6.2. Teoria plyt litosfery

Należyjeszczezwlóció uwagęna termin |itosfela,który częstojest
jako Zamiennik terminu ,,skorupaziemska',' Pod
błędnieuż}Tr'any
pojęciemlitosleranależyrozumiećgórnq warstwęZiemi obejmujqcą
skorupęziemskąi warstwęperydotltowązaliczanądo płaszczaEór.
okolo 100 km'
nego' Litosfera sięgado głębokości
budującymilitosferęsą:tlen 46,50/o,
Podstawow}mipier.lviastkami
potas
sód 2.80/0,
wapń 3,50/0,
krzem 27'60/0'glin 80/o'żelazo5,10/o,
2,5a/a,ma9nez 2a/ai pozostale za/a.
6.2.Teoriaplyt litosfery
wedtugktórej ewoTeoriaplyt |itosferyjest teoriągeotektonicznq,
lucja tektonicz1a od co najmniej okoio 200 mln łat polega na ruchach pł}'tlitosferyprzesuwającychsię po astenosfeŹe.Teoriapl!,t
litosfely powstaław latach 60-tychi jest Iozwińęciem Teorii wege.
nela z 1912 t Litosferajest podzielonapęknięciamina szeregp\ń litosfery naz','lvanych również krami. PłJ,'tysą ogromnych rozmiarów
RJrś'
44' P]yLyljtosf€ r y
Grube linie $anice pM, strzalki kierunkiruchu,duźeh.oplri's1reĄrsejsmiczne,
Głóune pMy] AF afi]'kańs]ra,AM - amerykańska' AN antarktycfna, cH chiń.
ska' EU - eurazjatycka,IN indyjska'NA - Nazca' PA pac!'ficzna;podrzędna
Fjdżj'
pllty: An - cgejska,AR arabs1c,cA . kalajbska,co - kokosowa,Ii
PE perslc' PH . filipjńska'sc - scotia, TU turecka
94
:!
\ tr.T
'"
Rys. 45. Teoria pM litoslery
i mogąbyć pł!'tamimorskimi,lądow}milub lądowo-morskimi-Wyróżniasięosiempl}'tglównych_ ajrykańską,amerykańską,euroazjatycką'pac!'ficzną'
antarĘczną'chińską,indlską i Nazca'orazsze.
rcg mniejszych,tzw mikopil,'t.
PłJ,'ty
litosJeryporuszająsię poziomopo astenosfeuedzięki istniejąc],mw niej prądom konwekcyinym,gdzie ma miejsce powolny
pEepływmaterii skalneji skalno-magmowej
' ogrzana magmaw głęgóry
gómej
wa$twie
astenosl'ery
lozplylva się
bi wznosi się do
iw
Iówno]egledo podstawylitosfery gdzieulegaochlodzeniui ponownie wstępujewgłąb.
w miejscu,gdziemagmapionowodocielado
jej pękaniei powstająszczelinyZwane
podstawylitosferynastępuje
ryftami'w ten sposóboddzieloneod siebiepMy poluszajqsię po
astenosfeże
w lóżnychkierunkach,a w miejsculozerwaniawypływa magmatwolząc nowy fragmehtlitosferyoceanicznej.w obrębie
w obręoceanóww tymmiejscutwoIząsięgzbieĘIśródoceaniczne'
bie którychznajdująsięryfty.szybkość
lozsuwaniapl}'tjestzlóżnijestto 4-6 cm rocznieaczkolwieksq miejsca,gdzie
cowana,średnio
jest ona mniejszajak i większanawetdo 12 cm w ciqguloku. Pra'
wie wszystkie rfty przebiegająw obrębiegrzbietów śródoceanicz.
nych' Tylko niektóre odcinki systemur}ftów przebiegajqw obsza.
rach lądowych'np. w Afiyce wzdłużwielkiegorowu tektonicznego,
na zachodnim lcańcu Ameryki Północneji na Islandii, którq ryft
dzieli na cfęści.wzdtuźĄ,'I1ówpowstającalitosferaoceanicznazłożonajest z bazaltów,których wiek wzmsta w1azz oddalaniemsię od
miejscaich wypty$'u.Dna oceanów oraz grzbietyśródoceaniczne
są
porozcinanepoprzeczniedo nich ulożonymiuskokami tńnsfolmującymi (przesuwczymi),l(óre oddzielająod siebie fragmentydna
o lóżnych prędkościach
lozsuwania' Rozsuwającesię płJ,1y
mogąnapie.aó na siebie,co doprowadzićmożedo ruchów górotwórczychfałdowń ]ub jedna z nich będzie się podsuwaćpod drugą (subdukcia) w tzw stlefie subdukcji-strefa ta odznacza się silną sejsmikq
i wull<anizmem.
w tym lejonie w dnach oceanicznych twolzą się również rcwy
oceaniczne.Zagłębiająca
się litosferaschodzi corazgłębiejw astenosfelę,gdzie ulega stopnieniu'
Niektóre minerały'będąceskładnikamilaw wydob1'wających
się
na dno oceanu,zastygającprzyjmująpolożeniezgodnez liniami sił
ziemskiegopola magnetycznego-Na tej podstawiemożnaokreślić
położeniebiegunów magnetycznychw minionych epokach geolo.
gicznich, w któIych tworzyly się okeślone fIagmenty dna. Na tej
podstawie stwierdzono, że pole magnetyczne Ziemi ulega od$,aacaniu, inaczej mówiąc biegun północnyprzybiela znak biegunapołu-
I
Rys. 46. strcfa subdykcji Ętpu zachodniopacńcznego
96
dniowego i odwrotnie' Na dnie oceanów istnieją pasowo ułożonesy.
metrycznie względem grzbietów anomalie magnetyczne. Ich rczmie.
slczenie \ł]t]ikawlasnie z ruchu dna oceanjcznego.
6,3. Mineraly
MinerĄ| są to pienĄ.iastki lub związki ch€miczne o olceślon]'1il
składzie chemiczn!,tn i swoistych wlaściwościachfizycznych, powstające w skorupie ziemskiej wslotek dzialania procesów geologicznych-Są one podstawow}mskladnikiemskorupyziemskiej.MinerĄ mają uporządkowaną budowę wewnętźną, tzn,' atomy j' czĄsteczki są ułożonew pewien chalaktelystyczny dla danego mineralu
postaćze.
sposób.Formy,ldóre wykazująprawidlowąwielościenną
\łTtętlzną,nazlĄyane są krysztalami. Z reguly postać ze\ł'nętŹnami.
nerałówjest nieprawidłowa,co jest spowodowaneniezbJ,1korzyst.
nlmi warunkami kystalizacji. Obecnie znamy ponad 3000 minerałóW przy cz}Tnokoło250 z nich odgr},.rva
dużąlolę w budowie sko.
rupy ziemskiej' są to minenĘ| skałotwórcze, do których między innlmi zaliczamy:
- kwarc w ńżnorodnych odmianach i o różn1'rnzabarwieniu, będący sldadnikiemglównie skal magmowych.ze względl]na swoje
właściwości
fizyczne nie ulega suybko wietrzeniu i jest też czasem
skladnikiem skal osadovych okruchowych. oprócz postaci kysta.
licznej\ł,Tstępuje
w postacinieklystalicznej,tworzącmiędzyinny.
jaspis,
mi chalcedoni
- skalenie,cfyli glinokzemiany sodu, potasu i wapnia' są skladnikami skal magmortrychi metamorficznych' a z powodu tego. żełatwo wietrzeją, są skladnikami skał osadowych okruchowych' Istnieje bardzo dużaróżnorodność
odmian skaleni,jak np. albit, oli
goklaz, labrador, anorty't, ortoldaz, mikroklin i wiele irmych,
- miki, inaczej łyszczyki,są to uwodJlioneglinolczemianypotasu,
magnezui żelaza.lłvstępująw postaci cienkich lśniącychpMek
w skałachmagmowych i metamorficznych. Najczęściejjest to bez.
barmy muskowit lub czarny biot!,.t,
_ węglany,przede wszystkim kalc!'t (caco3)' dolomit i syderr't. Kalcyt buduje wapienie, a dolomit twoEy skaly o tej samej nazwie.
ciała o nieuporządkowanej budowie wewnętrznej, jak szkliwo
97
B*^#
@ 06
*^uxq
u@
łffiQW sfu
W AArftnź
tly
^c€
v
\)<,,
v
A
V rn,
L_-t\{)
€N/,t>*
mffiu/@
llllj
fk
wn
(u
rffie&*
Rys. 47. Postacie Ęsziaiów
wulkaniczne, ropa naftowa, gaz ziemny, burszĘ'n, opal, są naz$ł/ane
cialami bezpostaciowlrniinaczei amoriicznJ,mi.
Minerały mogą powstawać wskutek kzepnięcia magmy' mogąwytlącać się z loztworów kążących w skalach czy teżz wody morskiej
oraz w wyniku procesów wietrzenia ]ub przeobrażeń zachodzących
pod wp\'rvem wysokiej temperatury i w]sokiego ciśnieniaw istnie.
jącychjuż skałach.
o cechaih fizycznych minelałów decyduje ich skład chemiczny
fizycznlTni są: barwa,
i cechy budowy kystalicznej . Właściwościami
98