Non-kognitywista etyczny

Geneza i mechanizmy leżące u
podstaw moralności
Geneza i sposób działania moralności
Skąd się wzięła i po co nam jest potrzebna
moralność?
Czym są i jak poznajemy własności
moralne? Jaka jest tu rola emocji i
rozumu?
Do czego odnoszą się sądy moralne?
Tradycyjne spory etyczne i aksjologiczne
 deskryptywizm (są fakty moralne w świecie) vs.
ekspresywizm (nie ma takich faktów)
 rodzaje deskryptywizmu: naturalizm (fakty
moralne są naturalne) vs. antynaturalizm (nie
są naturalne)
 rodzaje naturalizmu: subiektywizm (ogólny i
pierwszoosobowy) i utylitaryzm
 błąd naturalistyczny: z faktu, że do czegoś
dążymy, nie wynika, że to coś jest warte
dążenia.
Tradycyjne spory etyczne i aksjologiczne
Tradycyjne spory etyczne i aksjologiczne
absolutyzm vs. relatywizm
egoizm vs. altruizm
intencjonalizm vs. konsekwencjalizm
Kognitywizm vs. non-kognitywizm
 Kognitywista etyczny będzie twierdził, że sądy
moralne mają wartość logiczną – mogą być
prawdziwe albo fałszywe, ponieważ mają
charakter poznawczy i stanowią wynik
racjonalnego rozumowania.
 Non-kognitywista etyczny zaprzeczy, jakoby
sądy te miały wartość logiczną i będzie
argumentował, że pochodzą one z intuicji lub po
prostu wyrażają stan emocjonalny podmiotu.
Kognitywizm vs. non-kognitywizm
Skrajny kognitywizm prowadzi do
całkowitego wyeliminowania emocji z
wszelkiego wartościowania moralnego
(vide deontologiczna etyka I. Kanta) z
kolei skrajny non-kognitywizm prowadzi
do emotywizmu, poglądu odmawiającego
tym wartościowaniom jakiegokolwiek
sensu (tak uważał np. A.J. Ayer).
Wewnętrzny konflikt w mózgu
Badania przeprowadzone przez J.
Greene’a i jego zespół prowadzą do
wniosku, że przy tworzeniu sądów
moralnych biorą udział zarówno te procesy
mózgowe, które są odpowiedzialne za
emocje, jak i te, które mają charakter
„kognitywny” (poznawczy, racjonalny).
[Greene 2004]
Wewnętrzny konflikt w mózgu
Badacze ci oparli się na uzasadnianym
ewolucyjnie rozróżnieniu personalnych i
impersonalnych przypadków wśród
sytuacji relewantnych moralnie.
Kryterium odróżniającym obydwa
przypadki jest wejście w bezpośredni
kontakt z drugą osobą i celowa zmiana jej
sytuacji.
Wewnętrzny konflikt w mózgu
 Przykładem sytuacji impersonalnej może być tzw. problem drezyny, w
którym przestawienie zwrotnicy powoduje, że drezyna przejedzie po jednej,
a nie po pięciu przywiązanych do torów osobach.
Wewnętrzny konflikt w mózgu
 Z kolei za przykład sytuacji personalnej posłużyć może tzw.
problem kładki, w której zepchnięcie stojącego na kładce grubasa
na tory spowoduje zatrzymanie drezyny i uratowanie pięciu
nieszczęśników na torach (kosztem śmierci grubasa).
Wewnętrzny konflikt w mózgu
 Greene i jego zespół odkryli, że części mózgu
odpowiedzialne za emocje są bardziej aktywne
w przypadku sytuacji personalnych, zaś części
„kognitywne” – w sytuacjach impersonalnych.
 Jest to spójne z ustaleniami psychologii
ewolucyjnej, ponieważ części mózgu
odpowiedzialne za emocje są ewolucyjnie
starsze, a nasi ewolucyjni przodkowie nie mieli
do czynienia z sytuacjami impersonalnymi.
Wewnętrzny konflikt w mózgu
Co więcej, w przypadkach, w których
badani podejmowali decyzje moralne w
duchu utylitaryzmu (lepiej jeśli zginie jeden
niż pięciu), zarejestrowano wzmożoną
aktywność przedniej części kory zakrętu
obręczy, struktury mózgowej
odpowiedzialnej za kontrolę i
rozwiązywanie konfliktów pomiędzy
różnymi częściami mózgu.
Wewnętrzny konflikt w mózgu
 Aby podjąć decyzję o przestawieniu zwrotnicy
bądź zrzuceniu grubasa, nowsze ewolucyjnie
kognitywne struktury mózgu muszą
przezwyciężyć starsze struktury emocjonalne.
 Klasycznym przykładem jest tu także scenariusz
z matką duszącą własne dziecko po to, aby
uchronić ukrywających się ludzi przed rychłą
śmiercią z rąk przeszukujących dom żołnierzy
nieprzyjaciela. Jest to „trudna” sytuacja
personalna. Uaktywnia ona korę zakrętu
obręczy, co nie zachodzi w przypadku „łatwych”
sytuacji personalnych
Wewnętrzny konflikt w mózgu
 Greene i jego zespół konkludują, że spór
pomiędzy kognitywizmem i non-kognitywizmem
w etyce jest odzwierciedleniem napięcia
pomiędzy strukturami mózgu odpowiedzialnymi
za racjonalne myślenie z jednej, i za emocje z
drugiej strony.
 Równocześnie jednak wyniki badań falsyfikują
skrajne teorie filozoficzne, gloryfikujące jeden
czynnik i bagatelizujące drugi.
Sąd moralny a jego uzasadnienie
 F. Cushman z zespołem sprawdzili, czy osoby
postępujące według dających się łatwo zidentyfikować
reguł moralnych potrafią uzasadnić swoje moralne
wybory. Pod uwagę wzięli trzy reguły:
 „a) krzywda wyrządzona przez działanie jest gorsza niż
krzywda wyrządzona poprzez powstrzymanie się od
działania;
 b) krzywda wyrządzona jako cel jest gorsza od krzywdy
wyrządzonej jako skutek uboczny;
 c) krzywda wyrządzona przez kontakt fizyczny z
krzywdzonym jest gorsza od krzywdy wyrządzonej bez
takiego kontaktu.”
Sąd moralny a jego uzasadnienie
 Sam fakt, że ludzie stosują wymienione reguły,
został potwierdzony przez inne badania. Celem
Cushmana i kolegów było sprawdzenie, czy
sądy moralne oparte na rzeczonych regułach są
efektem świadomie przeprowadzonego
rozumowania, czy też stanowią wynik
działania intuicji, a ich uzasadnienie stanowi
jedynie racjonalizację dokonywaną ex post.
 Badacze przyjęli zatem założenie, że dowodem
na zajście świadomego rozumowania przy
tworzeniu sądu moralnego musi być odwołanie
się do danej reguły w uzasadnieniu tegoż sądu.
Sąd moralny a jego uzasadnienie
 W ramach eksperymentu badani byli
konfrontowani z kilkoma wersjami problemu
drezyny, a następnie musieli podejmować
decyzje moralne, które wymagały zastosowania
się do trzech wyżej wymienionych reguł.
 Większość badanych była w stanie prawidłowo
uzasadnić odwołanie się do pierwszej z
wymienionych reguł, co jest spójne z tezą o
świadomym rozumowaniu.
Sąd moralny a jego uzasadnienie
 W przypadku drugiej reguły, tylko jedna trzecia badanych
potrafiła uzasadnić swoje sądy poprzez odwołanie się do
niej, mimo że ewidentnie się do niej stosowali. W tym
wypadku bardziej adekwatny wydaje się być model
intuicjonistyczny.
 W przypadku ostatniej reguły, dwie trzecie badanych
potrafiło się do niej odwołać w uzasadnieniu swoich
sądów. Niektórzy potrafili ją wyartykułować, ale nie byli
skłonni uznać ją za obowiązującą. Ten rezultat jest
bardziej spójny z intuicjonizmem – ludzie stosują regułę
nieświadomie, a kiedy uświadamiają sobie jej treść,
szukają alternatywnego wyjaśnienia dla swoich sądów
Sąd moralny a jego uzasadnienie
 Okazuje się zatem, że obydwa modele – kognitywny i
non-kognitywny – znajdują swoje zastosowanie w
zależności od kontekstu. Tezę tę uwiarygodniają
rozstrzygnięcia ewolucyjne oraz badania
przeprowadzone przez Greene’a.
 Sytuacja, w której ludzie stosują pewną regułę w
praktyce, ale odżegnują się od niej uzasadniając swoje
czyny, stanowi odzwierciedlenie konfliktu, o którym pisał
Greene.
 Wyniki przedstawionych badań pokazują, że normy
etyczne ewoluują razem z nami, a treść naszych sądów
moralnych jest wypadkową czynników racjonalnych i
emocjonalnych.
Moralność jako adaptacja ewolucyjna
 G. Miller [„Umysł w zalotach”]: postawy moralne są
wyrazem adaptacji ewolucyjnej. Osobnik postępujący
zgodnie z normami moralnymi wykazuje się empatią
oraz zaradnością, ponieważ musi posiadać
wystarczająco dużo zasobów, aby dzielić się z innymi.
Musi być pewny siebie, jeśli chce podejmować ryzyko
dla dobra innych. Kobieta poprzez empatię pokazuje, że
będzie dobrą matką dla potomstwa.
 Tym samym moralne zachowania są jak pawi ogon, ich
ukryty sens polega na manifestowaniu własnych zalet w
celu zwiększenia swojej atrakcyjności seksualnej, a
wobec tego także szans na reprodukcję. Proces ten ma
charakter nieuświadomiony, ale jest wbudowany w
nasze umysły.
Lektura: Antonio Damasio, Błąd
Kartezjusza. Emocje, rozum i
ludzki mózg, Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 1999, ss. 19-70.