Filozofia umysłu i kognitywistyka I wykład 1

Filozofia umysłu i
kognitywistyka I
wykład 1
dr Mateusz Hohol
Wykład monograficzny, sem. zimowy 2013/2014
Na początek – kilka metafor
myślenia
• Platon – myślenie to cicha rozmowa ze sobą samym
• Kartezjusz – myślenie to widzenie („oczyma duszy”)
• Kognitywistyka ucieleśniona – myślenie jest jak taniec
– poznający podmiot jest aktywny: poznanie nie jest pasywne,
umysł nie jest zwierciadłem, w którym odbija się rzeczywistość
– poznanie jest społeczne: umysł osadzony jest w kulturze,
myślenie możliwe jest dzięki interakcjom społecznym
– poznanie jest motoryczne: w myśleniu niepomijalną rolę
odgrywają kora ruchowa, schematy sensoryczno-motoryczne i
dynamiczne postrzeganie świata
Relacje filozofii umysłu i innych
dyscyplin filozoficznych
„(…) wielu z nas sądzi, że najważniejszą filozofią
jest teraz filozofia umysłu. Punktem wyjścia do
rozważań nad problemami związanymi z
językiem, wiedzą, etyką, społeczeństwem, wolą,
racjonalnością i wieloma innymi kwestiami
okazuje się zrozumienie procesów zachodzących
w umyśle”.
John R. Searle
Czym zajmuje się filozofia umysłu?
•
•
•
•
Czym jest umysł (zdarzenia, funkcje, właściwości mentalne)?
Czym jest świadomość (samoświadomość, intencjonalność)?
Problem umysł-ciało (mind-body problem).
Zagadnienia szczegółowe:
– wolna wola
– tożsamość osobowa,
– możliwość poznania stanów mentalnych innych osób…
Czym zajmuje się kognitywistyka
• Cognitive science = kognitywistyka, nauki kognitywne,
nauki o poznaniu; (multi)interdyscyplinarny projekt
obejmujący dyscypliny takie jak:
–
–
–
–
–
–
–
–
–
neuronauka (neuroscience)
psychologia poznawcza
lingwistyka kognitywna
antropologia fizyczna i kulturowa
filozofia umysłu
logika
sztuczna inteligencja (artificial intelligence, w skrócie: AI)
nauki komputerowe (computer science)
biologia ewolucyjna
Historia kognitywistyki
Paradygmat obliczeniowy:
• 1937 – Alan Turing pisze jedną z pierwszych prac nt. teoretycznych
podstaw funkcjonowania komputera (tzw. maszyna Turinga);
• 1956 – zorganizowana przez MIT interdyscyplinarna konferencja nt.
przetwarzania informacji (Alan Newell, Herbert Simon, Noam
Chomsky, John McCarthy), pojawia się termin sztuczna inteligencja
zaś umysł porównany zostaje do komputera;
• 1975 – kognitywistyka uznana zostaje w USA za samodzielną naukę;
• 1976 – pierwszy numer pisma Cognitive Science;
Paradygmat embodied-embedded mind
• Lata 80: powstanie lingwistyki kognitywnej
• Lata 90: upowszechnienie się fMRI
• Lata 90: odkrycie neuronów lustrzanych…
Prehistoria filozofii umysłu
• Terminy – dusza, umysł, psychika najczęściej uważane były w
historii filozofii za synonimiczne.
• Platon – dualizm: materialne ciało, pokrewna światu idei dusza.
• Arystoteles i św. Tomasz – hylemorfizm: dusza jako forma dla
ciała. Podmiot poznawczo bierny.
• Boecjusz – umysł wiązany z zaczerpniętym
z teologii terminem osoba. „Osoba jest indywidualną
substancją natury rozumnej”.
Malabranche
Spinoza
Prehistoria
filozofii umysłu
• Kartezjusz – filozofia zwrotu podmiotowego
i epistemologicznego, interaktywny dualizm psychofizyczny:
res cogitans, res extensa. Nierozwiązanym problemem
pozostaje połączenie obu substancji.
• Nicolas Malebranche – okazjonalizm: koordynacja ciała
i umysłu możliwa jest tylko dzięki Bożej interwencji (God of the
Gaps).
• Baruch Spinoza – monizm / teoria dwóch aspektów: istnieje
tylko jedna substancja (Bóg), umysł i ciało są dwoma
przejawami (własnościami) tej substancji.
Prehistoria filozofii umysłu
• G. W. Leibniz – monady obdarzone są dwoma atrybutami:
rozciągłością i mentalnością. Synchronizacja działania monad
możliwa jest dzięki harmonii przedustawnej. Wszystko
zbudowane jest z monad, dlatego też wszystko obdarzone jest
proto-mentalnością (panpsychizm). Poszczególne byty
posiadają mentalność w różnym natężeniu:
▫ obiekty najniżej w hierarchii – psychika nieświadoma,
▫ zwierzęta – apercepcja,
▫ ludzie – samoświadomość.
• Metafora młyna: wchodząc do młyna widzimy tylko różne
tryby i przekładnie. Podobnie jest z mózgiem: badając mózg
nie zobaczymy umysłu.
Prehistoria filozofii umysłu
• John Locke – podstawowym atrybutem umysłu jest
świadomość. Tożsamość osobowa związana jest nie z
substancją (krytyka tego pojęcia), ale
z pamięcią.
• David Hume – jaźń (osoba) nie jest substancją, ale wiązką
percepcji.
• Immanuel Kant – aktywna rola podmiotu w poznaniu. „Ja”
związane jest ze świadomością transcendentalną. Zwrócenie
uwagi na związek pojęcia osoby z moralnością.
O czym mówi problem umysłciało?
• mind-body problem = problem umysł-ciało, problem
psychofizyczny
• Jedno z centralnych (lub centralne) zagadnień filozofii
umysłu
• Podstawowe pytanie: jak (czy) niefizyczny i nie
przestrzenny umysł może oddziaływać z fizycznym i
przestrzennym ciałem?
• Rozwiązania skrajne:
– (1) odpowiedź na powyższe pytanie jest i zawsze
pozostanie tajemnicą (np. Colin McGinn)
– (2) problem umysł ciało jest pseudoproblemem
Geneza problemu umysł-ciało
• Geneza historyczna:
– Dualistyczne poglądy Platona (dusza i ciało)
– Dualistyczne poglądy Kartezjusza (przyjmuje się, że właśnie on dał
początek problemowi mind-body)
• Określenia techniczne:
– Res cogitans i res extensa (Kartezjusz)
– The Mental, The Physical (współczesna f. umysłu): ustalenie
terminologiczne: dalej będziemy mówić o stanach / zdarzeniach /
predykatach / funkcjach: mentalnych i fizykalnych.
• Geneza poznawcza:
– Potoczna, zdroworozsądkowa kategoryzacja świata
– Struktura języka
Językowa geneza problemu umysłciało
• Język potoczny wyraźnie oddziela wyrażenia odnoszące się do ciał i
do umysłów:
– (i) Predykaty takie jak: „czerwony”, „wysoki” sensownie odnosić
można tylko do ciał fizycznych: „samochód X jest czerwony”.
– (ii) Predykaty takie jak: „ból”, „odczucie czerwieni” mogą być
stosowane sensownie tylko do określenia wewnętrznych stanów
podmiotu: „boli mnie palec”, „Widząc samochód X mam
odczucie czerwieni”.
– Zdania typu: „Góra Y odczuwa ból”, „samochód X ma
świadomość, że jest czerwony i że jest tym samym
samochodem, którym był wczoraj” trudno uznać za sensowne
(chyba, że na zasadzie licentia poetica)
Opozycje generowane przez problem umysłciało
• ontologia pierwszoosbowa – trzecioosobowa:
– Stany mentalne mają 1-osobwą ontologię. Inaczej mówiąc są
prywatne (cecha definicyjna). Opis ciał fizycznych dokonywany
jest natomiast w ontologii 3-osobowej.
• subiektywne – obiektywne
• nieprzestrzenne – przestrzenne
• intencjonalne – nieintencjonalne
• świadome – nieświadome
Qualia – ulubione pojęcie filozofów umysłu
•
•
•
•
•
Qualia (l. poj. = quale), zwane również „jakościami doznaniowymi” to świadomie
przeżywane przez podmiot stany mentalne związane
z bodźcami zmysłowymi takimi jak:
– percepcja kolorów,
– odczuwanie ciepła,
– rejestrowanie dźwięków,
– odczucie zapachu,
– poczucie bólu itd.
W historii filozofii qualia nazywane były:
„odczuciami” (Locke), „wrażeniami”
(Hume) czy „intuicjami” (Kant).
Qualiów nie można werbalizować bez
ich uprzedniego doświadczenia, np.:
Uważa się, że osoba niewidoma od urodzenia nie może wiedzieć czym jest
odczucie czerwieni.
Pytanie „jakie qualia odczuwa x?” jest równoważne pytaniu „jak to jest być w
danym stanie, będąc x-em?”.
Czy qualia redukują się do mózgu?
• Niektórzy filozofowie (np. F. Jackson, T. Nagel) uważają, że qualia są
nieredukowalne. Ma być to argument za dualizmem umysł-ciało.
• Eksperyment myślowy Franka Jacksona:
– (i) wyobraźmy sobie kognitywistkę Mary – zawodowo zajmuje się ona kolorami i
ich percepcją z punktu widzenia neuroscience.
– (ii) od urodzenia Mary przebywa w pomieszczeniu, gdzie wszystko (a także jej ciało)
pomalowane jest na czarno, biało i w odcieniach szarości.
– (iii) Mary zdobyła całą znaną nam wiedzę o kolorze czerwonym: zna
odpowiadającą czerwieni długość fali elektromagnetycznej, wie jakie komórki są
na nią wrażliwe, jaka jest reakcja układu nerwowego na falę itd.
– (iv) Mary nie doświadczyła jednak nigdy czerwieni, nie wie jakie qualia pojawiają
się w świadomości, gdy widzi się coś czerwonego.
– (v) po wielu latach izolacji w czarno-białym pokoju Mary zostaje wypuszczona – czy
widząc coś, co większość ludzi uznaje za czerwone, Mary uzyska nową wiedzę?
– Wniosek Franka Jacksona: TAK, dopiero wtedy Mary dowie się co znaczy odczuwać
czerwień, a zatem wiedza o qualiach jest nieredukowalna do wiedzy o stanach
układu nerwowego.
2.3. Czy istnienie qualiów świadczy o
czymś metafizycznie doniosłym?
• (1) Niektórzy filozofowie twierdzą, że istnienie qualiów to argument za
dualizmem (= umysł i ciało to dwa niesprowadzalne do siebie byty).
• (2) Część filozofów uważa, że ich istnienie jest argumentem przeciw
sztucznej inteligencji – ich zdaniem maszyna nie może mieć qualiów.
• Istnienie qualiów nie jest jednak jednoznaczym argumentem za
przyjęciem (1) i (2). Twierdzenia te bazują bowiem na przyjętym już a
priori dualizmie, a więc zakładają to czego mają dowodzić (błędne koło).
• Z (1) i (2) nie zgadzają się m.in.:
– P. i P. Churchlandowie: to do czego odnoszą się qualia redukowane
powinno być do świata zewnętrznego, np. do czerwonych przedmiotów,
zaś samo odczucie czerwieni redukuje się do stanów mózgu
(przedstawiają oni sieciowe modele qualiów).
Trylemat psychofizyczny (za J. Bremerem)
• (a) stany mentalne różnią się od stanów fizykalnych
(neurobiologicznych); nie można zatem w pełni wyjaśnić umysłu przy
pomocy neuroscience
• (b) stany mentalne mogą być przyczynami stanów fizykalnych
(downward causation)
• (c) uniwersum stanów fizykalnych jest kauzalnie zamknięte; to co
niefizykalne nie może oddziaływać z tym co fizykalne
– Każdy z członów trylematu wzięty z osobna jest sensowny [(a) i
(b) – zdroworozsądkowo, (c) – jest zgodny z fizyką].
– Wszystkie 3 człony wzięte na raz są niekompatybilne!
Trylemat psychofizyczny cd.
Negacje poszczególnych członów generują różne stanowiska w
kwestii mind-body:
• ~[(a) ^ (b)] ^ (c):
Prowadzi do monizmu, gdzie problem
przyczynowości nie istnieje. Monizm ten może być związany z
materializmem (umysłu nie ma) lub panpsychizmem
(a priori uznać można, że wszystko co uważamy za materialne
obdarzone jest protoświadomością). Problem: niezgodność
z potocznym obrazem świata.
• (a) ^ (b) ^ ~(c):
Prowadzi do obarczonego trudnościami
dualizmu psychofizycznego (substancjalnego). Problem:
co z prawami fizycznymi?
• (a) ^ ~(b) ^ (c):
Prowadzi od epifenomenalizmu – zjawiska
mentalne istnieją, ale nie są przyczynami zachowań ani żadnych
zdarzeń w świecie fizycznym. Problem: po co w takim razie umysł i czy
jego istnienie jest ewolucyjnie opłacalne?
• Trudno znaleźć „klucz” jak w sposób sensowny
„posegregować” poglądy filozofów w kwestii mind-body.
Mimo zastrzeżeń można przyjąć początkowo początkowo
podział na:
– (i) Stanowiska dualistyczne
– (ii) Stanowiska redukcjonistyczne, fizykalistyczne,
materialistyczne, naturalistyczne
– (iii) niepodpadające pod (i) i (ii).