umowA o pRAcĘ nA cZAs okREŚlony w polskim i
advertisement
UMOWA O PRACĘ NA CZAS OKREŚLONY W POLSKIM I UNIJNYM PRAWIE PRACY Karol Łapiński Warszawa 2011 Spis treści Spis treści Wykaz skrótów / 11 Wstęp / 15 Rozdział I Rozwój instytucji umowy o pracę na czas określony w polskim prawie pracy (na ziemiach polskich) / 19 1. Umowa o pracę na czas określony w okresie zaborów / 19 1.1. Zagadnienia ogólne / 19 1.2. Umowa o pracę na czas określony na terenie byłego zaboru rosyjskiego / 20 1.3. Umowa o pracę na czas określony na terenie byłego zaboru pruskiego / 21 1.4. Umowa o pracę na czas określony na terenie byłego zaboru austriackiego / 22 2. Ewolucja instytucji umowy o pracę na czas określony w okresie międzywojennym / 24 2.1. Zagadnienia ogólne / 24 2.2. Umowa o pracę pracowników umysłowych / 25 2.3. Umowa o pracę robotników / 29 2.4. Kodeks zobowiązań / 31 2.5. Pozostałe źródła prawa pracy / 33 3. Umowa o pracę na czas określony w Polsce powojennej do 1974 r. / 34 4. Zmiany w regulacjach dotyczących umowy o pracę na czas określony po 1974 r. / 43 5. Pierwsze kodeksowe ograniczenia swobody zawierania terminowych umów o pracę / 47 Spis treści 6. Umowa o pracę na czas określony w ustawie „antykryzysowej” / 50 7. Umowa o pracę na czas określony w prawie Unii Europejskiej / 56 8. Uwagi końcowe / 58 Rozdział II Pojęcie umowy o pracę na czas określony i jej miejsce w katalogu umów o pracę / 62 1. Uwagi ogólne / 62 2. Pojęcie umowy o pracę na czas określony / 63 3. Umowa o pracę na czas określony a inne umowy terminowe / 70 3.1. Zagadnienia ogólne / 70 3.2. Umowa o pracę na okres próbny / 71 3.3. Umowa o pracę na czas zastępstwa nieobecnego pracownika / 73 3.4. Umowa o pracę na czas wykonania określonej pracy / 79 4. Uwagi końcowe / 82 Rozdział III Zawarcie, zmiana i rozwiązanie umowy o pracę na czas określony / 85 1. Zawarcie umowy o pracę / 85 1.1. Uwagi ogólne / 85 1.2. Forma zawarcia umowy o pracę / 86 1.3. Strony umowy o pracę / 89 1.4. Treść umowy o pracę / 92 1.4.1. Istotne składniki umowy o pracę / 92 1.4.2. Istotne składniki umowy o pracę na czas określony / 93 2. Zmiana treści umowy o pracę / 97 2.1. Zagadnienia ogólne / 97 2.2. Porozumienie stron / 98 2.3. Wypowiedzenie warunków pracy lub płacy / 102 3. Rozwiązanie umowy o pracę / 107 3.1. Zagadnienia ogólne / 107 3.2. Upływ czasu / 109 3.3. Wypowiedzenie umowy o pracę / 112 Spis treści 3.4. Uprawnienia pracownika w razie niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę na czas określony przez pracodawcę / 118 3.4.1. Problem konieczności istnienia uzasadnienia dla wypowiedzenia umowy o pracę na czas określony / 123 3.5. Rozwiązanie umowy o pracę w drodze porozumienia stron / 130 3.6. Rozwiązanie umowy o pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia / 132 3.7. Uprawnienia pracownika w razie niezgodnego z prawem rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę na czas określony bez wypowiedzenia / 134 3.8. Dodatkowe uprawnienia pracownika w razie rozwiązania umowy o pracę na czas określony z przyczyn leżących po stronie pracodawcy / 137 4. Uwagi końcowe / 141 Rozdział IV Ograniczenia zasady swobody umów przy zawieraniu umów o pracę na czas określony / 144 1. Zasada swobody umów w prawie pracy / 144 2. Ograniczenia zasady swobody umów w prawie polskim / 148 2.1. Ograniczenia ustawowe / 148 2.2. Ograniczenia czasu obowiązywania umowy o pracę na czas określony / 149 2.3. Kolejne umowy o pracę na czas określony / 153 3. Ograniczenia zasady swobody umów w prawie unijnym / 156 4. Uwagi końcowe / 158 Rozdział V Umowa o pracę na czas określony z pracownikiem tymczasowym / 160 1. Zagadnienia ogólne / 160 2. Zawarcie umowy o pracę / 162 2.1. Rodzaj umowy o pracę / 162 2.2. Forma umowy o pracę / 165 2.3. Strony umowy o pracę / 167 2.4. Treść umowy o pracę / 171 Spis treści 3. Zmiana treści umowy o pracę z pracownikiem tymczasowym / 177 4. Rozwiązanie umowy o pracę z pracownikiem tymczasowym / 180 4.1. Upływ czasu i porozumienie stron / 181 4.2. Wypowiedzenie umowy o pracę / 182 4.3. Rozwiązanie umowy o pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia / 187 5. Umowa o pracę z pracownikiem tymczasowym w prawie unijnym / 191 6. Uwagi końcowe / 198 Rozdział VI Umowa o pracę na czas określony w wybranych pragmatykach służbowych / 201 1. Zagadnienia ogólne / 201 2. Umowa o pracę na czas określony w służbie cywilnej / 203 2.1. Zawarcie umowy o pracę / 207 2.2. Zmiana i ustanie umownego stosunku pracy / 210 3. Umowa o pracę na czas określony z pracownikiem samorządowym / 214 3.1. Zawarcie umowy o pracę / 214 3.2. Zmiana i ustanie umownego stosunku pracy / 221 4. Umowa o pracę na czas określony z nauczycielem / 225 4.1. Zawarcie umowy o pracę / 225 4.2. Zmiana i ustanie umownego stosunku pracy / 231 5. Umowa o pracę na czas określony zawierana z pracownikiem Państwowej Inspekcji Pracy / 241 5.1. Zawarcie umowy o pracę / 241 5.2. Zmiana i ustanie umownego stosunku pracy / 246 6. Uwagi końcowe / 250 Rozdział VII Implementacja dyrektywy w sprawie pracy na czas określony do polskiego prawa pracy / 254 1. Uwagi ogólne / 254 2. Podstawowe regulacje unijne dotyczące umowy o pracę na czas określony / 258 3. Zgodność regulacji art. 251 k.p. z prawem unijnym / 261 Spis treści 4. Skutki niezgodności art. 251 k.p. z prawem unijnym / 271 5. Uwagi końcowe / 288 Zakończenie / 293 Bibliografia / 305 Wykaz orzeczeń / 316 Wykaz aktów normatywnych / 322 Strony internetowe / 326 Indeks rzeczowy / 327 Spis treści 10 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne ABGB BGB dyrektywa 99/70/WE dyrektywa 2008/104/WE k.c. k.p. Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch (austriacki kodeks cywilny) Bürgerliches Gesetzbuch (niemiecki kodeks cywilny) dyrektywa Rady 99/70/WE z dnia 28 czerwca 1999 r. dotycząca Porozumienia ramowego z dnia 18 marca 1999 r. w sprawie pracy na czas określony, zawartego przez Europejską Unię Konfederacji Przemysłowych i Pracodawców (UNICE), Europejskie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP) oraz Europejską Konfederację Związków Zawodowych (ETUC) (Dz. Urz. UE L 175 z 10.07.1999, Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 3, s. 368) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/104/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie pracy tymczasowej (Dz. Urz. UE L 327 z 5.12.2008) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) 11 Wykaz skrótów k.z. KN Konstytucja RP r.u.p.p.u. u. PIP u.ł.s.k.e. u.p.s. u.p.s. z 1990 r. u.p.u.p. u.s.c. u.s.d.g. u.z.g. 12 rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 marca 1928 r. o umowie o pracę pracowników umysłowych (Dz. U. Nr 35, poz. 323 z późn. zm.) ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89, poz. 589 z późn. zm.) ustawa z dnia 1 lipca 2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców (Dz. U. Nr 125, poz. 1035 z późn. zm.) ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 223, poz. 1458 z późn. zm.) ustawa z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1593 z późn. zm.) ustawa z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn. zm.) ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (Dz. U. Nr 227, poz. 1505 z późn. zm.) ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.) ustawa z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pra- Wykaz skrótów u.z.p.t. cownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (Dz. U. Nr 90, poz. 844 z późn. zm.) ustawa z dnia 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych (Dz. U. Nr 166, poz. 1608 z późn. zm.) Publikatory, czasopisma Biul SN Biul. SN IPUSiSP EPS GP GSP GSP – Prz. Orz. M. Prawn. M.P.Pr. OSA OSN OSNC OSNCK OSNP OSP OTK P. Sp. PiP PiZS PPE Pr. Pracy Prok. i Pr. PS Biuletyn Sądu Najwyższego Biuletyn Sądu Najwyższego. Izba Pracy Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Europejski Przegląd Sądowy Gazeta Prawna Gdańskie Studia Prawnicze Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa Monitor Prawniczy Monitor Prawa Pracy Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Izba Karna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Polityka Społeczna Państwo i Prawo Praca i Zabezpieczenie Społeczne Przegląd Prawa Europejskiego Prawo Pracy Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy 13 Wykaz skrótów PUS PUSiZ PZS R. Pr. RPEiS Sam. Teryt. Sł. Prac. St.Pr.-Ek. St.Pr.PiPSp. Przegląd Ubezpieczeń Społecznych Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Zdrowotnych Przegląd Zagadnień Socjalnych Radca Prawny Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Samorząd Terytorialny Służba Pracownicza Studia Prawno-Ekonomiczne Studia z Zakresu Prawa Pracy i Polityki Społecznej Inne 14 MOP NSA SA SN TK TSUE Międzynarodowa Organizacja Pracy Naczelny Sąd Administracyjny Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Wstęp Wstęp Problematyka związana z umową o pracę na czas określony była przedmiotem zainteresowania doktryny od dawna. Przykładem tego jest chociażby opublikowana w 1980 r. praca doktorska pt. Terminowe umowy o pracę. W 2006 r. pojawiła się na rynku wydawniczym pozycja zatytułowana Umowa o pracę na czas określony. To dosyć częste zajmowanie się przez doktrynę prawa pracy umową o pracę na czas określony mog­ łoby z pozoru podawać w wątpliwość potrzebę szerszej analizy tej umowy. Można przecież podnosić, że w tej materii powiedziano i napisano już wszystko. W moim jednak przekonaniu takie podejście nie zasługuje na aprobatę. Przede wszystkim za potrzebą dogłębnego rozważenia problematyki umów o pracę na czas określony przemawiają liczne, od wejścia w życie kodeksu pracy, zmiany przepisów w tym zakresie. W toku kolejnych nowelizacji prawa pracy zmieniało się podejście do tej podstawy nawiązywania stosunku pracy. Należy również podkreślić, że umowa o pracę na czas określony, ukształtowana w kodeksie pracy w 1974 r., do 1989 r. funkcjonowała w zupełnie innym niż obecny systemie społeczno-gospodarczym. W epoce gospodarki planowanej poszczególne regulacje prawne były w dużej mierze inaczej interpretowane niż w okresie gospodarki wolnorynkowej, która zaczęła się u nas kształtować od czasu zmian zachodzących począwszy od 1989 r. W związku z tym wcześniejsze rozważania przedstawicieli doktryny nie zawsze zachowały aktualność, a ponadto w części nie uwzględniają nowych instytucji wprowadzonych przez ustawodawcę. Bardzo wymowne wydaje się ciągłe zainteresowanie legislatora problematyką umowy o pracę na czas określony. W ostatnich latach jego aktyw B. Wagner, Terminowe umowy o pracę, Warszawa 1980. E. Suknarowska-Drzewiecka, Umowa o pracę na czas określony, Warszawa 2006. 15 Wstęp ność w tym zakresie wynika przede wszystkim z lansowanego – w szczególności przez organizacje pracodawców – dostosowywania prawa pracy do potrzeb rynku pracy. W związku z kłopotami gospodarczymi postulują oni, między innymi, uelastycznianie przepisów również w zakresie podstaw nawiązywania stosunku pracy. W obrocie prawnym umowa na czas określony w rzeczywistości traci więc swój przymiot instrumentu stabilizacji zatrudnienia, stając się wygodnym narzędziem „niezobowiązującej” polityki kadrowej pracodawcy. W praktyce umowa ta jest postrzegana jako podstawa nawiązania stosunku pracy, która pozwala na szybsze, łatwiejsze i nade wszystko tańsze jego rozwiązanie i „pozbycie się” pracownika. Niewątpliwie konsekwencją tych dążeń są kolejne nowe unormowania prawa pracy, które w zamiarze ustawodawcy mają być narzędziem walki z trudnościami gospodarczymi. Jednym z najnowszych przykładów w tym obszarze jest ustawa z dnia 1 lipca 2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców, która (między innymi) okres zatrudnienia na podstawie umowy o pracę na czas określony, a także łączny okres zatrudnienia na podstawie kolejnych umów o pracę na czas określony między tymi samymi stronami stosunku pracy ogranicza do maksymalnie 24 miesięcy. Ostatnim przejawem działalności ustawodawcy w tym zakresie jest ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy, obowiązująca od 21 marca 2011 r. Akt ten przede wszystkim zmienia zasady wydawania świadectw pracy pracownikom zatrudnionym na podstawie terminowych umów o pracę, w tym umów zawieranych na czas określony. Nieustanna aktywność legislatora w sferze kształtowania celów, treści i warunków zawierania umów o pracę na czas określony wskazuje zatem niewątpliwie na potrzebę kontynuowania studiów nad zagadnieniami związanymi z tymi umowami. Równocześnie, mimo tworzenia przez ustawodawcę kolejnych, nowych regulacji odnoszących się do umowy stanowiącej przedmiot rozważań niniejszej rozprawy, z całą pewnością należy stwierdzić, że unormowania te nie są do końca jasne i spójne. Orzecznictwo sądów, w tym Sądu Najwyższego, aż nadto pokazuje, że zawieranie, zmiana i rozwiązywanie umowy o pracę na czas określony ciągle sprawia w praktyce wiele problemów. Wątpliwości przy tym są na tyle istotne, że w ich rozstrzyganie angażowany jest także Trybunał Konstytucyjny. Problemy pojawiające się Dz. U. Nr 125, poz. 1035 z późn. zm. Dz. U. Nr 36, poz. 181. Por. wyrok TK z dnia 2 grudnia 2008 r., P 48/07, Dz. U. Nr 219, poz. 1409. 16 Wstęp w procesie stosowania unormowań prawnych dotyczących umowy o pracę na czas określony świadczą wyraźnie o potrzebie dokonania pogłębionej analizy zagadnień związanych z tą „szczególną” umową. Uwzględniając z jednej strony zasygnalizowane problemy praktyczne, a z drugiej strony jednoczesne, ciągłe i rosnące w praktyce zainteresowanie pracowników i pracodawców umową na czas określony, w moim przekonaniu uzasadnione jest podjęcie próby możliwie całościowej analizy obowiązujących przepisów w tym zakresie. Rzecz jasna ze względu na złożoność i obszerność tego zagadnienia rozważania te nie mogą mieć charakteru w pełni wyczerpującego i wszechstronnego. Rozprawa ma z założenia charakter dogmatyczny, przyjmując za swój cel przede wszystkim analizę obowiązujących przepisów kodeksu pracy i innych ustaw z zakresu prawa pracy. Socjologiczne i gospodarcze aspekty umowy o pracę na czas określony są w niej uwzględniane w ograniczonym zakresie. Niniejsza praca składa się z siedmiu rozdziałów. W rozdziale I przedstawiam krótki zarys rozwoju instytucji umowy o pracę na czas określony w polskim prawie pracy. Uważam, że pozwala to zrozumieć charakter niektórych cech i instytucji prawnych związanych z tą umową. Mam tu na względzie to, że część rozwiązań przyjętych wcześniej (np. w okresie II Rzeczypospolitej) oraz wykształconych przez doktrynę i orzecznictwo poglądów na ich temat, zachowuje aktualność do dnia dzisiejszego. Zasadnicze znaczenie dla rozważań niniejszej rozprawy ma pojęcie „umowa o pracę na czas określony”. Rozdział II został zatem poświęcony próbie zdefiniowania umowy o pracę na czas określony i określenia jej miejsca w katalogu umów o pracę. Ze względów pragmatycznych, związanych z tematem i charakterem pracy, rozważania w tym względzie zostały ograniczone jednak do niezbędnego minimum. W praktyce wątpliwości i problemy w relacjach między pracodawcą i pracownikiem ujawniają się w głównej mierze w czasie nawiązywania, modyfikacji i rozwiązywania umowy o pracę. Stąd też w rozdziale III została omówiona tematyka czynności prawnych związanych z umową o pracę na czas określony. Dążąc do całościowego przedstawienia danego problemu, w tym miejscu zamieściłem również rozważania dotyczące tych elementów umowy, które są wspólne dla wszystkich umów o pracę. Szczególny nacisk położyłem jednak na przedstawienie specyficznych regulacji, właściwych umowie na czas określony. Doniosłość zagadnienia roli stron w kształtowaniu treści umowy o pracę na czas określony jest powodem wyraźnego wyodrębnienia tego zagadnienia. Dlatego w rozdziale IV znalazły się rozważania dotyczące 17 Wstęp ograniczeń zasady swobody umów przy zawieraniu umów o pracę na czas określony. Wskazanie przypadków ograniczenia działania tej zasady służy pokazaniu zakresu uprawnień pracodawcy i pracownika. Szczególne znaczenie tej kwestii wynika z tego, że jest i będzie ona w przyszłości kluczową dla rozstrzygnięcia przyjętego w Polsce i Europie modelu kształtowania praw oraz obowiązków pracodawcy i pracownika. W ramach dążenia do całościowego przedstawienia ogółu zagadnień związanych z umową o pracę na czas określony, w kolejnych rozdziałach pracy zostały zawarte rozważania na temat unormowań dotyczących tej umowy w wybranych ustawach szczególnych. W związku z tym rozdział V jest poświęcony umowie o pracę na czas określony zawieranej z pracownikiem tymczasowym. Natomiast w rozdziale VI znajdują się rozważania na temat umowy o pracę na czas określony w wybranych pragmatykach służbowych. Niezbędne jest bowiem dokonanie porównania regulacji dotyczących umowy na czas określony zawartych w kodeksie pracy i w wybranych ustawach szczególnych. Na sytuację prawną polskiego pracownika, świadczącego pracę na podstawie umowy o pracę na czas określony, ma wpływ nie tylko ustawodawstwo polskie, ale w oznaczonym zakresie również regulacje europejskie i międzynarodowe. Od momentu przystąpienia przez Polskę do Unii Europejskiej szczególne znaczenie w tej mierze mają akty prawne jej organów. Dlatego też rozdział VII pracy został poświęcony sposobowi i skutkom prawnym implementacji dyrektywy Unii Europejskiej w sprawie pracy na czas określony do polskiego prawa pracy. Celem niniejszej rozprawy jest w głównej mierze przedstawienie pogłębionej analizy unormowań polskiego i unijnego prawa pracy, dotyczących umowy o pracę zawieranej na czas określony. Jej uwaga w odpowiedniej mierze została skupiona na ukazaniu regulacji niewłaściwych i niepełnych oraz problemów interpretacyjnych pojawiających się w procesie stosowania poszczególnych przepisów normujących umowę o pracę na czas określony. Ma to z kolei służyć wysunięciu wniosków de lege ferenda, które mogą być wykorzystane przez naszego legislatora w procesie tworzenia „lepszego” prawa pracy w zakresie odnoszącym się do tej umowy. W tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować za wszelką pomoc w powstaniu niniejszej pracy Panu profesorowi Walerianowi Sanetrze, Pani profesor Małgorzacie Marii Gersdorf, Panu profesorowi Bogusławowi Cudowskiemu oraz pracownikom i współpracownikom z Katedry Prawa Pracy Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. 18 Rozdział I Rozwój instytucji umowy o pracę na czas określony w polskim prawie pracy (na ziemiach polskich) 1. Umowa o pracę na czas określony w okresie zaborów 1.1. Zagadnienia ogólne Stosunki pracy na początku i w pierwszej połowie XIX w. w ówczesnej Europie były regulowane przede wszystkim przez przepisy prawa cywilnego. Taki stan rzeczy istniał również na ziemiach polskich. W Królestwie Polskim podstawowym aktem prawnym był w tym zakresie Kodeks Napoleona. Na terenie zaboru pruskiego obowiązywał natomiast przede wszystkim kodeks cywilny niemiecki z dnia 1 lipca 1896 r., a w Galicji kodeks cywilny austriacki, który wszedł w życie 1 czerwca 1811 r. Wraz ze wzrostem ogólnej liczby stosunków pracy powstawała jednak potrzeba wprowadzania odrębnych regulacji, które uwzględniały specyfikę relacji zachodzących między pracodawcą a pracownikiem. Pod wpływem pojawiających się nowych prądów społecznych przedstawiciele doktryny i orzecznictwa zaczęli podnosić, że w sferze stosunku pracy nie może być stosowana całkowicie bezkrytycznie, przyjęta w prawie cywilnym, zasada swobody umów. Takie postulaty zgłaszały również powstające wówczas organizacje zrzeszające pracowników. W tym okresie zaczął już przeważać pogląd, w myśl którego w relacjach między pracodawcą a pracownikiem zasada swobody umów ma znaczenie raczej formalne. Silniejszy ekonomicznie pracodawca mógł bowiem, wykorzystując trudną sytuację materialną drugiej strony i brak wykształcenia, narzucać pracownikowi warunki zawieranej z nim umowy. W zasadzie swoboda pracownika często sprowadzała się jedynie do zgody na warunki zaproponowane przez pracodawcę. Umowa o pracę przybierała więc charakter umowy adhezyjnej. 19 Rozdział I. Rozwój instytucji umowy o pracę na czas określony... Toteż działacze społeczni i polityczni oraz przedstawiciele doktryny postulowali ingerencję państwa w sferę stosunku pracy, w celu zapewnienia ochrony słabszej stronie stosunku pracy. Tak doszło do wyłonienia podstawowej funkcji prawa pracy, tj. funkcji ochronnej. Powyższe przesłanki stały się przyczyną wydawania przez władze odrębnych regulacji dotyczących stosunków pracy poszczególnych grup pracowniczych lub szczególnych branż rozwijającego się przemysłu. Akty te składały się na tzw. ustawodawstwo fabryczne lub przemysłowe. Nazwa ta jest związana z tym, że regulowały one przede wszystkim sytuację robotników przemysłowych. Nieco mniej unormowań z tego okresu odnosiło się do tzw. pracowników umysłowych, a rzadkością były przepisy dotyczące rzemieślników czy robotników rolnych. 1.2. Umowa o pracę na czas określony na terenie byłego zaboru rosyjskiego Podstawowym aktem prawnym regulującym instytucję umowy o pracę w Królestwie Polskim był Kodeks Napoleona (fr. Code Napoléon, Code civil des Français). Wprowadził go we Francji w 1804 r. Napoleon Bonaparte. W 1807 r. został on nadany Księstwu Warszawskiemu (jego wprowadzenie przewidywał art. 69 nadanej Księstwu przez Napoleona Konstytucji). Od 1815 r. kodeks obowiązywał na ziemiach byłego Księstwa Warszawskiego, które weszły w skład Królestwa Polskiego. W sferze stosunku pracy opierał się on przede wszystkim na zasadzie swobody stron umowy (art. 1710 Kodeksu Napoleona). Zasada ta oznaczała, że na podstawie „umowy najmu robót” jedna jej strona zobowiązywała się do określonej pracy w zamian za uzgodnioną zapłatę. Kodeks przewidywał podział umów o pracę na: umowę na czas oznaczony i umowę na czas oznaczonej roboty. Do świadczenia usług można było bowiem zobowiązywać się „tylko na pewien czas lub dla określonego przedsięwzięcia” (art. 1780 Kodeksu Napoleona). Wprowadzał ponadto ograniczenie czasu, na jaki zawierano umowy, przez zakaz zawierania umów o pracę na całe życie (art. 1788 Por. S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 2. Polska pod zaborami, Kraków 2002, s. 86; K. Grzybowski, Historia państwa i prawa Polski, t. IV. Od uwłaszczenia do odrodzenia państwa (w:) J. Bardach (red.), Historia państwa i prawa Polski, Warszawa 1982, s. 169 i n. A. Raczyński, Polskie prawo pracy, Warszawa 1930, s. 8. 20 1. Umowa o pracę na czas określony w okresie zaborów Kodeksu Napoleona). Zgodnie z tym aktem umowa o pracę nie wymagała szczególnej formy i mogła być zawarta ustnie. Termin końcowy w umowie o pracę na czas oznaczony mógł być określony zarówno w sposób bezpośredni, jak i pośredni, przez wskazanie zdarzenia przyszłego i pewnego. Kodeks Napoleona, tak jak i inne kodeksy państw zaborczych, regulując całościowo sprawy stosunku pracy wybranych grup pracowników, zawierał jednak przede wszystkim normy o charakterze ogólnym, które dotyczyły wszystkich stosunków prawnopracowniczych. Relacje istniejące między pracodawcami a pracobiorcami w poszczególnych gałęziach gospodarki regulowały często szczegółowe akty prawne. Stosunek pracy najliczniejszej grupy robotników fabrycznych i górników regulowała od 1891 r. na terenie guberni warszawskiej i piotrkowskiej i od 1897 r. na terenie całego Królestwa Polskiego ustawa z czerwca 1886 r. o pracy w przemyśle. Zgodnie z tą ustawą umowę o pracę można było zawierać: na czas określony, na czas wykonania określonej pracy oraz na czas nieokreślony. Ustawa ta wprowadziła również obowiązek zachowania formy pisemnej przy zawieraniu umowy o pracę. Przedsiębiorca miał obowiązek potwierdzenia zawarcia umowy przez wydanie książeczki obrachunkowej, w której były wymienione warunki umowy. Było to zastrzeżenie formy pod rygorem nieważności czynności prawnej (ad solemnitatem). Na ziemiach zaboru rosyjskiego umowa o pracę na czas określony rozwiązywała się („wygasała”) wraz z upływem terminu końcowego. Każda ze stron mogła również rozwiązać umowę zawartą na czas określony przed nadejściem terminu końcowego „z ważnych przyczyn”. 1.3. Umowa o pracę na czas określony na terenie byłego zaboru pruskiego W zaborze pruskim podstawowym aktem prawnym regulującym sprawy wynikające z „najmu pracy” był kodeks cywilny niemiecki z dnia 1 lipca S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 2..., s. 87; Z. Fenichel, Zarys polskiego prawa robotniczego, Warszawa–Kraków–Lublin–Łódź–Paryż–Poznań–Wilno– –Zakopane 1930, s. 162. B. Wagner, Terminowe umowy o pracę, Warszawa 1980, s. 60. Por. K. Grzybowski, Historia państwa i prawa Polski, t. IV..., s. 169 i n.; S. Płaza, ­Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 2..., s. 86 i n. K. Grzybowski, Historia państwa i prawa Polski, t. IV..., s. 170; S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 2..., s. 87–88. Z. Fenichel, Zarys polskiego prawa..., s. 162. 21
