Przeczytaj fragment
advertisement
WPROWADZENIE 1. Nowe wyzwania stojące przed przedsiębiorstwami przemysłowymi Dzisiaj nie ma już wątpliwości, że kraje wysoko rozwinięte, a także rozwijające się zmierzają w kierunku gospodarki niskoemisyjnej. W zmaganiach tych biorą udział zarówno liderzy walki z globalnym ociepleniem, jak i kraje zachowujące w rokowaniach międzynarodowych większą powściągliwość. Jest więc i „zielona” Norwegia, i „czarne” Chiny. Jest i „szarozielona” Polska, gdzie przejście na gospodarkę niskoemisyjną traktowane jest jako narzucone przez Unię Europejską. Tymczasem zmiana trajektorii rozwoju gospodarczego leży w interesie Polski – jeżeli nie dziś, to w przyszłości kilkunastoletniej. Wiąże się to z ambitną polityką UE dotyczącą ochrony klimatu, a także zmianami rynkowymi związanymi z ochroną środowiska. Z drugiej strony, wydaje się, że uniknięcie globalnego ocieplenia jest praktycznie niemożliwe. Najnowsze badania ekspertów z Międzyrządowego Panelu ds. Zmian Klimatu (IPCC) przewidują dalsze ocieplenie o około 1,4 do 5,8°C w ciągu następnego stulecia. Jaka to będzie dokładnie wartość, zależy głównie od zużycia energii, rozwoju technik produkcji energii i liczby ludności. Nieuwzględnianie kosztów związanych ze zmianami klimatycznymi przy ustalaniu cen rynkowych pociąga za sobą ogromne straty sięgające 5–20% światowego PKB1. Szacuje się, że wahania klimatyczne mogą spowodować do 2050 r. spadek produkcji gospodarki światowej o 6000 mld funtów brytyjskich rocznie2. Nie jest zatem zaskoczeniem zwrócenie uwagi na ekonomiczną stronę tych zmian. Bez wątpienia zmiany klimatyczne wpływają na gospodarkę, przy czym siła tego oddziaływania zależy od stopnia wrażliwości struktur gospodarczych i społecznych. Współczesne gospodarki cechuje pewien stopień „odporności” na turbulencje pogodowe. Nie dotyczy to natomiast poszczególnych podmiotów gospodarczych, których działalność w większości stref geograficznych jest w większym lub mniejszym stopniu zależna od pogody. N. Stern, The economics of climate change: the Stern review, Cambridge University Press, 2007. 2 Ibidem, s. 8. 1 10 Wprowadzenie Równie istotnie na przedsiębiorstwa oddziałuje otoczenie prawno-instytucjonalne, gdzie podejmowane są działania zmierzające do zahamowania zmian klimatycznych lub ograniczenia ich skutków. Uwzględniając komunikat Komisji Europejskiej z 26 maja 2010 r. w sprawie analizy możliwości zwiększenia celu 20% redukcji emisji gazów cieplarnianych oraz oceny ryzyka ucieczki emisji (COM2010/0265), oczekiwać należy podwyższenia celów redukcyjnych, co będzie miało bezpośrednie przełożenie na limity emisyjne. Działaniom politycznym towarzyszy wzrost świadomości ekologicznej interesariuszy, zainteresowanie inwestorów wynikami emisyjnymi przedsiębiorstw oraz nasilająca się presja organizacji ekologicznych. Powyższe trendy powodują, że przedsiębiorstwa przemysłowe staną w najbliższym czasie przed dwoma wyzwaniami. Pierwszym z nich będzie konieczność zmodyfikowania działalności w celu zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych. Wynika ona z ratyfikacji porozumień międzynarodowych w sprawie zmian klimatu oraz wprowadzonych w tym zakresie mechanizmów. Przyjęcie Krajowego Planu Rozdziału Uprawnień powoduje, że część przedsiębiorstw przekraczających przyznane limity emisji jest zmuszona do zakupu dodatkowych pozwoleń emisyjnych lub wprowadzenia innowacji technicznych zmniejszających poziom emisji. Oczywiście reakcja przedsiębiorstw w zdecydowanej mierze zależy od kształtu polityki klimatycznej oraz reguł narzuconych przez regulacje krajowe. Przedsiębiorstwa amerykańskie – na skutek odmowy ratyfikacji Protokołu z Kioto, przyjmują w odpowiedzi na zmiany klimatyczne postawę pasywną. W krajach UE, dzięki wprowadzeniu mechanizmów elastyczności, wiele przedsiębiorstw (w tym koncerny globalne BP, Shell) zmieniło swoje nastawienie. Zaczęły się one przyłączać do organizacji, tj. Global Climate Coalition, Coalition for Vehicle Choice. W efekcie zaobserwować można podejmowanie dobrowolnych inicjatyw zmierzających do ograniczenia wielkości emisji. Drugim wyzwaniem jest adaptacja przedsiębiorstw do obecnych i przyszłych zmian klimatycznych. Kadra kierownicza musi zacząć uwzględniać w planach strategicznych wpływ wahań pogodowych na realizowane procesy produkcyjne i identyfikować potencjalne ryzyka klimatyczne. Kumulacja ryzyk związanych ze zmianami klimatycznymi (fizycznego, konkurencyjnego, prawnego, utraty reputacji) każe porzucić scenariusz business as usual, zakładający rozwój przemysłu bez ograniczeń zewnętrznych związanych z ochroną klimatu. Konieczne staje się włączenie aspektów klimatycznych w proces planowania strategicznego. Wprowadzenie 11 2. Stan wiedzy Wspomniane wyzwania nasiliły się w ciągu ostatnich 20 lat i coraz bardziej przebijają się do świadomości menedżerów. Obecnie, zgodnie z badaniami firm konsultingowych (KPMG)3, organy zarządzające globalnych spółek posiadają świadomość znaczenia zmian klimatycznych – postrzegają je jako jeden z czynników warunkujących funkcjonowanie przedsiębiorstw. Badania McKinsey Quarterly4 wykazały, że: – 60% kadry kierowniczej tych przedsiębiorstw postrzega zmiany klimatyczne jako czynnik wpływający na rozwój produktów, plany inwestycyjne, zarządzanie marką, – 60% oczekuje pojawienia się nowych szans rynkowych wynikających z tych zmian, – 82% oczekuje zwiększenia liczby regulacji klimatycznych w ciągu 5 lat. Jednocześnie poglądy te nie przekładają się na podejmowane działania. Według tych samych badań ponad 36% dyrektorów generalnych nie uwzględnia zmian klimatycznych w procesie podejmowania decyzji, 70% nie stosuje wskaźników środowiskowych. Powoduje to rozdźwięk pomiędzy deklaracjami a działaniami rzeczywistymi. Deklaratywny charakter programów klimatycznych nie jest zwymiarowany finansowo. Współczesne przedsiębiorstwa stoją zatem przed dylematem, który dotyczy sposobu właściwego reagowania na zmiany klimatyczne. Równocześnie, literatura dotycząca problematyki zachowań przedsiębiorstw w odpowiedzi na te wyzwania jest bardzo uboga. Jonatan Pinkse pisze: „[...] prowadzone dotychczas prace przedstawiały scenariusze zmian klimatycznych bądź ich skutki (np. dla rolnictwa). Na tych dwóch elementach koncentruje się większość badań prowadzonych na świecie. Niewielu natomiast autorów zajmowało się powiązaniem zmian klimatycznych z konkretną działalnością gospodarczą. Nieliczne tylko prace uwzględniają problem adaptacji indywidualnych przedsiębiorstw”5. Prowadzone w tym obszarze studia mają głównie charakter koncepcyjny (Jones, Levy; Kolk, Pinkse; Hoffman, Woody; Kapfudzaruwa). Z kolei realizowane projekty badawcze (CDP, CERES) nie odnoszą się bezpośrednio do strategii klimatycznych. Powyższa luka utrudnia podejmowanie odpowiednich działań dostosowawczych do zmian klimatyczKPMG, Responses to the Climate Change Debate: KPMG Mining Industry Survey, 2010, www.kpmg.com/Global/en/Issuestndlnsights/ArticlesPublications/Documents/Climate-ChangeMining-Survey-2010-final.pdf. 4 McKinsey Quarterly, How Companies Think about Climate Change: A McKinsey Glo­ bal Survey, 2008, www.mckinseyquarterly.com/How_companies_think_about_climate_change_ A_McKinsey_Global_Survey_2099. 5 J. Pinkse, Business responses to global climate change, Universal Press, Veenendaal 2006. 3 12 Wprowadzenie nych, może powodować ich niespójność, obniżać skuteczność, a nawet prowadzić do zaniechania. 3. Przesłanki, przedmiot pracy Polityka klimatyczna Unii Europejskiej wywiera ogromny wpływ na polskie przedsiębiorstwa przemysłowe. Realizacja założeń pakietu 3 x 20 i innych dyrektyw klimatycznych wiąże się bowiem z koniecznością ponoszenia nakładów inwestycyjnych na technologie niskoemisyjne oraz wymusza inne działania dostosowawcze. Zasygnalizowane wcześniej wyzwania klimatyczne odnoszą się więc także do polskich przedsiębiorstw. Równocześnie w literaturze krajowej brak jest jakichkolwiek opracowań dotyczących problematyki zmian klimatycznych w kontekście zarządzania przedsiębiorstwami (poza nielicznymi pracami związanymi z derywatami pogodowymi). Zwarte publikacje naukowe, ukazujące problem zmian klimatycznych z perspektywy nauk o zarządzaniu, nie są dostępne. W literaturze krajowej, jak i w praktyce biznesowej nie istnieją opisy zachowań przedsiębiorstw bazujące na materiale empirycznym dotyczące reakcji przedsiębiorstw na zmiany klimatyczne. Brakuje wiedzy na temat stosowanych strategii w tym obszarze, czynników determinujących strategie i ich skutków ekonomicznych. Z tego względu, niniejsza praca stanowi unikalny wkład w badaną problematykę. Ważną przesłanką podjęcia tematyki jest również przekonanie autorki, że nieuprawnione byłoby przenoszenie na grunt przedsiębiorstw krajowych zachowań, jakie przyjmują względem zmian klimatycznych organizacje w krajach rozwiniętych (w szczególności Europy Zachodniej). Do roku 2002 (kiedy to Polska ratyfikowała Protokół z Kioto) krajowa polityka ekologiczna w niewielkim stopniu zajmowała się problemem ochrony klimatu. Efektem był brak wymogów dotyczących wielkości emisji gazów cieplarnianych, realizacja przez jednostki gospodarcze inwestycji w innych obszarach (marketing, zasoby ludzkie), niska świadomość ekologiczna. Odmienność uwarunkowań (społecznych, instytucjonalnych) powoduje, że transpozycja zachowań względem wyzwań klimatycznych z przedsiębiorstw krajów rozwiniętych jest niewłaściwa. Ponadto państwa te leżą w bardzo różnych strefach klimatycznych, w związku z tym narażone są na odmienne typy czy przebieg zmian klimatycznych. Przedmiotem niniejszej rozprawy są zachowania polskich przedsiębiorstw w obliczu zmian klimatycznych. W pracy skoncentrowano się przede wszystkim na zmianach o charakterze nielosowym (globalne ocieplenie). W sposób świadomy pominięto (poza częścią poświęconą ryzykom klimatycznym) problem turbulencji klimatycznych. Wynika to z przyjęcia perspektywy zgodnej z polityką i raportami międzynarodowymi, gdzie problem zmian klimatycznych jest utożsamiany z problemem ograniczania emisji GHG. Analogiczne podej- 13 Wprowadzenie ście przyjmowane jest niemal we wszystkich opracowaniach ekonomicznych poświęconych tym zagadnieniom. Konsekwencją przyjęcia takiej perspektywy jest koncentracja na wybranych grupach przedsiębiorstw. Zmiany klimatyczne dotyczą przede wszystkim dużych zakładów przemysłowych, których działalność wymaga pozwolenia na wprowadzanie gazów i pyłów do powietrza lub pozwolenia zintegrowanego, w szczególności z branż uwzględnionych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 31 marca 2006 r. W świetle powyższych rozważań przesłanki leżące u podstaw niniejszej pracy przedstawić można następująco: Przesłanki teoretyczne Przesłanki praktyczne Luka definicyjna dotycząca problematyki Brak zgodności w zakresie deklarazmian klimatycznych w przedsiębiorstwie cji i rzeczywistych działań podejmowanych w odpowiedzi na zmiany klimatyczne Luka klasyfikacyjna w zakresie strategii klimatycznych Wysoki poziom ryzyk klimatycznych Brak wiedzy nt. strategii klimatycznych Brak znajomości mechanizmów kształtupolskich przedsiębiorstw oraz działań podej- jących postawy przedsiębiorstw wobec zmian mowanych przez nie w tym zakresie klimatycznych Brak wiedzy dotyczącej ryzyk klimaPostrzegane wysokie koszty reakcji na tycznych zagrażających przedsiębiorstwom zmiany klimatyczne oraz brak korzyści ekono(rodzajów, siły oddziaływania) micznych takich działań Brak zrozumienia zależności pomiędzy Brak wytycznych metodycznych dotykompetencjami przedsiębiorstw a przyjmowa- czących formułowania strategii klimatycznej nymi strategiami klimatycznymi Kluczowym pojęciem stosowanym w opracowaniu jest strategia klimatyczna. Przyjęto, że strategia klimatyczna przedsiębiorstwa stanowi długofalową koncepcję reagowania organizacji na wyzwania klimatyczne. Można ją traktować jako zespół idei, konstrukcji, przez które firma interpretuje problemy klimatyczne oraz zgodnie z którymi wybiera i podejmuje działania dostosowawcze. Strategia klimatyczna rozumiana jest zatem jako sposób podejścia przedsiębiorstwa do problemu zmian klimatycznych; wpisuje się w paradygmat zachowań strategicznych. 14 Wprowadzenie 4. Cele i hipotezy badawcze Celem głównym rozprawy jest analiza dotychczasowych zachowań przedsiębiorstw w obliczu zmian klimatycznych oraz zaproponowanie podstaw metodycznych kształtowania strategii klimatycznej. Chodziło więc o opracowanie typologii strategii klimatycznych oraz stworzenie swoistych ram odniesienia dla przedsiębiorstw planujących podejmowanie aktywnych działań w odpowiedzi na zmiany klimatyczne. Cel ten został osiągnięty przez realizację celów szczegółowych. Pierwszym z nich jest przegląd dotychczasowego światowego dorobku w zakresie ekonomicznych aspektów zmian klimatycznych. W szczególności, zamiarem autorki było możliwie szerokie, wielopłaszczyznowe ujęcie problemu zmian klimatycznych z perspektywy zarządzania przedsiębiorstwem. Drugim celem szczegółowym jest przegląd ryzyk klimatycznych6 i ocena ich wpływu na funkcjonowanie przedsiębiorstw. Zgodnie z szacunkami, łączna wartość sektorów narażonych na negatywne skutki zmian klimatycznych wynosi 40% PKB7. Stąd istotne wydaje się identyfikowanie i kwantyfikowanie ryzyk klimatycznych. W tym zakresie dokonano próby odpowiedzi na następujące pytania badawcze: – Jakiego rodzaju ryzyka klimatyczne zagrażają przedsiębiorstwom? – Jaka jest siła oddziaływania poszczególnych ryzyk? – Do jakiego stanowiska przypisana jest odpowiedzialność za zarządzanie ryzykiem klimatycznym? – Jakie działania podejmowane są w celu minimalizowania ryzyka klimatycznego? Kolejnym celem rozprawy jest identyfikacja strategii klimatycznych przyjętych przez krajowe przedsiębiorstwa. Strategia klimatyczna stanowi wzorzec decyzji strategicznych, które dotyczą pozycji (postaw) przedsiębiorstwa względem zmian klimatycznych. Wyznacza zakres i rodzaj działań podejmowanych w odpowiedzi na zmiany klimatyczne. W odniesieniu do tej problematyki w pracy poszukuje się odpowiedzi na następujące pytania: – Jakie działania wprowadzane są w odpowiedzi na zmiany klimatyczne? – Czy postawy przedsiębiorstw względem zmian klimatu mają charakter izomorficzny czy też zróżnicowany? – Który z mechanizmów (regulacyjny, normatywny, kognitywny) odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu tych postaw? – Czy możliwe jest wyodrębnienie jednolitych grup przyjmujących analogiczną postawę wobec zmian klimatycznych? Pod pojęciem „ryzyka klimatycznego” przyjęto prawdopodobieństwo wystąpienia strat na skutek zmian klimatycznych o charakterze losowymi bądź nielosowym. 7 J. Dutton, The Feather In Feather risk, [w:] B. Dischel (red.), Climate risk and the weather market, Risk Books, 2002, s. 190. 6 Wprowadzenie 15 Pojawia się przy tym kolejne, bardzo ważne pytanie: Czy realizacja aktywnych (innowacyjnych) strategii klimatycznych generuje korzyści ekonomiczne? Zgodnie z powszechnym poglądem, inwestycje ekologiczne negatywnie oddziałują na wyniki finansowe. Badania wykazały jednak, że przedsiębiorstwa uzyskują dodatkowe korzyści (wzrost zysków, redukcję kosztów) dzięki inwestycjom w technologie niskoemisyjne8, zaś inwestorzy w toku oceny przedsiębiorstw zaczynają uwzględniać ryzyko klimatyczne9. Tym samym efektywność działań w tym obszarze staje się czynnikiem przewagi konkurencyjnej10. Uwzględniając powyższe, w pracy poszukuje się odpowiedzi na następujące pytania: – Jakie związki zachodzą pomiędzy wynikami emisyjnymi i ekonomicznymi? – Czy (w jaki sposób) innowacyjne strategie klimatyczne wpływają na wyniki przedsiębiorstw? Wreszcie, zamierzeniem autorki jest określenie istotności i siły oddziaływania czynników stanowiących uwarunkowania innowacyjnych strategii klimatycznych. Podczas gdy dotychczasowe opracowania koncentrują się przede wszystkim na wpływie regulacji na poziom emisji gazów cieplarnianych, niniejsze opracowanie uwzględnia czynniki egzo- i endogeniczne. A zatem: –– Które z kompetencji są najistotniejsze dla realizacji innowacyjnych strategii klimatycznych? –– Jakie zależności występują pomiędzy kompetencjami determinującymi strategie klimatyczne aktywne i pasywne? Punktem odniesienia stał się tutaj autorski model uwarunkowań strategii klimatycznych (USK). W rozprawie przyjęto tezę, iż w procesie zarządzania należy uwzględnić aspekt zmian klimatycznych, ponieważ podejmowanie właściwych działań w odpowiedzi na nie przyczynia się do długookresowego rozwoju przedsiębiorstwa. Postawiono następujące hipotezy: 1.Ekspozycja przedsiębiorstwa na zdarzenia związane ze zmianami klimatycznymi o charakterze losowym i nielosowym generuje ryzyka klimatyczne dla przedsiębiorstw. 2.Strategie klimatyczne przedsiębiorstw mają charakter polimorficzny. Możliwe jest jednak wyodrębnienie pewnych grup przedsiębiorstw przyjmujących analogiczną postawę względem zmian klimatycznych. 8 P. Enkvist, T. Naucler, J.M. Oppenheim, Business strategies for climate change, „McKinsey Quarterly” 2008, nr 2, s. 24–33. 9 I. Salgado, Carbon Tax Tagged as Green Solution, Business Report, 2008, www. busrep. co.za. 10 J. Llewellyn, The business of climate change: challenges and opportunities, Lehman Brothers, 2007. 16 Wprowadzenie 3.Strategia klimatyczna przedsiębiorstwa zależy od świadomości dotyczącej zmian klimatycznych, podatności na zmiany klimatyczne, zdolności do adaptacji do nich, uwarunkowań instytucjonalnych. 4.Istnieje korelacja pomiędzy redukcją emisji a wynikami ekonomicznymi przedsiębiorstw. 5. Metodologia badań Przyjęte w pracy podejście metodologiczne wpisuje się w szkołę zarządzania strategicznego. Dzięki uwzględnianiu zmian klimatycznych w planowaniu strategicznym przedsiębiorstwa mogą opracować programy klimatyczne, a w efekcie ograniczyć ryzyko klimatyczne. Mogą zatem w sposób świadomy planować działania mające na celu redukcję emisji (bez względu na ich źródło). Praca czerpie również z teorii instytucjonalnej. Przyjąć należy, że instytucje, narzucając ograniczenia (np. limity emisyjne), kształtują postawy przedsiębiorstw wobec zmian klimatycznych; określają „reguły gry”. Interakcje, jakie zachodzą pomiędzy instytucjami a przedsiębiorstwami wyznaczają ich zachowania w tym zakresie. Silne powiązania pomiędzy instytucjami powodują, że naśladują one swoje zachowania. Wobec tego, można przyjąć, że strategia klimatyczna wynika w dużej mierze z postrzegania przez kadrę menedżerską ram instytucjonalnych i interakcji z jednostkami je tworzącymi. Pomimo że strategie klimatyczne stanowią indywidualny wybór przedsiębiorstw, występuje ich daleko idący izomorfizm. Poruszana w rozprawie problematyka wpisuje się w koncepcję rozwoju zrównoważonego. Koncepcja ta, stanowiąca jakościowo nową drogę rozwoju, łączy tradycyjny wzrost gospodarczy z uwarunkowaniami ekologicznymi. Podejmowanie przez przedsiębiorstwa działań zmierzających do redukcji emisji, ochrony klimatu sprzyja budowaniu konkurencyjnej gospodarki niskoemisyjnej, a tym samym pozostaje w zgodności z założeniami rozwoju zrównoważonego. W opracowaniu zastosowano analizę krytyczno-poznawczą literatury przedmiotu (krajowej i zagranicznej), wykorzystując interdyscyplinarny dorobek naukowy z zakresu nauk o zarządzaniu, ekonomii środowiska, prawa ochrony środowiska, analizy ekonomicznej, a także akty normatywne, raporty z badań. W toku tej analizy wykorzystano proces dedukcyjny obejmujący analizę, diagnozę, syntezę oraz wnioskowanie, co znalazło swój wyraz w strukturze pracy. W znaczącej mierze rozprawa bazuje także na podejściu empirycznym. Zastosowano przy tym doświadczalną weryfikację hipotez z wykorzystaniem logiki indukcji. W części badań empirycznych użyto modelowania deterministycznego. Wprowadzenie 17 6. Konstrukcja pracy Publikacja składa się z sześciu rozdziałów. Rozdział pierwszy koncentruje się na uporządkowaniu wątków dotyczących problematyki zmian klimatycznych. Przedstawiono w nim przyczyny zmian klimatycznych, ich skutki społeczno-ekonomiczne, porozumienia międzynarodowe w zakresie ochrony klimatu. W szczególności położono nacisk na krajowe instrumenty regulacyjno-ekonomiczne odnoszące się do zmian klimatycznych oraz wpływ tego zjawiska na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. W rozdziale drugim skoncentrowano się na ryzyku klimatycznym. Wyjaśniono jego istotę, wskazano rodzaje. W rozdziale tym zaprezentowano wyniki badań własnych dotyczących podatności przedsiębiorstw krajowych na to ryzyko, czasu wystąpienia i siły zagrożenia poszczególnymi rodzajami ryzyka, sposobów jego minimalizowania. W kolejnym rozdziale rozwinięta została koncepcja strategii klimatycznych. Zaprezentowano tutaj poprzednie publikacje w tym zakresie oraz wyniki badania zachowań przedsiębiorstw wobec zmian klimatycznych. W efekcie zaproponowano typologię strategii klimatycznych. W rozdziale czwartym scharakteryzowano wpływ czynników zewnętrznych oraz cech przedsiębiorstw na kształtowanie aktywnych zachowań przedsiębiorstwa względem zmian klimatycznych. Przeprowadzone badania pozwoliły na zweryfikowanie poprawności budowy modelu uwarunkowań strategii klimatycznych. Rozdział piąty przedstawia ekonomiczne skutki działań redukcyjnych. Zawarto w nim analizę zależności pomiędzy wynikami emisyjnymi a ekonomicznymi przedsiębiorstw oraz efekty realizacji innowacyjnych strategii klimatycznych. Ostatni rozdział poświęcono tworzeniu strategii klimatycznych. Zaproponowano w nim procedurę budowy i wdrażania takiej strategii. Jej skuteczna aplikacja może przyczyniać się do tworzenia adekwatnych programów klimatycznych oraz skuteczniejszego realizowania inicjatyw zmierzających do ograniczenia wielkości emisji GHG przez przedsiębiorstwo. W zakończeniu dokonano rekapitulacji głównych wątków podjętych w opracowaniu. Książka przeznaczona jest przede wszystkim dla środowiska naukowego. Czytelnik znajdzie tutaj szeroki przekrój wiedzy dotyczący zmian klimatycznych z perspektywy zarządzania przedsiębiorstwami. Ale świadomym zamierzeniem autorki było nadanie pracy waloru aplikacyjnego. Z tego powodu rozbudowane zostały te fragmenty, które mogą być użyteczne również dla praktyków zarządzania. W szczególności dotyczy to rekomendacji dotyczących kształtowania innowacyjnej strategii klimatycznej przedsiębiorstwa.
