Barbara Piłat Pedagog Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy

advertisement
Barbara Piłat
Pedagog
Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy
Zagadnienia i cele profilaktyki
W
ostatnich czasach
obserwujemy coraz
bardziej
nasilające się
sytuacje i
zachowania ryzykowne, stanowiące nieodłączny aspekt życia charakterystycznego dla XXI
wieku. Ciągły wzrost bezrobocia, brak perspektyw życiowych wywołuje wśród dzieci i
młodzieży frustrację przeradzającą
się
stopniowo
w
niedostosowanie społeczne w
postaci alkoholizmu, narkomanii i nikotynizmu.
Jesteśmy świadkami, kiedy młodzi członkowie naszego społeczeństwa wchodzą w
konflikt z prawem, łamiąc tym samym obowiązujące normy i zasady. Coraz częściej mamy
do czynienia z problemem niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży w postaci nie
realizowania obowiązku szkolnego, spożywania alkoholu i używania środków odurzających,
dokonywaniem kradzieży i innych czynów karalnych. W związku z tym zapobieganie
niedostosowaniu społecznemu dzieci i młodzieży stało się sprawą całego społeczeństwa,
instytucji
państwowych oraz organizacji społecznych. Jest niezbędną koniecznością, aby
pomóc młodym ludziom o nie do końca ukształtowanej psychice w zrozumieniu siebie,
swoich zachowań i otaczającego ich świata. Jesteśmy zobligowani do ukazania
pozytywnych reakcji, wzorów
zachowań i uchronienia młodego pokolenia przed złymi
decyzjami życiowymi.
Temu celowi służą programy profilaktyczne,
które
ukierunkowane są
na
zapobieganie niedostosowaniu społecznemu dzieci i młodzieży.
Ich realizacja winna doprowadzić do wyposażenia młodego pokolenia w wiedzę i
umiejętności niezbędne w kształtowaniu dojrzałej osobowości, nauczenie asertywnych
postaw w sytuacjach zagrożenia i właściwego stosowania systemu wartości. W obecnym
systemie
wychowawczym instytucją podstawową w sprawowaniu opieki i koordynowaniu
zabiegów profilaktycznych do tej części dzieci młodzieży zagrożonej niedostosowaniem
społecznym są ośrodki wychowawcze, od których oczekuje się realizacji nie tylko funkcji
dydaktycznych, ale zwiększa się wymagania w zakresie stosowania szeroko pojętej
profilaktyki.
W. Okoń definiuje profilaktykę jako ,,ogół działań zapobiegających niepożądanym
zjawiskom w rozwoju i zachowaniu się ludzi. W medycynie sprowadza się do zapobiegania
chorobom, propagowaniu zasad racjonalnego żywienia, hartowania organizmu, prawidłowego
łączenia pracy z wypoczynkiem oraz stwarzania innych warunków sprzyjających rozwojowi
organizmu, w
pedagogice – do
zapobiegania powstawaniu u dzieci niepożądanych
przyzwyczajeń i postaw, błędów w uczeniu się lub wad postawy ciała; w pewnym
znaczeniu każde pożądane oddziaływanie pedagogiczne jest jednocześnie działaniem
profilaktycznym, wytwarzając bowiem jakieś wartościowe cechy, jednocześnie zapobiega
powstawaniu cech niepożądanych lub ich utrwaleniu’’.1
Z kolei B. Woynarowska podkreśla, że profilaktyka „inaczej: zapobieganie, prewencja są
to wszystkie działania podejmowane w celu zapobiegania pojawieniu się i\lub rozwojowi
niepożądanych zachowań, stanów, (zaburzeń rozwoju chorób) lub zjawisk w danej
społeczności (zbiorowości populacji) (gr. phylax – stróż prophylaktikos – zapobiegawczy).
Istotą tych działań jest przeciwdziałanie zagrożeniom, których wystąpienie lub nasilenie się w
przyszłości
jest
prawdopodobne.
Działania
profilaktyczne
mają
zmniejszyć
prawdopodobieństwo wystąpienia tych zagrożeń i służą utrzymaniu stanu dotychczasowego
status quo”.2
’’ Termin profilaktyka – jak twierdzi B. Woynarowska odnosi się do różnorodnych obszarów
życia i funkcjonowania ludzi (jednostek i grup) oraz środowiska, w którym żyją i
specyficznych problemów społecznych, zdrowotnych ekologicznych, a także zjawisk
fizycznych i przyrodniczych. Profilaktyka
może
również
polegać na wskazywaniu
zachowań i zjawisk alternatywnych w stosunku do tych, którym chce się zapobiegać.
W pedagogice istnieją różne podejścia i koncepcje działań profilaktycznych
twierdzi autorka – wśród
–
których można wyróżnić trzy podstawowe:3
1) Koncepcja profilaktyki społecznej – systemowe podejście do zapobiegania różnym
przejawom nieprzystosowania i patologii społecznej. Prekursorką tej koncepcji była Halina
Radlińska, która traktowała profilaktykę społeczną jako dziedzinę z pogranicza opieki
socjalnej, pedagogiki, medycyny
zapobiegawczej oraz polityki społecznej. Potrzeba
kompleksowości działań wynika ze złożoności przyczyn patologii społecznej. Kontynuacją
tego podejścia jest polityka społeczna państwa i samorządów lokalnych dla rozwiązywania
. W. Okoń, Nowy Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1996, s. 228
. B. Woynarowska, Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2005, s. 645
3
. B. Woynarowska, Encyklopedia Pedagogiczna, ..., op. cit. s. 944
1
2
różnych problemów społecznych, takich jak: alkoholizm, narkomania, bezrobocie,
bezdomność, przestępczość.
B. Woynarowska powołując się na J. Kwaśniewskiego-
pisze, że takie podejście
może przybierać :
- formę zachowawczą (defensywną) – koncentrującą się na zwalczaniu przejawów patologii
i chronienie przed nią zdrowej części społecznej (likwidowanie
grup przestępczych,
osadzanie ich członków w więzieniach);
- formę kreatywną – działania wzmacniające zdolności adaptacyjne systemu społecznego
m.in. przez tworzenie nowych struktur i mechanizmów rozwiązywania problemów
społecznych (system poradnictwa rodzinnego, programy aktywizacji zawodowej dla
bezrobotnych) oraz wzmacnianie postaw prospołecznych ludzi przez tworzenie warunków
prawnych, ekonomicznych i kadrowych do rozwoju inicjatyw obywatelskich, organizacji
pozarządowych samorządowych.
Najkorzystniejszym rozwiązaniem jest traktowanie obu tych form profilaktyki jako
wzajemnie się uzupełniających’’. Również w wychowaniu, podobnie jak w innych
dziedzinach życia powinna skutecznie funkcjonować odpowiedni system działalności, zwany
profilaktyką wychowawczą.
2) Koncepcja profilaktyki wychowawczej.
L. Pytka - ,,profilaktykę wychowawczą definiuje jako system działań racjonalnych,
zapobiegających występowaniu i rozpowszechnianiu się zjawisk patologii społecznej,
określanych jako niedostosowanie czy wykolejenie społeczne młodzieży’’.4 Koncepcja
,,profilaktyki wychowawczej opiera się na zapobieganiu niepożądanym zjawiskom przez
wychowawcze wspieranie rozwoju jednostki i zbiorowości ”5 twierdzi B. Woynarowska.
Autorka – wyróżnia ,,Profilaktykę uprzedzającą - to przeciwdziałanie niepożądanym
zjawiskom, które jeszcze nie wystąpiły,
ale których można się spodziewać. Na podstawie wiedzy o rozwoju biopsychospołecznym
wychowanków, znajomości zagrożeń i umiejętności przewidywania wychowawca potrafi
dostrzec
niekorzystne tendencje w zachowaniu się wychowanka, ich uwarunkowania
środowiskowe i podjąć odpowiednie działania uprzedzające. Działania te mogą być
ukierunkowane na hamowanie zachowań niepożądanych (najczęściej za pomocą kary) lub
. Pytka: Profilaktyka wykolejenia społecznego, w: Encyklopedia Pedagogiczna, red. W. Pomykało,
Warszawa 1993, s. 630
5
. B. Woynarowska, Encyklopedia pedagogiczna ... , op. cit., s. 945
4
pobudzanie pożądanych form aktywności (najczęściej za pomocą kary), lub pobudzanie
pożądanych form aktywności (najczęściej za pomocą nagrody).
- Profilaktykę objawową – dotyczy sytuacji, gdy wystąpiły już pierwsze objawy
niepokojących zjawisk lub zachowań na przykład pierwsze niepowodzenia w nauce: celem
działań profilaktycznych jest wczesne rozpoznanie tych objawów i niezwłoczne
podejmowanie prób ich eliminowania.
3) Koncepcja profilaktyki społeczno – wychowawczej.
To połączenie pracy wychowawczej z działaniami na rzecz rozwoju pozytywnych
cech środowiska społecznego. Koncepcja ta została sformułowana przez
I. Lepalczyk i
E. Marynowicz - Hetkę - pisze autorka; w odniesieniu do rodzin z problemem alkoholowym.
Istota tego podejścia jest włączenie do procesu oddziaływań profilaktycznych jednostki, jej
rodziny oraz niektórych instytucji, które tworzą środowisko życia danej jednostki ( szkoła,
zakład pracy, służba zdrowia, opieka społeczna).
Praca socjalna i wychowawcza w środowisku polega na profilaktycznym uprzedzaniu
zagrożeń i aktywizowaniu jednostek.
U podstaw tej profilaktyki leży diagnoza czynników ryzyka w środowisku społecznym
(aktualne lub potencjalne zagrożenia) i czynników chroniących (wpływających pozytywnie na
sytuację jednostki). Koncepcja ta uwzględnia pojęcie sił społecznych (więź uczuciową
między członkami rodziny, wspólne wartości). Identyfikacja i wykorzystanie sił społecznych
w rodzinie umożliwia profilaktykę pobudzającą, a nie tylko kompensację patologii życia w
rodzinie.
W kontekście zasygnalizowanych działań wychowawczych według Z. Gasia - możemy
przyjąć że
”profilaktyka to proces, który wspiera zdrowie przez umożliwienie ludziom
uzyskania pomocy potrzebnej im do konfrontacji ze złożonymi, stresującymi warunkami
życia
oraz
przez
umożliwienie
jednostkom
osiągania
subiektywnie
społecznie
akceptowanego, bogatego życia ”.6
W związku z tym działania zapobiegawcze muszą uwzględnić dwa komplementarne
nurty ,, - celowy i konstruktywny proces nakierowany na promowanie rozwoju jednostek, w
kierunku realizowania ich potencjalnych możliwości:
- przeciwdziałanie destrukcyjnym czynnikom, takim jak: ryzyko utraty zdrowia i
bezpieczeństwa, stresy rodzinne i zawodowe, izolacja społeczna, przemoc, trudności
finansowe i niewłaściwe warunki mieszkaniowe, zła opieka lekarska i brak pomocy w opiece
Z. Gaś, Profilaktyka w szkole (w:)Zapobieganie uzależnieniom uczniów, red. B. Kamińska – Buśko
Warszawa 1997, s. 71-72
6
nad małym dzieckiem. Ponieważ profilaktyka obejmuje obydwa te wymiary, osoby
zajmujące się działaniami zapobiegawczymi powinny posiadać bogatą
wiedze w zakresie
czynników wspierających ludzkie zdrowie i rozwój, a jednocześnie być wyczulone i zdolne
do
identyfikacji
czynników
etiologicznych
–
dziedzicznych,
behawioralnych
i
środowiskowych’’.7
W tradycyjnych koncepcjach profilaktyka według Z. Gasia miała
główne znaczenie negatywne, skupiała się bowiem przede wszystkim na ograniczaniu
dysfunkcji człowieka i na poszczególnych rodzajach zaburzeń. Stąd też wyraźnie wyróżniono
profilaktykę uzależnień ( czasem wręcz profilaktykę narkomanii, profilaktykę alkoholizmu ),
profilaktykę
przestępczości,
profilaktykę
samobójstw.
W
ramach
tak
rozumianej
profilaktyki można wyróżnić pięć wiodących pojęć.
1) Podejście poznawcze które opiera się na założeniu, że jeśli młody
człowiek pozna
fakty i zrozumie niebezpieczeństwa związane z zaangażowaniem się w zjawiska
dysfunkcyjne, wówczas sam z nich zrezygnuje. Wiodąca strategią działania jest informowanie
z elementami straszenia – twierdzi autor. Działania takie są jednak rzadko skuteczne, a
czasami
wręcz wyzwalają niezdrową ciekawość młodych ludzi. Co więcej
zestawienie
mało wiarygodnych faktów z presją rówieśniczą, zachęcają na przykład do picia alkoholi,
prowadzi to do zwycięstwa presji.
2) Podejście afektywne – opiera się na założeniu, że wysoka samoocena, umiejętności
podejmowania
decyzji
i
rozwiązywania
problemów
oraz
docenianie
zdrowia
i
funkcjonalności pomagają rozwojowi zachowań dysfunkcyjnych. Wiodącą strategią działania
są inicjatywy edukacyjne nastawione na rozwijanie umiejętności życiowych
i budowanie
samooceny, ale z reguły unikające informowania o dysfunkcjach. Działania takie usprawniają
nastolatka, ale często prowadzą do konfliktów z nauczycielami i rodzicami (dezorganizują
życie rodzinne i utrudniają działania wychowawcze) oraz nie zawsze obniżają wskaźniki
angażowania się w zachowania dysfunkcyjne.
3) Podejście poznawczo – afektywne opiera się na założeniu, że młodzi ludzie
potrzebują zarówno informacji, jak i umiejętności życiowych. W działaniach profilaktycznych
łączy się strategie informacyjne (dostarczanie wiedzy) i edukacyjne (uczenie umiejętności
życiowych). Skuteczność tego typu programów jest zauważalna, aczkolwiek zakres
osiąganych zmian jest wysoce zróżnicowany.
7
Z.Gaś, Profilaktyka w szkole, Warszawa 2006, s.29 – 33
4) Podejście poznawczo – behawioralne, które opiera się na założeniu że inicjacja
zachowań dysfunkcyjnych dokonuje się zazwyczaj w obecności rówieśników, więc młodzi
ludzie potrzebują umiejętności do przeciwstawiania się takim naciskom ( teoria społecznego
uczenia się ). W ramach tego rodzaju programów młodzież dowiaduje się, co to jest presja (
rówieśnicza, mediów, reklam, rodziny) i jak ją identyfikować, a następnie prowadzi się
treningi rozwijania
umiejętności przeciwstawiania się negatywnej presji. Skuteczność tego
typu programów jest wysoka, gdy obejmują one szeroką grupę rówieśniczą.
5) Podejście normatywnej edukacji z kolei opiera się na założeniu, że młodzi ludzie
przeszacowują rozmiary angażowania się rówieśników w zachowania dysfunkcjonalne i
skutkiem tego sami je podejmują, aby w ten sposób poczuć się częścią grupy i doświadczyć
,,bycia normalnym’’.
Działania profilaktyczne ukierunkowane są więc na korektę błędnych percepcji i poznanie
faktycznych rozmiarów zachowań dysfunkcjonalnych.
Podejście to ma zróżnicowaną skuteczność w zależności od rodzaju zachowania
dysfunkcjonalnego.
Współcześnie
zaczyna
dominować
pozytywne
podejście
do profilaktyki.
Opiera się ono na trzech zidentyfikowanych empirycznie prawidłowościach:
1) dysfunkcjonalność
człowieka
jest wyrazem
jego niedostatecznej skuteczności
w radzeniu sobie z wymogami życia,
2) poziom i zakres zaradności czy niezaradności człowieka jest uwarunkowany
wieloma czynnikami pośredniczącymi (zwanymi czynnikami ryzyka i czynnikami
chroniącymi),
3) manifestowane
przez
człowieka przejawy dysfunkcji są względem siebie
alternatywne, a więc w zależności od uwarunkowań
zewnętrznych i
wewnętrznych
mogą się wzajemnie zastępować (stąd można mówić o podatności na podejmowanie
zachowań
problemowych). W efekcie profilaktyka przestaje koncentrować się na
zapobieganiu objawom, a skupia się na wspieraniu człowieka i pomaganiu w rozwijaniu
sprawności i zaradności życiowej. J. Gibbs i S. Bennett
– jak
pisze autor; definiują
profilaktykę, odwołując się do czynników ryzyka (cech, sytuacji, warunków lub kontekstu
środowiskowego,
które
chronią człowieka przed angażowaniem się w zachowania
dysfunkcjonalne).
Twierdzą, że profilaktyka to proces współdziałania podstawowych
środowisk wychowawczych w planowaniu i wdrażaniu strategii, które:
- redukują specyficzne czynniki ryzyka, sprzyjające podejmowaniu przez dziecko zachowań
problemowych:
- wzmacniają czynniki chroniące w celu umożliwienia młodym ludziom
zachowania
zdrowia i osiągnięcia dobrego samopoczucia.
Z. Gaś zwraca również uwagę na szerszą koncepcje profilaktyki ukierunkowanej
na potrzeby praktyki społecznej. Zgodnie z nią profilaktyka to proces zapewniania ludziom
zasobów i środków potrzebnych do konfrontacji ze stresującymi
warunkami życia oraz
umożliwiających unikanie zachowań, które mogą prowadzić do negatywnych skutków
fizycznych,
psychicznych i \ lub społecznych. W jego ramach konieczne jest promowanie:
- świadomości, wiedzy, umiejętności i kompetencji,
- samooceny i zaufania do ludzi,
- wzrastającej umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach,
- systemu wsparcia w rodzinie, szkole, pracy i społeczności lokalnej,
- warunków umożliwiających
prowadzenie zdrowego życia oraz chroniących przed
zaburzeniami i chorobami somatycznymi i psychicznymi,
- warunków
do funkcjonowania
zdrowego społeczeństwa.
Z. Gaś prezentuje również taką wersję profilaktyki w ujęciu której podstawowym
celem jest wspieranie rozwoju kompetencji intelektualnych, osobowościowych i społecznych
młodego człowieka. Takie działanie powinno jednoczyć szkołę i lokalna społeczność w
promowaniu celów rozwojowych, dyspozycji, wiedzy i kompetencji, które zwiększają
zdolność
młodych ludzi do skutecznego troszczenia się o swoje zdrowie. Aby
przedsięwzięcia profilaktyczne ukierunkowane na dzieci i młodzież były skuteczne, powinny
uwzględniać następujące zasady:
1. Pomoc młodzieży w skutecznym
unikaniu
zachowań
problemowych jest
podstawową misją szkoły oraz innych instytucji i organizacji skoncentrowanych na dzieciach
i młodzieży. Jednym z kluczowych elementów procesu edukacji (zawartym w misji i celach
szkoły) powinno być nabywanie i rozwijanie wiedzy, postaw i umiejętności potrzebnych do
prowadzenia zdrowego stylu życia i unikaniu dysfunkcji.
2. Profilaktyka promuje unikanie wszelkich, a nie tylko wybranych zachowań
problemowych. Działania profilaktyczne są inicjowane, zanim pojawią się dysfunkcje i jasno
artykułują
oczekiwania, iż młodzi ludzie będą powstrzymywać się od wszelkich
zachowań problemowych.
3. Profilaktyka uwzględnia wszelkie zidentyfikowane uwarunkowania zachowań
problemowych. W obszarze działań profilaktycznych znajdują się różnorodne charakterystyki
środowiskowe i osobowe, ważne zarówno dla angażowania się w dysfunkcje, jak i
warunkujące prowadzenie zdrowego i odpowiedzialnego życia. Tak rozumiana profilaktyka
jest działaniem strategicznym i skoncentrowanym na wynikach.
4.Profilaktyka prowadzi do zmian systemowych i modyfikacji norm.
Działania profilaktyczne koncentrują się na stopniowym zmienianiu warunków, w jakich
żyją młodzi ludzie i norm, jakie ich zdaniem funkcjonują w codziennym życiu. Profilaktyka
jest więc systematyczna i długofalowa, a nie wycinkowa i akcyjna.
5. Profilaktyka uwzględnia kontekst społeczno – kulturowy. Działania profilaktyczne
powinny identyfikować i uwzględniać w praktyce istniejące w szkole i w lokalnej
społeczności zasoby kulturowe, społeczne, polityczne i historyczne.
6. Profilaktyka dostarcza młodym ludziom okazji i możliwości mówienia ,,TAK’’.
Priorytetem profilaktyki powinno być raczej uczenie młodych ludzi dokonywania
pozytywnych wyborów niż odrzucania negatywnych. Dzięki takiej strategii młody człowiek
uczy się pozytywnego stylu życia.
7. Profilaktyka koncentruje się nie tylko na młodzieży, ale i na dorosłych. Dla
skutecznego wspomagania młodych ludzi konieczne jest zapewnienie im możliwości
kontaktowania się z wiarygodnymi i konstruktywnymi dorosłymi osobami znaczącymi.
8. Profilaktyka wymaga szerokiej bazy współpracowników. Wiele osób, instytucji, a
także organizacji wywiera wpływ na życiowe decyzje młodych ludzi, dlatego konieczne
jest angażowanie ich w działania profilaktyczne wspierające młodzież.
9. Profilaktyka powinna korzystać z badań naukowych i doświadczeń praktyki.
Opracowane programy i pomoce oraz podejmowane działania powinny opierać się na
najnowszej wiedzy z zakresu rozwoju i funkcjonowania człowieka oraz wykorzystywać
doświadczenia dotychczasowych przedsięwzięć profilaktycznych.
10. Koniecznym elementem
profilaktyki są działania ewaluacyjne. Profilaktyka
wymaga prowadzenia działań oceniających skuteczność podejmowanych inicjatyw, aby
uzyskiwane wyniki wykorzystywać następnie do planowania i wdrażania kolejnych
przedsięwzięć.
S.Górski ze względu na rodzaj podejmowanych działań mających na celu
przeciwdziałanie dewiacjom wyodrębnił:
1. „ Profilaktykę eliminująco - uprzedzającą.
Wiąże się ona z możliwie najwcześniejszym wykrywaniem i usuwaniem
biologicznych, psychicznych i społecznych czynników zwiększających ryzyko wykolejenia
jednostki. Stosowanie takich działań wyraża się w blokowaniu patogennych czynników,
lub zwiększaniu odporności jednostki na wpływ wymienionych czynników.
(likwidowanie grup przestępczych, osadzanie ich członków w więzieniach)
2. Profilaktykę eliminująco – objawową.
Polega ona na możliwie wczesnym wykrywaniu reagowaniu na początkowe objawy
niedostosowania społecznego jak: wagary, ucieczki z domu, agresywny stosunek do
rodziców, nauczycieli czy rówieśników, niepowodzenia szkolne.
3. Profilaktykę powstrzymującą.
Za pomocą różnych środków uniemożliwia ona lub utrudnia podjęcie decyzji dotyczącej
czynu
nagannego,
bądź też wywołuje zmianę takiej decyzji.
4. Profilaktykę kreatywną.
Wzmacnia ona i podtrzymuje formy zachowań alternatywne do nieakceptowanych
społecznie. Zalążki postaw prospołecznych powinny być kształtowane w procesie
wychowania. Pod względem skuteczności i poniesionych jest znacznie bardziej opłacalna.’’8
8. S.Górski, Profilaktyka społeczna,(w:) Oświata i Wychowanie, 1986, nr 40, s.14
Download