karotenu częściej chorowały na raka płuca niż palacze z grupy kontrolnej (placebo). Prawdopodobnie również suplementowanie witaminy A oraz selenu zwiększa ryzyko zachorowania na, odpowiednio, raka płuca i skóry. Dlatego Autorzy Raportu nie zalecają stosowania suplementów diety w profilaktyce chorób nowotworowych, a witaminy i mikroelementy powinny być przyswajane z pożywieniem. Podsumowaniem powyższych wyników jest Tabela oraz Schemat załączony do opracowania (również dostępne na stronie: http://cd.io.gliwice.pl/olbryt.html). Prowadząc aktywny tryb życia, wzbogacając dietę w warzywa i owoce, oraz produkty bogate w błonnik znacząco wzmacniamy nasz organizm w walce z potencjalnym lub już rozwijającym się nowotworem. Różnorodność owoców i warzyw jest kluczem do skutecznego ich działania przeciwnowotworowego. Suplementy nie mogą być substytutem diety bogatej w produkty roślinne! 8 BIOLOGICZNE CZYNNIKI RAKOTWÓRCZE WIRUSY Do biologicznych czynników kancerogennych zaliczamy onkogenne wirusy takie jak HBV, HCV, HPV, EBV oraz HTLV-1. Infekcja tymi wirusami może prowadzić do rozwoju pewnych typów nowotworów (tabela poniżej) w wyniku aktywacji onkogenów, hamowania działania supresorów nowotworowych lub zaburzenie funkcjonowania komórek w wyniku długotrwałej infekcji, jak to się dzieje podczas wieloletniego wirusowego zapalenia wątroby. Tabela 1. Ludzkie wirusy onkogenne. Wirus (skrót) Wirus Nowotwór HBV Wirus zapalenia wątroby typu B HCV Wirus zapalenia wątroby typu C Rak wątroby HPV Wirus brodawczaka ludzkiego Rak szyjki macicy EBV Wirus Epsteina-Barra Chłoniak HTLV-1 ludzki wirus limfotropowy komórek T typu 1 Białaczka Najbardziej znanymi wirusami są HBV, HCV oraz HPV. Tymi pierwszymi najczęściej zakażamy się poprzez kontakt z zakażonym materiałem biologicznym np. krwią, w mniejszym stopniu poprzez kontakty seksualne, natomiast HPV jest typowym wirusem przenoszonym droga płciową. Najskuteczniejszą ochroną przed infekcją HBV jest szczepienie, natomiast ryzyko infekcji przenoszonych drogą płciowa możemy zredukować poprzez: Opóźnienie rozpoczęcia współżycia (młodzież), Ograniczanie liczby partnerów seksualnych (zdrowe pary monogamiczne żyjące w wierności mają zerowe ryzyko infekcji przenoszonych drogą płciową) prawidłowe i stałe stosowanie prezerwatyw Źródła: 1. Javier i wsp., Cancer Res 2008; 68: (19). 7693-7706; 2. Sexually Transmitted and Other Reproductive Tract Infections. A guide to essential practice, WHO, 2005; -http://www.who.int/csr/disease/hepatitis/world_hepatitis_day/question_answer/en/) BAKTERIE Helicobacter pylori to bakteria powodująca infekcję żołądka, która zwiększa ryzyko zachorowania na raka tego narządu. Mechanizm kancerogennego działania tej bakterii nie jest znany. Przypuszcza się, że infekcji towarzyszy zwiększona produkcja wolnych rodników, które z czasem mogą doprowadzić 9 do mutacji inicjującej proces nowotworowy. Infekcja tą bakterią zwiększa ryzyko zachorowania na rak żołądka, aczkolwiek nie jest wystarczająca do powstania nowotworu. Szacuje się, że około 50% populacji ludzkiej jest zakażonych tą bakterią, natomiast spośród tych osób na raka żołądka choruje około 5%. Najprawdopodobniej odgrywają tu dodatkowo rolę wcześniej omawiane elementy stylu życia takie jak: dieta uboga w warzywa i owoce, konsumpcja przetworzonego mięsa, solonej żywności, a także palenie tytoniu. Źródło: „Cancer – Principles & Practice of Oncology” DeVitta, Hellman and Rosenberg, 2011 Infekcja niektórymi wirusami i bakteriami może zapoczątkować rozwój pewnych typów nowotworów. HORMONY Do biologicznych czynników kancerogennych pozwolę sobie zaliczyć również żeńskie hormony płciowe – estrogeny (naturalne i syntetyczne). Istnieje korelacja między czasem ekspozycji na estrogeny naturalne, a ryzykiem zachorowania na raka piersi. I tak, wczesne rozpoczęcie miesiączkowania, późna menopauza oraz bezdzietność i późne macierzyństwo zwiększają ryzyko zachorowania na raka piersi. Również ekspozycja w życiu płodowym na wysokie stężenie estrogenów sprzyja rozwojowi raka piersi w wieku dorosłym. Natomiast ciąża oraz karmienie piersią redukuje ryzyko zachorowania na ten typ nowotworu, a także na raka jajnika. Nieobojętne dla naszego zdrowia są również hormony syntetyczne przyjmowane podczas hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) oraz antykoncepcji hormonalnej. Autorzy najnowszego raportu Światowej Organizacji Zdrowia na temat raka (World Cancer Report 2014, IARC, WHO) stwierdzają, że stosowanie HTZ zwiększa ryzyko zachorowania na raka trzonu macicy, raka jajnika oraz raka piersi. Natomiast stosowanie antykoncepcji hormonalnej zwiększa ryzyko zachorowania na raka piersi (głównie młode kobiety), raka wątroby oraz raka szyjki macicy. Jednocześnie badania wskazują na redukcje ryzyka zachorowania na raka jajnika i trzonu macicy podczas stosowania antykoncepcji hormonalnej. Kancerogenne właściwości estrogenów wiążą się z ich zdolnością stymulowania podziałów komórkowych, niewykluczony jest również toksyczny wpływ na materiał genetyczny, DNA. Źródła: 1. World Cancer Report 2014, (IARC, WHO) 2. „Cancer – Principles & Practice of Oncology” DeVitta, Hellman and Rosenberg, 2011; 3. „Report on Carcinogens”, 2011, U.S. Department of Health and Human Services Public Health Service National Toxicology Program Naturalne i syntetyczne estrogeny są kancerogenami i długotrwała ekspozycja na nie zwiększa ryzyko zachorowania na niektóre nowotwory. 10 FIZYCZNE CZENNIKI RAKOTWÓRCZE UV Do fizycznych czynników kancerogennych zaliczamy między innymi promieniowanie ultrafioletowe (UV). Istnieją trzy typy tego promieniowania o różnej długości fal: UVA (320 nm-400 nm), UVB (280 nm-320 nm) oraz UVC (100 nm-280 nm). Do powierzchni ziemi docierają dwa pierwsze typy, natomiast UVC jest pochłaniane przez warstwę ozonową ziemi. Szkodliwe działanie UV polega przede wszystkim na uszkadzaniu materiału genetycznego komórek (DNA) w sposób bezpośredni (UV jest mutagenem), a także pośredni powodując powstawanie w skórze wolnych rodników. Ponadto UV upośledza odporność naszej skóry, tym samym zmniejszając skuteczność eliminacji komórek, które weszły na drogę transformacji nowotworowej. Nasza skóra broni się przed szkodliwym działaniem UV produkując (melanocyty) ochronny barwnik melaninę. Dlatego każda opalenizna, zarówno spowodowana promieniowaniem naturalnym jak i sztucznym (solaria), jest reakcją obronną naszego organizmu, a nie dowodem naszego zdrowia (tzw. „zdrowa opalenizna”). Nadmierna ekspozycja na promieniowanie UV w najlepszym razie znacząco przyspieszy starzenie się naszej skóry, w najgorszym spowoduje rozwój najczęstszych nowotworów – raków skóry, a także bardzo agresywnego – czerniaka złośliwego skóry. Promieniowanie UV jest głównym sprawcą nowotworów skóry, w tym najgroźniejszego - czerniaka. CZERNIAK SKÓRY Czerniak jest nowotworem wywodzącym się z komórek barwnikowych skóry (melanocytów). Stanowi około 5% wszystkich przypadków nowotworów skóry, natomiast odpowiada za około 80% zgonów spowodowanych tymi złośliwymi zmianami na skórze. Agresywność tego nowotworu manifestuje się bardzo dużą zdolnością inwazji oraz tworzenia przerzutów już na wczesnych etapach rozwoju czerniaka. W niektórych przypadkach zmiana grubości 1 mm może prowadzić do choroby rozsianej, a szanse przeżycia maleją z każdym kolejnym milimetrem zidentyfikowanej zmiany rosnącej w głąb skóry. Dlatego kluczowe jest szybkie wykrycie i usunięcie rosnącego czerniaka oraz zapobieganie powstawaniu tego nowotworu. Ryzyko zachorowania na czerniaka zależy przede wszystkim od: Liczby oparzeń słonecznych (głównie w dzieciństwie) Tymczasowej intensywnej ekspozycji (np. podczas wakacji) Skumulowanej ilości promieni UV pochłoniętych podczas życia Predyspozycji genetycznych 11 Wysokie (> 10-krotnie wyższe) ryzyko zachorowania na czerniaka mają osoby: Posiadające liczne znamiona (> 100) Posiadające tzw. znamiona dysplastyczne/atypowe (zob. plakat „Uwaga! Czerniak skóry!”) Z historią rodzinną czerniaka (2 lub więcej przypadków krewnych I stopnia) Podwyższone ryzyko (2-3-krotnie większe) mają również osoby: Z piegami Rudowłose, blond lub, których skóra nie wytwarza pigmentu („nie opala się”), łatwo ulega oparzeniom Z jakąkolwiek historią rodzinną czerniaka złośliwego Osoby z pierwszej grupy powinny być pod stałą kontrolą dermatologa, ponieważ tylko wczesne wykrycie rozwijającego się czerniaka gwarantuje całkowite wyleczenie poprzez chirurgiczne usunięcie zmiany wraz z marginesami zdrowie skóry. Ponadto powinny stosować się do następujących zaleceń profilaktycznych, które zasadniczo dotyczą wszystkich: Unikać ekspozycji na słońce szczególnie w godzinach (10-15) oraz chronić się przed UV przede wszystkim stosując bawełnianą, gęstotkaną odzież. Stosować kremy z filtrem UVB nie mniejszym niż 20-30 (osoby spoza grup ryzyka SPF 15+) oraz UVA (*****) Nie korzystać z urządzeń opalających Jak zwiększyć szanse wczesnego wykrycia czerniaka? Badać co miesiąc skórę. W przypadku zaobserwowania jakichkolwiek zmian (rozmiar, barwa, kształt, swędzenie, krwawienie) w obrębie istniejącego znamienia lub w przypadku pojawienia się nowej zmiany (szczególnie powyżej 30 r. ż.) należy niezwłocznie udać się do dermatologa. Osoby z grupy wysokiego ryzyka powinny być pod stałą kontrolą dermatologa. Inne uwagi dotyczące ochrony przed UV: Stosowanie kremów z filtrem UV nie służy do wydłużania czasu ekspozycji! Witaminę D w wystarczających ilościach prawdopodobnie wyprodukujemy eksponując przedramię i twarz na południowe, letnie słońce 5-10 minut / 2-3 razy w tygodniu. Ekspozycja, która nie prowadzi do zaczerwienienia skóry jest zazwyczaj wystarczająca. Opalenizna to ochrona na poziomie kremu z filtrem UV – SPF 3-4 Skuteczna ochrona to, co najmniej SPF 15+ (w zależności od fenotypu skóry) + ochrona przeciw UVA (PPD) Wybrane źródła: 1. The prevention, diagnosis, referral and management of melanoma of the skin, CONCISE GUIDELINES, Royal College of Physicians, 2012 2. Bergman, 2009, GenoMEL, The Early Diagnosis of Melanoma Tutorial (www.genomel.org) 12 3. Canavy i wsp., Seminars in Cutaneous Medicine and Surgery, 2011 4. http://findamelanomapolish.blogspot.com/ (prezentacja dotycząca czerniaka wraz z licznymi zdjęciami) Czerniak jest najbardziej agresywnym nowotworem skóry. Chroniąc się przed nadmiernym promieniowaniem UV chronimy się przed tym cichym zabójcą. Regularna kontrola całej skóry i konsultacja z dermatologiem daje szanse na wczesne wykrycie czerniaka. SOLARIUM Rekreacyjne korzystanie z łóżek opalających (tzw. solarium) od ponad 40 lat staje się coraz bardziej popularne, szczególnie wśród młodzieży. W USA osoby do 29 roku życia stanowią 50% wszystkich użytkowników łóżek opalających. Nawet w słonecznej Australii 9% osób w wieku 14-29 przyznaje się do korzystania z solarium w przeciągu ostatnich 12 miesięcy. Lampy stosowane w łóżkach opalających zawierają zarówno UVB, jak i UVA z przewaga tego ostatniego, dlatego analogicznie do słonecznego promieniowania powodują szeroką gamę niekorzystnych efektów zdrowotnych (np. keratozę, chorobę Bowena, uszkodzenia oka) nie wyłączając tych najgroźniejszych - nowotworów skóry. Liczne badania wskazują na ścisły związek między korzystaniem z solarium, a ryzykiem zachorowania na czerniaka, a ryzyko jest tym większe im częściej i szybciej zaczniemy oddawać się rekreacyjnemu opalaniu w solarium. U osób przed 30 rokiem życia wzrasta o 70%. Te niepokojące wyniki skłoniły Światową Organizację Zdrowia do uznania ekspozycji na promieniowanie emitowane przez łóżka opalające (tunning beds, sunbeds) oraz lampy opalające (sunlamps) za kancerogen. Jest to tym bardziej uzasadnione, że niektóre urządzenia opalające mogą emitować promieniowanie UV nawet pięciokrotnie silniejsze niż południowe, australijskie słońce (!!). Raport z kontroli urządzeń opalających (solariów) w Polsce przeprowadzonej przez Urząd Ochrony Konsumentów i Konkurencji (2010) ujawnił, że 83% przebadanych urządzeń opalających przekraczało dopuszczalną dawkę emitowanych promieni UV. Ponadto w raporcie znajdą Państwo długą listę wskazań, kto na pewno nie powinien korzystać z solarium (raport dostępny pod linkiem: http://www.ih.olsztyn.pl/dokumenty/solarium.pdf). WHO zaleca właściwym organom rządzącym prawne uregulowanie kwestii korzystania z łóżek opalających ze szczególnym uwzględnieniem rzetelnego informowania klientów salonów o szkodliwych skutkach korzystania z solarium i wprowadzania zakazu korzystania z tego sprzętu przez osoby niepełnoletnie. Takie regulacje wprowadziły już następujące kraje: Brazylia, Francja, Niemcy, Austria, UK i Pd. Australia, 32 stany USA. Niektóre państwa idą jeszcze dalej prowadząc uświadamiające kampanie edukacyjne adresowane do młodych ludzi („R UV ugly?”, „Coffin”) Wybrane źródła: 1. Report on Carcinogens, Twelfth Edition, 2011, U.S. Department of Health and Human Services Public Health Service National Toxicology Program 2. „Artificial tanning sunbeds - risks and guidance”, World Health Organization, 2003 13 3. 4. Henry W. Lim i wsp., “ Adverse effects of ultraviolet radiation from the use of indoor tanning equipment: Time to ban the tan.”, JADD, 2011 Raport z kontroli urządzeń opalających (solariów) przeprowadzonej przez nasz Urząd Ochrony Konsumentów i Konkurencj, (2010) Osoby, szczególnie młode, korzystające z łóżek opalających są na dobrej drodze do „wyhodowania” czerniaka. PROMIENIOWANIE MIKROFALOWE Promieniowanie mikrofalowe to rodzaj promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwości fal radiowych 30kHz- 300GHz (RF-EMF). Ekspozycja na to promieniowanie ma miejsce między innymi podczas korzystania z telefonów komórkowych, telefonów bezprzewodowych, technologii Bluetooth, WiFi, czy Internetu bezprzewodowego. Im bliżej jesteśmy źródła promieniowania tym bardziej eksponujemy się na jego działanie, jak to się dziej np. podczas korzystania z telefonu komórkowego. Ze względu na względnie krótki czas powszechnego użytkowania telefonów komórkowych (od lat 90tych) nie ma jeszcze wiarygodnych wyników dotyczących ryzyka zachorowania na nowotwory w wyniku długotrwałej ekspozycji na promieniowanie mikrofalowe emitowane przez te urządzenia. Jednakże na podstawie dotychczasowych badań epidemiologicznych, które wykazały możliwy wpływ korzystania z telefonu komórkowego na rozwój nerwiaka nerwu słuchowego oraz glejaka (najbardziej agresywny nowotwór mózgu) oraz na podstawie wyników eksperymentów na zwierzętach i kulturach komórkowych, zaklasyfikowano promieniowanie mikrofalowe jako możliwy kancerogen (klasa 2B). Jest to kategoria czynników, dla których związek przyczynowo-skutkowy jest uznany za wiarygodny, ale nie można rzetelnie wykazać wpływu na ryzyko zachorowania na nowotwory. W grupie tej znajdują się między innymi takie substancje jak ołów, nikiel, benzyna, chloroform, czy DDT. Do 2016 roku Amerykański Instytut Badań nad rakiem (AICR; agencja Światowej Organizacji Zdrowia do spraw badań nad Rakiem) planuje formalnie oszacować ryzyko niekorzystnego oddziaływania promieniowania mikrofalowego na zdrowie. Niektórzy badacze (Ref. 3) zwracają szczególną uwagę na potencjalne szkodliwe działanie promieniowania mikrofalowego na dzieci. Ponieważ mózg dzieci jest bardziej chłonny, czaszka cieńsza, a ich względny rozmiar mniejszy są one zdecydowanie bardziej narażone niż osoby dorosłe. Mózg dziecka absorbuje dwa razy więcej promieniowania elektromagnetycznego niż mózg osoby dorosłej, a szpik kostny nawet do 10 razy więcej. Im młodsze dziecko tym większe uszkodzenia neurologiczne i biologiczne, dlatego najbardziej narażone są dzieci nienarodzone. Dobrze udokumentowany jest również negatywny wpływ promieniowania mikrofalowego na męskie komórki płciowe (plemniki), które pod wpływem działania mikrofal stają się mniej żywotne i mniej ruchliwe. Dlatego trzymanie laptopa podłączonego do bezprzewodowego Internetu na kolanach może prowadzić do bezpłodności. Niektóre kraje już wprowadzają regulacje zmierzające do ograniczenia ekspozycji dzieci na promieniowanie mikrofalowe: 14 - Belgia 2013 – zakaz sprzedaży telefonów dzieciom poniżej 7 roku życia i zakaz reklamowania telefonów podczas programów dla dzieci. - Australia 2013 – kampania uświadamiająca rodzicom szkodliwe działanie telefonów komórkowych. Zachęta do ograniczania kontaktu dzieci z tymi urządzeniami. - Francja 2010 – reklama telefonów komórkowych adresowana do dzieci poniżej 12 roku życia jest nielegalna Konkluzje autorów (Ref. 3): 1. Jeśli telefon komórkowy nie jest wyłączony zawsze promieniuje. Nie należy nosić telefonów przy ciele. 2. Telefony powinny być trzymane z dala od nienarodzonego dziecka, a kobiety nie powinny korzystać z telefonów podczas pielęgnacji dziecka. 3. Telefony komórkowe nie powinny być przechowywane w sypialni dzieci (75% dzieci i młodzieży śpi z komórką pod poduszką!!!). 4. Negatywny wpływ promieniowania kumuluje się podczas życia, dlatego dzieci i młodzież powinny w ograniczonym stopniu korzystać z telefonów komórkowych i bezprzewodowego Internetu. 5. Wi-Fi routery powinny być trzymane z dala od miejsc częstego przebywania dzieci. 6. Zabawki emitujące promieniowanie mikrofalowe powinny być zakazane. 7. Wcześniej opracowane limity na ekspozycje na promieniowanie powinny być zweryfikowane. Oprócz efektów biologicznych obserwuje się również skutki społeczne powszechnego dostępu dzieci i młodzieży do świata cyfrowego. Coraz powszechniejszy staje się syndrom FOMO (fear of missing out) spowodowany nadużywaniem cyfrowych urządzeń. FOMO jest formą fobii społecznej objawiającej się ciągłą obawą przed utratą, zaprzepaszczeniem okazji do jakichś społecznych interakcji, uczestniczenia w wydarzeniach, korzystania z nowości i innych atrakcji, które dostarczają portale społecznościowe typu Facebook, gry, Internet itp. (więcej w pracy pod linkiem http://www.explorejournal.com/article/S1550-8307(13)00347-9/fulltext). Źródła: 1. Carcinogenicity of radiofrequency electromagnetic fields.Baan R, et al.; WHO International Agency for Research on Cancer Monograph Working Group. Lancet Oncol. 2011 Jul;12(7):624-6 2. Electromagnetic fields and public health: mobile phones; http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs193/en/ 3. Why children absorb more microwave radiation than adults: The consequences. L. Lloyd Morgana, Santosh Kesarib, Devra Lee Davis; June 2014 Promieniowanie mikrofalowe to możliwy kancerogen. Na jednoznaczne wyniki długotrwałego wpływu promieniowania emitowanego przez telefony komórkowe i bezprzewodowy Internet na nasze zdrowie musimy 15 poczekać. Niemniej warto już chronić siebie, dzieci i młodzież przed nadmierną ekspozycja na to promieniowanie. POSUMOWANIE Szanowni Państwo, Mam nadzieję, że udało mi się Państwa przekonać, iż mamy ogromny wpływ na to, czy zachorujemy na nowotwory złośliwe. Dokonując odpowiednich wyborów możemy zmniejszyć ryzyko powstania nowotworu, a jeśli z czasem proces nowotworowy zostanie zapoczątkowany w naszym organizmie, to możemy przyhamować jego postęp. Niniejsze opracowanie obejmuje tylko najistotniejsze problemy związane z profilaktyką przeciwnowotworową i tylko na miarę 45-minutowego wykładu. Zachęcam do dalszego zgłębiania tych zagadnień korzystając z rzetelnych źródeł i dzielenia się tą wiedzą z podopiecznymi, znajomymi i rodziną. http://cd.io.gliwice.pl/olbryt.html , Na stronie znajda Państwo między innymi: - Link do raportu AICR & WCFR - Tabelę podsumowującą wyniki Raportu - „Czynniki pro- i przeciwnowotworowe…” - schemat - Link do kampanii „R UV ugly?” - Prezentację o czerniaku - Aktualności naukowe dotyczące PREWENCJI 16 Schemat przedstawiający wpływ różnych czynników środowiskowych na proces nowotworowy 17 Tabela podsumowująca wyniki („przekonujące” i „prawdopodobne”) prezentowane w Raporcie AICR oraz WCRF, 2007 18
