2. Ogólna charakterystyka roślinności województwa
advertisement
„Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” 2. Ogólna charakterystyka roślinności województwa zachodniopomorskiego Szata roślinna określonego obszaru obejmuje florę, czyli wykaz występujących gatunków roślin z ich wielostronną charakterystyką oraz roślinność, to jest zbiorowiska roślinne w ujęciu fitosocjologicznym. Flora Pomorza należy do bogatszych w kraju, co wynika z dużego zróżnicowania siedlisk w młodoglacjalnym krajobrazie wybrzeża Bałtyku, nizin i wysoczyzn pomorskich, pojezierzy pólnocno- i południowopomorskich oraz równin sandrowych. Są tu ekosystemy wodne, torfowiskowe, łąkowe a nawet stepowe oraz ekosystemy leśne. We florze spotyka się gatunki rzadkie i mające ograniczony zasięg nie tylko w Polsce, ale w ogóle w Europie Środkowej; duża jest także liczba gatunków chronionych. Na uwagę zasługują w pierwszym rzędzie gatunki, które występują wyłącznie lub głównie na Pomorzu. Ważny też jest stopień zagrożenia gatunków (Żukowski, Jackowiak 1995) oraz siedlisk. Charakterystyka flory została przedstawiona w powiązaniu z opisywanymi ekosystemami przy jednoczesnej charakterystyce zespołów i zbiorowisk roślinnych. Województwo zachodniopomorskie leży w Dziale Pomorskim w Prowincji Środkowoeuropejskiej, Podprowincji Południowobałtyckiej. Po stronie północnej obejmuje wąską Krainę Brzegu Bałtyku związaną z bezpośrednim oddziaływaniem morza, która zostanie opisana w dalszej części w wyodrębnionym rozdziale. Granica po stronie zachodniej biegnie po granicy państwa poza doliną Odry, południowa – po północnej krawędzi doliny Warty i Noteci aż do ujścia Gwdy, która wyznacza granicę wschodnią. Roślinność województwa wymaga przedstawienia w ujęciu ekofizjograficznym obejmującym charakterystykę ważniejszych ekosystemów z ich biocenozami, która opiera się na cechach abiotycznego środowiska przyrodniczego - geologii, geomorfologii, glebach i właściwościach klimatu. Podstawę stanowią wyróżnione przez Kondrackiego (1978-2002) w województwie jednostki fizjograficzne z uwzględnieniem krain na poziomie, mezoregionów (Rysunek nr 1). Na podobnych kryteriach opiera się również podział geobotaniczny, stworzony przez Szafera (1972), a unowocześniony, przez J. Matuszkiewicza (1993). Makroregiony „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Źródło: J. Kondracki, Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN 2002. Podstawą podziału geobotanicznego jest zróżnicowanie potencjalnej roślinności naturalnej, jaką stanowią zbiorowiska leśne, gdyż lasy są zbiorowiskami klimaksowymi, kończącymi sukcesję roślinności we wszystkich rodzajach siedlisk, z wyjątkiem turni powyżej górnej granicy lasu. Zarówno na gruntach mineralnych jak i na mokradłach każde zbiorowisko zielne w wyniku sukcesji roślinnych przekształca się prędzej, bądź później w zbiorowisko leśne. Dotyczy to zarówno zbiorowisk na powierzchniach wylesionych przez człowieka jak i zbiorowisk pionierskich, rozwijających się na powierzchniach nowo utworzonych, np. odsłoniętego dna jeziora, wydmy piaszczystej czy osuszonych złóż torfowych. Z siedliskami leśnymi związane są określone zbiorowiska roślinności zielnej i zaroślowej. Główne typy roślinności i rodzaje siedlisk w Dziale Pomorskim mają swoją odrębność w stosunku do innych działów w naszym kraju. Są to lasy liściaste bukowo-dębowe klasy QuercoFagetea, w tym buczyny związku Fagion – na siedliskach bukowych oraz grądy związku Carpinion - na siedliskach grądowych, lasy dębowe typu atlantyckiego klasy Quercetea roboripetraeae. Kontynentalne lasy sosnowe związku Dicrano-Pinion, klasy Vaccinio-Piceetea występują i to sporadycznie tylko na południowo-wschodnich krańcach przy krawędzi doliny Noteci na siedliskach borów i borów mieszanych. W Dziale Pomorskim wyodrębnione zostały Krainy, w których wydzielono okręgi i podokręgi, jako podstawowe jednostki, odznaczające się jednorodnymi krajobrazami roślinnymi. Poza Brzegiem Bałtyku wyodrębniono Krainę Pobrzeża Południowobałtyckiego, Krainę Szczecińską, Krainę Pojezierzy Środkowopomorskich i Krainę Sandrowych Przedpoli Pojezierzy Środkowopomorskich. Najcenniejszymi siedliskami w Województwie zachodniopomorskim są siedliska objęte programem europejskim NATURA 2000 Specjalne Obszary Ochrony siedlisk utworzone lub planowane w myśl Dyrektywy Habitatowej i Obszary Specjalnej Ochrony ostoi ptasich według Dyrektywy Ptasiej. Siedliska te w większości zostały w Polsce objęte Rozporządzeniem Ministra Środowiska z roku 2005 w sprawie siedlisk chronionych. Wiele siedlisk podlega ochronie w istniejących rezerwatach i innych formach ochrony przyrody. Przy siedliskach umieszczonych w Dyrektywie Siedliskowej umieszczono kody siedlisk np.: 3110, 91F0, 6510 itp. 2.1. Roślinność ekosystemów wodnych Roślinność wodną wyróżnia szereg specyficznych przystosowań będących wyrazem adaptacji do odmiennych warunków środowiska. Ekosystem wodny charakteryzuje nieograniczona możliwość zaopatrzenia w wodę, przy jednoczesnych, bardziej lub mniej ograniczonych zasobach istotnych dla procesów fizjologicznych gazów – tlenu O2 i dwutlenku węgla CO2. W efekcie u roślin środowiska wodnego pojawia się zespół cech przystosowawczych określany terminem hydromorfizmu. Przystosowania te uwidaczniają się „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” zarówno w morfologii, jak i w przekształceniach w budowie anatomicznej. W efekcie roślinność wodna reprezentuje szczególną grupę ekologiczną określaną terminem hydrofitów. 2.1.1. Klasyfikacja fitosocjologiczna fitocenoz ekosystemów wodnych W systemie klasyfikacji fitosocjologicznej (Matuszkiewicz 2005) zbiorowiska roślinności wodnej województwa zachodniopomorskiego reprezentowane są przez pięć różnych klas roślinności, reprezentujących zarazem odmienne ekologicznie grupy hydrofitów. Jednostkami tymi są: Cl. LEMNETEA MINORIS R.Tx. 1955 – obejmuje prymitywne zbiorowiska rzęs, tworzące skupienia na powierzchni wód stojących, rzadziej bardzo wolno płynących, biernie unoszone i często pojawiające się wśród wyżej zorganizowanych zbiorowisk roślinności wodnej bądź szuwarowej. Cl. CHARETEA (FUKAREK 1961 n.n.) – obejmuje zbiorowiska makrohydrofitów na dnie oligo- i mezotroficznych zbiorników wodnych, uformowane przez plechowate glony należące do ramienic. Cl. POTAMETEA R.Tx. et Prsg – obejmuje zbiorowiska roślin zanurzonych w wodzie i z reguły zakorzenionych na dnie naturalnych i sztucznych zbiorników wodnych. Cl. UTRICULARIETEA INTERMEDIO-MINORIS DEN HARTOG et SEGAL 1964 em. PIETSCH 1965, – obejmuje wyspecjalizowane ekologicznie zbiorowiska roślinne, występujące w płytkich dystroficznych zbiornikach wodnych w kompleksie torfowisk, bądź powstałe na podłożu torfowym. Cl. LITTORELLETEA UNIFLORAE Br.-Bl. et R.Tx 1943 - obejmuje zbiorowiska roślinne o zdecydowanie atlantyckim lub oceaniczno-borealnym typie zasięgu, uformowane z drobnych bylin wodnych lub ziemnowodnych występujące w miękkowodnych, oligo- i mezotroficznych wodach śródlądowych. 2.1.2. Roślinność wód płynących Roślinność wód płynących to wyspecjalizowane zbiorowiska hydrofitów z klasy Potametea R.Tx. et Prsg. zakorzenionych na dnie nizinnych rzek, strumieni i potoków o różnej szybkości przepływu i sile prądu. Wykazują one znaczne zróżnicowanie, będące odzwierciedleniem lokalnych czynników siedliskowych. Fitocenozy te wykazują duże znaczenie bioindykacyjne skażeń środowiska wodnego w rzekach. Najczęściej spotykaną fitocenozą w wodach płynących na niżu jest zespół włosiecznika rzecznego Ranunculetum fluitantis zasiedlający wody czystych eutroficznych rzek o dnie piaszczystym lub lekko zamulonym. Zbiorowisko tworzy charakterystyczne płaty, falujących w nurcie pędów, na lokalnych wypłyceniach. Dobrze wykształcone płaty zespołu występują w różnych regionach województwa, min. w rzekach Parsęcie, Drawie i Płocicznej oraz Myśli. Czyste, chłodne i szybko płynące wody, ubogie w węglan wapnia, na ogół niewielkich ekosystemów rzecznych i strumieni zasiedla zbiorowisko włosieniczników i rzęśli hakowatej Ranunculo-Caliitrichetum hamulatae. Główny zrąb roślinności w płatach fitocenozy tworzy rzęśl hakowata Calitriche hamulata, której towarzyszą włosienicznik rzeczny Batrachium fluitans i włosienicznik tarczowaty Batrachium aquatile ssp. pseudofluitans. Czasami w płatach w wolno płynących wodach pojawia się forma płonna, Nuphar lutea fo. submersa o jasnozielonych falujących w nurcie liściach podwodnych. Do przybrzeżnych płatów zbiorowiska przenikają niekiedy rośliny szuwarów, łączeń baldaszkowaty Butomus umbellatus fo. submersa oraz jeżogłówka pojedyncza Sparganium simplex fo. submersa. W bardzo czystych wodach płynących o dobrym natlenieniu pojawia się rzadko występujące na Pomorzu zbiorowisko potocznika wąskolistnego i przetacznika bobownika Ranunculo-Sietum erecto-submersi. Oba gatunki występują tu zazwyczaj w postaci formy wodnej, rzadko wchodzącej w fazę kwitnienia i owocowania. 2.1.3. Roślinność wód stojących 2.1.3.1. Roślinność ekosystemów wód eutroficznych „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Roślinność ekosystemów wód eutroficznych to różnorodne formacje hydrofitów z klasy Lemnetea R.Tx. 1955 i klasy Potametea R.Tx. et Prsg. Są to przede wszystkim pływające na powierzchni wody zbiorowiska pleustofitów jak i elodeidów oraz nymfeidów zasiedlających płytkie wody w strefie litoralu jezior, starorzeczy czy też zbiorników o charakterze stawowym. W zacisznych miejscach, o ograniczonym falowaniu, zazwyczaj w strefie brzegowej litoralu, przede wszystkim starorzeczy, a także niewielkich zbiorników wodnych pojawia się zespół spirodeli wielokorzeniowej Spirodeletum polyrrhizae. Zespół spirodeli to ubogie florystycznie zbiorowisko pleustofitów, tj. roślin o uproszczonej organizacji morfologicznej, pływających na powierzchni wody i przemieszczających się wraz z jej ruchami. Stąd też nawet niewielkie prądy powietrzne powodują przemieszczanie członów pędowych tych drobnych pleustofitów. Główny zrąb roślinności fitocenozy tworzy spirodela korzeniowa oraz towarzyszące jej rzęsy drobna i trójrowkowa Lemna minor i Lemna trisulca. Zbiorowisko jest jednym z częściej pojawiających się, a jego masowe występowanie świadczy o podwyższonej trofii. Bardzo interesującą formacją pleustofitów jest zbiorowisko z udziałem wolfii bezkorzeniowej Wolffia arhiza, rzęsy drobnej Lemna minor, a niekiedy towarzyszącej im rzęsy garbatej Lemna gibba. Jego występowanie ogranicza się zaledwie do kilku stanowisk rozrzuconych w różnych częściach województwa. Wolfia bezkorzeniowa to najmniejsza roślina kwiatowa flory światowej. Jej pędy o postaci kulistej osiągają około 1 mm średnicy i wykazują charakterystyczną dla roślin wyższych budowę tkankową. Gatunki roślin formujące zbiorowisko tworzą dwuwarstwową strukturę, dzięki czemu fitocenoza jest stabilniejsza. Zbiorowisko występuje przeważnie masowo, tworząc dość gruby, kilkucentymetrowy kożuch, zwartych członów pędowych. Jednym z miejsc występowania zbiorowiska jest rezerwat „Jezioro Jasne” na Pojezierzu Myśliborskim. Fitocenozą o szerokiej amplitudzie siedliskowej jest zespół salwini pływającej i rzęsy drobnej Lemno minoris-Salvinietum natantis. Zbiorowisko zasiedla zarówno megatroficzne wody o odczynie zasadowym lub obojętnym i niskim stopniu zanieczyszczenia, jak i wody ubogie w związki pokarmowe zbiorników dystroficznych. Zespół salwinii pływającej jest jedną z rzadziej pojawiających się fitocenoz, w którym główny zrąb roślinności tworzy prawnie chroniona różnozarodnikowa paproć wodna Salvinia natans. Zazwyczaj płaty zespołu występują jako fitocenoza jednowarstwowa, rzadziej jako dwuwarstwowa, w której warstwę podwodną tworzy rzęsa trójrowkowa Lemna trisulca. Pod względem florystycznym zespół jest bardzo ubogi. Główny zrąb roślinności tworzy salwinia pływająca Salvinia natans i spirodela wielokorzeniowa Spirodela polyrrhiza. Rzadziej w płatach fitocenozy pojawia się rzęsa drobna Lemna minor i rzęsa trójrowkowa Lemna trisulca. W miejscach gdzie zespół kontaktuje się z zbiorowiskami szuwarowymi przenikają do niego elementy sąsiadujących fitocenoz i wówczas występują w nim: niezapominajka błotna Myosotis palustris, czyściec błotny Stachys palustris, grążel żółty Nuphar lutea, przetacznik bobownik Veronica anagallis, tatarak zwyczajny Acorus calamus. Zespół wymaga wód stosunkowo ciepłych i stąd zasiedla płytkie, szybko nagrzewające się wody u czoła szuwarów. Zbiorowiska szuwarowe osłaniają tę część akwenu wodnego i ograniczają falowanie wód, stwarzając dogodne warunki ekologiczne umożliwiające masowy rozwój paproci. Zespół żabiścieku pływającego Hydrocharitetum morsus-ranae należy do formacji ekologicznej pleustofitów. Płaty żabiścieku zasiedlają miejsca o ograniczonym falowaniu, na ogół w strefie brzegowej bądź między rozluźnionymi płatami szuwarów, rzadziej natomiast u ich czoła. Pod względem florystycznym fitocenoza jest bardzo uboga. Bezwzględnie dominującemu żabiściekowi towarzyszą w niewielkiej ilości rzęsa drobna Lemna minor i rzęsa trójrowkowa Lemna trisulca. Sporadycznie pojawia się w płatach Phragmites australis. W niezbyt głębokich zbiornikach wód eutroficznych o dnie mineralnym, przezroczystych i nie zacienionych występuje zespół wywłócznika kłosowego Myriophylletum spicati. Pod względem florystycznym zespół jest bardzo ubogi i często tworzy niemal jednogatunkową agregację. Wywłócznikowi kłosowemu towarzyszy nielicznie rdestnica przeszyta Potamogeton perfoliatus i rogatek sztywny Ceratophyllum demersum. Sporadycznie przenikają do fitocenozy inne gatunki roślin wodnych. Fitocenoza wywłócznika kłosowego jest często spotykaną formacja roślinną, będącą identyfikatorem siedliska prawnie chronionego. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Zespół „lilii wodnych” z grążelem żółtym i grzybieniami białymi NupharoNymphaeetum albae, to zbiorowisko nadające powierzchni wody niepowtarzalny urok dzięki barwnym i okazałym białym i żółtym kwiatom Zbiorowisko zasiedla wody o głębokości 1,5 – 2,0 m, tworząc niewielkie rozrzucone płaty w różnych częściach akwenów wodnych, najczęściej jednak u czoła pasa zbiorowisk szuwarowych. Fitocenozę budują hydrofity z grupy nympheidów, tj. roślin zakorzenionych na dnie zbiornika o liściach pływających na powierzchni wody i elodeidów, tj. roślin zakorzenionych na dnie, których pędy rozwijają się w toni wodnej. Sporadycznie w strukturze zbiorowiska pojawiają się także inne formacje ekologiczne roślinności wodnej. Piętro nawodne tworzy przede wszystkim grążel żółty Nuphar lutea i grzybienie białe Nymphaea alba. Piętro podwodne pod względem zróżnicowania jak i stopnia pokrycia jest bardzo ubogie. Tworzą go wywłócznik kłosowy Myriophyllum spicatum, rogatek sztywny Ceratophyllum demersum i rdestnica połyskująca Potamogeton lucens. Często pojawiającymi się formacjami roślinnymi w wodach eutroficznych, przede wszystkim jezior są zespoły rdestnic z klasy Potametea. Tworzą one przeważnie fitocenozy niezmiernie ubogie florystycznie, niemalże jednogatunkowe, pokrywające często dno na znacznej powierzchni. W ekosystemach głębokowodnych jest to zespół rdestnicy połyskującej Potametum lucentis. Płytkie wody strefy brzegowej ekosystemów wód eutroficznych zasiedlają, tworząc swoje odrębne zbiorowiska roślinne rdestnica przeszyta Potamogeton perfoliatus, rdestnica grzebieniasta Potamogeton pectinatus. Jedynym zbiorowiskiem rdestnic o liściach unoszących się na powierzchni wody jest fitocenoza rdestnicy pływającej Potamogeton natans. Podobną fizjonomię wykazuje zespół rdestu ziemnowodnego Polygonetum natantis. 2.1.3.2. Roślinność ekosystemów wód mezotroficznych i oligotroficznych Ekosystemy wód mezotroficznych i oligotroficznych to siedliska mniej zasobne i stąd o odmiennej szacie roślinnej. Najcenniejszymi fitocenozami ekosystemów jeziornych, będącymi głównym przedmiotem ochrony są płaty roślinności zespołu Isoeto-Lobelietum dortmannae, wywłócznika skrętoległego Myriophylletum alternifolii = Myriophyllo-Littorelletum oraz zespół sierpowca Drepanocladietum tenuinervis. Typowe płaty fitocenoz charakterystycznych dla jezior lobeliowych rozmieszczone w strefie litoralu, wzdłuż północnych i południowych brzegów jeziora. Strefy najpłytsze wody, tuż poza pasem roślinności turzycowej zajmuje zespół Isoeto-Lobelietum dortmannae. W składzie florystycznym płatów przeważa lobelia jeziorna Lobelia dortmanna i brzeżyca jednokwiatowa Littorella uniflora. Oba gatunki rosną razem, ale ze zmiennym udziałem ilościowym jednego bądź drugiego. Skład florystyczny płatów jest ubogi. We wszystkich pojawiają się, zwłaszcza w płytkich wodach mniej lub bardziej obficie wszędobylskie turzyce. Udział innych gatunków jest niewielki. Oprócz typowych płatów z lobelią jeziorną i brzeżycą jednokwiatową zasiedlających wody płytsze w jeziorach lobeliowych występują w przedziale głębokości od 1,5 m do 2.5 m enklawy podzespołu z udziałem poryblinu jeziornego Isoëtes lacustris. Fitocenoza z udziałem gatunków jezior lobeliowych zasiedla pas przybrzeżny wód szerokości 4,0 do 6,0 m, w zależności od konfiguracji i nachylenia dna zbiornika. Inną charakterystyczną fitocenozą związaną z siedliskiem jezior lobeliowych jest zespół wywłócznika skrętoległego Myriophylletum alternifolii. Tworzy on zwarte płaty pływające w przypowierzchniowych wodach, rozprzestrzenione w plosie jezior. W ekosystemach wód mezotroficznych i oligotroficznych formacje nymfeidów reprezentuje zespół grzybieni północnych Nympheetum candidae, o fizjonomii i rozprzestrzenieniu podobnym do zespołu „lilii wodnych”. Najrzadszym zbiorowiskiem charakterystycznym dla wód mezotroficznych jest atlantycko-subatlantycki zespół elismy wodnej Luronium natans. Na terenie województwa zachodniopomorskiego zbiorowisko znane jest jak dotychczas tylko z dwóch stanowisk. Fitocenoza Luronietum natantis rozwija się w strefie litoralu jezior lobeliowych, o głębokości wody 0,6-1,8 m, na głębokich mulistych podłożach organicznych, bardzo silnie uwodnionych o „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” kwaśnym odczynie, a jednocześnie w wodach o wyjątkowej przezroczystości i niezwykle miękkich. 2.1.4. Fitocenozy siedlisk wodnych podlegających prawnej ochronie występujące na terenie woj. zachodniopomorskiego kod 3110 JEZIORA LOBELIOWE – siedlisko charakterystyczne jest dla szczególnych ekosystemów jeziornych ukształtowanych tuż po ustąpieniu lodowca, jakimi są jeziora lobeliowe. Siedlisko reprezentują fitocenozy klasy Littorelletea uniflorae Br.-Bl. et R.Tx 1943: Isoëtetum lacustris, Isoëtetum echinosporae, Lobelietum dortmannae, Myriophyllo-Litorelletum, Ranunculo-Juncetum bulbosi oraz Luronietum natantis kod 3140 TWARDOWODNE OLIGOMEZOTROFICZNE ZBIORNIKI Z PODWODNYMI ŁĄKAMI RAMIENIC – siedlisko jest charakterystyczne przede wszystkim dla jezior oligotroficznych i mezotroficznych, ubogich w elektrolity lub odznaczających się ich znaczna zawartością. Klasycznymi ekosystemami, w których pojawiają się zbiorowiska reprezentujące ten typ siedliska są jeziora alkalitroficzne. Diagnostycznymi zbiorowiskami roślinnymi są fitocenozy uformowane przez plechowate, bentonalne glony, jakimi są ramienice Charophyta. Siedlisko reprezentują fitocenozy klasy Charetea (FUKAREK 1961 n.n.) KRAUSCH 1964, tworzące z reguły jednogatunkowe agregacje reprezentowane przez różne gatunki z rodzajów: Chara sp. div., Nitella sp. div. oraz Nitellopsis sp. Najczęściej występującymi zespołami roślinnymi są: Charetum contrariae, Caretum fragilis, Charetum hispidae, Charetum tomentosae, Charetum asperae oraz Nitellopsidetum obtusae. kod 3150 STARORZECZA I INNE NATURALNE, EUTROFICZNE ZBIORNIKI WODNE – siedlisko obejmuje swoim zasięgiem naturalne i mezotroficzne jeziora oraz odcięte fragmenty koryt rzecznych, tzw. starorzecza, zasiedlone przez makrohydrofity z klasy Potametea R.Tx. et PRSG., całkowicie zanurzone w toni wodnej, bądź zakorzenione na dnie i o liściach pływających na powierzchni wody, a także przez skupienia drobnych, prymitywnych roślin pływających z klasy Lemnetea R.Tx. 1955. Charakterystycznymi, a zarazem najczęściej pojawiającymi się fitocenozami siedliska na terenie woj. zachodniopomorskiego są: Potametum pectinati, Najadetum intermediae, Ranunculetum circinati, Elodeetum canadensis, Ceratophyletum demersi, Myriophyletum spicati, Potametum lucentis, Potamentum perfoliati, Hippuridetum submersae, Hydrocharitetum morsus-ranae, Potametum natantis, Myriophytetum verticillati, Nupharo-Nymphaeetum albae, Nymphaeetum candidae, Polygonetum natantis, a rzadkim ginącym zespołem jest Nymphoidetum peltatae. Formacje roślinności pływającej na powierzchni zbiorników wodnych, nie zakorzenionej na dnie tzw. pleustofitów reprezentują fitocenozy: Lemnetum gibbae, Spirodeletum polyrhizae, Lemnetum trisulcae, rzadziej Lemno minoris-Salvinietum natantis oraz zespoły wątrobowców wodnych Riccicarpetum natantis i Riccietum fluitantis. kod 3160 NATURALNE, DYSTROFICZNE ZBIORNIKI WODNE – swoim zasięgiem siedlisko obejmuje naturalne jeziora i niewielkie zbiorniki z woda ubogą w tlen i mineralne składniki odżywcze, często o charakterystycznym brunatnym zabarwieniu spowodowanym znaczną zawartością kwasów humusowych. Siedlisko reprezentują fitocenozy z klasy Utriculario intermedio-minoris DEN HARTOG et SEGAL 1964 em. PIETSCH 1965, uformowane przez owadożerne pływacze i towarzyszące im mszaki oraz rośliny naczyniowe. Charakterystycznymi dla woj. zachodniopomorskiego fitocenozami siedliska są: Sparganietum minimi, Scorpidio-Utricularietum minoris, Warnstorfietum exannulatae, rzadziej natomiast Sphagno-Utricularietum ochroleucae. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” kod 3260 NIZINNE I PODGÓRSKIE RZEKI ZE ZBIOROWISKAMI WŁOSIENICZNIKÓW – siedlisko występuje w wodach płynących i jest reprezentowane poprzez asocjacje roślinne zakorzenionych na dnie hydrofitów z klasy Potametea R.Tx. et PRSG. Na terenie woj. zachodniopomorskiego siedlisko reprezentują trzy zespoły roślinności: Ranunculetum fluitantis, RanunculoCaliitrichetum hamulatae, Ranunculo-Sietum erecto-submersi. 2.1.5. Rozprzestrzenienie zbiorowisk ekosystemów wodnych będących pod ochroną prawną na terenie województwa i w systemie obszarów Natura 2000 Do najważniejszych rejonów koncentracji zbiorowisk i siedlisk ekosystemów wodnych, na terenie naszego województwa, należą: kod 3110 JEZIORA LOBELIOWE – zbiorowiska i siedliska koncentrują się w zachodniej części Pomorza, w centralnej części pojezierzy, w ostojach położonych na wschód od Wysoczyzny Ińskiej. Siedlisko chronione jest przede wszystkim w ostoi „Jezioro Bobięcińskie” (PLH 320040) i „Bobolickie Jeziora Lobeliowe” (320001). kod 3140 TWARDOWODNE OLIGOMEZOTROFICZNE ZBIORNIKI Z PODWODNYMI ŁĄKAMI RAMIENIC – obszar województwa zachodniopomorskiego jest ważnym w skali kraju miejscem występowania jezior ramieniowych. Ich koncentracja obejmuje głownie obszary morenowe, gdzie utwory geologiczne zawierają większe ilości węglanów. Siedlisko chronione jest między innymi w ostojach: „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie”(PLH 320006) oraz „Pojezierze Myśliborskie” (PLH 320014). kod 3150 STARORZECZA I INNE NATURALNE, EUTROFICZNE ZBIORNIKI WODNE – zbiorniki eutroficzne to dominujący typ ekosystemów jeziornych jak i starorzeczy w kraju, stąd zbiorowiska i siedliska prawnie chronione pojawiają się w licznych ostojach Natura 2000, głównie tam gdzie jest dużo ekosystemów wodnych. Siedlisko chronione jest między innymi w ostojach: „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie”(PLH 320006), „Pojezierze Myśliborskie” (PLH 320014), „Jeziora Szczecineckie” (PLH 320009), „Police – kanały” (PLH 320015), „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” (PLH 320018), „Wolin i Uznam” (PLH 320019), „Dolna Odra” (PLH 320037) i inne. kod 3160 NATURALNE, DYSTROFICZNE ZBIORNIKI WODNE – siedlisko występujące w niewielkich skąpożywnych zbiornikach wodnych w obrębie torfowisk z tzw. płem lub zbiorników z otwartym lustrem wody. Na terenie województwa występuje w rozproszeniu, przede wszystkim w obrębie większych kompleksów leśnych na ubogich glebach i Puszcza Goleniowska, Puszcza Drawska, Lasy Krajeńskie, a także w zagłębieniach międzywydmowych. Siedlisko chronione jest między innymi w ostojach: „Janowieckie Bagno” (PLH 320008), „Słowińskie Błoto” (PLH 320016), „Karsibórz Świdwiński” (PLH320043). kod 3260 NIZINNE I PODGÓRSKIE RZEKI ZE ZBIOROWISKAMI WŁOSIENICZNIKÓW – na terenie województwa zachodniopomorskiego zbiorowiska identyfikujące siedlisko występują w górnych odcinkach rzek spływających z pojezierzy na północ w kierunku morza. Siedlisko chronione jest między innymi w ostojach: „Uroczyska Puszczy Drawskiej” (PLH 320046), „Dolina Grabowej” (PLH 320003), Dorzecze Parsęty” (PLH 320007). 2.2. Roślinność ekosystemów bagiennych Torfowiska to szczególne ekosystemy, które łączą w sobie cechy dwóch skrajnych środowisk – lądowego i wodnego. W związku z tym zasiedlające je organizmy wykształcają szereg specyficznych przystosowań do skrajnych warunków siedliskowych, w których występują. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Inną cechą, wyróżniającą torfowiska na tle innych ekosystemów, jest zdolność akumulacji materii organicznej w postaci torfu. Torf, podobnie jak węgiel kamienny i brunatny, jest skałą osadową pochodzenia organicznego. Warunkiem procesu torfotwórczego jest przewaga produkcji biomasy nad jej rozkładem, w warunkach wysokiego poziomu wody, przynajmniej okresowego niedoboru tlenu oraz niskiej temperatury. Biomasę stanowią głównie obumarłe rośliny, rzadko zwierzęta, niewielki udział ma materiał mineralny. Proces powstawania torfu zachodzi tylko na żywych torfowiskach, o nienaruszonych, naturalnych warunkach hydrologicznych. W przeciwieństwie do torfowisk odwodnionych, po których pozostało złoże torfowe, a miejsce roślinności torfotwórczej zajęła roślinność wtórna – bez właściwości torfotwórczych. Rozwój torfowiska może być etapem zarastania zbiornika wodnego, tj. procesem lądowienia, czyli terestrializacji, lub wynikiem opanowywania podmokłego terenu przez organizmy torfotwórcze – proces zabagniania, czyli paludyfikacji. Ekosystemy torfowiskowe charakteryzuje z reguły duża zmienność siedlisk, czyli biotopów (zespół czynników abiotycznych - nieożywionych) oraz biocenoz (zespoły organizmów żywych zasiedlających poszczególne biotopy). Podstawowym czynnikiem kształtującym to zróżnicowanie jest czynnik hydrologiczny, tj. sposób zasilania w wodę, ruchliwość wody oraz jej skład jakościowy i zasobność w składniki pokarmowe. Na tej podstawie wyróżnia się dwa zasadnicze typy torfowisk: niskie i wysokie. Trzeci typ – torfowiska przejściowe – może łączyć w sobie cechy torfowisk niskich i wysokich lub stanowić stadium w procesie przekształcania się torfowiska niskiego w wysokie. Torfowiska wysokie i przejściowe, na których masowo występują mchy torfowce Sphagnum sp., nazywamy również torfowiskami mszarnymi. Ponad 90% ekosystemów torfowiskowych znajduje się w strefie umiarkowanej i chłodnej półkuli północnej, pozostałe – w strefie tropikalnej i subtropikalnej. Obecnie w Polsce łączna powierzchnia torfowisk żywych i złóż torfowych wynosi 12 457 km2, z czego torfowiska i złoża niskie zajmują 92,35% powierzchni, przejściowe – 3,3%, natomiast wysokie - 4,35%. (Pawlaczyk i in. 2002). 2.2.1. Klasyfikacja fitosocjologiczna fitocenoz ekosystemów bagiennych W klasyfikacji fitosocjologicznej (Matuszkiewicz 2005) zbiorowiska roślinności bagiennej województwa zachodniopomorskiego reprezentowane są przez następujące klasy roślinności: CL. PHRAGMITETEA R.Tx. et Prsg. – obejmuje zbiorowiska szuwarów trawiastych, wielkoturzycowych i innych z udziałem okazałych bylin dwuliściennych występujących w strefie przybrzeżnej i nadbrzeżnej śródlądowych zbiorników wód stojących i płynących. Są to formacje roślinne mające istotne znaczenie w procesie lądowacenia zbiorników wodnych. Cl. MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.Tx. 1937 – związek Cnidion dubii tej klasy obejmuje zbiorowiska wilgotnych łąk na żyznych aluwiach w dolnych i środkowych biegach dużych rzek, regularnie zalewanych wysokimi stanami wody i okresowo przesuszanych miedzy nimi. Cl. SCHEUCHZERIO-CARICETEA NIGRAE (Nordh. 1937) R.Tx. 1937 – to zbiorowiska roślinne niskoturzycowe, z bogatą warstwą mszystą, czarakterystyczne dla łąk bagiennych, emersyjnych darniowych torfowisk przejściowych i niskich oraz dolinkowej fazy torfowisk wysokich. Cl. OXYCOCCO-SPHAGNETEA Br.-Bl. et R.Tx. 1943 – do klasy przynależą krzewinkowo-torfowcowe, niekiedy z udziałem roślin drzewiastych, zbiorowiska mokrych wrzosowisk i torfowisk na siedliskach kwaśnych oligo- i dystroficznych, zasilanych niemal wyłącznie poprzez wody opadowe. Zbiorowiska te są charakterystyczne dla subarktyczno-borealnej i umiarkowanej strefy Holarktydy, gdzie w cyklu rocznym występuje przewaga opadów nad parowaniem. 2.2.2. Roślinność ekosystemów taras zalewowych „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Roślinność ekosystemów tarasów zalewowych to formacja pojawiająca się w strefie kontaktowej środowiska wodnego rzek i innych dużych zbiorników wodnych z środowiskiem lądowym. Zbiorowiska wykształcają się wąskim pasem w strefie przybrzeżnej, zatapianej okresowo wskutek fluktuacyjnych zmian poziomu wody. Na terenie województwa zachodniopomorskiego są to zbiorowiska zielne występujące w klasycznej swojej postaci tylko lokalnie i nie mające większego udziału w szacie roślinnej. 2.2.3. Roślinność ekosystemów torfowisk niskich Torfowiska niskie powstają w basenach dawnych jezior lub w dolinach rzek i strumieni. Są zasilane ruchliwymi i mezotroficznymi, często bogatymi w węglan wapnia, wodami podziemnymi oraz wodami żyznymi wylewanymi okresowo przez rzeki i strumienie, co ma odzwierciedlenie w charakterze roślinności. W dolinach rzecznych, wzdłuż powierzchni przylegających bezpośrednio do cieków, zalewanych corocznie wodą, wykształca się eutroficzna roślinność wysokich szuwarów – znosząca okresowy wysoki poziom wody. Następny pas roślinności to przede wszystkim turzycowiska rzadko zalewane wodą - raz na kilka-kilkanaście lat. Zaś u podnóża mineralnych skarp, które ograniczają doliny, wykształcają się zbiorowiska mechowiskowe, zasilane głównie wodami podziemnymi spływającymi z warstw wodonośnych mineralnych krawędzi doliny oraz bardzo sporadycznymi zalewami wód cieków (raz na kilkadziesiąt lat). W bezpośrednim sąsiedztwie cieków wykształcają się torfowiska, określane ze względu na zasilający je układ hydrologiczny, terminem fluwiogenicznych. Podlegają one okresowym, częstym zalewom wodami rzeki czy strumienia, wzdłuż, których są położone. W mniejszym stopniu zasilane są również wodami podziemnymi oraz powierzchniowymi spływającymi ze stoków ograniczających dolinę rzeczną. W takich miejscach występują zbiorowiska wysokich turzyc produkujących ogromne ilości masy organicznej, z której następnie powstaje torf. Jednym z łatwiejszych do rozpoznania jest zespół turzycy sztywnej Caricetum elatae. Turzyca ta tworzy ogromne, wysokie kępy i znosi długotrwałe zalewy wodą. Pomiędzy kępami, w wodzie, występują gatunki szuwarowe, takie jak: pałka szerokolistna Typha latifolia, trzcina pospolita Phragmites australis, kosaciec żółty Iris pseudoacorus, skrzyp bagienny Equisetum flufiatile. Kiedy woda opadnie, w dolinkach pojawiają się barwnie kwitnące rośliny ziołoroślowe, jak: tojeść zwyczajna Lysimachia vulgaris, przytulia błotna Galiom palustre, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, groszek błotny Lathyrus palustris, krwawnica pospolita Lythrum salicaria i inne. Odrębną grupę turzycowisk stanowią szuwary utworzone przez wysokie turzyce długorozłogowe. Często zajmują one bardzo rozległe powierzchnie, tworzą mozaikę wzajemnie przeplatających się fitocenoz. Zbiorowiska te mają strukturę łanową (nie tworzą kęp) i gatunkowo są bardziej jednorodne. Niekiedy występują na porzuconych lub rzadko koszonych łąkach. Są to głównie szuwary turzyc: zaostrzonej Carex gracilis, błotnej C. acutiformis i brzegowej C. riparia, tworzące mozaikę z powierzchniami trawiastego szuwaru bardzo wysokiej (do 2 m) manny mielec Glycerietum maximae, traworośli trzcinnika prostego Calamagrostietum strictae, szuwaru sitowia leśnego Scirpetum sylvatici, mozgowisk Phalaridetum arundinaceae czy lądowych trzcinowisk Phragmiteteum australis, z udziałem pokrzywy, na nieużytkowanych łąkach - Urtico-Phragmitetum lub w miejscach silnie podmokłych – szuwaru trzcinowego z dużym udziałem paproci narecznicy błotnej – Thelypteridi-Phragmitetum i innych. Część z tych zbiorowisk ma niewielkie znaczenie torfotwórcze, ale pełni w przyrodzie ważną rolę ekologiczną. Utworzone przez nie zbiorowiska mają mały udział innych roślin niż dominujący gatunek. Są to: wiechlina błotna Poa palustris, jaskier wielki Ranunculus lingua, rdest ziemnowodny Polygonum amphibium, marek szerokolistny Sium latifoilum, tojeść bukietowa Lysimachia thyrsiflora, niezapominajka błotna Myosotis palustris, rzeżucha łąkowa Cardamine amara, skrzyp błotny Equisetum palustre i inne. Ponadto na torfowiskach, w zagłębieniach terenu, rowach melioracyjnych itp. wykształcają się szuwary niższych turzyc: dzióbkowatej Carex rostrata i pęcherzykowatej C. vesicaria. Występują zwykle w zalanych wodą obniżeniach terenu, brzegach mis jeziornych oraz rowach odwadniających. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” 2.2.4. Roślinność ekosystemów torfowisk mszarnych Wśród ekosystemów torfowisk mszarnych wyróżniamy torfowiska przejściowe i trzęsawiska oraz torfowiska wysokie. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (kod 7140) to ekosystemy wykazujące cechy pośrednie pomiędzy mokradłami zasilanymi wodami powierzchniowymi i podziemnymi, a torfowiskami zasilanymi wyłącznie wodami opadowymi, ubogimi w biogeny i sole mineralne. Takie warunki występują w zatokach skąpożywnych jezior, w bezodpływowych obniżeniach terenu, w misach lądowiejących jezior, w strefie okrajkowej i na wierzchowinach torfowisk wysokich, na obrzeżach dystroficznych jeziorek lub rzadziej, w nieckach pojeziernych, w których obniżony został poziom wody. Struktura zbiorowisk roślinnych jest dwuwarstwowa: mszarny kobierzec tworzą głównie mchy torfowce, natomiast warstwę zielną głównie turzyce i rośliny zielne. Podłoże jest bardzo silnie uwodnione, często powierzchnia pła podnosi się i obniża w zależności od zmian poziomu wody na torfowisku. Siedlisko jest słabo kwaśne lub kwaśne. Pło inaczej trzęsawisko, to kożuch utworzony głównie z mchów torfowców Sphagnum sp. oraz turzyc, rzadziej bobrka trójlistkowego Menyanthes trifoliata, czy czermieni błotnej Calla palustris. Jest silnie przepojony wodą i najczęściej ma postać mszarnego dywanu nasuwającego się na otwarte powierzchnie torfowiskowych jeziorek. Roślinność torfowisk przejściowych i trzęsawisk reprezentowana jest przede wszystkim przez klasę Scheuchzerio-Caricetea nigrae. W strefie kontaktowej z lądowiejącymi zbiornikami wodnymi dystroficznych jeziorek, a także w obniżeniach i dolinkach na torfowiskach wysokich wykształcają się często mszarne szuwarki turzycy bagiennej Caricetum limosae Typową postać przybierają zwłaszcza na krawędzi pła mszarnego, wąskim pasem okalając jeziorka. Mają postać cienkich kożuchów nasuwających się na otwarte powierzchnie wody. Dywan mszarny tworzą głównie torfowce Sphagnum fallax i S. cuspidatum. Pło torfowcowe przerośnięte jest rozłogami turzycy bagiennej Carex limosa, bagnicy torfowej Scheuchzeria palustris, bobrka trójlistkowego Menyanthes trifoliata i innych. Kolejną strefę tuż za szuwarkami turzycy bagiennej zajmuje mszarny szuwar turzycy nitkowatej Caricetum lasiocarpae. Zespół ten wykształca się również w bezodpływowych wytopiskach, w miejscach ze stagnującą, kwaśną wodą oraz wyjątkowo u podstawy źródliskowych kopuł. Kobierzec mszarny tworzy głównie torfowiec odgięty Sphagnum fallax, a na torfowiskach atlantyckich bardzo rzadki Sphagnum inundatum (w projektowanym rezerwacie „Wrzosiec”) i inne. Wysoką warstwę zielną tworzy głównie, stosunkowo wysoka, turzyca nitkowata Carex lasiocarpa, nadając zbiorowisku charakterystyczną fizjonomię. Warstwę zielną zajmują gatunki minerotroficzne, takie jak: bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, wąkrota zwyczajna Hydrocotyle vulgaris, turzyca siwa Carex canescens i inne. W obniżeniach i dolinkach na torfowiskach wysokich, w regenerujących się dołach powstałych po eksploatacji torfu oraz na krawędzi pła nasuwającego się na powierzchnię dystroficznych jeziorek występują niskie szuwarki przygiełki białej Rhynchosporetum albae. Zbiorowisko jest dobrze widoczne na tle otaczających fitocenoz, zwłaszcza w porze kwitnienia przygiełki, która nadaje płatom białą barwę. Kobierzec torfowcowy tworzy głównie Sphagnum fallax, natomiast z roślin zielnych, oprócz przygiełki, występują również: turzyca bagienna Carex limosa, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium i inne. W miejscach najbardziej uwodnionych, w potorfiach, czasem na skraju pła wokół torfowiskowych jeziorek występuje trzęsawisko z czermienią błotną Calletum palustris. Duże ciemnozielone liście oraz biały podkwiatostanowy liść i masywny, czerwony owocostan czermieni nadają zbiorowisku charakterystyczną fizjonomię. Splątane kłącza tej rośliny tworzą gęstą matę poprzetykaną nielicznymi innymi gatunkami roślin. Do zbiorowisk torfowisk przejściowych należą dywanowe mszary z wełnianką wąskolistną Sphagno recurvi-Eriophoretum angustifolii i turzycą dzióbkowatą Sphagno recurvi-Caricetum rostratae. W obu zbiorowiskach kobierzec torfowców tworzy Sphagnum „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” fallax. Pierwsza z wymienionych fitocenoz wyróżnia się na tle innych, dzięki licznym białowełnistym owocostanom wełnianki. Natomiast przed i po owocowaniu kolor zbiorowisku nadają jej liście wybarwione na czerwono. Mszar z turzycą dzióbkowatą również kolorystycznie odcina się na tle sąsiadujących z nim fitocenoz. Łan tej turzycy odróżnia się sinozieloną barwą liści tej rośliny. Jednym z najrzadszych zespołów jest mszar z turzycą strunową Caricetum chordorrhizae. Dobrze wykształcone płaty występują już tylko w rezerwacie „Torfowisko nad jeziorem Morzysław Mały” w Drawskim Parku Krajobrazowym. Na obszarach wododziałowych lub w bezodpływowych zagłębieniach, w których narastające warstwy torfu mogą oderwać się od wpływu wód powierzchniowych i podziemnych wykształciły się żywe torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (kod 7110) oraz torfowiska wysokie zdegradowane, ale zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji (kod 7120). Nazywane są wysokimi ze względu na to, że mają postać mniej lub bardziej wyniesionych kopuł, ostro odgraniczających się od sąsiadujących ekosystemów na siedliskach mineralnych. Występują w postaci tzw. torfowisk kotłowych lub niewielkich, najczęściej śródleśnych torfowisk mszarnych albo wysokich torfowisk bałtyckich. Torfowiska kotłowe wypełniają przeważnie niewielkie i głębokie zagłębienia wytopiskowe. Charakteryzują się udziałem torfów mszarnych i wełniankowych osiągających nierzadko miąższością do kilkunastu metrów. Występują przeważnie w lasach i są stosunkowo najmniej przekształcone przez człowieka, podobnie jak niewielkie, śródleśne torfowiska mszarne. Torfowiska bałtyckie zwane też „wysokimi torfowiskami kopułowymi” lub „właściwymi torfowiskami wysokimi” często zajmują duże powierzchnie, ponad 1000 ha i są najbardziej, wśród torfowisk mszarnych, antropogenicznie przekształconymi siedliskami. Ekosystem torfowisk wysokich najsprawniej funkcjonuje w warunkach klimatu umiarkowanego, chłodnego i jednocześnie wilgotnego, stąd w Polsce torfowiska wysokie, szczególnie bałtyckie koncentrują się na Pomorzu. Torfowiska wysokie rozwijają się w warunkach stałego i wyłącznego zasilania wodami opadowymi, ubogimi w biogeny i rozpuszczone sole mineralne. W takich skrajnie oligotroficznych, bardzo ubogich w składniki pokarmowe warunkach mogą żyć jedynie swoiste organizmy roślinne, które wykształciły alternatywne sposoby na zaspokojenie potrzeb pokarmowych, np. owadożerne rosiczki i pływacze. Ogromne znaczenie dla istnienia torfowiska wysokiego ma zdolność mchów torfowców do pobierania i akumulowania wielkiej ilości wody, przekraczającej nawet dwudziestokrotnie ich suchą masę. Wysoka pojemność wodna torfowców związana jest z ich gromadnym występowaniem - w postaci mszarów, budową morfologiczną tworzącą system kapilarny oraz budową anatomiczną, tzn. występowaniem bardzo licznych martwych komórek w liściach i na gałązkach, których jedynym zadaniem jest pochłanianie i utrzymywanie wody. Podobną wysoką pojemność wodną mają dzięki tym właściwościom ekosystemy mszarne, stanowią one w przyrodzie swoiste zbiorniki retencyjne wody. W stosunku do otaczającej je sieci hydrologicznej, stanowią niezależne, samoregulujące się układy hydrologiczne i równocześnie bardzo sprawne zbiorniki akumulacji materii organicznej. Typowa roślinność torfowisk wysokich reprezentowana jest przez klasę OxycoccoSphagnetea. Flora torfowisk wysokich, ze względu na skrajne warunki siedliskowe, jest nieliczna. Stanowią ją przede wszystkim mszaki oraz kilkanaście gatunków roślin naczyniowych. Flora ta tworzy charakterystyczne zbiorowiska roślinne zwane mszarami. Klasyczne mszary mają strukturę kępowo-dolinkową, mogą też występować mszary, gdzie kobierzec torfowców tworzy płaska darń, tzw. dywanowa. Mszaki to przede wszystkim torfowce Sphagnum, wśród, z których gatunkami formującymi kępy są: Sphagnum magellanicum, S. fuscum, S. nemoreum, S. russowii. W bardziej wilgotnych dolinkach, występują: Sphagnum cuspidatum, S. tenellum, S. balticum, S. fallax. Pośrednie mikrosiedliska zajmują Sphagnum papillosum i S. rubellum. Mchy właściwe, najczęściej występują na kępach, są słabiej reprezentowane, są to: Polytrichum strictum, Aulacomnium palustre, Dicranum polysetum. Florę roślin naczyniowych reprezentują przede wszystkim przedstawiciele rodziny wrzosowatych Ericaceae: żurawina błotna Oxycoccus palustris, modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, bagno zwyczajne Ledum palustre, „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” borówka bagienna Vaccinium uliginosum, wrzosiec zwyczajny Erica tetralix. Przy czym krzewy: bagno zwyczajne Ledum palustre i borówka bagienna Vaccinium uliginosum, występują na suchych zboczach kopuły torfowiska, gdzie rozwija się bór bagienny. Zaś pozostałe gatunki występują głównie na otwartych mszarach, czyli bez krzewów i drzew albo z niewielkim ich udziałem. Inne gatunki niż wrzosowate krzewinki, to rośliny z rodziny turzycowatych Cyperaceae, jak: wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, rzadsza wełnianeczka darniowa Baeothryon caespitosum oraz rosnące w dolinkach, pomiędzy kępami: turzyca bagienna Carex limosa, przygiełka biała Rhynchospora alba i bardzo rzadka przygiełka brunatna Rhynchospora fusca. Interesującymi gatunkami tego siedliska są: rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia i rosnąca w dolinkach bagnica torfowa Scheuchzeria palustris. Z drzew występuje tylko sosna zwyczajna w postaci karłowatej Pinus sylvestris fo. uliginosa. Wymienione gatunki roślin tworzą następujące zbiorowiska roślinne: kępowo-dolinkowe otwarte mszary torfowcowe Sphagnetum magellanici, na których kępy tworzy przede wszystkim czerwono zabarwiony torfowiec magellański Sphagnum magellanicum, mszar z wełnianką pochwowatą Sphagno recurvi-Eriophoretum vaginati, o specyficznej fizjonomii, gdzie kobierzec torfowców tworzy głównie Sphagnum fallax. Nadają mu ją ciemnozielone kępy wełnianki pochwowatej i jej charakterystyczne białowełniste kłosy, w okresie owocowania. Mszar torfowcowy i wełniankowy mogą występować również z nalotem karłowatej sosny. W miejscach suchszych, na zboczach kopuły, mogą występować zarośla bagna zwyczajnego Ledo–Sphagnetum, jako inicjalne stadium boru bagiennego Vaccinio uliginosiPinetum. Zarośla bagnowe w momencie kwitnienia nadają torfowisku charakterystyczny, intensywny zapach. Osobliwością pomorską są mszary z wrzoścem bagiennym Erico-Sphagnetum, które w czasie kwitnienia są bardzo atrakcyjne krajobrazowo. Rozległe powierzchnie kwitnących na różowo: wrzośca bagiennego Erica tetralix i wrzosu zwyczajnego Calluna vulgaris, są bardzo malownicze. Inną, bardzo rzadką, reliktową rośliną jest malina moroszka Rubus chamaemorus, która na Pomorzu ma pojedyncze stanowiska, w rezerwacie „Janiewickie Bagno”. 2.2.5. Roślinności ekosystemów torfowisk nakredowych Torfowiska nakredowe (kod 7210) występują na podłożu zasobnym w węglan wapnia. Pomorze Zachodnie jest głównym obszarem występowania tych osobliwych w Polsce ekosystemów torfowiskowych. Obecność związana jest z obfitym występowaniem minerałów węglanowych w polodowcowych utworach geologicznych. Typową roślinność, ze związków Magnocaricion i Caricion davallianae, stanowią szuwary kłoci wiechowatej Cladietum marisci, bardzo rzadkie niskie turzycowisko Caricetum buxbaumii oraz zespół marzycy czarniawej Schoenetum nigricantis. W składzie tych zbiorowisk występuje wiele gatunków roślin bardzo rzadkich i chronionych, w tym storczyków i mchów, wymagających siedliska ubogiego w biogeny i obfitującego w jony wapnia. Kłoć wiechowata ma liście o bardzo ostrych brzegach, może dorastać do 2 m wysokości, tworzy prawie jednogatunkowe, trudne do przejścia, zbiorowiska zwane kłociowiskami. Natomiast zespół Schoenetum nigricantis ma strukturę kępowo-dolinkową: kępy tworzy marzyca czarniawa Schoenus nigricans, natomiast w dolinkach pomiędzy nimi rozwija się bujna darń mchów, wśród których gatunkami przywiązanymi do wapiennego siedliska są: skorpionowiec Scorpidium scorpioides, złocieniec Campyllium stellatum i inne. Wśród rzadkich gatunków roślin kwiatowych występują miedzy innymi: goryczka błotna Gentianella uliginosa, storczyk kukawka Orchis militaris, tłustosz pospolity Pinguicula vulgaris, lipiennik Loesela Liparis loeselii. Odrębną formację stanowią torfowiska zasadowe o charakterze turzycowisk i mechowisk (kod 7230), pod względem hydrologicznym, należące do torfowisk soligenicznych, tzn. zasilanych przez ruchliwe wody podziemne, pochodzące z warstw wodonośnych przyległych obszarów. Wyróżniamy wśród nich torfowiska przepływowe i źródliskowe. Torfowiska przepływowe z reguły rozwijają się u podstawy zboczy w pradolinach, dolinach cieków i misach jeziornych. W ich złożu poziom wód tuż pod powierzchnią gruntu jest stale wysoki. Wody przemieszczają się zgodnie ze spadkiem terenu, a panujące warunki ograniczają żyzność siedliska. Torfowiska źródliskowe występują w miejscach z dopływem wód „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” podziemnych pod ciśnieniem hydrostatycznym. Zazwyczaj mają formę kopuł lub wałów, które powstały w wyniku odkładania się utworów torfowych i martwic wapiennych, tzw. trawertynów. Typowe torfotwórcze zbiorowiska torfowisk alkalicznych to mechowiska i turzycowiska. Mechowiska alkaliczne (kod 7230) mają dwuwarstwową strukturę: bardzo dobrze rozwinięty kobierzec mchów właściwych z kilkoma gatunkami torfowców oraz warstwy roślin zielnych utworzonej z niskich turzyc, traw oraz roślin barwnie kwitnących, w tym storczyków. Darń mchów zwykle jest mocno przepojona wodą. Jeśli poziom wody podnosi się to mszysty kożuch, wraz z płytko zakorzenionymi roślinami, odrywa się od podścielającego torfu i tworzy, uginające się pod stopami, trzęsawisko. Roślinność mechowisk wapieniolubnych reprezentowana jest głównie przez związek Caricion davallianae. Typowe gatunki mechowisk to: ponikło skąpokwiatowe Eleocharis quinqueflora, marzyca ruda Schoenus ferrugineus, sit tępokwiatowy Juncus subnodulosus, turzyce: łuszczkowata Carex lepidocarpa, prosowata C. panicea, żółta C. flava, dwupienna C. dioica, pchla C. pulicaris oraz wełnianka szerokolistna Eriophorum latifolium, dziewięciornik błotny Parnassia palustris i storczyki: kukułka krwista Dactylorhiza incarnata, kruszczyk błotny Epipactris palustris, storczyk błotny Orchis palustris, bardzo rzadka skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus (gatunek z listy roślin Natura 2000) oraz mchy: Scorpidium scorpioides, Drepanocladus intermedium i inne. Zasadowe turzycowiska (kod 7230), reprezentowane przez roślinność ze związku Magnocaricion, tworzą wysokie turzyce kępowe, jak turzyca prosowa Carex paniculata i tunikowa C. appropinquata oraz tworząca szuwary turzyca błotna C. acutiformis. Obecność, na torfowiskach zasadowych, zbiorowisk łąkowych, ziołoroślowych, zaroślowych i leśnych jest przejawem antropopresji lub zaniechania użytkowania. Torfowiska alkaliczne o naturalnej szacie roślinnej są siedliskiem bardzo rzadkim. Mechowiska kwaśne reprezentowane są przez roślinność ze związków: Caricion nigrae i Caricion lasiocarpae. Występują one na dwóch różnych pod względem hydrologicznym rodzajach torfowiskach - soligenicznych i topogenicznych. Torfowiska topogeniczne to ekosystemy zasilane wodami podziemnymi ze zlewni, o niewielkim odpływie, występują w bezodpływowych lub słaboodpływowych zagłębieniach w obrębie morenowych wysoczyzn. Podobnie jak mechowiska alkaliczne, mają dwuwarstwową strukturę, tzn. bogatą w gatunki i dobrze wykształconą warstwę mszystą oraz warstwę zielną budowaną przez niskie turzyce, trawy i gatunki barwnie kwitnące. Do najczęstszych należą traworośla turzycowomietlicowe Carici-Agrostietum caninae, z udziałem turzycy pospolitej Carex nigra, mietlicy psiej Agrostis canina, turzycy siwej Carex curta i gwiazdkowatej C. echinata, wełnianki wąskolistnej Eriophorum angustifolium, siedmiopalecznika błotnego Potentilla palustris, bobrka trójlistkowego Menyanthes trifoliata oraz różnych gatunków mchów: sierpowców Drepanocladus sp., mokradłoszy Calliergon sp. i torfowców Sphagnum sp. Bardzo rzadkim zespołem jest niski szuwar turzycy obłej Caricetum diandrae, z udziałem cennych mchów uważanych za glacjalne relikty, takich jak: tujowiec Thuidium lanatum, paludella Paludella squarrosa, krzywosz Camptothecium nitens, parzęchlin Meesia triquetra i drabinowiec Cynclidium stygium. Ważnym zbiorowiskiem jest mechowisko torfowcowe z bobrkiem trójlistkowym Menyantho-Sphagnetum, w którym mszysty kobierzec zbudowany jest przez mchy brunatne oraz minerotroficzne torfowce tworzące niskie kępy. Stanowi ono stadium inicjalne do zbiorowisk roślinnych mszarnych torfowisk przejściowych. 2.2.6. Fitocenozy siedlisk bagiennych podlegających prawnej ochronie występujące na terenie woj. zachodniopomorskiego kod 7110, 7120 TORFOWISKA WYSOKIE Z ROŚLINNOŚCIĄ TORFOTWÓRCZĄ (ŻYWE) ORAZ ZDEGRADOWANE, LECZ ZDOLNE DO NATURALNEJ I STYMULOWANEJ REGENERACJI - siedlisko to ombrotroficzne bezdrzewne mszary na kwaśnych silnie uwodnionych torfach, aktualnie bądź potencjalnie akumulujące masę organiczną w postaci torfu. Siedlisko reprezentują fitocenozy klasy OxycoccoSphagnetea. Diagnostycznymi zbiorowiskami roślinnymi są: Erico-Sphagnetum medii, Sphagnetum magellanici, zbiorowisko Eriophorum vaginatum-Sphagnum falax, „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Eriophoro-Trichophoretum caespitosi, Pino mugo-Sphagnetum oraz Ledo-Sphagnetum magelanici. Drugą klasą zbiorowisk diagnostycznych siedlisk jest klasa ScheuchzerioCaricetea nigrae ze następujacymi fitocenozami: Caricetum limosae, Rhynchosporetum albae oraz Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi. kod 7140 TORFOWISKA PRZEJŚCIOWE I TRZĘSAWISKA – siedlisko stanowią naturalne mszary i mechowiska torfotwórcze, zajmujące pod względem hydrologicznym, fitocenotycznym i dynamicznym pozycję pośrednią między typowymi torfowiskami niskimi i wysokimi. Identyfikatorem siedliska są zbiorowiska klasy ScheuchzerioCaricetea nigrae reprezentowane przez zespoły turzycowiskowe: Caricetum lasiocarpae, Caricetum rostratae, Caricetum diandrae, Caricetum appropinquatae, Caricetum chordorrhizae oraz Caricetum heleonastes. kod 7150 OBNIŻENIA DOLINKOWE I PŁA MSZARNE – siedlisko wykształca się w postaci naturalnych bezdrzewnych fitocenoz mszarnych w dolinkach torfowisk wysokich, a także na pływających płach torfowcowych. Obejmuje ono także wtórne fitocenozy zasiedlajace dobrze uwodnione wyrobiska poeksploatacyjne. Reprezentowane jest przez następujące zbiorowiska roślinne z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Caricetum limosae, Rhynchosporetum albae oraz Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi. kod 7210 TORFOWISKA NAKREDOWE – siedliskiem są torfowiska niskie zasilane wodami zasobnymi w związki wapnia. Reprezentują go zbiorowiska z klasy Phragmitetea – Cladietum marisci oraz zbiorowiska torfowisk alkalicznych z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. kod 7230 TORFOWISKA ALKALICZNE – siedlisko wykształca się w ekosystemach torfowisk niskich zasilanych wodami alkalicznymi, zasobnymi w wapń. Zasiedlone jest przez zbiorowiska niskich turzyc z dużym udziałem mchów właściwych. Diagnostycznymi zbiorowiskami są fitocenozy z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Campyllio-Caricetum dioicae, Eleocharitetum quinqueflorae, Valeriano-Caricetum flavae, Caricetum davallianae, Orchido-Schoenetum nigricantis oraz zbiorowiska Schoenus ferrugineus, Carex demissa i Trichophorum alpinum. Ponadto identyfikatorem siedliska jest zbiorowisko Juncetum subnodulosi z klasy Molinio-Arrhenathereatea. 2.2.7. Rozprzestrzenienie zbiorowisk ekosystemów bagiennych będących pod ochroną prawną na terenie województwa i w systemie obszarów Natura 2000 Do najważniejszych rejonów koncentracji siedlisk torfowisk nakredowych (kod 7210), na terenie naszego województwa, należą: ostoje: „Jezioro Kozie” (PLH 320010), „Pojezierze Myśliborskie” (PLH 320014) i „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie” (PLH 320006). Jednak w ostojach tych siedliska torfowisk nakredowych ulegają degradacji na skutek działalności człowieka. Dobrze zachowane płaty występują natomiast w południowo-wschodniej części województwa, m. in. w Puszczy Drawskiej i na Pojezierzu Dobiegniewskim oraz w ostoi „Lasy Bierzwnickie” (PLH 320044). Torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk (kod 7230) występują w następujących projektowanych specjalnych obszarach ochrony siedlisk: „Dolina Grabowej” (PLH 320003), „Dolina Iny koło Recza” (PLH 320004), „Dolina Krąpieli” (PLH 320005), „Kemy Rymańskie” (PLH 320012), „Ostoja Goleniowska” (PLH 320013), „Wolin i Uznam” (PLH 320019), „Dolina Rurzycy” (PLH 300017). W systemie NATURA 2000 torfowiska mszarne przejściowe (kod 7140) oraz wysokie żywe (kod 7110) lub zdegradowane, ale zdolne do regeneracji (kod 7120) występują w projektowanych specjalnych obszarach ochrony siedlisk: „Bobolickie Jeziora Lobeliowe” (PLH 320001), „Dolina Grabowej” (PLH 320003), „Janiewickie Bagno” (PLH 320008) oraz „Jeziora Szczecineckie” (PLH 320009) i „Słowińskie Błoto” (PLH 320016) - z bardzo dobrze zachowanymi torfowiskami bałtyckimi, „Kemy Rymańskie” (PLH 320012), „Ostoja Goleniowska” (PLH 320013), „Trzebiatowsko-Kołobrzeski Pas Nadmorski” (PLH 320017), „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” (PLH 320018), „Dolina Radwi, Chocieli i Chotli” (PLH 320022), „Jezioro Lubie i Dolina Drawy” (PLH 320023), „Dolina Piławy” (PLH 320025), „Uroczyska w Lasach Stepnickich” „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” (PLH 320033), „Bagno i Jezioro Ciemino” (PLH 320036), „Gogolice-Kosa ” (PLH 320038), „Jeziora Czaplineckie (PLH 320039), „Jezioro Bobęcińskie” (PLH 320040), „Jezioro Bukowo” (PLH 320041), „Uroczyska Puszczy Drawskiej” (PLH 320046), „Warnie Bagno” (PLH 320047), „Dolina Wieprzy i Studnicy” ((PLH 220038). Ekosystemy torfowisk, szczególnie nakredowych, zasadowych i mszarnych, należą do jednych z najcenniejszych ekosystemów w Polsce, w tym również na Pomorzu Zachodnim. W związku z powszechnymi odwodnieniami i naruszeniami układu hydrologicznego torfowisk, są one równocześnie najbardziej zagrożonymi zarówno w skali naszego kraju jak i na świecie. Duża liczba ostoi w systemie NATURA 2000, z chronionymi siedliskami torfowiskowymi, wynika z faktu, że to właśnie obecność unikalnych w skali międzynarodowej torfowisk była głównym powodem ich powołania. Flora wszystkich ekosystemów, w związku z wrażliwością na jakąkolwiek antropopresję jest w większości prawnie chroniona, ginąca, zagrożona lub rzadka. 2.3. Roślinność łąk i pastwisk Ekosystemy łąkowe i pastwiskowe zostały stworzone przez człowieka, który wziął w użytkowanie obszary otwarte (najczęściej po wycięciu w dawnych czasach lasów) z roślinnością zielną, wykorzystując je do chowu zwierząt. Skład gatunkowy tych zbiorowisk roślinnych ukształtował się pod wpływem koszenia lub wypasu, często po regulacji stosunków wodnych a w czasach nowszych – pod wpływem podsiewania szlachetnymi gatunkami paszowymi. Ważnymi elementami ekosystemów łąkowych są czynniki abiotyczne – charakter gleby mineralny lub torfowy, rodzaje zasilania w wodę i stopień uwodnienia oraz inne cechy siedliska jak np. odczyn podłoża kwaśny, obojętny bądź zasadowy jak ma to miejsce w przypadku łąk nakredowych. O fizjonomii ekosystemów decyduje roślinność zbiorowisk uzależniona od tych warunków. Z roślinnością wzajemnie powiązane są inne żywe składniki ekosystemu: mikroorganizmy i zwierzęta, które współkształtują siedlisko. Jeśli chodzi o kręgowce ekosystem jest miejscem bytowania płazów i gadów, gniazdowania bądź przebywania ptaków. W ekosystemach pastwiskowych bardzo ważną rolę odgrywa wydeptywanie przez zwierzęta runi i ugniatanie podłoża. Wpływa to na dobór gatunków roślin znoszących uszkodzenia mechaniczne i niedobór tlenu w glebie, a także gatunków rozłogowych rozprzestrzeniających się wegetatywnie dzięki wciskaniu pędów w podłoże. Zbiorowiska te są źródłem pokarmu dla zwierzyny dzikiej oraz paszy dla zwierząt gospodarskich. Użytkowanie runi przez człowieka stanowi element antropogeniczny, który sprawia, że ekosystemy te mają charakter półkulturowy. W ostatnich latach doszedł nowy sposób użytkowania pokosu z łąk na cele energetyczne, bez względu na rodzaj runi. Koszenie stało się podstawą do uzyskiwania z Unii Europejskiej dopłat dla rolników. Skład botaniczny plonu nie jest brany pod uwagę, stąd np. podtopione łąki porośnięte szuwarem trzcinowym stają się źródłem dobrego dochodu, bez inwestowania w regulowanie warunków wodnych, ze szkodą dla różnorodności biologicznej. Tym gorzej, gdy dotyczy to obszarów objętych programem NATURA 2000 w ramach Dyrektywy Ptasiej lub Dyrektywy Habitatowej. 2.3.1. Klasyfikacja fitosocjologiczna fitocenoz ekosystemów łąk i pastwisk W klasyfikacji fitosocjologicznej (Matuszkiewicz 2005) zbiorowiska roślinności ekosystemów łąk i pastwisk reprezentowane są przez klasy roślinności zielnej. Jednostkami tymi są: Cl. MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.Tx. 1937 – obejmuje półnaturalne i antropogeniczne zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe wykształcające się na mezo- i eutroficznych niezabagnionych glebach mineralnych i organiczno-mineralnych. Zbiorowiska te to jedne z najuważniejszych formacji roślinnych, często występujące, stanowiące szczególny element fizjonomii krajobrazu. Klasa obejmuje wiele różnorodnych zbiorowisk roślinnych wyróżniających się odmiennymi wymaganiami siedliskowymi, a w konsekwencji składem florystycznym. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” 2.3.2. Roślinność ekosystemów łąkowych Łąki trzęślicowe Molinietalia mają charakter półkulturowych łąk kośnych oraz ziołorośli w siedliskach trwale lub okresowo wilgotnych. Występują najpowszechniej na siedliskach zmiennowilgotnych na zmeliorowanych torfowiskach dolinowych. Są to nienawożone łąki z trzęślicą modrą Molinia caerulea jako gatunkiem dominującym, trawą o niskiej wartości, nadającą się raczej na ściółkę niż na paszę. Pospolitym zbiorowiskiem o niskiej wartości użytkowej ze związku Molinion jest kwaśna łąką trzęślicowa Junco-Molinietum z sitem rozpierzchłym Juncus effusus na podłożu bezwapiennym, u nas najczęściej na odwodnionych złożach torfowych, gdzie prowadzono użytkowanie pastwiskowe. Udeptywane przez zwierzęta podłoże stanowiło siedlisko beztlenowe, w którym mogły rosnąć sity, posiadające własny system przewietrzający (miękisz powietrzny). Występują tu: mietlica psia Agrostis canina, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, wąkrota zwyczajna Hydrocotyle vulgaris, przytulia błotna Galium palustre, tomka wonna Anthoxantum odoratum i mchy acidofilne np. mokradłosz Calliergonella cuspidata nawiązujące do bagiennych zbiorowisk z turzycami niskimi Caricetalia nigrae. Łąki kaczyńcowe, które łatwo rozpoznać po zakwitających wczesną wiosną kaczyńcach Caltha palustris – inaczej knieć błotna, reprezentują drugi związek Calthion. Występują w strefie nadrzecznych łęgów na terenach okresowo zalewanych. Spotyka się je w szerszych dolinach rzecznych oraz wokół jezior i torfowisk na całym Pomorzu Zachodnim. Do wartościowych użytków łąkowych należy zespół ostrożenia warzywnego Cirsium oleraceum i dzięgla leśnego Angelico-Cirsietum oleracei. Łąki te, w przeszłości szeroko rozprzestrzenione, szybko znikają z krajobrazu. Łąka ostrożeniowa była bogata w liczne gatunki ziół podnoszące jakość paszy. Ruń tworzyły wartościowe trawy: kostrzewa łąkowa Festuca pratensis, wiechliny: łąkowa, błotna i zwyczajna Poa pratensis, P. palustris, P. trivialis, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, kłosówka wełnista Holcus lanatus i śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa. Bogatą listę ziół reprezentowały: komonica błotna Lotus uliginosus, koniczyna szwedzka Trifolium hybridym, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, krwawnik kichawiec Achillea ptarmica, rutweka żółta Thalictrum flavum i wiele innych gatunków, nadających fitocenozie charakterystyczny aspekt w zależności od pory zakwitania różnych roślin. Inne zespoły występujące w siedliskach mokrych, częściowo zabagnionych to łąka z dominacją sitowia leśnego Scirpus sylvaticus, któremu towarzyszy w domieszce knieć błotna Caltha palustris, niezapominajka błotna Myosotis palustris, rzeżucha łąkowa Cardemine pratensis, mietlica psia Agrostis canina, turzyca pospolita Carex nigra, jaskier płomiennik Ranunculus flammula i inne. Obecnie niekoszone łąki zanikają, a na ich miejscu rozwijają się bujne ziołorośla wiązówki błotnej Filipendula ulmaria, należące do związku Filipendulion w rzędzie Molinietalia. Są to najczęściej fitocenozy wiązówki błotnej Filipendula ulmaria i bodziszka błotnego Geranium palustre. Inne wysokie zioła to najczęściej: krwawnica pospolita Lythrum salicaria, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, wierzbownica kosmata Epilobium hirsutum, czyściec błotny Stachys palustris oraz wiele innych, w tym także gatunki, które występowały poprzednio w runi łąki. Najbardziej trwale utrzymują się śmiałczyska Deschampsietum - łaki ze śmiałkiem darniowym Deschampsia caespitosa. Zbiorowisko to powszechnie występujące na Pomorzu w osuszonych dolinach rzecznych, wykształciło się w wyniku zaniedbań pielęgnacyjnych i niewłaściwego użytkowania pastwiskowego. Między kępami śmiałka w miejscach wtórnie zabagnionych występują często turzyce zaś w miejscach suchych: marchew zwyczajna Daucus carota, chaber łąkowy Certaurea jacea, drżączka średnia Briza media, koniczyna łąkowa, Trifolium pratense i inne. Stanowisko pośrednie między wilgotnymi łąkami trzęślicowymi i świeżymi łąkami rajgrasowymi zajmuje łąka z wyczyńcem łąkowym Alopecurus pratensis. Jest to zbiorowisko antropogeniczne, intensywnie uprawiane i pielęgnowane, którego skład gatunkowy ukształtował się jednak w sposób całkowicie samorzutny. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Programem NATURA 2000 objęte są łąki trzęślicowe ze związku Molinion (kod 6410) na podłożu zasobnym w węglan wapnia, oraz opisane dalej łąki świeże rajgrasowe ze związku Arrhenatheretion elatioris (kod 6510). W siedliskach zasobnych w wapń utrzymuje się najcenniejsza przyrodniczo kalcifilna łąka trzęślicowa ze związku Molinion (kod 6410). Jest to zespół Molinietum caeruleae z trzęślicą modrą. Występują tu rzadkie i pięknie kwitnące rośliny jak dziewięciornik błotny Parnassia palustris, goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe, storczyki kukułki – krwista Dactylorhiza incarnata, plamista D. maculata i szarokolistna D. majalis. Najcenniejszym obiektem, gdzie chroniony jest nakredowy zespół trzęślicy modrej jest rezerwat „Tchórzyno” na Pojezierzu Myśliborskim. Tu, poza już wymienionymi gatunkami, do najcenniejszych należą: goryczuszka bagienna Gentianella uliginosa i storczyk lipiennik Loesela Liparis loeselii – obydwa bardzo rzadkie gatunki z Europejskiej Listy gatunków ginących; ponadto storczyk kukawka Orchis militaris, tłustosz pospolity Pinguicula vulgaris – roślina owadożerna, oraz inne gatunki roślin przywiązane do tego zespołu. Jest to roślinność nawiązująca do występujących w bezpośrednim sąsiedztwie kalcifilnych szuwarów kłoci wiechowatej Cladium mariscus i mechowisk, reprezentowana przez takie gatunki jak turzyce: łuszczkowata i prosowata Carex lepidocarpa, C. panicea, mniszek błotny Taraxacum palustre, trawy - kostrzewa czerwona Festuca rubra, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa oraz drżączka średnia Briza media. W siedlisku tym dodatkową osobliwością jest bardzo rzadki gatunek marzyca czarna Schoenus nigricans, tworząca z lipiennikiem Loesela odrębny mokradłowy zespół LiparidoSchoenetum. Podobnie wykształcone kalcifilne łąki trzęślicowe występują na niskiej terasie jeziora Miedwie, gdzie poza goryczuszką bagienną, lipienikiem Loesela i marzycą czarniawa do wielkich rzadkości należy storczyk błotny Orchis palustris i rzadki komonicznik skrzydłostrąkowy Tetragonolobus maritimus ssp. siliquosus. W innym bardzo cennym rezerwacie „Stary Załom”, na odsłoniętym kredowym litoralu ramienicowego jeziora w rynnie rzeki Cieszynki, na ubogiej łące trzęślicowej występuje bardzo rzadka turzyca ptasie łapki Carex ornithopoda razem z kalcifilnymi mszakami jak np. wątrobowiec Preissia quadrata. Trzęślicowe łąki nakredowe występują na Pojezierzach Południowopomorskich, a także w innych mezoregionach województwa zachodniopomorskiego, zwłaszcza tam, gdzie w jeziorach ramienicowych odłożył się pokład kredy jeziornej. W takich płatach, np. w rezerwacie „Wrzosowisko Sowno”, można spotkać gatunki charakterystyczne łąk trzęślicowych: czarcikęs łąkowy Succisa pratensis i olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia. Niestety zaginęło tu stanowisko turzycy pchlej Carex pulicaris, której dojrzałe orzeszki odskakują na boki jak pchełki. Natomiast można je obserwować i to w dużej populacji na łące trzęślicowej koło Rekowa przy Bagnach Rozwarowskich. Do zanikających gatunków objętych ochroną ścisłą należy bardzo piękny goździk pyszny Dianthus superbus i delikatny wielosił błękitny Polemonium coeruleum. Siedliskiem chronionym w programie NATURA 2000 jest łąka z pełnikiem europejskim Trollius europaeus (kod 6410) na źródliskach zasobnych w węglan wapnia, (określanych również jako torfowiska alkaliczne - kod 7230). U nas zbiorowiska pełnikowe zaliczane są, ze względu na skład florystyczny, do łąk kaczyńcowych związku Calltion, jako zespół Polygono bistortae-Trollietum europei z rdestem wężownikiem Polygonum bistorta. Są to płaty roślinne na zasilanych przez wody naporowe skrzydłach dolin rzecznych. Bardzo dobrze wykształcone łąki pełnikowe występują w dolinie Chotli pod Bobolicami, także w okolicach Morynia oraz na nielicznych innych stanowiskach. Łąki rajgrasowe Arrhenathereion elatioris (kod 6510) – niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie występują na glebach mineralnych. Zajmują one nadrzeczne siedliska grądowe, żyzne i niezbyt wilgotne, które określa się jako siedliska świeże. Są to zbiorowiska bogate pod względem florystycznym. Reprezentuje je łąka owsicowa z rajgrasem wyniosłym Arrhenatherum elatius o bogatej liście wartościowych traw jak kupkówka Dactylis glomerata, wiechlina łąkowa Poa pratensis, kostrzewa czerwona Festuca rubra, tymotka łąkowa Phleum pratense, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis. Z roślin motylkowatych występują: koniczyny - łąkowa, szwedzka i drobnogłówkowa Trifolium pratense, T. hybridum, T. dubium, wyka ptasia Vicia craca, komonica rożkowa Lotus corniculatus, groszek łąkowy Lathyrus „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” pratensis. Warstwę ziół uzupełniają: barszcz syberyjski Heracleum sibiricum, mniszek lekarski Taraxacum officinale, babka wąskolistna Plantago lanceolata, krwawnik pospolity Achillea millefolium, złocień właściwy Leucanthemum vulgare i bardzo wiele innych. Te siedliska uznane obecnie za „naturowe” ważne dla rozrodu i życia wielu gatunków ptaków są objęte celowymi działaniami ochronnymi. Będą koszone w odpowiednich terminach i zabezpieczane przed sukcesją ziołorośli, co miało miejsce w niedawnych latach i groziło utratą tych ekosystemów. Murawy bliżniczkowe, psiary (kod 6230) z charakterystycznym gatunkiem bliżniczką psią trawką Narduus stricta, występują w górach, gdzie należą do związku Nardion w klasie Nardo-Callunetea. Na Pomorzu Zachodnim występuje inny, rozpowszechniony w suboceanicznych obszarach Europy, związek wikaryzujący Violion caninae, w którym gatunkiem charakterystycznym jest fiołek psi Viola canina. Są to pastwiska o małych powierzchniach, użytkowane ekstensywnie, reprezentowane przez zespoły: mokrą psiarę Nardo-Juncetum squarrosi, oraz suche psiary Polygalo-Nardetum i Calluno-Nardetum. Zespół pierwszy z sitem sztywnym Juncus squarrosus występuje w strefie kontaktowej z bagienną roślinnością niskoturycową z rzędu Caricetalia nigrae. Psiary suche natomiast są zbiorowiskami antropogenicznymi, powstałymi po wycięciu borów mieszanych. Zespół Calluno-Nardetum nawiązuje do opisanych wyżej suchych wrzosowisk. Z gatunków charakterystycznych występuje tu: bliźniczka psia trawka Narduus stricta, sit sztywny Juncus squarrosus i izgrzyca przyziemna Danthonia decumbens, rzadko krzyżownica zwyczajna Polygala vulgaris i storczyk podkolan biały Platanthera bifolia. Zbiorowiska te mają znaczenie czysto lokalne i trudno je tu traktować jako siedliska naturowe. 2.3.3. Roślinność ekosystemów pastwiskowych Zbiorowiska pastwiskowe z babką zwyczajna Plantago major i rdestem ptasim Polygonum aviculare oraz życicą trwałą Lolium perenne określane jako spodzichy należą do rzędu Plantaginetalia majoris. Często spotykany jest dywanowy zespół Lolio-Polygonetum aviculare. Najszerzej rozprzestrzenione „kacze pastwiska” - zespół Agrostis stoloniferaPotentilla anserina z mietlicą rozłogową i pięciornikiem gęsim należą do rzędu Trifolio fragiferae-Agrostietalia stoloniferae. Inne niskie murawy na zwięzłych glebach gliniastych lub iłowych, silnie wypasane to np. zespół Ranunculo-Agropyretum geniculati, tj. pastwisko z wyczyńcem kolankowym Alopecurus geniculatus i jaskrem rozłogowym Ranunculus repens, lub pastwisko Mentho longifoliae-Juncetum inflexi z sitem sinym Juncus inflexus i miętą długolistna Mentha longifolia na iłowych aluwiach terasy zalewowej w dolinach rzecznych, np. w dolinie Odry. Na Pomorzu Zachodnim spotykane są także psiary, wykorzystywane pastwiskowo małe powierzchnie niżowych muraw bliźniczkowych z rzędu Nardetalia (kod 6230*), które są opisane dalej jako siedlisko „naturowe”. 2.3.4. Fitocenozy siedlisk łąkowych podlegających prawnej ochronie występujące na terenie woj. zachodniopomorskiego 6410 ZMIENNOWILGOTNE ŁĄKI TRZĘŚLICOWE – wykształcenie się siedliska jest konsekwencją nałożenia się czynników naturalnych i ekstensywnego sposobu użytkowania. Jednokośne zmiennowilgotne łaki wykształcają się w zmiennych w ciagu roku warunkach wodnych, tj. podtopieniach od jesieni do wiosny i przesuszeniach ekosystemu w okresie letnim. Identyfikatorem siedliska są dwa zbiorowiska roslinne: Molinietum caeruleae i Junco-Molinietum z klasy Molinio-Arrhenatheretea. 6440 ŁĄKI SELERNICOWE – siedliskiem są ekstensywnie zagospodarowane zbiorowiska wilgotnych łąk na żyznych aluwiach w dolnych i środkowych biegach dużych rzek, regularnie zalewane przez wysokie stany wód i okresowo przesuszane miedzy powodziami. Zbiorowiskiem identyfikujacym siedlisko jest zespół Violo-Cnidietum dubii z klasy Molinio-Arrhenatheretea. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” 6510 NIŻOWE I GÓRSKIE ŁĄKI UŻYTKOWANE EKSTENSYWNIE – siedlisko łąkowe obejmujące antropogeniczne, niżowe wysokoproduktywne zbiorowiska użytkowane kośnie. Diagnostycznymi zbiorowiskiem siedliska na niżu jest: Arrhenatheretum elatioris z klasy Molinio-Arrhenatheretea. 723P MOKRE ŁĄKI UŻYTKOWANE EKSTENSYWNIE –siedliskiem są półnaturalne zbiorowiska dwukośnych wilgotnych i mokrych żyznych łąk. Zbiorowiskami identyfikującymi siedlisko są: Angelico-Cirsietum oleracei, Cirsietum rivularis oraz Polygono bistortae_Trollietum europaei z klasy Molinio-Arrhenatheretea. 2.3.5. Rozprzestrzenienie zbiorowisk roślinności ekosystemów łąkowych będących pod ochroną prawną na terenie województwa i w systemie obszarów Natura 2000 W systemie NATURA 2000 znalazł się najcenniejszy kompleks łąk nakredowych, z roślinnością związku Molinion w projektowanym specjalnym obszarze ochrony siedlisk „Pojezierze Myśliborskie” (PLH 320014). Cenne siedliska na niskiej terasie jeziora Miedwie i na odsłoniętych brzegach jezior w dolinie Płoni są objęte granicami specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie” (PLH 320006). Łąka trzęślicowa z turzycą pchlą leży w obszarze specjalnej ochrony ptaków „Bagna Rozwarowskie” (PLB 320001) Łąki pełnikowe chronione są w rezerwacie przyrody „Gogolewo” w specjalnym obszarze ochrony siedlisk „Dolinia Krąpieli” (PLH 320005). Pod Bobolicami największe powierzchnie łąk pełnikowych objęte są specjalnym obszarem ochrony siedlisk „Dolina Radwi, Chocieli i Chotli” (PLH 320022). Siedlisko pełnikowe w Ińskim Parku Krajobrazowym znajduje się w obszarze specjalnej ochrony ptaków „Ostoi Ińskiej” (PLB 320008). 2.4. Roślinność ekosystemów kserotermicznych i napiaskowych Roślinność ekosystemów kserotermicznych ma swoiste wymagania przede wszystkim w stosunku do temperatury i wilgotności – wymaga siedlisk suchych i ciepłych, najczęściej zasobnych w węglan wapnia. Ekosystemy kserotermiczne na Pomorzu Zachodnim występują na ciepłych zboczach doliny dolnej Odry oraz jej dopływów wśród wzniesień moreny czołowej, w okolicy od Czułnowa do Bielinka, gdzie rzeki wcięły się głęboko w strome brzegi, mocno od południa nasłonecznione. Duże fragmenty muraw są również na zachodniej krawędzi doliny Odry od Kamieńca po Szczecin. Wyodrębnione stanowisko znajduje się na wysokiej skarpie wschodniej jeziora Miedwie w rezerwacie „Brodogóry”. W naszym wilgotnym klimacie subatlantyckim stanowią niewątpliwą osobliwość, gdyż są związane z kserotermicznymi cechami siedlisk. Ich występowanie jest tu azonalne, poza strefą środziemnomorską i Pontyjsko-Panońską obszarów stepowych o klimacie kontynentalnym i dla których stanowią główny typ ekosystemów i roślinności. Ważnymi elementami ekosystemu są określone powyżej warunki abiotycznego siedliska – glebowe, termiczne i hydrologiczne. Stosownie do nich rozwinęła się tu roślinność murawowa oraz inne żywe elementy - mikroorganizmy i zwierzęta – w całej ich rozmaitości. Spośród bezkręgowców szczególnie ważne są tu owady, pajęczaki i ślimaki, a z kręgowców gady, ptaki i ssaki. Tworzą one wspólnie dynamiczno-strukturalny układ ekologiczny na wysokim poziomie organizacji, w którym następuje przepływ materii i energii. Bardzo istotna w tym ekosystemie jest rola zwierząt roślinożernych, gdyż zgryzanie przez nie muraw stanowi zabezpieczenie przed wkraczaniem krzewów i drzew, które prowadzą – w drodze sukcesji, do rozwoju zarośli tarninowych a w następnym etapie do rozwoju zbiorowisk leśnych. Na siedliskach kserotermicznych końcowym zbiorowiskiem trwale się utrzymującym, czyli klimaksowym, są ciepłe dąbrowy z rzędu Quercetalia pubescenti-petraeae. W przeszłości murawy były spasane przez owce, których rolę, gdy brak tych zwierząt, powinien przejąć człowiek, zapobiegając w ramach ochrony czynnej pojawianiu się zakrzewień i zadrzewień, nie mówiąc o szkodliwym celowym zalesianiu takich powierzchni. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” 2.4.1. Klasyfikacja fitosocjologiczna napiaskowych fitocenoz ekosystemów kserotermicznych i W systemie klasyfikacji fitosocjologicznej (Matuszkiewicz 2005) zbiorowiska roślinności kserotermicznej i napiaskowej województwa zachodniopomorskiego reprezentowane są przez dwie klasy roślinności. Jednostkami tymi są: Cl. KOELERIO GLAUCAE-CORYNEPHORETEA CANESCENTIS Klila in Klika et Novak 1941 – obejmuje psamofilne murawy suchych i ubogich piaszczystych bądź żwirowych siedlisk niewapiennych. Zbiorowiska roślinne tworzą głównie kserofityczne, a zarazem światłożądne trawy ze znacznym udziałem roślin jednorocznych i sukulentów. Towarzyszą im przystosowane do takich warunków ekologicznych mszaki i porosty. Cl. FESTUCO-BROMETEA Br.-Bl. et R.Tx. 1943 – obejmuje ciepłolubne zbiorowiska muraw o charakterze stepowym, rozprzestrzenione głównie w południowo- wschodniej i południowej Europie, są to zbiorowiska występujące na niżu w obszarach o ciepłym i suchym lecie. Ekstrazonalnie pojawiają się na miejscach o szczególnej kombinacji warunków orograficznych, glebowych i lokalno-klimatycznych. 2.4.2. Roślinność ekosystemów kserotermicznych i napiaskowych Roślinność kserotermiczną stanowią murawy stepowe klasy Festuco-Brometea (kod 6240). Są to murawy ostnicowe ze stepowymi trawami – ostnicami: włosowatą Stipa capilata, powabną S. pulcherrima i Jana S. joannis, ze związku Festuco-Stipion i kwieciste murawy z udziałem kłosownicy pierzastej Brachypodium pinnatum związku Cirsio-Brachypodion pinnati. Z barwnie kwitnących rzadkich roślin stepowych warto wymienić chronione gatunki jak goryczka krzyżowa Gentiana cruciata, wężymord stepowy Scorzonera purpurea, ożota zwyczajna Linosyris vulgaris, pajęcznica liliowata Anthericum liliago, sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis, także inne rzadkie i często zagrożone gatunki jak jastrzębiec żmijowcowaty Hieracium echioides, głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora, rutewka mniejsza Thalictrum minus, pszeniec różowy Melampyrum arvense, posłonek rozesłany Helianthemum nummularium, lucerna kolczastostrąkowa Medicago minima i wiele innych. Kserotermiczne murawy to zbiorowiska roślinne nie tylko cenne przyrodniczo, ale także piękne, mieniące się rozmaitością barw. Wczesną wiosną płaty te przybierają kolor złocistożółty kwiatów pięciornika piaskowego Potentilla arenaria, gatunku charakterystycznego murawy ostnicy włosowatej Potentillo-Stipetum capilatae. Natomiast w lecie, gdy ostnica włosowata się wykłosi, jej długie srebrzyste ości łagodnie falują z wiatrem w słońcu. Jeszcze piękniejsza jest ostnica powabna, której bardzo długie ości gęsto pokryte są przez rzęski; kwitnie wcześnie, już w maju, równocześnie z pajęcznicą liliowatą o dużych białych kwiatach. Skala barw i koloryt kwiatów pojawiających się i znikających w ciągu sezonu wegetacyjnego decyduje o pięknie tego krajobrazu. Murawy piaskowe stanowią drugi rodzaj roślinności ciepłych siedlisk, związanych z suchym podłożem piaszczystym. Zbiorowiska te występują nie tylko na krawędziach Odry, ale także w rozproszeniu na całym terenie, na piaszczyskach sandrowych u czoła wałów morenowych po ich stronie południowej, na wydmach śródlądowych, na otwartych powierzchniach pochodzenia antropogenicznego. Są to zbiorowiska ze związku muraw strzęplicowych Koelerion glaucea (kod 6120) z różnymi gatunkami strzęplic Koeleria sp., a także ze związku muraw szczotlichowych Corynephorion canescentis ze szczotlichą siną Corynephorus canescens jak i pokrewne zbiorowiska psammofilne z klasy Koelerio glaucae-Coprynephoretea canescentis (kod 2330). Dużą osobliwością jest rzadko już spotykany nieduży goździk piaskowy Dianthus arenarius o białych, pachnących i pięknie wykrojonych kwiatach. Często natomiast występują bardziej pospolite goździki - kartuzek i kropkowany Dianthus carthusianorum i D. deltoides, wybijające się wśród niepozornej roślinności czerwoną barwą kwiatów. Charakterystyczne są również darninki piaskowych „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” mchów - skalniczka siwego Racomitrium canescens i płonnika włosistego Polytrichum piliferum, oraz porostów - płucnicy islandzkiej Cetraria islandica i rożynki kolczastej Cornicularia aculeata. Suche wrzosowiska ze związku Calluno-Genistion (kod 4030) z wrzosem zwyczajnym Calluna vulgaris są jeszcze jednym rodzajem roślinności występującej na suchych siedliskach. Należą one do chronionych programem NATURA 2000 siedlisk z janowcem włosistym Genista pilosa i barwierskim G. tinctoria oraz ze związku Pohlio—Callunion stanowiących uboższe zbiorowiska z dobrze rozwiniętą warstwą mszystą, w tym z mchami rodzaju Pohlia. Na ciepłej krawędzi doliny Odry występują wspólnie z murawami w rezerwacie „Wrzosowiska Cedyńskie im. inż. Wiesława Czyżewskiego”. W tym falistym terenie wrzosowiska pokrywają wzniesienia, zaś między nimi, na odsłoniętych piaszczystych powierzchniach srebrzą się płaty ostnicowe. Urodę kwitnących wrzosów można podziwiać późnym latem, gdy bezkresne powierzchnie wrzosowisk przybierają barwę fioletową. Suche wrzosowiska rozprzestrzenione są szerzej na Pomorzu Zachodnim – opanowały wielkimi łanami dawne poligony radzieckie w lasach Nadleśnictwa Białogard i koło znanej ze stacjonowania wojsk radzieckich miejscowości Borne-Sulinowo, gdzie utworzono obszar specjalnej ochrony siedlisk „Diabelskie Pustacie” (PLH 320048) oraz rezerwat przyrody pod tą samą nazwą. Chronione w formie rezerwatów lub użytków ekologicznych muszą być w ramach ochrony czynnej czyszczone z nalotu drzew i krzewów wkraczających na obszar dawnego lasu. Zagrożeniem dla ekosystemów kserotermicznych i napiaskowych, jest wkraczanie zarośli i zadrzewień, spowodowane brakiem wypasu, bądź koszenia runi. Największą szkodę w siedlisk kserotermicznych wyrządza celowe zalesianie. Występowanie ostnicy włosowatej w drzewostanach sosnowych koło Siekierek lub pajęcznicy liliowatej na krawędzi Odry przy ujściu Kurzycy jest dowodem, że lasy te został wprowadzone na siedlisko murawowe. 2.4.3. Fitocenozy siedlisk kserotermicznych i napiaskowych podlegających prawnej ochronie występujące na terenie woj. zachodniopomorskiego 2330 WYDMY ŚRÓDLĄDOWE Z MURAWAMI SZCZOTLICHOWYMI – siedlisko formują luźne murawy szczotlichowe, w składzie których występują niskie trawy, niekiedy także porosty i psamofilne mszaki. Miejscem występowania i rozwoju siedliska są śródlądowe wydmy. Diagnostycznymi zbiorowiskami roślinnym, jakie wykształcają się w takich ekstremalnych warunkach na terenie województwa są następujące zbiorowiska roślinne: Spergulo vernalis-Corynephoretum, Corniculario-Cladonietum mitis, Polytricho piliferum-Stereocauletum condensati oraz Agrostietum coarstatae. Zbiorowiska należą do klasy Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis. 4030 SUCHE WRZOSOWISKA – obejmują siedliska subatlantyckich i subkontynentalnych śródlądowych suchych wrzosowisk, pochodzenia antropogenicznego. Siedlisko identyfikują zbiorowiska roślinne klasy Nardo-Calunetea, reprezentowane przez następujące fitocenozy: Calluno-Genistetum, Pohlio-Callunetum, zbiorowisko Hypnum jutlandicum, Sieglingio-Agrostietum, Arctostaphylo-Callunetum oraz Scabioso canescentis-Genistetum. 6120* SUCHE, ŚRÓDLĄOWE MURAWY NAPIASKOWE (KOELERION GLAUCAE) – siedliskiem są piaszczyska śródlądowe o wyraźnie kontynentalnym charakterze, pokryte niskimi, luźnymi murawami, z licznymi trawami o kępkowym wzroście, a równocześnie kseromorficznej budowie pędów i bogatym systemie korzeniowym. Gatunkami dominującymi w tych skrajnych warunkach są z reguły rośliny jednoroczne – terofity. Diagnostycznymi zbiorowiskami siedliska są asocjacje roślinne z klasy Koelerio glaucaeCorynephoretea canescentis reprezentowane w warunkach województwa zachodniopomorskiego przede wszystkim przez następujące zespoły roślinności: Sileno otitis-Festucetum, Festuco psammophilae-Koelerietum glaucae, Festuco-Elymetum arenarii, Diantho arenarii-Festucetum polesicae. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” 6210 MURAWY KSEROTERMICZNE – siedlisko azonalne zbiorowisk ciepłolubnych, występujace na podłożu zasobnym w wapń. Zbiorowiska siedliska nawiązują do formacji roślinności stepowej. Siedlisko identyfikują zbiorowiska z klasy Festuco-Brometea. W warunkach województwa zachodniopomorskiego zbiorowiska te reprezentują: PotentilloStipetum capillatae, Adonido-Brachypodietum pinnati. 2.4.4. Rozprzestrzenienie zbiorowisk ekosystemów kserotermicznych i napiaskowych będących pod ochroną prawną na terenie województwa i w systemie obszarów Natura 2000 Siedliska kserotermiczne leżą w granicach projektowanego specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Dolina Odry” (PLH 320037), który został utworzony na podstawie Dyrektywy Habitatowej NATURA 2000. Ciągnie się on od południowej granicy województwa zachodniopomorskiego wzdłuż doliny Odry aż pod Szczecin. W powiązaniu z nim pozostają obszary specjalnej ochrony ptaków według Dyrektywy Ptasiej „Dolina Dolnej Odry” (PLB 320003) i „Ostoja Cedyńska” (PLB320017). W krajowym systemie ochrony przyrody roślinność murawowa jest chroniona w Cedyńskim Parku Krajobrazowym: w rezerwacie stepowo-leśnym „Bielinek”, w rezerwacie z suchymi wrzosowiskami „Wrzosy Cedyńskie im. inż. Wiesława Czyżewskiego” oraz w formie użytków ekologicznych: „Gozdowicka Skarpa”, „Błeszyńska Wydma” i „Murawa Błeszyńska”. Pod Szczecinem natomiast, na zachodniej krawędzi Odry, w granicach Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry, znajduje się rezerwat roślinności murawowej „Wzgórze Widokowe nad Międzyodrzem”. Liczne inne cenne powierzchnie zasługują na ochronę prawną. Poza doliną Odry siedliska kserotermiczne są chronione jako rezerwaty - „Brodogóry” nad jez. Miedwie i w jego sąsiedztwie „Stary Przylep”, obydwa objęte projektowanym specjalnym obszarze ochrony siedlisk „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie” (PLH 320006) oraz rezerwacie „Ozy Kiczarowskie”. 2.5. Roślinność ekosystemów leśnych Potencjalna roślinność naturalna, która opanuje siedliska, jeśli zostaną one uwolnione od ingerencji człowieka, została określona syntaksonami fitosocjologicznymi na podstawie gatunków roślin wskaźnikowych jak przestoje starych drzew, skrawki zespołów z gatunkami charakterystycznymi naturalnych zespołów leśnych, głównie roślin runa i warstwy mszystej, a także na podstawie charakteru gleb i warunków hydrologicznych. Potencjalna roślinność naturalna województwa zachodniopomorskiego jest przedstawiona na „Mapie potencjalnej roślinności Polski” Władysława Matuszkiewicza, (1993), która dobrze charakteryzuje rodzaje siedlisk przyrodniczych (Rysunek nr 2.). „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Źródło: J. Matuszkiewicz Potential natural vegetation of Poland (Potencjalna roślinność naturalna Polski) IGiPZ PAN, Warszawa, 2008 Legenda do rysunku „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Źródło: J. Matuszkiewicz Potential natural vegetation of Poland (Potencjalna roślinność naturalna Polski) IGiPZ PAN, Warszawa, 2008 Rzeczywista roślinność leśna bardzo odbiega od tego obrazu, gdyż stanowią ją lasy gospodarcze, sadzone przez leśników, gdzie dobór gatunków drzew był nastawiony na cele produkcyjne. Najczęściej, w całym kraju, a szerzej w Europie Środkowej, wprowadzano nasadzenia sosnowe lub świerkowe, niezależnie od rodzaju siedliska. W województwie zachodniopomorskim dominują iglaste drzewostany sosnowe, zaś sosna w domieszce występuje powszechnie, także w lasach liściastych. Sytuacja trochę się poprawiła, gdy zaczęto uwzględniać naturalne warunki siedliskowe w stopniu pozwalającym na rozwój drzewostanów odpowiadających roślinności potencjalnej. Gatunkiem, który wchodzi samorzutnie do różnych drzewostanów w naszym województwie jest buk Fagus sylvatica. Pomorze Zachodnie, bowiem jest naturalną krainą buka, a lasy bukowe - buczyny mają swój ważny udział w tutejszych lasach. Należy podkreślić, że obecnie gospodarka leśna zmierza do wprowadzania nasadzeń zbliżonych do naturalnych zbiorowisk przez wzbogacanie składu gatunkowego według kryteriów fitosocjologii. Bardzo ważne jest także spontaniczne wykształcanie się niższych warstw lasu – podszytu, runa i warstwy mszystej, których skład gatunkowy odpowiada warunkom siedliska kształtowanym przez drzewostany. Zespoły leśne wyróżnia się przede wszystkim na podstawie gatunków charakterystycznych runa. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” W ekosystemach leśnych najważniejszymi elementami abiotycznymi są warunki edaficzne i hydrologiczne siedliska. Stosownie do nich kształtują się leśne ekosystemy siedlisk mineralnych i leśne ekosystemy siedlisk torfowiskowych w całej ich różnorodności. Czynniki biotyczne, to przede wszystkim drzewostany wpływające na warunki świetlne i dopływ materii organicznej do budowy gleby, a także podszyt i runo oraz warstwa mszysta. Są one wzajemnie uzależnione stanowiąc jednocześnie odpowiednie warunki dla mikroorganizmów i świata zwierząt, tj. bezkręgowców (stanowiących faunę gleby), owadów i mięczaków, zaś z kręgowców: płazów, gadów, ptaków i ssaków. Wszystkie ww. organizmy znajdują tu dla siebie miejsce bytowania i wyżywienia, jako element łańcucha pokarmowego. 2.5.1. Klasyfikacja fitosocjologiczna fitocenoz ekosystemów leśnych W systemie klasyfikacji fitosocjologicznej (Matuszkiewicz 2005) zbiorowiska roślinności leśnej województwa zachodniopomorskiego reprezentowane są przez różne klasy roślinności. Jednostkami tymi są: Cl. SALICETEA PURPUREAE – reprezentuje zbiorowiska zaroślowe wierzb wąskolistnych, występujących w dolinach rzek na piaszczystym, żwirowatym lub kamienistych aluwiach, objętych corocznymi wysokimi stanami wód. Cl. ALNETEA GLUTINOSAE – obejmuje lasy z panującymi drzewostanami olszy czarnej Alnus glutinosa a także zarośla szerokolistnych wierzb z udziałem olszy. Są to zbiorowiska występujące głównie w niżowych częściach terenu, na glebach torfowych lub torfowo-mineralnych. Cl. VACCINIO-PICETEA – to holarktyczno-borealne acydofilne, oligo- i mezotroficzne zbiorowiska z przewagą szpilkowych gatunków drzewiastych, krzewinek i mezofilnych mszaków. Cl. Quercetalia robori-petraeae – reprezentowana jest przez acydofilne, oligo- i mezotroficzne lasy liściaste z przewagą dębów. Cl. Querco-Fagetea – należą tu europejskie mezo- i eutroficzne lasy liściaste zrzucające liście na zimę, zasiedlajace gleby mineralne o różnym stopniu wilgotności. 2.5.2. Roślinność leśna dolin rzecznych Łęgi związku Alno-Ulmnion cechuje żyzne, eutroficzne podłoże organiczno-mineralne, podlegające oddziaływaniom ruchomych wód zalewowych lub wgłębnych, powodujących akumulację przynoszonych materiałów mineralnych i organicznych, wzbogacających siedlisko w azot. Roślinność stanowią lasy olszowe, jesionowo-olszowe i wiązowo-jesionowe z bardzo bujnym ziołoroślowym runem, często nitrofilnym. Faunę stanowią bezkręgowce przywiązane do siedlisk wilgotnych, z kręgowców - płazy i gady, drobne ssaki i gniazdujące ptaki. Lasy łęgowe występują na zalewowych terasach dolin rzecznych, na Pomorzu w dolinie Odry i przy Zalewie Szczecińskim, w dolinach rzek Przymorza i na niskich brzegach jezior. W bardzo dużym stopniu zostały one wytrzebione, a ich siedliska zamieniono na użytki zielone lub przeznaczono na nasadzenia gospodarczych drzewostanów topolowych lub olszowych. Stare lasy olszowe nabrały z wiekiem bardziej naturalnego charakteru w wyniku spontanicznego rozwoju podszytu i runa łęgowego. Łęgi dębowo-wiązowo-jesionowe Ficario-Ulmetum (91FO) to las wielogatunkowy, w którym drzewostan buduje jasion Fraxinus excelsior, wiąz pospolity Ulmus minor oraz wiązy: górski U. glabra i szypułkowy U. laevis, dąb szypułkowy Quercus robur, olsza Alnus glutinosa, jabłoń dzika Malus sylvatris i klony Acer sp.div. W podszycie zarośla tworzy jeżyna popielica Rubus caesius, nielicznie występuje dereń świdwa Cornus sanguinea. Na Pomorzu Zachodnim lasy są często zachwaszczone przez introdukowaną czeremchę amerykańską Padus serotina, która stała się gatunkiem inwazyjnym. Gatunkami charakterystycznymi są ziarnopłon wiosenny Ficaria verna i wiąz pospolity Ulmus minor. W runie gatunkami wyróżniającymi są kupkówka Aschersona Dactylis polygama, złoć żółta Gagea lutea, a w warstwie mchów Fissidens taxifolius. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Łęgi olszowo-jesionowe Fraxino-Alnetum = Circaeo-Alnetum (91E0) – w województwie zachodniopomorskim związane są najczęściej z odwodnionymi złożami żyznych torfów niskich w zatorfionych dolinach rzek i strumieni. Występują również na podłożu mułowotorfowym. Drzewostan buduje jesion wyniosły Fraxinus excelsior i olsza czarna Alnus glutinosa, w domieszce występuje czeremcha zwyczajna Padus avium. Podszycie składa się z podrostów drzew, które odnawiają się tu samorzutnie w sposób odroślowy, z pozostawionych pniaków czy z powalonych drzew. Charakterystycznym gatunkiem jest delikatna roślinka czartawa drobna Circaea alpina gatunek dość rzadki, który w ostatnich latach wyraźnie się rozprzestrzenił. Częsta jest czartawa pospolita Circaea lutetiana, rzadziej czartawa pośrednia C. intermedia. W runie występują okazałe paprocie: wietlica samicza Athyrium filix femina, narecznice: samcza Dryopteris filix mas i krótkoostna D. carthusiana, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, trawa kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea, kukliki: zwisły Geum rivale i pospolity G. urbanum, jasnota purpurowa Lamium purpureum, turzyca długokłosa Carex elongata, mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera, czyściec błotny Stachys palustris, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, pępawa błotna Crepis paludosa i inne gatunki nawiązujące do zbiorowisk bagiennych. Źródliskowe łęgi olszowo-jesionowe (niżowe) confer. Carici remotae-Fraxinetum (91E0) – występują u podnóża zboczy dolin rzek i strumyków, gdzie sączą się wody naporowe. Drzewostan buduje jesion wyniosły z domieszką olszy czarnej i rzadkiej na Pomorzu olszy szarej Alnus incana. W runie występuje kępowa turzyca długokłosa Carex elongata charakterystyczny gatunek zespołu i czartawa pośrednia Circaea intermedia. Bujne podszycie tworzą krzewy derenia świdwy Cornus sanguinea i trzmieliny zwyczajnej Euonymus europaea. Runo urozmaicają: skrzyp leśny Equisetum sylvaticum, czyściec leśny Stachys sylvatica, a często takie gatunki zielne źródlisk jak śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium i bardzo rzadko śledziennica naprzeciwlistna Ch. oppositifolium, rzeżucha gorzka Cardamine amara, trędownik skrzydlaty Scrophularia umbrosa, manna jadalna Glyceria fluitans i inne. Dużą osobliwością zbiorowiska jest skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia występujący na kilku stanowiskach w dolinie Odry, na Pojezierzu Drawskim i w lasach Nadleśnictwa Tychowo. Fragment łęgu źródliskowego ze skrzypem olbrzymim jest chroniony w rezerwacie „Olszyna źródliskowa koło Lubiechowa Dolnego” w Cedyńskim Parku Krajobrazowym. Łęgi wierzbowo-topolowe klasy Salicetea purpureae w dolinach dużych rzek (91E0) Salicetum albo-fragilis oraz Populetum albae należą do związku Salicion albae, to jest do leśnych zbiorowisk wierzb wąskolistnych występujących na siedliskach aluwialnych w zasięgu corocznych wysokich stanów wody. Drzewostany budują wierzby: biała Salix alba i krucha S. fragilis z domieszką topoli czarnej i białej Populus nigra, P. alba. Gatunkami wyróżniającymi są ziołorośla – kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, chmiel zwyczajny Humulus lupulus, żywokost lekarski Symphytum officinale. Licznie występują gatunki azotolubne: podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, pokrzywa dwupienna Urtica dioica, bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea. W dolinie dolnej Odry spotyka się wilczomlecz błotny Euphorbia palustris i chroniony gatunek arcydzięgiel nadbrzeżny Angelica archangelica var. litoralis. W łęgach wierzbowych występują terofity przechodzące z jednorocznych zbiorowisk uczepów klasy Bidentetea, gatunki szuwarowe Phragmitetea związane z wysokimi wodami oraz wkraczające na siedliska aluwialne gatunki łąkowe Molinio-Arrhenatheretea. Wykształcone fragmentarycznie łęgi wierzbowo-topolowe w naszym województwie znajdują się w specjalnym obszarze ochrony siedlisk „Dolna Odra” w części południowej, na aluwialnej terasie w Cedyńskim Parku Krajobrazowym. Większe płaty leśne utrzymują się koło Starego Błeszyna, małe enklawy - wśród rozlewisk Słubii pod Siekierkami. Łęg topolowy z topolą białą (Populus alba) chroniony jest nad Zalewem Szczecińskim w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”. 2.5.3. Roślinność leśna siedlisk mineralnych Szeroko rozprzestrzenione na całym Pomorzu Zachodnim, jak i w całej Polsce są bory sosnowe jako najczęściej sadzone lasy gospodarcze. Naturalne siedliska borowe są ubogie, skąpożywne, związane z podłożem piaszczystym o różnej wilgotności, a także z siedliskami „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” torfowymi w leśnych ekosystemach bagiennych, gdzie będą szerzej potraktowane jak siedliska NATURA 2000. Mimo charakteru gospodarczego runo rozwija się spontanicznie i ma charakter bardziej naturalny, typowy dla określonych zespołów boru sosnowego. W województwie zachodniopomorskim występuje suboceaniczny bór świeży Leucobryo-Pinetum, który cechuje występowanie charakterystycznego mchu bielistki Leucobryum glaucum. Mech ten tworzy na dnie boru nieduże poduchy barwy sino-białej, a po deszczu barwy niebieskawo-zielonej. Bór świeży ma runo złożone głównie z niskich krzewinek, jak spotykanej tu najczęściej borówki czarnej i brusznicy Vaccinium myrtillus, V. vitis-idaea, wrzosu zwyczajnego Calluna vulgaris, a ponadto występują różne zioła, paprocie, mchy i grzyby. W południowo-wschodniej części województwa na sandrach drzewostany sosnowe mają często runo nawiązujące do subkontynentalnego boru świeżego Peucedano-Pinetum. Charakterystycznymi gatunkami runa są: gorysz pagórkowy Peucedanum oreoselinum, konwalia majowa Convallaria majalis, kokoryczka wonna Polygonatum odoratum, wężymord niski Scorzonera humilis, nawłoć pospolita Solidago virgaurea. W Polsce zachodniej są to raczej zbiorowiska zastępcze na zdegradowanych siedliskach borów mieszanych lub ciepłych dąbrów. Siedliskiem NATURA 2000 jest chrobotkowa postać Peucedano-Pinetum (kod 91TO) wspólnie z niżej opisanym typowym borem chrobotkowym. Sosnowy bór chrobotkowy Cladonio-Pinetum (91TO) to najsuchsza postać boru chrobotkowego, która wykształca się na silnie nagrzewających się jałowych piaskach. Dno lasu pokrywają nieraz na całej powierzchni małe, sino białe krzaczkowate porosty z rodzaju chrobotek Cladonia sp. div. z domieszką suchoroślowych mszaków, jak np. płonnik włosisty Polytrichum piliferum. Znoszą one największe wysuszenie – wtedy kruszą się pod nogami, ożywają zaś, gdy dostaną odrobinę rosy lub deszczu. Gatunkami charakterystycznymi są: widłak spłaszczony Diphasiastrum complanatum i mącznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi na Pomorzu Zachodnim rzadka, bo występująca poza granicą zasięgu. Bory chrobotkowe w klimacie morskim występują rzadko, jedynie na śródlądowych wydmach Puszczy Wkrzańskiej i Goleniowskiej, w Drawieńskim Parku Narodowym, w lasach białogardzkich, wałeckich i w okolicach Białego Boru. Bory bażynowe Empetro nigri-Pinetum na wydmach nadmorskich są opisane w innym rozdziale dotyczącym ekosystemów brzegu Bałtyku, razem z występującymi tam lasami mieszanymi i liściastymi. Siedliska bardziej zasobnych gleb zajmują różne formacje lasów liściastych. W warunkach klimatycznych i glebowych województwa zachodniopomorskiego są to często buczyny klasy Fago-Quercetea. Pomorze Zachodnie jest krainą buka zwyczajnego Fagus sylvatica, który tworzy tu własne zespoły leśne buczyny, stanowi też często domieszkę w innych drzewostanach, wkraczając nawet na siedliska torfowiskowe. Lasy bukowe występują w pagórkowatym krajobrazie morenowym na glebach brunatnych, wytworzonych z glin i piasków gliniastych, a ich rozwojowi sprzyja morski klimat regionu. Cechuje je piękna architektura wnętrza. Proste gładkie pnie panujących tu buków wysoko wynoszą korony, które formują zwarte zielone sklepienie, przepuszczające niewiele światła do dna lasu. Dlatego podszycie wykształca się słabo, podobnie jak runo, które do swego rozwoju wykorzystuje czas przedwiośnia, gdy drzewa nie mają jeszcze liści. Wśród obfitej ściółki zeszłorocznych liści, która przyczynia się do wzbogacania gleby w próchnicę, zakwitają barwne byliny - niebieskie przylaszczki Hepatica nobilis, białe i żółte zawilce Anemone nemorosa, A. ranunculoides, fioletowa miodunka Pulomonaria officinalis, żółty gajowiec Galeobdolon luteum. Lasy bukowe reprezentują następujące różne siedliska NATURA 2000. Na glebach suchszych i zakwaszonych występuje zespół kwaśnej buczyny niżowej Luzulo-Fagetum (9110-1), którą łatwo rozpoznać po kosmatce owłosionej Luzula pilosa, charakterystycznym gatunku runa. Występuje na skłonach wzniesień morenowych, skąd ścióła jest wywiewana i wymywana przez spływające po powierzchni wody opadowe, co sprawia, że gleby są wyługowane i kwaśne. Na dnie lasu, wśród skąpego runa zielnego, rosną płatowo darninki mchów - Mnium hornum i Hypnum cupressiforme, pokrywające także podstawy pni. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Drzewostany są często zakłócone przez sztucznie wprowadzoną do lasów gospodarczych sosnę Pinus sylvestris, a nierzadko także świerka Picea abies - na Pomorzu gatunku poza granicą naturalnego zasięgu. Gatunkami wskazującymi na kwaśne siedlisko są również śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, siódmaczek leśny Trientalis europaea, turzyca pigułkowata Carex pilulifera. Rzadkimi i cennymi gatunkami chronionymi są lilia złotogłów Lilium martagon i bezzieleniowy storczyk - gnieźnik leśny Neottia nidus-avis. Buczyny z tymi rzadkimi gatunkami spotyka się w Puszczy Bukowej pod Szczecinem, na morenowej części Wyspy Wolin oraz w Drawieńskim Parku Narodowym. Odrębną postacią lasów bukowych są żyzne buczyny niżowe Melico-Fagetum = Galio odorati-Fagetum (9130-1) występujące na glebach brunatnych dobrze wykształconych z morenowych glin i piasków gliniastych o odczynie obojętnym a nawet zasadowym. Zajmują wierzchowiny wzniesień moreny czołowej, zwłaszcza w zachodniej części województwa o wyraźnych cechach klimatu morskiego. Żyzna buczyna niżowa zwana jest także buczyną pomorską. Typowy drzewostan jest utworzony z buka, bez innych domieszek. Charakterystycznym gatunkiem runa jest marzanka wonna Galium odoratum pachnąca kumaryną, oraz trawa perłówka jednokwiatowa Melica uniflora. Niekiedy w runie występują rzadkie gatunki jak żywiec cebulkowy Dentaria bulbifera i charakterystyczny storczyk – gnieźnik leśny Neottia nidus avis – w buczynach Wolina, Puszczy Bukowej i Puszczy Drawskiej. Częstym elementem runa jest kostrzewa leśna Fastuca altissima, a z kwitnących roślin dwuliściennych czerniec gronkowy Actea spicata, żankiel zwyczajny Sanicula europaea i fiołek leśny Viola reichenbachiana. Szczególną postać ma buczyna źródliskowa MercurialiFagetum (9130-1). Jest to wapniolubna postać żyznej buczyny, zasilana wodami naporowymi u podnóży skłonów morenowych w wąwozach Puszczy Bukowej w Szczecińskim Parku Krajobrazowym. Łanowo występuje tu szczyr trwały Mercurialis perennis, zaś razem z nim takie gatunki: jak czosnaczek pospolity Alliaria petiol i kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborina. Źródliskowy charakter lasu podkreśla towarzyszący bukom jesion wyniosły Fraxinus excelsior i olsza czarna Alnus glutinosa. Spotyka się również storczyki: buławnik czerwony Cephalanthera rubra i buławnik wielkokwiatowy C. damasonium, gatunki charakterystyczne dla niżej opisanych ciepłolubnych buczyn. Osobliwym zespołem jest nadmorska ciepłolubna buczyna storczykowa Cephalanthero-Fagetum (9150) z buławnikiem czerwonym Cephalanthera rubra i kruszczykiem rdzawoczerwonym Epipactis atrorubens w Wolińskim Parku Narodowym i w lasach koło Świnoujścia – w specjalnym obszarze ochrony siedlisk „Wolin i Uznam” (PLH 320019). W niskim, rozluźnionym drzewostanie bukowym panują warunki świetlne i termiczne, sprzyjające rozwojowi gatunków kserotermicznych, jak: kłobuczka pospolita Torilis japonica, dzwonki - brzoskwiniolistny Campanula persiocifolia i okrągłolistny C. rotundifolia, wyka płotowa Vicia sepium, krwawnik pospolity Achillea millefolium, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, kokoryczka wonna Polygonatum odoratum, traganek szerokolistny Astragalus glycyphyllos i inne. Drugą dużą formacją lasów liściastych tworzących zbiorowiska często występujące na terenie województwa są dąbrowy klasy Quercetea robori-petraeae. Lasy liściaste z przewagą dębów występują jako zbiorowiska trwałe na ubogich siedliskach piaszczystych w warunkach klimatu oceanicznego. Są to takie same siedliska, w jakich w klimacie bardziej kontynentalnym rozwijają się bory iglaste, dlatego sosna jest częstym elementem tych drzewostanów, a lasy mają postać boru mieszanego z ubogim runem o charakterze borowym. Dominują dęby – szypułkowy Quercus robur i bezszypułkowy Q. petraea. Należą tu opisane niżej siedliska objęte programem NATURA 2000. Kwaśne dąbrowy nadmorskie Betulo-Quercetum (9110-1) czyli acydofilne lasy brzozowo-dębowe klimatu atlantyckiego występują na Pobrzeżu na wilgotnych glebach piaszczystych lub osuszonych pokładach kwaśnych torfów mszarnych. Dominuje dąb szypułkowy Quercus robur z domieszką brzozy brodawkowatej Betula pendula i nierzadko sosny. Cechą charakterystyczną jest liczny udział wiciokrzewu pomorskiego Lonicera periclymenum, stąd też pochodziła dawna nazwa zespołu Periclymeno-Quercetum. W podszycie występuje kruszyna Frangula alnus i liczny podrost drzew. Często łanowo rośnie paproć orlica Pteridium aquilinum. Wiciokrzew pomorski stanowi ozdobę tych lasów, gdyż „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” wspinając się wysoko po pniach drzew tworzy wspaniałe, zwieszające się girlandy okazałych kwiatostanów o żółto-różowych kwiatach, obsypane w czasie owocowania czerwonymi jagodami. Kwaśne dąbrowy Fago-Quercetum petraerae (9190-2) należą do częściej spotykanych zbiorowisk leśnych na całym Pomorzu Zachodnim. Są to lasy mieszane - dąbrowy z bukiem, gdzie drzewostan budują drzewa liściaste, często z udziałem sosny Pinus sylvestris. Występują na skłonach morenowych, na glebach płowych i rdzawych, gdzie ustawiczne zwiewanie ściółki powoduje ubożenie siedliska. Można tu spotkać przestoje wspaniałych pomnikowych drzew – starych buków i dębów. Skąpe runo stanowią pospolite rośliny leśne: trawy - trzęślica modra Molinia caerulea, kłosówka wełnista Holcus mollis, wiechlina gajowa Poa nemoralis i śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, turzyce pigułkowata Carex pilulifera i palczasta C. Digitala, różne gatunki jastrzębców Hieracium sp. div., orlica Pteridium aquilinu, szczawik zajęczy Oxalis acetosella, konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium i barwnie kwitnący groszek skrzydlasty Lathyrus montanus. Obecność groszku skrzydlastego – gatunku wyróżniającego zespół, wskazuje na siedlisko dąbrowy. Na dnie lasu i u podstawy drzew występuje mech Hypnum cupressiforme. Bluszcz zwyczajny Hedera helix często płoży się po dnie lasu i wspina po pniach drzew. Duży niekiedy udział sosny powoduje borowienie lasu, na co wskazuje borówka czarna Vaccinium myrtillus, która przejmuje często dominację w runie razem z borówką brusznicą Vaccinium vitis idaea. Ciepłolubne dąbrowy Potentillo albae-Quercetum (9110) - ciepłe zboczowe lasy mieszane oraz w Bielinku Quercetum pubescenti-petraeae - dąbrowa z dębem omszonym. Na ciepłych krawędziach doliny Odry oraz na południowych skłonach pagórków na Pojezierzach Południowopomorskich występują ciepłe dąbrowy z rzędu Quercetalia pubescenti-petraeae. Należy tu świetlista dąbrowa z dębem bezszypułkowy Quercus petraea i domieszką sosny. W podszycie spotyka się ciepłolubne krzewy - głóg odgiętodziałkowy Crataegus rhipidophylla i różę francuską Rosa gallica. W runie występują: gatunki charakterystyczne dla rzędu i związku: pięciornik biały Potentilla alba, jaskier wielkokwiatowy Ranunculus polyanthemos, wyka kaszubska Vicia cassubica, dzwonek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum hirundinaria. Runo jest bardzo bogate i barwne, utworzone z gatunków światłolubnych, wapniolubnych i ciepłolubnych, jak: przytulie - północna Galium boreale, właściwa G. verum i pospolita G. mollugo, koniczyny - pagórkowa Trifolium montanum i dwukłosowa T. alpestre, cieciorka pstra Coronilla varia, traganek szerokolistny Astragalus glycyphyllos, fiołek kosmaty Viola hirta, i wiele innych. Obecność sosny wpływa na zakwaszenie siedliska i powoduje wkraczanie elementów borowych jak: borówka czarna Vaccinium myrtillus siódmaczek leśny Trientalis europaea, orlica Pteridium aquilinum, trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea i inne. W zbiorowiskach zastępczych, gospodarczych drzewostanach sosnowych na słonecznych skłonach wykształca się forma zboczowa boru mieszanego z runem zbliżonym do świetlistej dąbrowy. W lasach tych spotyka się gatunki muraw piaskowych i stepowych. Kserotermiczna dąbrowa stepowo-leśna Quercetum pubescenti-petraeae (9110) z dębem omszonym Quercus pubescens występuje na jedynym w Polsce stanowisku w rezerwacie „Bielinek”, na ciepłej krawędzi doliny Odry. Gatunkami wyróżniającym są trzy bardzo rzadkie rośliny, mające jedyne tu stanowisku w kraju. Jeden z nich szyplin zielony Doronicum herbaceum już nie występuje, dwa pozostałe to żywotny, rozprzestrzeniony szeroko na dnie lasu nawrot czerwono-błękityny Lithospermum purpureocaeruleum oraz w murawie oman niemiecki Inula germanica, należący tak jak pozostałe gatunki do elementu oceanicznoprzyśródziemnomorskiego. Słoneczne powierzchnie między luźno rosnącymi drzewami wypełnia roślinność ciepłolubna, przenikająca z sąsiadujących muraw stepowych z udziałem ostnicy powabnej Stipa pulcherrima i ożoty zwyczajnej Lynosiris vulgaris. Lasy dębowo-grabowe na średnio żyznych i niezalewanych siedliskach mineralnych o różnej wilgotności, od siedlisk suchych, przez świeże do wilgotnych należą do lasów grądowych związku Carpinion. Były to w przeszłości lasy szeroko rozprzestrzenione na obszarach, które po odlesieniu zamienione zostały w pola uprawne. Do dziś wśród pól spotyka się zachowane fragmentarycznie pomnikowe drzewostany grabowe. Natomiast w obszarach leśnych na siedliska grądowe często wprowadzano uprawy sosny z domieszką dębów. Spośród innych lasów wyróżniają się dużym bogactwem i bujnością roślinności we wszystkich warstwach. Na „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Pomorzu Zachodnim w drzewostanach dominuje grab zwyczajny Carpinus betulus a towarzyszą mu dęby - szypułkowy Quercus robur i bezszypułkowy Q, petraea, klony zwyczajny Acer platanoides i jawor A. pseudoplatanus, zaś pojedynczo występuje buk zwyczajny Fagus sylvatica i wiąz szypułkowy Ulmus laevis. Do lasów tych wprowadzany jest nierzadko jarząb brekinia Sorbus torminalis, gatunek charakterystyczny i przywracany tutaj przez leśników. Podszycie tworzy leszczyna Corylus avellana, trzmielina zwyczajna Euonymus europaea i dereń świdwa Cornus sanguinea, a niekiedy bardzo rzadki wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum. Na obszarze województwa grądy reprezentowane są przez zespoły: w strefie Pobrzeża grąd subatlantycki, na Pojezierzach Południowopomorskich - grąd środkowoeuropejski. Oba zbiorowiska identyfikują siedliska Natura 2000. Grąd subatlantycki Stellario holosteae-Carpinetum (9160) występuje bliżej wybrzeża morskiego, a gatunkiem charakterystycznym, w optymalnych dla siebie warunkach, jest gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea. W podszycie masowo występuje leszczyna Corylus avellana. Spotyka się różne gatunki miodunki Pulmonaria sp. div., z traw kupkówkę Aschersona Dactylis polugama oraz groszek skrzydlasty Lathyrus montanus, podkreślający przynależność do związku Fagetalia. W drzewostanie utrzymuje się grab Carpinus betulus, choć jest on często eliminowany, ze względu na małą wartość użytkową, na korzyść buków lub dębów. Pozostałością dawniejszych subatlantyckich grądów grabowych są stare drzewostany przy krawędziach dolin rzeki Leśnicy w Lasach Białogardzkich, nad rzeką Mołstową koło Rymania, na Wysoczyźnie Łobeskiej i na Pojezierzu Drawskim. Na terenach leśnych Lasów Państwowych występują liczne powierzchnie grądów subatlantyckich z dobrze wykształconym runem, z gatunkami charakterystycznymi, najczęściej jednak zakłócone obecnością drzewostanu sosnowego, dębowego lub bukowego. Cieplejsze grądy środkowoeuropejskie Galio sylvatici-Carpinetum (9170) dębowograbowe z domieszką buka mają w podszycie termofilne krzewy – tarninę Prunus spinosa i szakłak pospolity Rhamnus cathartica. Nawiązują one do grądów Europy Środkowej, choć w województwie, gdzie występują na sandrowych powierzchniach Pojezierza Choszczeńskiego i Myśliborskiego, mają często charakter kadłubowy. Z gatunków charakterystycznych występują: przytulia leśna Galium sylvaticum, jaskier różnolistny Ranunculus auricomus, rzadziej jarząbek gajowy Chaerophyllum temulum czy pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum. 2.5.4. Roślinność leśna ekosystemów torfowiskowych W torfowiskowych ekosystemach leśnych najważniejszym elementem abiotycznym jest torfowe podłoże, jego żyzność i odczyn, oraz warunki hydrologiczne – dobre uwodnienie siedliska, nie dopuszczające do aeracji i rozkładu organicznego podłoża. Czynniki biotyczne to drzewostany dostosowane do tych warunków, roślinność runa i podszytu oraz - dla siedlisk na torfie wysokim, szczególnie ważna żywa warstwa mszysta. 2.5.4.1. Roślinność leśna i zaroślowa ekosystemów torfowisk niskich Roślinność ekosystemów torfowisk niskich reprezentują zbiorowiska z klasy Alnetea glutinosae. Bagienne zarośla i lasy olszowe tej klasy nie należą do siedlisk objętych programem NATURA 2000, co budzi pewne zdziwienie, gdyż te siedliska są zagrożone podobnie, jak inne zależne od warunków hydrologicznych. Są to często najbardziej naturalne ekosystemy leśne. Występują w dolinach rzek i na niskich terasach zbiorników wodnych, także w podmokłych zagłębieniach wśród lasów gospodarczych, gdzie są użytkowane. Zagrożone są przez regulację rzek, odwadnianie w drodze melioracji bądź długotrwałe zatapiania powodziowe, co prowadzi do zamarcia całej roślinności. Ekosystemy olesowe występują na mokrych glebach torfowych na złożach torfów niskich lub torfowo-mineralnych, w warunkach okresowego stagnowania wysokich wód. Aeracja siedliska następuje, gdy poziom wody się obniża. Również konfiguracja podłoża, gdzie występują kępy i dolinki różnicuje siedlisko na lepiej przewietrzane kępy i gorzej – dolinki. Olsy spełniają doniosłą rolę jako refugia rzadkich gatunków flory i fauny. Są to często grząskie, „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” niedostępne lasy, z bujną roślinnością podszytu i runa, trudne do przebycia. Istnieją na naszym obszarze drzewostany bagiennych olszyn tworzące duże masywy leśne, jak np. na Międzyodrzu w dolinie Odry, częściowo w granicach miasta Szczecina. Inicjalną fazę w rozwoju zbiorowisk leśnych stanowią łozowiska Salicetum pentandrocinereae, pospolite zarośla wierzby łozy Salix cinerea i pięciopręcikowej S. pentandra, wkraczające do szuwarów i turzycowisk. W siedliskach stale zabagnionych powstają gęste zarośla krzewów, traw, turzyc i bagiennych ziół, stojących często przez dłuższy okres roku w otwartej wodzie. Są to ostoje ptactwa wodno-błotnego, które tutaj gniazduje i bytuje. Na Pomorzu Zachodnim występuje na granicy zasięgu niezwykle rzadki atlantycki zespół woskownicy europejskiej Myrico-Salicetum auritae. Zarośla woskownicy Myrica gale i wierzby uszatej Salix aurita stanowią zespół wikaryzujący z występującymi w Polsce północnowschodniej podobnie cennymi reliktowymi zaroślami brzozy niskiej Betula humilis i wierzby rokity Salix rosmarinifolia tworzacymi zbiorowisko Betulo-Salicetum repentis o charakterze borealno-kontynentalnym. Najdalej na zachód wysunięte stanowisko tego zespołu roślinnego znajduje się tuż za południowo-wschodnią granicą naszego województwa koło Jastrowia. Jest to rezerwat „Kozie Brody”. Były też sygnały o stanowisku brzozy niskiej w Drawieńskim Parku Narodowym w rynnie jeziora Tuczno. Zarośla woskownicy występują w rezerwatach „Czarnocin” i „Uroczysko Święta im. Prof. M. Jasnowskiego” nad Zalewem Szczecińskim oraz w niedalekim sąsiedztwie w rezerwacie „Wiejkowski Las”, a także w ostojach specjalnej ochrony ptaków „Łąki Skoszewskie” (PLB 320007) i „Bagna Rozwarowskie” (PLB 320001). Typowo leśnym klimaksowym zbiorowiskiem torfowisk niskich są olszowe lasy bagienne. W województwie zachodniopomorskim lasy olszowe są szeroko rozprzestrzenione, często wśród lasów gospodarczych, na bagiennych, nisko położonych terenach, z utrudnionym odpływem wód długo stagnujących na powierzchni gruntu. Olszyny bagienne, często o charakterze puszczańskich lasów, występują na torfowiskach niskich, w siedliskach bagiennych, podtopionych, moczarowych. Drzewa olszy czarnej rosną zwykle na wysokich kopcach, na których skupia się nie znosząca zalewu bogata flora mchów, paproci i różnych bylin. Między kępami rozpościerają się grząskie, zatapiane dolinki, z gatunkami wodno-bagiennymi jak okrężnica błotna Hottonia palustris, rzęśl wiosenna Callitriche verna, jaskier jadowity Ranunculus sceleratus i inne. Lasy olszowe reprezentowane są przez dwie formacje roślinności. Oles porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum, czyli żyzna olszyna to eutroficzne lub mezotroficzne zbiorowisko leśne z porzeczką czarną Ribes nigrum, która jest charakterystycznym gatunkiem podszytu. W dolinkach panuje roślinność szuwarowa i błotna, turzyce w tym gatunek charakterystyczny turzyca długokłosa Carex elongata i inne, jak turzyca błotna i sztywna Carex acutiformis, C.elata, trzcina zwyczajna Phragmites australis, kosaciec żółty Iris pseudacorus, skrzyp bagienny Equisetum fluviatile, sitowie leśne Scirpus sylvestris, knieć błotna Caltha palustris i wiele innych gatunków. Podszyt stanowią krzaczaste wierzby: głównie łoza Salix cinerea oraz kruszyna pospolita Frangula alnus, rzadziej kalina koralowa Viburnum opulus, natomiast u podstawy drzew na kopcach rośnie malina właściwa Rubus idaeus. Na kwaśnych, mniej żyznych, siedliskach mezotroficznych, najczęściej na złożu z warstwą torfu przejściowego, występuje ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum, czyli kwaśna olszyna z domieszką brzozy omszonej Betula pubescens i sosny, zaś na dnie lasu o słabiej wyrażonej strukturze kępowej darninki tworzy torfowiec Sphagnum squarrosum. Znaczny jest udział gatunków siedlisk skąpożywnych jak bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, czermień błotna Calla palustris. W pomorskich olszynach torfowcowych licznie i na stosunkowo wielu stanowiskach występuje rzadki, chroniony długosz królewski Osmunda regalis, gatunek charakterystyczny klasy Alnetea, największa paproć polskiej flory, pochodzenia tropikalnego. Duże skupienie olsu torfowcowego Sphagno squarrosi-Alnetum z bogatą populacją tej imponującej paproci występują w lasach wokół Zalewu Szczecińskiego, chronione są w kilku rezerwatach jak „Olszanka”, „Uroczysko Święta im. Prof. M. Jasnowskiego” i „Karsiborskie Paprocie”. 2.5.4.2. Roślinność leśna ekosystemów torfowisk wysokich „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” W ekosystemach torfowisk wysokich wykształcają się bory bagienne na torfach mszarnych klasy Vaccinio-Piceetea ze związku Dicrano-Pinion, podzwiązek PiceoVaccinienion uliginosi. Podłoże stanowią kwaśne torfy mszarne – oligotroficzne na torfowiskach wysokich, lub mezotroficzne na torfowiskach przejściowych, które zakończyły swój wzrost, najczęściej z powodu osuszenia złóż w wyniku melioracji. Gatunkami wyróżniającymi podzwiązek są: borówka bagienna, Vaccinium uliginosum, torfowiec Sphagnum palustre i inne gatunki krzewinkowo-torfowcowe klasy OxycoccoSphagnetea, a z ziół trzęślica modra Molinia caerulea, odmiana bagienna pszeńca łąkowego Melampyrum pratense var. paludosum; w warstwie krzewów – kruszyna Frangula alnus i wierzba uszata Salix aurita. Bory bagienne reprezentowane są przez fitocenozę sosnowego boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum (91DO-2) i brzeziny bagienne Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis (91DO-1). Sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum stanowi na Pomorzu Zachodnim najważniejsze zbiorowisko na torfowiskach wysokich, które zakończyły swój wzrost najczęściej w wyniku sztucznego odwodnienia. Jest to stadium klimaksowe, kończące bieg naturalnej sukcesji. W strefie klimatu morskiego końcową fazę wzrostu wysokich torfowisk atlantyckich stanowią mokre wrzosowiska Ericetalia tetralicis. W drzewostanie w domieszce występuje brzoza omszona Betula pubescens i niekiedy brodawkowata B. pendula. Gatunkami charakterystycznymi są: borówka bagienna Vaccinium uliginosum, bagno zwyczajne Ledum palustre, wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, żurawina błotna Oxycoccus palustris, trzęślica modra Molinia caerulea oraz mchy Aulacomnium palustre i torfowce: Sphagnum palustre, Sph. magellanicum. Spokrewniony z borem bagiennym jest zespół brzeziny bagiennej Vaccinio uliginosiBetuletum pubescentis, opanowujący samorzutnie osuszone torfowiska przejściowe. Przewagę w drzewostanie z udziałem sosny ma brzoza omszona Betula pubescens, a w podszycie bagno zwyczajne i borówka bagienna. W runie na warstwie mchów rośnie kilka gatunków paproci, w tym gatunek charakterystyczny narecznica szerokolistna Dryopteris dilatata oraz inne gatunki to narecznica samcza i grzebieniasta D. filix-mas, D. cristata. Gatunkiem charakterystycznym jest także chroniony widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, który niekiedy występuje nawet łanowo. Mursze i płytkie torfy są siedliskiem występowania boru bagiennego Ledo-Pinetum 91D0-2. Bór bagienny z bagnem zwyczajnym Ledum palustre, tworzącym nieraz bujną, zwartą warstwę podszytu na dużej powierzchni, jest kontynentalną postacią borów bagiennych. Na Pomorzu Zachodnim występuje w siedliskach silnie odwodnionych, najczęściej z trzęślicą modrą Molinia caerulea o podobnych wymaganiach. Rozległe zarośla bagna zwyczajnego długo utrzymują się na porębach i w przerzedzonych drzewostanach sosnowych. 2.5.5. Fitocenozy siedlisk leśnych podlegających prawnej ochronie występujące na terenie woj. zachodniopomorskiego kod 9119 KWAŚNE BUCZYNY (Luzulo-Fageion) – drzewostany lasów bukowych charakteryzujące się znacznym zwarciem koron, słabo rozwiniętą warstwą krzewów oraz małym zróżnicowaniem florystycznym. Diagnostycznym zbiorowiskiem siedliska jest Luzulo luzoides-Fagetum z klasy Querco-Fagetea. Kod 9130 ŻYZNE BUCZYNY (Dentario glandulosae-Fageion, Galio odorati –Fageion) – żyzne lasy bukowe o czteropietrowej strukturze, ze stosunkowo bogatą florą roślin naczyniowych i różnie wykształconą warstwą mszystą. Na terenie województwa zachodniopomorskiego siedlisko identyfikuje zespół Galio odorati_Fagetum klasy Querco-Fagetea. kod 9150 CIEPŁOLUBNE BUCZYNY STORCZYKOWE – lasy bukowe z dużym udziałem gatunków światłolubnych, w tym storczyków, występujące na eksponowanych suchych zboczach o glebach wapieniowcowych z próchnicą typu mull. Zbiorowiskiem identyfikującym siedlisko jest bogate florystycznie Cephalanthero rubrae-Fagetum reprezentujace klasę Querco-Fagetea. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” kod 9160 GRĄD SUBATLANTYCKI (Stellario-Carpinetum) – ekosystem eutroficznego lasu liściastego z grabem zwyczajnym i dębem szypułkowym ze stałym udziałem buka. Diagnostycznym zbiorowiskiem jest Stellario holosteae-Carpinetum betuli z klasy Querco-Fagetea. kod 9170 GRĄD ŚRODKOWOEUROPEISKI (Galio-Carpinetum) – wielogatunkowy eutroficzny las liściasty o średniej i umiarkowanej wilgotności z dobrze wykształconą warstwą krzewów. Siedlisko identyfikuje zbiorowisko roślinne Galio sylvatici-Carpinetum z klasy Querco-Fagetea. kod 9190 POMORSKI KWAŚNY LAS BRZOZOWO-DĘBOWY (Betulo-Quercetum) – siedlisko ubogich dąbrów i lasów brzozowo-dębowych na ubogich piaszczystych glebach. Diagnostycznym zbiorowiskiem siedliska jest zespół Betulo penduloQuercetum robori. kod 91D0 BORY I LASY BAGIENNE – siedlisko obejmuje zbiorowiska roślinne klimaksowe kończące sukcesje na torfowiskach przejściowych i wysokich. Zbiorowiskami identyfikującymi siedlisko w warunkach województwa zachodniopomorskiego są: Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescenis oraz Vaccinio uliginosi-Pinetum. Zbiorowiska reprezentują klasę Vaccinio-Picetea. kod 91T0 SOSNOWY BOR CHROBOTKOWY – siedlisko wykształca się na ubogich obszarach piaszczystych, o niskim poziomie wód gruntowych. Definjuja go sosnowe lasy z masowym udziałem porostów. Zbiorowiskiem tym jest Caladoniu-Pinetum reprezentujace klasę Vaccinio-Picetea. kod 91E0 ŁEGI WIERZBOWE, TOPOLOWE, OLSZOWE I JESIONOWE – siedliska łęgowe związane są z terenami bądź to z dolinami dużych rzek, bądź lekko zabagnionych dolin małych cieków. Zbiorowiskami charakterystycznymi siedliska, a zarazem identyfikujacymi go są: Fraxino-Alnetum, Carici remotae-Fraxinetum, Salicetum albo-Fragilis oraz Populetum albae. Zbiorowiska reprezentują klasy: Querco-Fagetea i Salicetea purpureae. kod 91F0 ŁEGOWE LASY DĘBOWO-WIAZOWO-JESIONOWE (Ficario-Ulmetum) – siedlisko wielogatunkowego bogatego florystycznie lasu łęgowego na bardzo żyznych siedliskach położonych w strefie epizodycznych zalewów. Zespołem roślinnym definiującym siedlisko jest Ficario-Ulmetum minoris. 2.5.6. Rozprzestrzenienie zbiorowisk ekosystemów torfowiskowych będących pod ochroną prawną na terenie województwa i w systemie obszarów Natura 2000 9110 KWAŚNE BUCZYNY NIŻOWE - kwaśne buczyny w naszym województwie znalazły się w największej liczbie w specjalnych obszarach ochrony siedlisk: „Wzgórza Bukowe” (PLH 320020), „Dolina Radwi, Chocieli, i Chotli (PLH 320022), „Jezioro Lubie i Dolina Drawy” (PLH 320023) „Dolna Odra” (PLH 320037), „Brzeźnicka Węgorza”, (PLH 320002), „Jezioro Bukowe” (PLH320041) „Jezioro Wielki Bytyń” (PLH 320011). „Lasy Bierzwnickie” (PLH 320044), „Uroczyska Puszczy Drawskiej (PLH 320046), „Słowińskie Błoto” (PLH 320016). 9130 ŻYZNE BUCZYNY NIŻOWE - żyzne buczyny w województwie zachodniopomorskim występują w mniejszej liczbie w specjalnych obszarach ochrony siedlisk niż buczyny kwaśne. Stanowią one jednak ważny element SOO: „Brzeźnicka Węgorza” (PLH 320002), „Pojezierze Myśliborskie” (PLH 320014), „Wolin i Uznam” (PLH 320019), „Wzgórza Bukowe” (PLH 320020), „Jeziora Czaplineckie” (PLH 320039), „Dolna Odra” (PLH 320037), „Lasy Bierzwnickie” (PLH 320044) oraz „Uroczyska Puszczy Drawskiej” (PLH 320046). 9150 CIEPŁOLUBNE BUCZYNY STORCZYKOWE – wystepują w Wolińskim Parku Narodowym i w lasach koło Świnoujścia – w Specjalnym Obszarze Ochrony „Uznam, Wolin” (PLH 320019). 9160 GRĄD SUBATLANTYCKI - grądy subatlantyckie występują w następujących specjalnych obszarach ochrony siedlisk: „Brzezinecka Węgorza” (PLH 320002), „Dolina „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Grabowej” (PLH 320003), „Dolina Krąpieli” (PLH 320005), „Dorzecze Parsęty” (PLH 32007), „Kemy Rymańskie” (PLH 320012), „Pojezierze Myśliborskie” (PLH 320014), Dolina Rurzycy” (PLH320017), „Dolina Radwi, Chocieli i Chotli (PLH 320022), „Jezioro Bukowo” (PLH 320041), „Dolina Wieprzy i Studnicy” (PLH 320038). 9170 GRĄD ŚRODKOWOEUROPEJSKI - grądy środkowoeuropejskie występują w następujących specjalnych obszarach ochrony siedlisk: „Jezioro Lubie i Dolina Drawy” (PLH 320023), „Dolna Odra” (PLH 320037), „Lasy Bierzwnickie” (PLH 320044), „Uroczyska Puszczy Drawskiej” (PLH 320046). 9190 DĄBROWY ACIDOFILNE I ACIDOFILNY LAS BRZOZOWO-DĘBOWY acidofilne dąbrowy znajdują się w specjalnych obszarach ochrony siedlisk: „Jezioro Wielki Bytyń” (PLH 320011), „Kemy Rymańskie” (PLH 320012), „TrzebiatowskoKołobrzeski Pas Nadmorski” (PLH 3200117), „Wolin i Uznam” (PLH 320019), „Jezioro Bukowo” (PLH 320041); kwaśne dąbrowy wchodzą w skład następujących specjalnych obszarów ochrony siedlisk: „Wolin i Uznam” (320019), „Wzgórza Bukowe” (PLH 320020), „Dolina Radwi, Chocieli i Chotli” (PLH 320022), „Jezioro Lubie i Dolina Drawy” (PLH 320023), „Uroczyska w Lasach Stepnickich” (PLH 320023), „Uroczyska Puszczy Drawskiej” (PLH 320046), natomiast ciepła dąbrowa jest objęta specjalnymi obszarami ochrony siedlisk „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie” (PLH 320006) i „Dolna Odra” (PLH 320037) w granicach Cedyńskiego Parku Krajobrazowego. ŁĘG JESIONOWO-OLSZOWY - zbiorowiska określone jednoznacznie jako łęgi olszowo-jesionowe występują w następujących specjalnych obszarach ochrony siedlisk: „Brzezinecka Węgorza” (PLH 320002), „Dolina Iny koło Recza” (PLH 320004), „Dolina Krąpieli” (PLH 320005), „Wzgórza Bukowe” (PLH 320020), „Dolina Radwi, Chotli i Chocieli (PLH 320022), „Uroczyska w Lasach Stepnickich” (PLH 320033). ŁĘG TOPOLOWO-WIERZBOWY - siedliska określone ogólnie jako łęgowe są objęte granicami następujących specjalnych obszarów ochrony siedlisk: „Jezioro Wielki Bytyń” (PLH 320011), „Ostoja Goleniowska” (PLH 320013), „Jezioro Lubie i Dolina Drawy” (PLH 320023), „Bagno i Jezioro Ciemino” (PLH 320036) „Dolina Odry” (PLH 320037), „Gogolice – Kosa” (PLH 320038), „Jeziora Czaplineckie” (PLH 320039), „Jezioro Bukowo” (PLH 320041), „Lasy Bierzwnickie” (PLH 320044), „Dolina Wieprzy i Studnicy” (PLH 320038). 91F0 ŁĘGOWE LASY DĘBOWO-WIĄZOWO-JESIONOWE - dokładniej zdefiniowane żyzne łęgi wiązowe występują w następujących specjalnych obszarach ochrony: „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie” (PLH 320006), „Dorzecze Parsęty” (PLH 320007), „Kemy Rymańskie” (PLH 320012), „Pojezierze Myśliborskie” (PLH 320014), „Bagno i Jezioro Ciemino” (PLH 320036). 91D0 BORY I LASY BAGIENNE - siedliska borów i brzezin bagiennych występują w następujących specjalnych obszarach ochrony: „Janiewickie Bagno” (PLH 320008), „Jeziora Szczecineckie” (PLH 320009), „Jezioro Wielki Bytyń” (PLH 320011), „Ostoja Goleniowska” (PLH 320013), „Pojezierze Myśliborskie” (PLH 320014), „Słowińskie Błoto” (PLH 320016), „Ujscie Odry i Zalew Szczeciński” (PLH 320018), „Wzgórza Bukowe” (PLH 320020) – tu brzeziny bagienne, „Jezioro Lubie i Dolina Drawy” (PLH 320023), „Uroczyska w Lasach Stepnickich” (PLH 320033), „Bagno i Jezioro Ciemino” (PLH 320036), „Jeziora Czaplineckie” (PLH 320039), „Jezioro Bukowo” (PLH 320041), „Karsibórz Świdwiński” (PLH 320043), „Lasy Bierzwnickie” PLH 320044), „Warnie Bagno” (PLH 320047), „Dolina Wieprzy i Studnicy (PLH 320038). 2.6. Roślinność ekosystemów strefy wybrzeża morskiego 2.6.1. Klasyfikacja fitosocjologiczna fitocenoz ekosystemów wybrzeża morskiego W systemie klasyfikacji fitosocjologicznej (Matuszkiewicz 2005) zbiorowiska roślinności leśnej województwa zachodniopomorskiego reprezentowane są przez różne klasy roślinności. Jednostkami tymi są: „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Cl. CAKILETEA MARITIMAE R.Tx. et Prsg 1950 – halofilne i nitrofilne zbiorowiska roślin jednorocznych na bałtyckich wybrzeżach, formujące się w strefie gdzie fale akumulują wyrzucane resztki organiczne. Cl. AMMOPHILETEA – reprezentuje pionierskie zbiorowiska wydm nadmorskich rozwijające się na ubogim i nie ustabilizowanym podłożu piaszczystym. Cl. KOLERION GLAUCAE-CORYNEPHORETEA Klila in Klika et Novak 1941 – obejmuje psamofilne murawy suchych i ubogich piaszczystych, bądź żwirowych siedlisk niewapiennych. Zbiorowiska roślinne tworzą głównie kserofityczne, a zarazem światłożądne trawy ze znacznym udziałem roślin jednorocznych i sukulentów. Towarzyszą im przystosowane do takich warunków ekologicznych mszaki i porosty. Cl. RHAMNO-PRUNETEA Rivas Goday et Garb.1961 – zbiorowiska roślinności krzewiastej w strefie wybrzeża wydmowego o nieustalonej ostatecznie pozycji fitosocjologicznej. Cl. QUERCETEA ROBORI-PETREAE - reprezentowana jest przez acydofilne, oligo- i mezotroficzne lasy liściaste z przewagą dębów. 2.6.2. Roślinność strefy brzegowej morza i plaży W strefie kontaktowej ekosystemu morskiego i lądu pojawia się niezwykle interesujący biotop i siedlisko określane terminem kidziny. Kidzina to wał brzegowy usypany przez fale morskie zbudowany z wyrzuconych szczątków roślinnych i zwierzęcych oraz detrytusu. Efektem akumulacji dużej ilości substancji organicznej jest zasobność podłoża w związki azotowe powstałe z rozkładających się roślin. Stwarza to dogodne warunki rozwojowe dla roślin o specyficznych wymaganiach siedliskowych – nitrofitów. Jednocześnie siedlisko to charakteryzuje podwyższonym zasoleniem, co decyduje, że występujące tu gatunki roślin są taksonami słonolubnymi – halofitami. Zbiorowisko roślinne zasiedlające kidzinę jest ubogie florystycznie, bardzo luźne, utworzone przez roślin jednoroczne. Fitocenozą wykształcającą się w strefie wału brzegowego jest zespół łobody nadbrzeżnej Atriplicetum litoralis, będący identyfikatorem prawnie chronionego siedliska – kidzina na brzegu morskim (kod 1210). Zbiorowisko notowane było z rzadka wzdłuż całego wybrzeża Bałtyku, obecnie jest prawdopodobnie wymarłe, a spotykane są lokalnie jedynie postacie kadłubowe lub tworzące jego fragmenty. Gatunkami występującymi w strefie wału brzegowego są: rukiew nadmorska Cakile maritima, solanka kolczasta Salsola kali ssp. kali, łoboda zdobna Atriplex calotheca, odmiana solniskowa łobody oszczepowatej Atriplex prostrata ssp. prostrata var. salina, maruna nadmorska Matricaria maritima ssp. inodora var. salina i Matricaria maritima ssp. maritima, a także rdest nadbrzeżny Polygonum oxyspermum i odmiana nadmorska rdestu ptasiego Polygonum aviculare ssp. virigatum. Zespół ten najliczniej występuje na wybrzeżu na wschód od falochronu wschodniego ujścia Świny. Pojawia się nieregularnie, nie w każdym roku. Poszczególne okazy łobód rosną w wąskim pasie plaży w niewielkiej odległości od linii wody i są oddalone od siedlisk pionierskich zajmujących plażę górną. Szczególnie cenną fitocenozą pojawiającą się na plaży na wybrzeżu morskim województwa zachodniopomorskiego jest zespół perzu sitowego Honckenyo-Agropyretum juncei. Roślinność zespołu regularnie niszczona przez sztormy, dla rozwoju potrzebuje podsiąkających wód słonych. Pokrywa ruchome podłoże plaży górnej, gdzie stale następuje przesypywanie piasku. Na gatunki charakterystyczne składają się: honkenia piaskowa Honckenya peploides, perz sitowy Agropyrum junceum, solanka kolczysta Salsola kali i rukiew nadmorska Cakile maritima, rzadziej pojedyncze okazy traw ze zbiorowiska ElymoAmmophiletum. Zespół jest ubogi w gatunki, niewielkie jest także pokrycie podłoża. Wartości te zmieniają się w zależności od stadium sukcesji roślin na plaży górnej. W okresie wiosennym po spiętrzeniach sztormowych roślin jest mniej niż pod koniec lata. Po bezsztormowym sezonie jesienno-zimowym przybywa roślin w porównaniu z rokiem poprzednim, co powoduje wzrost pokrycia. Jednocześnie wzrastające pokrycie podłoża roślinami sprzyja rozwojowi wydm embrionalnych i rozwojowi form akumulacyjnych brzegu. Rozwój roślin tej strefy plaży odbywa „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” się z nasion lub ponownego wzrostu kłączy wyrzucanych na brzeg przez morze po okresach sztormowych. Materia ta zwana kidziną stanowi bank nasion dla omawianego pionierskiego siedliska, a jednocześnie pierwszą przeszkodę dla transportowanego i osadzanego w ten sposób piasku. W oparciu o kłęby kidziny rozwijają się pierwsze formy eoliczne na plaży. W Polsce zespół występuje obecnie tylko na Mierzei Przytor na wyspie Wolin oraz na wschód od Dziwnówka. 2.6.3. Roślinność wydmowa Zbiorowiska wydm nadmorskich odgrywają istotną role w biologicznej zabudowie i ochronie wybrzeża, ze względu na utrwalanie ruchomych piasków akumulowanych w procesach eolicznych. Najważniejszym zbiorowiskiem w procesie rozwoju wydm nadmorskich jest zbiorowisko traw pionierskich wydm przednich Elymo-Ammophiletum. Trawy formujące zbiorowisko to przede wszystkim piaskownica zwyczajna Ammophila arenaria, wydmuchrzyca piaskowa Elymus arenarius, mieszaniec piaskownicy i trzcinnika piaskowego x Calommophila baltica oraz kostrzewa czerwona w odmianie piaskowej Festuca rubra ssp. arenaria. Czasami uzupełniają go lepiężnik kuternowaty Petasities spurius, czy pionierskie gatunki solniskowe jak honkenia piaskowa Honckenya peploides. Siedlisko pionierskich traw wykazuje dużą dynamikę. Dzięki rozwojowi tej formacji roślinnej, następuje proces powstawania kolejnych wałów wydmowych. Zbiorowisko to typowe jest dla ruchomych wydm, a do swojego rozwoju i wzrostu poszczególnych gatunków potrzebuje stałych dostaw piasku. Główne gatunki tworzące fitocenozę, tj. piaskownica zwyczajna oraz wydmuchrzyca piaskowa wzrastają i rozrastają się w poziomie tylko dzięki zasypywaniu kłączy i korzeni przez nawiewany piasek. Kolejną fazę sukcesji na częściowo utrwalonych i stabilnych wydmach stanowią fitocenozy reprezentujące zespół Helichryso-Jasionetum. Zbiorowisko to osłonięte jest od strony morza wysokim wałem wydmowym i najczęściej porasta obniżenie za nim. Utrwalone wydmy pokrywają liczne gatunki roślin zielnych i mchów czerpiących składniki odżywcze z tworzącej się gleby wzbogaconej w obumarłe szczątki traw pionierskich. Na tak stabilizujących się wydmach pojawiają się min. jastrzębiec baldaszkowaty Hieracium umbellatum, kocanki piaskowe Helichrysum arenarium, bylica polna Artemisia campestris var. sericea, jasieniec piaskowy Jasione montana, groszek nadmorski Lathyrus japonicus ssp. maritimus, turzyca piaskowa Carex arenaria, szczotlicha siwa Corynephorus canescens, różne gatunki wierzb Salix sp. oraz mchy i porosty. Pomiędzy nimi nadal występują już tylko pojedyncze trawy pionierskie, a w lokalnych obniżeniach międzywydmowych słonolubna honkenia. 2.6.4. Roślinność zaroślowa i leśna Roślinność zaroślowa i leśna to najstarsze ogniwa w procesie sukcesji roślinności w strefie wybrzeża morskiego. Stąd też, te formacje roślinności zasiedlają najdalej oddalone tereny od brzegu morskiego, będące w przeszłości pierwotną granicą morza. O charakterze zbiorowisk roślinnych pojawiających się w strefie wybrzeża decydują z jednej strony specyficzne warunki glebowe, z drugiej natomiast klimatyczne. Najstarsze partie wałów wydm białych, w strefie kontaktowej z formacjami leśnymi zajmują zbiorowiska roślinne z klasy Rhamno-Pruneea. Jest to niezwykle ważne w procesie sukcesji roślinności wybrzeża morskiego zbiorowisko nawiązujące do zachodnioeuropejskiego zespołu Hippophao-Salicetum arenariae. Gatunkami charakterystycznymi formującymi fitocenozę są rokitnik zwyczajny Hyppophoë rhamnoides i wierzba piaskowa Salix repens ssp. argentea. Oba gatunki mogą występować z różną frekwencją i stąd jest to zbiorowisko albo z dominacją rokitnika, albo z masowym udziałem wierzby. Zbiorowisko wykształcające się na skąpożywnym podłożu piaszczystym jest florystycznie bardzo ubogie. Najczęściej formacjom zaroślowym rokitnika zwyczajnego i wierzby piaskowej towarzyszą krzewy róży pomarszczonej Rosa rugosa i róży dzikiej Rosa canina oraz nieliczne rośliny zielne, głównie trawy przenikające z wałów wydm białych. „Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego” Osobliwością wybrzeża bałtyckiego jest porastający wały nadmorskich starych wydm las o szczególnym składzie florystycznym i fizjonomii, jakim jest nadmorski bór bażynowy Empetro nigri-Pinetum. Drzewa sosny zwyczajnej Pinus sylvestris przybierają charakterystyczną postać, są niskie, rosochate, często z konarami przy samej ziemi. Ich korona w wyniku oddziaływania porywistych wiatrów sztormowych jest asymetryczna i przechylona w stronę lądu. Charakterystycznym gatunkiem runa boru bażynowego jest krzewinka pochodząca z północy, o dużych czarnych, niejadalnych jagodach – bażyna czarna Empetrum nigrum. Prawnie chronionymi gatunkami rosnącymi w borze bażynowym są dwa gatunki storczyków: tajęża jednostronna Goodyera repens i listera sercowata Listera mordata oraz rzadki pomocnik baldaszkowaty Chimaphila umbellata. W warstwie mszystej uformowanej przez gatunki przystosowane do ubogiego siedliska rosną podlegające ochronie częściowej: bielistka siwa Leucobryum glaucum, rokiet pospolity Pleurozium schreberi, brodawkowiec czysty Pseudoscleropodium purum. Do stałych elementów runa należą: ortylia jednostronna Orthilia secunda, monezes (gruszycznik) jednokwiatowy Moneses uniflora oraz gruszyczki zielonawa Pyrola chloranta i mniejsza P. minor. 2.6.5. Fitocenozy siedlisk strefy wybrzeża morskiego podlegające prawnej ochronie występujące na terenie woj. zachodniopomorskiego 1210 KIDZINA NA BRZEGU MORSKIM – siedlisko występuje w ścisłym powiązaniu ze strefą ekosystemu morza. 2110 INICJALNE STADIA NADMORSKICH WYDM BIAŁYCH 2120 NADMORSKIE WYDMY BIAŁE 2130 NADMORSKIE WYDMY SZARE 2140 NADMORSKIE WRZOSOWISKA BAŻYNOWE 2160, 2170 NADMORSKIE WYDMY Z ZAROŚLAMI ROKITNIKA I WIERZBY PIASKOWEJ 2180 LASY MIESZANE NA WYDMACH NADMORSKICH 2190 WILGOTNE ZAGŁĘIENIA MIEDZYWYDMOWE 2.6.6. Rozprzestrzenienie zbiorowisk ekosystemów wybrzeża morskiego będącego pod ochroną prawną na terenie województwa i w systemie obszarów Natura 2000 Zbiorowiska rozprzestrzenione w bezpośredniej strefie wybrzeża morskiego kształtowane są przez specyficzny układ warunków powietrznych i glebowych oraz procesów edaficznych. Obszarami Natura 2000, w których występują siedliska są SOO: „TrzebiatowskoKołobrzeski Pas Nadmorski” (PLH 320017) i „Wolin i Uznam” (PLH 320019).
