S P I S T R E Ś C I Podmioty gospodarujące i ich funkcjonowanie
advertisement
SPIS TREŚCI 1. Podmioty gospodarujące i ich funkcjonowanie Gospodarstwo domowe Przedsiębiorstwo Przepływy finansowe i realne pomiędzy gospodarstwami a przedsiębiorstwami 2. Teoria zachowań konsumenta Użyteczność, użyteczność krańcowa, I i II prawo Gossena Czynniki wpływające na wybór konsumenta Dochód i Ceny ( krzywa budżetowa) Preferencje (krzywe obojętności i mapa obojętności) Równowaga konsumenta 3. Teoria zachowań producenta Rodzaje przedsiębiorstw Funkcje i cele przedsiębiorstw Produkcja Produkt całkowity Produkt krańcowy Produkt przeciętny Koszty produkcji pojęcia i rodzaje Koszty całkowite Koszty krańcowe Koszty przeciętne Przychód krańcowy i koszt krańcowy 1. Podmioty gospodarujące i ich funkcjonowanie Każda gospodarka składa się z wielu części składowych takich jak : jednostki, gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, instytucje, organizacje... Wszystkie te elementy gospodarki są uporządkowane i pozostają w określonych relacjach względem siebie. Powiązane są między sobą przepływami produktów, kapitału i informacji. Każdy z tych podmiotów gospodarki wytwarza jakieś dobra – dla zaspokojenia potrzeb własnych, jak również dla zaspokojenia potrzeb innych. Dopóki ludzie wytwarzają dobra i usługi po to, aby zaspokajać swoje własne potrzeby, a więc dopóki producenci są jednocześnie konsumentami wytworów swojej pracy, możemy mówić ,że gospodarka ma charakter naturalny. Z chwilą kiedy producenci wymieniają swoje wytwory z innymi za ich produkty, których potrzebują, ale sami nie wytwarzają, mamy do czynienia z gospodarką towarową. Produkt jest to wytwór pracy ludzkiej konsumowany przez producenta, towar zaś jest wytworem pracy człowieka wymienianym na inny wytwór pracy ludzkiej. We współczesnym świecie mamy do czynienia z gospodarką towarowo-pieniężną. W miarę jak wymiana towarowa zataczała coraz szersze kręgi , wymagała ona powszechnego ekwiwalentu dla wszystkich dóbr, akceptowanego przez wszystkich uczestników wymiany. Takim ekwiwalentem stał się pieniądz. W każdej gospodarce występują dwa główne podmioty gospodarujące : gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Gospodarstwo domowe składające się z członków rodziny lub z jednej osoby jest właścicielem zasobów (środków). Przedsiębiorstwo jest producentem i użytkownikiem zasobów. Własność i kontrola ziemi, pracy i kapitału jest bezpośrednio podstawą funkcjonowania gospodarstw domowych. Ostateczne decyzje o tym, jak i które zasoby zastosować w produkcji, opierają się na potrzebach gospodarstw domowych. Użycie zasobów jest możliwe po ich sprzedaży przez gospodarstwa domowe przedsiębiorstwom na rynku. Wpływy ze sprzedaży zasobów stanowią dochody pieniężne gospodarstw domowych. Po nabyciu zasobów przedsiębiorstwa zużywają je do produkcji dóbr i usług. Te dobra i usługi są następnie przez przedsiębiorstwa sprzedawane na rynku gospodarstwom domowym i wymieniane na pieniądze. Cały ten proces obejmuje dwa rodzaje strumieni między gospodarstwami domowymi oraz przedsiębiorstwami: 1. strumienie finansowo-pieniężne, które przepływają od gospodarstw domowych za pośrednictwem rynku, w formie opłaty za dobra i usługi, do firm; następnie ma miejsce ponowny przepływ płatności od firm poprzez rynek do gospodarstw domowych. 2. przepływy realne, niepieniężne (niefinansowe); ziemia, praca i kapitał przepływają od gospodarstw za pośrednictwem rynku zasobów (czynników produkcji) do przedsiębiorstw; natomiast realne dobra i usługi przepływają od przedsiębiorstw za pośrednistwem rynku dóbr konsumpcyjnych do gospodarstw. Przepływy te przedstawia poniższy schemat : Rynek dóbr konsumpcyjnych Przedsiębiorstwa ( firmy ) Gospodarstwa domowe Rynek czynników produkcji strumienie finansowo-pieniężne – kolor zielony ; przepływy realne, niepieniężne – kolor czerwony Gospodarstwa domowe w gospodarce rynkowej mają określone możliwości i spełniają pewne funkcje, np. każde gospodarstw o domowe, niezależnie od jego wielkości, ma możliwość decydowania o tym, jak i gdzie zastosować zasoby, które posiada. Każde gospodarstwo domowe w gospodarce rynkowej ma też możliwość decydowania o tym, co i ile ma konsumować. Jest zrozumiałe, że każde gospodarstwo dąży do maksymalizacji swojego zadowolenia i tym, kieruje się przy podejmowaniu decyzji. Przedsiębiorstwo jest jednostką gospodarczą wyodrębnioną pod względem ekonomicznym i prawno-organizacyjnym, wykorzystującą czynniki produkcji do wytwarzania dóbr. Ekonomiczne wyodrębnienie oznacza, że majątek przedsiębiorstwa jest własnością indywidualną lub należy do grupy właścicieli oraz, że sytuacja ekonomiczna tej jednostki zależy przede wszystkim od wyników jej własnej gospodarności. Organizacyjno-prawne wyodrębnienie oznacza, że po wpisaniu do rejestru handlowego otrzymuje ono osobowość prawną i ma prawo zawierania umów z kontrahentami. 2. Teoria zachowań konsumenta Podstawowym celem działalności konsumenta jest maksymalne zaspokojenie potrzeb. Konsument jest podmiotem gospodarującym, który zaspokaja swoje potrzeby poprzez konsumpcję dóbr i usług. Dobra konsumpcyjne i usługi nabywa na rynku, płacąc za nie określoną cenę. Warunkiem nabycia dóbr jest posiadanie przez niego odpowiednich środków finansowych. Środki te nie są nieograniczone, a więc możliwości nabywcze konsumenta są ograniczone. Podstawową decyzją jaką musi podjąć konsument, jest określenie, jakie dobra i w jakiej ilości chce konsumować. Użyteczność, użyteczność krańcowa, I i II prawo Gossena Jednym z czynników, na podstawie których konsument podejmuje decyzje co do rodzaju i ilości dóbr, które chce konsumować jest użyteczność dóbr i usług. Użyteczność jest to miara zadowolenia czy satysfakcji ludzi uzyskana z konsumpcji danego dobra czy usługi. Użyteczność ma charakter subiektywny – satysfakcja związana z konsumpcją danego dobra przez poszczególnych konsumentów będzie różna, co wynika z uwarunkowań psychologicznych i socjologicznych oraz przyjętego systemu wartości. Użyteczność jest pewną konstrukcją analityczną, wykorzystywaną w celu wyjaśnienia sposobu, w jaki racjonalnie zachowujący się konsumenci dzielą swój ograniczony dochód pomiędzy dobra, które przynoszą im zadowolenie czy tez są dla nich użyteczne. W analizie zachowań konsumentów odróżnia się użyteczność całkowitą i użyteczność krańcową. Kupując pierwszą jednostkę danego dobra otrzymujemy określoną ilość użyteczności, podobnie jak przy drugiej jednostce dobra i każdej kolejnej. Sumując ilość użyteczności otrzymanej przy zakupie wszystkich jednostek danego dobra otrzymamy użyteczność całkowitą wynikającą z zakupu tego dobra. Użyteczność krańcowa oznacza zmianę użyteczności całkowitej, spowodowaną zmianą ilości konsumowanego dobra o jednostkę, czyli inaczej wzrost satysfakcji konsumenta wynikający ze zwiększenia ilości konsumowanego dobra o kolejną jednostkę. Wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra zwiększa się użyteczność całkowita, ale rośnie ona w tempie malejącym. Wynika to z faktu, że użyteczność krańcowa, jako efekt konsumpcji dodatkowej jednostki tego samego dobra maleje. Tą sytuację obrazuje poniższy rysunek. Użyteczność krańcowa dobra A 12 6 10 5 użyt. krańcowa dobra A użyteczność dobra A Użyteczność całkowita dobra A 8 6 4 2 4 3 2 1 0 0 1 2 3 4 5 ilość dobra A 6 1 2 3 4 ilość dobra A 5 6 W wyniku badań nad użytecznością zaobserwowano dwa podstawowe prawa: prawo malejącej użyteczności krańcowej (I prawo Gossena) i prawo wyrównywania się użyteczności krańcowej (II prawo Gossena). Prawo malejącej użyteczności krańcowej polega na tym, że wraz ze wzrostem konsumowanej ilości dobra, jego krańcowa użyteczność ma tendencję do zmniejszania się. Działanie tego prawa można prześledzić na przykładzie prawie każdego dobra. Prawo wyrównywania się użyteczności krańcowej polega na tym, że konsument dysponujący stałym dochodem może osiągać punkt maksymalnej użyteczności, dokonując zakupów danego dobra, aż do momentu, w którym użyteczność krańcowa jednostki pieniężnej wydawanej na to dobro zrówna się z użytecznością krańcową jednostki pieniężnej wydawaną na inne dobro. Gdyby jakieś dobro dawało większą niż inne użyteczność krańcową z jednej wydanej na nie jednostki pieniężnej, wtedy konsument zyskałby wycofując swoje pieniądze z zakupów innych dóbr i wydając je w większej ilości na to dobro, aż do momentu, w którym prawo malejącej użyteczności krańcowej sprowadzi krańcową użyteczność tego dobra, przypadającą na jednostkę pieniężną, do poziomu równego z tym, jaki dają inne dobra. Z kolei gdy jakieś dobro dostarcza mniej użyteczności krańcowej na jednostkę pieniężną niż pozostałe dobra, konsument tak długo będzie zmniejszał zakupy tego dobra, aż krańcowa użyteczność wydanej na jego zakup jednostki pieniężnej nie wzrośnie ponownie do wspólnego poziomu. Czynniki wpływające na wybór konsumenta Podstawowymi elementami wpływającymi na dokonywane przez konsumenta wybory są: 1. Dochód konsumenta, 2. Ceny, po których można nabyć poszczególne dobra i usługi, 3. Gusty i preferencje konsumenta pozwalające uszeregować różne kombinacje dóbr i usług według stopnia satysfakcji jakiej dostarczają one konsumentowi. Dochód i Ceny ( krzywa budżetowa) Dochód i ceny dóbr traktowane razem wyznaczają ograniczenia budżetowe danego konsumenta, gdyż jego możliwości nabywcze zależą od tych dwu czynników. Dla uproszczenia można przyjąć założenie, że konsument kupuje tylko dwa dobra : np. chleb i słodycze wydając na nie cały swój dochód. Dochód konsumenta wynosi 20 jednostek pieniężnych, chleb kosztuje 4 a słodycze 2 jednostki. Konsument może więc nabyć albo 10 sztuk słodyczy albo 5 bochenków chleba, lub też przeznaczyć swój dochód na zakup obu dóbr, kupując np. 2 chleby i 6 sztuk słodyczy. Wszystkie możliwości wyboru przy danym dochodzie i cenach obrazuje linia na poniższym wykresie. Punkty leżące na linii odpowiadają najlepszym spośród dostępnych dla danego konsumenta kombinacjom dóbr. Punkty przecięcia linii z osiami układu współrzędnych wyznaczają maksymalną ilość każdego dobra, możliwą do nabycia w przypadku całkowitej rezygnacji z zakupu drugiego dobra. Między tymi skrajnymi punktami znajdują się różne kombinacje zakupu pierwszego i drugiego dobra. Krzywa budżetowa ilość słodyczy 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 ilość chleba Linia ta jest określana jako krzywa budżetowa lub krzywa ograniczenia budżetowego. Krzywa budżetowa przedstawia więc najlepsze z możliwych koszyki dóbr, które może nabyć konsument rozporządzający określonym dochodem, przy założeniu, że cały dochód przeznacza na konsumpcję. Pod krzywą budżetową leżą punkty, którym odpowiadają także dostępne dla danego konsumenta koszyki dóbr, których nabycie nie wymaga wydania całego posiadanego przez konsumenta dochodu. Punkty znajdujące się nad krzywą budżetową nie są osiągalne dla danego konsumenta ze względu na zbyt mały dochód. Preferencje (krzywe obojętności i mapa obojętności) Analiza sposobu podejmowania decyzji przez konsumentów wskazuje na gusty i preferencje jako bardzo ważny czynnik w procesie decyzyjnym. Określenie przez konsumenta swoich preferencji i uporządkowanie dóbr ze względu na ich użyteczność pozwala na skonstruowanie tzw. krzywej obojętności. użyteczność dobra A Krzywa obojętności 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 użyteczność dobra B Krzywa obojętności przedstawia wszystkie kombinacje dóbr, które dla konsumenta są obojętne tzn. że dostarczają one takiej samej użyteczności całkowitej. Składa się ona z punktów odpowiadających odpowiadającym dobrom o tej samej użyteczności całkowitej dla konsumenta, a więc przynoszących mu takie samo zadowolenie. Dla uproszczenia można przyjąć, że konsument jest zainteresowany zakupem tylko dwóch dóbr: dobra A i dobra B. Dla tego konsumenta zarówno zestaw : 2 sztuki dobra A i 4 sztuki dobra B jak i zestaw 6 sztuk dobra A i 2 sztuki dobra B przynosi taką samą użyteczność całkowitą. Oba zestawy są dla niego równie dobre. Każdy z punktów krzywej obojętności odpowiada innej kombinacji dóbr A i B, przy czym wszystkie kombinacje są dla danego konsumenta jednakowo pożądane i będzie mu obojętne, który zestaw otrzyma. Krzywa obojętności jest jedną z nieskończonej ilości możliwych dla danego konsumenta krzywych. Analizę zestawów charakteryzujących się tą samą użytecznością dla konsumenta można by rozpocząć przyjmując wyższe lub niższe poziomy użyteczności. W wyniku takiej analizy można otrzymać tzw. mapę preferencji, wyrażającą indywidualne upodobania konsumenta. użyteczność dobra A mapa preferencji 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 użyteczność dobra B Dla dwóch różnych konsumentów tych samych dóbr mapa preferencji, składająca się z krzywych obojętności będzie miała inny przebieg. Każdy konsument dąży do osiągnięcia jak najwyższego zadowolenia. Oznacza to , że będzie chciał znaleźć się na jak najwyższej krzywej obojętności. Która z krzywych okaże się tą najwyższą z możliwych, zależy od jego możliwości finansowych. Liczba osiągalnych krzywych obojętności rośnie wraz ze wzrostem jego zamożności, maleje natomiast przy wzroście cen dóbr, jeśli zamożność tegoż konsumenta się nie zmienia. Równowaga konsumenta Przeprowadzona została analiza czynników wpływających na decyzje konsumentów. Pomogła ona w sporządzeniu dwu wykresów. Z jednej strony gust, preferencje, chęci zostały uwidocznione na mapie preferencji konsumenta, z drugiej strony możliwości finansowe wyznaczone cenami dóbr i wielkością dochodu są prezentowane przez krzywą budżetową. Te dwa graficzne przedstawienia czynników wpływających na decyzje podejmowane przez konsumentów, w połączeniu ze sobą pozwalają określić najbardziej korzystną sytuację konsumenta zwaną równowagą konsumenta. użyteczność dobra A Równowaga konsumenta 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 użyteczność dobra B 6 Krzywa obojętności wyraża pragnienia i upodobania konsumenta, natomiast krzywa budżetowa określa jego realne możliwości. Punkt równowagi konsumenta będzie się znajdował w punkcie styczności krzywej budżetowej i krzywej obojętności. Równowaga konsumenta reprezentowana jest przez punkt styczności krzywej obojętności ze ścieżką cen. Punkt ten przedstawia optymalną tzn. najlepszą kombinację dóbr osiągalną dla konsumenta. Oznacza to, że przy istniejącym ograniczeniu budżetowym, które tworzą ceny dóbr i dochody konsumenta, osiągnięta została najwyższa krzywa obojętności. Punkty leżące poniżej punktu styczności krzywej budżetowej z krzywą obojętności reprezentują niższy poziom użyteczności, natomiast punkty leżące powyżej punktu styczności są nieosiągalne ze względu na zbyt niski dochód. Na zmiany stanu równowagi mają wpływ ceny dóbr i usług nabywanych przez konsumenta oraz poziom jego dochodów. Wzrost cen lub zmniejszenie się dochodów powoduje przesunięcie się na niższą krzywą obojętności, z kolei obniżka cen lub wzrost dochodów konsumenta powoduje, iż może on nabyć więcej danego dobra. Oznacza to, że jego sytuacja się polepszyła i może osiągnąć wyższą krzywą obojętności. Wówczas punkt równowagi ustali się na wyższym poziomie. 3. Teoria zachowań producenta Rodzaje przedsiębiorstw Obok gospodarstwa domowego podstawowym podmiotem gospodarki rynkowej jest przedsiębiorstwo. Przedsiębiorstwo jest to organizacja wyodrębniona ekonomicznie i prawnie, posiadająca własną nazwę, zajmująca się produkcją dóbr lub usług. Przedsiębiorstwo decyduje o zatrudnieniu czynników wytwórczych, o sposobach wytwarzania swoich produktów i o wszelkich aspektach prowadzonej działalności. Odrębność ekonomiczna przedsiębiorstwa oznacza wyłączne dysponowanie zasobem majątkowym przez jego właścicieli, którzy samodzielnie odtwarzają i rozwijają działalność gospodarczą z dochodów uzyskanych z rentownej działalności. Osobowość prawna przedsiębiorstwa oznacza zdolność do zawierania umów, zaciągania kredytów, występowania jako podmiot w handlu wewnętrznym i zagranicznym. Przedsiębiorstwa mogą być zorganizowane na różne sposoby. Wyróżnia się kilka kryteriów, według których można klasyfikować przedsiębiorstwa: - kryterium własności – pozwala wydzielić przedsiębiorstwa prywatne, spółdzielcze, państwowe, spółki. - kryterium pozycji rynkowej – pozwala podzielić przedsiębiorstwa na : doskonale konkurencyjne, o ograniczonej konkurencyjności, monopole, oligopole i monopsony. - kryterium wielkości przedsiębiorstwa – różnicuje przedsiębiorstwa na małe, średnie i duże. Przedsiębiorstwem jest zarówno jedna osoba prowadząca działalność gospodarczą jak i firma zatrudniająca dziesiątki tysięcy pracowników. - kryterium rodzaju działalności gospodarczej – dzieli przedsiębiorstwa na wytwarzające produkty oraz na przedsiębiorstwa usługowe. Istnieją również przedsiębiorstwa mieszane powstałe np. poprzez połączenie działalności produkcyjnej z handlową czy serwisową. Funkcje i cele przedsiębiorstw. Można wyróżnić trzy funkcje przedsiębiorstw: podażową, popytową i społeczną. Funkcja podażowa (produkcyjna) sprowadza się do wytwarzania dóbr i usług oraz kierowania ich na rynek (krajowy i międzynarodowy). Mogą to być wyroby i usługi zaspokajające stare, tradycyjne potrzeby lub potrzeby nowo wykreowane przez przedsiębiorstwa w wyniku działalności marketingowej. W tym ostatnim przypadku przedsiębiorstwa spełniają funkcje unowocześniania gospodarki i konsumpcji. Przedsiębiorstwa, jako uczestnicy rynku, zgłaszają popyt na rzeczowe i osobowe czynniki produkcji, tym samym spełniając funkcję popytową. Czynniki produkcji to efekty pracy innych przedsiębiorstw produkcyjnych (surowce, półprodukty, maszyny, urządzenia, środki transportu itp.) i organizacji usługowych, jak banki, organizacje ubezpieczeniowe, placówki oświatowe, firmy konsultingowe i inne. Popyt na czynniki produkcji jest tym większy, im większa, bardziej różnorodna i skomplikowana jest produkcja dóbr i usług danego przedsiębiorstwa. Poprzez realizację funkcji popytowej oraz podażowej przedsiębiorstwa przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. Przedsiębiorstwa są miejscem, gdzie współpracuje wielu pracowników o różnym poziomie kwalifikacji, gdzie nawiązywane są różnorodne stosunki międzyludzkie. Są to stosunki współpracy lub konkurencji. Przedsiębiorstwo jest także miejscem powstawania różnorodnych konfliktów, jednocześnie jest miejscem, gdzie kształtują się określone nawyki pracy, jak gospodarność i zdyscyplinowanie, gdzie dokonuje się proces edukacji całej załogi (zarówno profesjonalnej, jak i społecznej: w tym kształtuje się określony stosunek do środowiska przyrodniczego). Ogół stosunków przedstawionych wyżej określa się mianem funkcji społecznej. Do funkcji społecznej zalicza się także oddziaływanie przedsiębiorstwa w skali regionu, na którym się znajduj. Tworzy bowiem miejsca pracy, przyczyniając się do zmniejszenia lokalnego bezrobocia. Przedsiębiorstwa poprzez swoją działalność mogą również szkodzić środowisku naturalnemu (np. hałas, wyrzucanie odpadów do środowiska naturalnego) Najważniejszą motywacją, najważniejszym celem działalności przedsiębiorstwa jest osiąganie korzyści ekonomicznych. Korzyścią tą dla właścicieli środków produkcji są zyski, dla pracowników wynagrodzenia, dla akcjonariuszy – dywidendy. Korzyści są tym większe im większa jest wielkość sprzedaży wytworzonych produktów i im niższe są koszty produkcji. Celem działalności każdego przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku, stanowiącego różnicę pomiędzy całkowitymi przychodami ze sprzedaży wytworzonych dóbr a całkowitymi kosztami ich wytworzenia. Produkcja Produkcja jest procesem, w którym poprzez kombinację pracy ludzkiej, środków i przedmiotów pracy oraz przy użyciu właściwej technologii powstają nowe produkty i usługi. W procesie produkcji zużywane są czynniki produkcji nabywane na rynku bądź zdobyte inną drogą, poza rynkową. Produkcja tego samego dobra może być realizowana różnymi sposobami np. ręcznie lub taśmowo, seryjnie bądź według indywidualnych potrzeb itd. Każdy ze sposobów produkcji jakiegoś dobra, pokazujący jakie czynniki produkcyjne są wykorzystane i w jakich proporcjach, można przedstawić za pomocą funkcji produkcji. Funkcja produkcji pokazuje zależność między czynnikami produkcyjnymi wykorzystywanymi w procesie produkcji a produktami otrzymanymi jako wynik tego procesu. Najczęściej buduje się krzywe produkcji w zależności od czynnika zmiennego jakim jest praca (mogą to również być na przykład surowce). Produkt całkowity Produkt całkowity jest to całkowita wielkość produkcji wytworzonej w jednostce czasu. Z przedstawionej poniżej tabeli można odczytać, jak zmienia się w ciągu dnia liczba wyprodukowanych wyrobów wraz ze zmianą zatrudnienia, czyli liczbą pracowników. Punkt na krzywej Praca (liczba zatrudnionych) Produkt całkowity A 0 0 B 1 4 C 2 10 D 3 13 E 4 15 F 5 16 Jeśli nie jest zatrudniony żaden pracownik, to produkcja wynosi zero. Wraz ze wzrostem zatrudnienia, zwiększa się także wielkość produkcji. Łączna wielkość wszystkich wyprodukowanych wyrobów nazywa się produktem całkowitym. Produkt ten można przedstawić graficznie za pomocą krzywej produktu całkowitego, pokazującej maksymalną produkcję możliwą do wytworzenia z wykorzystaniem stałych czynników wytwórczych przy różnych poziomach zatrudnienia zmiennego czynnika wytwórczego – pracy. produkt całkowity produkt całkowity 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 praca Na powyższym wykresie bardzo wyraźnie widać, iż nachylenie krzywej zmniejsza się wraz ze wzrostem zatrudnienia czynnika wytwórczego jakim jest praca. Wiąże się to z pojęciem produkty krańcowego. Produkt krańcowy Produkt krańcowy zmiennego czynnika produkcyjnego jest to przyrost produkcji spowodowany wzrostem zatrudnienia tego czynnika o jednostkę. W tym przykładzie zmiennym czynnikiem jest praca, natomiast produktem krańcowym pracy jest liczba wyrobów wyprodukowana przez każdego kolejnego pracownika. Łatwo to zobrazować uzupełniając poprzednią tabelę. Zatrudnienie pierwszego pracownika spowoduje przyrost produkcji o 4 jednostki, zatrudnienie drugiego pracownika spowoduje przyrost produkcji o kolejne 6 jednostek, kolejny pracownik to dodatkowe 3 jednostki wyrobu, kolejny pracownik „przyniesie” 2 jednostki wyrobu, kolejny 1 sztukę itd. Zauważyć można zależność, według której wzrostowi czynnika zmiennego (np. pracy) przy innych czynnikach stałych, odpowiada tendencja do spadku dynamiki przychodów. Zjawisko to jest określane jako prawo malejących przychodów. Punkt na Praca Produkt całkowity Produkt krańcowy krzywej (liczba zatrudnionych) A 0 0 0 B 1 4 4 C 2 10 6 D 3 13 3 E 4 15 2 F 5 16 1 Produkt przeciętny Produkt przeciętny jest to ilość produktu całkowitego przypadająca na jednostkę czynnika wytwórczego. Łatwo można wyliczyć produkt przeciętny dzieląc produkt całkowity przez ilość zatrudnionych. Uzupełnienie tabeli o produkt przeciętny pozwoli na stworzenie wykresu i łatwiejsze zrozumienie tych pojęć. Punkt na Praca krzywej (liczba zatrudnionych) Produkt Produkt Produkt całkowity krańcowy przeciętny A 0 0 0 0 B 1 4 4 4 C 2 10 6 5 D 3 13 3 4,33 E 4 15 2 3,75 F 5 16 1 3,2 produkty krańcowy i przeciętny produkty krańcowy i przeciętny 6 5 4 3 2 1 0 AP MP 1 2 3 4 5 6 praca Dzięki powyższemu wykresowi zauważyć można dwie zależności pomiędzy krzywą produktu krańcowego (MP) , a krzywą produktu przeciętnego (AP): - wartości krzywych produktu krańcowego i krzywej produktu przeciętnego są sobie równe w punkcie, w którym krzywa produktu przeciętnego osiąga swoje maksimum. - kiedy krzywa produktu krańcowego znajduje się powyżej krzywej produktu przeciętnego, wówczas ta ostatnia rośnie. W sytuacji odwrotnej, kiedy krzywa produktu krańcowego znajduje się poniżej krzywej produktu przeciętnego ta ostatnia maleje. Wszystkie powyżej omawiane rodzaje produktu decydują o kosztach ponoszonych na produkcję, a więc mają wpływ na decyzje dotyczące wielkości produkcji, przy której producent osiąga maksymalny zysk. Aby móc odpowiedzieć na pytanie jaka jest to wielkość należy zapoznać się z kategorią kosztów. Koszty produkcji – pojęcia i rodzaje Koszty to pewna ilość dóbr zużyta przy produkcji. Podobnie jak w przypadku produktów można wyróżnić trzy rodzaje kosztów (przy czym koszty będą ulegać dalszemu podziałowi). KOSZTY KOSZTY CAŁKOWITE Koszty całkowite stałe Koszty całkowite zmienne KOSZTY KRAŃCOWE KOSZTY PRZECIĘTNE Koszty przeciętne stałe Koszty przeciętne zmienne Koszty przeciętne całkowite Koszty całkowite (TC) jest to suma kosztów poniesionych na wszystkie czynniki wytwórcze wykorzystywane do produkcji. Jest to pieniężny wyraz nakładów. Koszty całkowite można podzielić na : Całkowite koszty stałe (TFC) – są niezależne od wielkości produkcji. Są one ponoszone na stałe czynniki produkcyjne. Koszty te nie ulegają zmianom wraz ze zmianami zachodzącymi w produkcji przedsiębiorstwa (są to np. koszty administracji, oświetlenia, porządkowania ...). Wysokość kosztów stałych zależy od wielkości przedsiębiorstwa, charakteru jego produkcji i rodzaju stosowanej technologii. Kosztów stałych nie da się uniknąć. Całkowite koszty zmienne (TVC) – zależą od wielkości produkcji i wraz z nią się zmieniają. Koszty te są ponoszone na zakup zmiennych czynników produkcji (np. koszty surowców i materiałów, koszty paliw i zużywanych energii, płace...). Koszty krańcowe (MC) jest to przyrost kosztów całkowitych spowodowany wzrostem produkcji o jednostkę. Oblicza się je dzieląc przyrost kosztów całkowitych przez przyrost produkcji. Koszty przeciętne (AC) – są to koszty poniesione na wyprodukowanie każdej jednostki produktu. Wyróżnia się trzy rodzaje kosztów przeciętnych: Koszty przeciętne stałe (AFC) - pokazują jaki koszt stały został poniesiony na każdą wytworzoną jednostkę produktu. Koszty przeciętne zmienne (AVC) – pokazują jaka część kosztu zmiennego została poniesiona na każdą jednostkę produktu. Koszty przeciętne całkowite (ATC) – pokazują jaka część całkowitych kosztów została poniesiona na każdą jednostkę produktu. Poniżej przedstawiona jest graficzna ilustracja kosztów produkcji. krzywe kosztów całkowitych TC koszty w mln zł 150 TVC 100 50 TFC 0 1 2 3 4 5 6 produkt całkowity (w mln. sztuk) Koszty stałe są zilustrowane linią poziomą (TFC). Koszty zmienne (TVC) i całkowite (TC) rosną wraz ze zwiększeniem produkcji. Odległość pionowa pomiędzy tymi dwiema krzywymi równa się wielkości kosztu stałego. krzywe kosztów krańcowych i przeciętnych koszty w mln zł 150 MC ATC 100 AVC 50 AFC 0 1 2 3 4 5 6 produkt całkowity (w mln. sztuk) Krzywa przeciętnego kosztu stałego(AFC) opada na całej swojej długości. Dzieje się tak, gdyż wraz ze wzrostem produkcji te same koszty stałe rozkładają się na coraz większą liczbę produktów. Krzywe przeciętnych kosztów zmiennych mają kształt litery „U”. Także i tutaj pionowa odległość między krzywymi równa się przeciętnemu kosztowi stałemu. Krzywa kosztu krańcowego również ma kształt litery „U” i jak łatwo zauważyć, przecina ona krzywe kosztów przeciętnych zmiennych i całkowitych w punktach, w których osiągają one najmniejsze wartości. Przychód krańcowy i koszt krańcowy Aby móc podejmować decyzje dotyczące wielkości produkcji oprócz analizy kosztów musi ono przeprowadzić analizę przychodów. Przychód przedsiębiorstwa jest to ilość pieniędzy uzyskana ze sprzedaży dóbr i usług w jakimś okresie, na ogół jednego roku. Celem działalności każdego przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysków. Zyski przedsiębiorstwa można zapisać formułą : ZYSKI = PRZYCHODY – KOSZTY. Aby odpowiedzieć na pytanie w jaki sposób przedsiębiorstwo ustala wielkość produkcji należy wyjaśnić dwa pojęcia : koszt krańcowy i przychód krańcowy. Koszt krańcowy jest to wzrost kosztów całkowitych wywołany wzrostem produkcji o jednostkę. Przychód krańcowy jest to wzrost przychodów całkowitych spowodowany wzrostem produkcji o jednostkę. Produkcja cena 0 Przychód całkowity Przychód krańcowy 0 1 20 20 20 2 18 36 16 3 16 48 12 4 14 56 8 5 12 60 4 Powyższa tabela pokazuje kształtowanie się przychodu krańcowego przedsiębiorstwa , czyli wzrostu przychodów wywołanego wzrostem sprzedaży. Łatwiej analizować sytuacje dotyczącą wielkości produkcji przedsiębiorstwa przedstawiając przychód całkowity i przychód krańcowy na wykresie i łącząc je jednocześnie z krzywymi kosztów całkowitych i krańcowych. Koszt całkowity 60 Przychód całkowity przychody w zł 50 40 30 ZYSK 20 10 0 1 2 3 4 5 6 produkcja w szt. Zarówno koszty jak i przychody całkowite rosną wraz ze wzrostem produkcji. W momencie kiedy koszty są mniejsze od przychodów (krzywa kosztów całkowitych znajduje się poniżej krzywej przychodów całkowitych) przychody i koszty w zł przedsiębiorstwo osiąga zysk, a jego produkcja jest opłacalna. 20 Koszt krańcowy 16 12 8 4 Przychód krańcowy 0 1 2 3 4 5 6 produkcja w szt. Powyższy wykres jest ilustracją graficzną kosztu i przychodu krańcowego produkcji. Jeżeli przychód krańcowy przewyższa , zwiększenie rozmiarów produkcji oznaczać będzie wzrost zysków przedsiębiorstwa. Sytuacja taka ma miejsce aż do momentu kiedy obie krzywe się ze sobą „przetną” – i od kiedy koszt krańcowy będzie większy niż przychód krańcowy produkcji. Punkt przecięcia się tych dwu krzywych wyznacza oznacza, że nie opłacalne staje się dalsze zwiększanie produkcji. Ograniczając jej rozmiary przedsiębiorstwo oszczędza więcej (nie ponosząc dodatkowych kosztów) aniżeli traci w wyniku rezygnacji z dodatkowych przychodów. Jest to taki poziom produkcji, który pozwala przedsiębiorstwu osiągnąć maksymalne zyski tzn. taki przy którym koszty krańcowe są równe przychodowi krańcowemu. SPIS LITERATURY: 1. „Ekonomia” D.Begg, S.Fischer, R. Dornbusch, PWE, Warszawa 1993 2. „Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy”, pod red. S.Marciniaka, PWN, Warszawa 1998 3. „Podstawy Ekonomii” G.F.Stanlake, WSiP, Warszawa, 1992 4. „Podstawy Ekonomii”, E. Najszewska, WSiP, Warszawa 1995 5. „Podstawy Ekonomii” Mieczysław Kujda, TNOiZ, Rzeszów 1992
